Rocznik Żuławski - Żuławski Park Historyczny

Rocznik Żuławski
2010
Rocznik Żuławski
2010
Rocznik Żuławski 2010
Klub
orski
Wydawca:
Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski
ul. Kopernika 17
82-100 Nowy Dwór Gdański
owod
w
N
Współpraca:
Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja, Stowarzyszenie Żuławy – gmin i powiatów delty Wisły, Gmina Cedry Wielkie
Drogi czytelniku,
Niniejsza publikacja została wydana przez Stowarzyszenie Miłośnikow Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski.
Prosimy o wsparcie dla kolejnych inicjatyw i projektów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego i naturalnego Żuław.
Przekaż darowiznę na działalność statutową Klubu Nowodworskiego.
Dane do przelewu:
Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski
ul. Kopernika 17
82-100 Nowy Dwór Gdański
Żuławski Bank Spółdzielczy
nr konta: 42 8306 0003 0006 0307 2000 0010
z dopiskiem „darowizna na działalność statutową”
Za każdą wpłaconą złotówkę serdecznie dziękujemy!
Więcej o działaniach Klubu dowiesz się na
www.klubnowodworski.pl
www.tuga.info.pl
Na okładce: Północna część Żuław i fragment Mierzei Wiślanej na mapie z 1803 roku
© 2010 Klub Nowodworski
ISBN 978-83-911771-9-8
ISSN 2080-4997
Spis treści
Ochrona dziedzictwa kulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Dzwon kościelny z Cedrów Wielkich powrócił . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Powrót gdańskiego dzwonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Na ratunek cmentarzowi mennonickiemu w Pordenowie – akcja stowarzyszenia „FORUM” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Historyczne cmentarze w Żelichowie i Żelichowie-Cyganku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Żuławski Park Historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Badania etnologiczne na Żuławach w roku 2010 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
VI Międzynarodowy Zjazd Mennonitów Dolnej Wisły w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Szlak Mennonitów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Kościół w Kiezmarku odzyskał dawny blask . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Zbiory dziedzictwa kulturowego delty Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Ochrona dziedzictwa naturalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
BioBlitz 2010 – więcej zidentyfikowanych gatunków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Łączy nas delta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Przyroda, Kultura, Klimat ponad granicami – seminarium w Hennef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Rola i znaczenie Parku Krajobrazowego Mierzeja Wiślana w zachowaniu bioróżnorodności delty Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Ochrona przeciwpowodziowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Związki Wałowe – proponujemy zmiany w prawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Seminarium w Rybinie – referaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Gmina Cedry Wielkie w obliczu alarmu powodziowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Inspirująca wizyta studyjnana niemieckich i niderlandzkich polderach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Szkolenie przeciwpowodziowe na Nizinie Walichnowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Doraźna walka z powodzią. Doświadczenia sopockiego patrolu przeciwpowodziowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Związki Wałowe wracają . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Edukacja regionalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
O Żuławach w Gdańsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Stare drzewa, bobry, salwinia, przekleństwo czy szansa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Lekcje regionalne – ochrona przeciwpowodziowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Kolejką do … edukacji, pasji i optymizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Rozwój dialogu, partnerstwa i współpracyw powiecie nowodworskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Działaj lokalnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Prezentacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Stowarzyszenie Miłośników Malborka „FORUM” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Stowarzyszenie Miast Partnerskich Nowego Dworu Gdańskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Kolejny rok minął... PTTR Szuwarek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
60 lat w telegraficznym skrócie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Stowarzyszenie Żuławy w roku 2010 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja w 2010 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Informacje o wydawnictwach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Żuławska nostalgia i pokolenie przełomu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Prowincja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Niezbędnik powodziowy Żuławiaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Tiegenhöfer Nachrichtennr 51– rok 2010 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Żuławy Gdańskie w historię Pomorza Gdańskiego wpisane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Dzieje Nowego Stawu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Drewnica i okolice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
I znów minął rok na Żuławach delty Wisły.
Niewątpliwie był to rok zdominowany przez wybory samorządowe. Mimo, że odbywały się w końcówce roku, atmosferę wyczekiwania i dążenia do spektakularnych wydarzeń dało się wyczuć
już od pierwszych jego miesięcy. Wiele inicjatyw realizowanych w tym czasie podporządkowano
zjednaniu sobie wyborców. Czas zweryfikuje ich trwałość i przydatność. Oby rozpoczęte zamierzenia nie musiały czekać kolejne cztery lata na ich kontynuację. Na niwie działalności na rzecz
lokalnego środowiska pojawili się w tym roku nowi ludzie. Pozostaje mieć nadzieję, ze ich sukces
albo, co częstsze, brak sukcesu wyborczego nie zniechęci ich do aktywności w swoim środowisku.
Z punktu widzenia zwykłego mieszkańca delty Wisły widzącego jak wiele można zrobić, gdy się
ma odpowiednią motywację w postaci chęci utrzymania lub zdobycia władzy, chciałoby się, aby
wybory lokalne odbywały się częściej, niż co cztery lata.
Prorocze okazały się słowa ze wstępu do poprzedniej edycji Rocznika o znaczeniu społecznej edukacji powodziowej. Panika na Żuławach, która wybuchła podczas przejścia wielkiej wiślanej wody
nie powinna nigdy mieć miejsca. Na szczęście, tym razem odbyło się bez większych strat. Wypada
zatem powtórzyć: zwiększenie roli społeczności lokalnej i jej integracja w ochronie życia i mienia jest
najważniejszą rezerwą w zakresie minimalizowania strat wyrządzonych przez powódź. Obiecujemy
zatem, że zakończony niedawno projekt Związki Wałowe wracają będzie miał swoją kontynuację.
Dla dobra nas wszystkich, dla dobrego przykładu innym, w Polsce i Europie.
Artykuły i wiadomości zawarte w Roczniku Żuławskim 2010 są subiektywnie, wybiórczo selekcjonowane pod kątem obszaru zainteresowań i poszukiwań członka Klubu Nowodworskiego. Mamy
nadzieję, że jest to punkt widzenia interesujący dla innych – zarówno mieszkańców Żuław, jak i dla
osób na co dzień mniej związanych z tym obszarem, ale żywo się nim interesujących.
Cieszymy się, że dzięki zakończonym projektom powstało kilka wydawnictw powiększających zbiory
dziedzictwa kulturowego delty Wisły. Rocznik Żuławski 2010 tradycyjnie jest ich rozwinięciem
lub uzupełnieniem. Roczniki Żuławskie 2008 i 2009 stały się naszym – Żuławiaków – wspólnym
sukcesem. Są poszukiwanymi na rynku publikacjami. Mamy nadzieję, że doroczna ich kontynuacja
spełni Wasze oczekiwania, ale i pozostawi twórczy niedosyt.
Liczymy na to, że Rocznik Żuławski 2010 stanie się księgą dobrych zaklęć do zaczarowywania
i zakręcania w pozytywny sposób naszej małej rzeczywistości. Księgą domową dobrych praktyk
do przemyślenia i powielenia.
Składamy podziękowanie wszystkim, którzy przyczynili się do powstania Rocznika Żuławskiego
2010 – naszym partnerom, sponsorom i współpracownikom.
Żuławy i krajobraz dla konesera są ważne.
Zarząd Stowarzyszenia
Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego
– Klub Nowodworski
Ochrona dziedzictwa
kulturowego
Dzwon kościelny z Cedrów Wielkich powrócił
Zabytkowy, siedemnastowieczny dzwon, zabrany w czasie wojny na
potrzeby armii niemieckiej z cedrowskiego kościoła, cudem uratowany od przetopienia na armaty, powrócił w swoje ojczyste strony.
Sukcesem zakończyła się kolejna wizyta Janusza Golińskiego – Wójta Gminy Cedry Wielkie i ks. Leszka Laskowskiego – proboszcza
cedrowskiej Parafii pw. Świętych Aniołów Stróżów, w niemieckim
mieście Lubeka. Rozmowy na temat zwrotu dzwonu do Cedrów
Wielkich były prowadzone już od dłuższego czasu za pośrednictwem
stowarzyszenia Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski. Pomoc w sprowadzeniu zabytku zaoferował mieszkający
w Lubece, przedwojenny Żuławiak z Nowej Cerkwi, Heinz Albert
Pohl. Dzwon po wojnie został odzyskany z cmentarzyska dzwonów
– wielkiego złomowiska w hamburskim porcie. Spoczywał on na
stopniach jednego z lubeckich kościołów, pełniąc rolę wątpliwej
ozdoby. Jest w dobrym stanie, brakuje mu niestety korony. Dzwon został wypożyczony parafii w Cedrach Wielkich przez władze Kościoła
ewangelickiego z Lubeki za zgodą Ministerstwa Spraw Zagranicznych
Republiki Federalnej Niemiec. Przy podpisaniu odpowiedniego porozumienia obecni byli: Lienhard Böhning – wiceprezydent Lubeki,
główny negocjator umowy po stronie niemieckiej, ks. Leszek Laskowski – proboszcz Parafii pw. Świętych Aniołów Stróżów w Cedrach
Wielkich, Janusz Goliński – Wójt Gminy Cedry Wielkie, organizator
sprowadzenia dzwonu do Polski, Harry Lau – koordynator działań po
stronie polskiej, dr Jerzy Domino – pełniący nadzór konserwatorski
nad sprowadzeniem zabytku, Marek Opitz – odpowiedzialny za techniczną stronę transportu dzwonu w ramach Pogotowia Konserwatorskiego, projektu realizowanego z udziałem Klubu Nowodworskie-
go i Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja. Dzwon, zgodnie
z dawnymi zwyczajami , był witany na terenie gminy Cedry Wielkie
biciem kościelnych dzwonów wsi, przez które był przewożony. Honorową asystę konwoju z zabytkiem zapewnili strażacy ochotniczych
straży pożarnych z Wocław i Cedrów Wielkich. Po umieszczeniu
dzwonu w kruchcie cedrowskiego kościoła, w obecności zgromadzonych mieszkańców gminy, słowa powitania wygłosił wójt Janusz
Goliński oraz ks. Leszek Laskowski. Kilka miesięcy później nastąpiło
uroczyste poświęcenie dzwonu.
W sobotę dnia 31 lipca 2010 r. odbyło się uroczyste poświęcenie
dzwonu. Na tę szczególną uroczystość przybyli goście z Niemiec:
Wiceprezydent Miasta Lubeka Lienhard Böhning oraz Heinz Pohl
i Reinhard Meike, jako przedstawiciele Unii Kościoła Ewangelickiego w Lubece. W uroczystej Mszy Św. w kościele pw. Św. Aniołów
Stróżów w Cedrach Wielkich udział wzięli przedstawiciele władz
Gminy: Wójt Janusz Goliński oraz Przewodnicząca Rady Gminy
Bożena Daszewska, radni i sołtysi, poczty sztandarowe i mieszkańcy.
Wśród zaproszonych byli również członkowie Zarządu Klubu Nowodworskiego – Harry Lau, Bolesław Klein, Marek Opitz i Grzegorz
Gola, którzy w znacznym stopniu przyczynili się do sukcesu przedsięwzięcia. W dowód uznania wręczone zostały przez Wójta Gminy,
dla przedstawicieli kościoła ewangelickiego z Niemiec oraz Klubu
Nowodworskiego, medale „Zasłużony dla Rozwoju Gminy”. Dalsza część uroczystości odbyła się w budynku Żuławskiego Ośrodka
Kultury i Sportu, w którym przygotowana została okolicznościowa
scenografia w formie wystawy przedstawiającej stare zdjęcia i pocztówki, pod nazwą „Cedry Wielkie – Kadry Czasu”. Wykład na temat
historii Cedrów Wielkich i fundatora dzwonu, Burmistrza Gdańska
Konstantego Ferbera, wygłosił prof. Andrzej Januszajtis. Wójt Gminy
złożył również podziękowania pozostałym osobom z Niemiec, zaangażowanym w sprowadzenie dzwonu, jak również Staroście Powiatu Gdańskiego – Cezaremu Bieniasz– Krzywiec i przedstawicielom
Urzędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego. W ten sposób uhonorowany został powrót po ponad 60 latach dzwonu, który zabrany
z kościoła w czasie drugiej wojny światowej, po długiej tułaczce powrócił do swojego pierwotnego miejsca.
Materiały Gminy Cedry Wielkie
Cmentarzysko dzwonów w Hamburgu
Lubeka. Podniesienie dzwonu na paletę
Dzwon załadowany na przyczepę. Od lewej Harry Lau, Janusz
Goliński, Jerzy Domino, ks. Leszek Laskowski
Podpisanie umowy wypożyczenia dzwonu
Wyładunek dzwonu przed kościołem w Cedrach Wielkich
Wyładunek dzwonu przed kościołem w Cedrach Wielkich
Dzwon w kruchcie kościoła pw. św. Aniołów Stróżów
Uroczyste odsłonięcie tablicy upamiętniającej powrót dzwonu
na Żuławy. Od lewej: Wiceburmistrz Lubeki Lienhard Böning,
Wójt Janusz Goliński
Albert Heinz Pohl – były mieszkaniec Żuław, zaangażowany
w sprowadzenie dzwonu do Cedrów Wielkich
Powrót gdańskiego dzwonu
1 sierpnia miałem okazję uczestniczyć w niecodziennej uroczystości.
Do kościoła w Cedrach Wielkich powrócił dzwon. Nazwałem go
gdańskim, bo był odlany w Gdańsku. Omówmy jednak sprawę po
kolei. Wszystko zaczęło się w 1994 r. w Lubece. Wędrując z żoną
po mieście, zawadziliśmy o wystawę w kościele Św. Piotra. Wychodząc, zwróciliśmy uwagę na stojące na schodach dwa stare dzwony.
Dzwonami interesuję się od zawsze, więc zacząłem im się dokładnie
przyglądać, notować rozmiary i spisywać napisy. Młodszy z dwóch
dzwonów, ulany w 1732 r. przez Jana Gotfryda Anthony’ego, pochodził z kościoła w Stegnie. Dzięki wkładowi pracy wielu ludzi
i życzliwości władz kościelnych i świeckich w obu krajach, wrócił
do Stegny w 2005 r. Uroczystość, w której miałem przyjemność brać
udział, opisałem w artykule „Pierwszy dzwon powrócił” w numerze
11/2005 naszego miesięcznika. Równie wzruszająca była uroczystość
w Cedrach Wielkich. Mimo przetartych dróg droga do niej nie była
jednak łatwa.
Wróćmy do początku. Dzwon z Cedrów jest większy niż ten
w Stegnie, wysokość (bez korony, którą stracił po wywiezieniu) wynosi 95 cm, średnica u wylotu 115 cm. Jego wiek wynika z inskrypcji
na płaszczu: „GERDT BENNINGK GOS MICH (ulał mnie Gert
Benning) /ANNO 1647”. Na szyi dzwonu czytamy: „LOBET DEN
HERREN MIT HELLEN CIMBELN LOBET IHN MIT WOHLKLINGENDEN CIMBELN“, czyli „Chwalcie Pana na głośnych cymbałach,
chwalcie go na dźwięcznych cymbałach”. Są to słowa psalmu 150.
Niżej na płaszczu wymieniono zarządzającego Żuławami Steblewskimi burmistrza Konstantyna Ferbera: HERR CONSTANTINVS
FERBER / BVRGERMEISTER ETC. VND / ADMINISTRATOR
DES STV / BLAWISCHEN WERDERS i zamieszczono herb tej
sławnej rodziny (trzy głowy dzików). Po drugiej stronie figurują
nazwiska przełożonych gminy kościelnej: VORSTEHER DER KIRCHEN / KERSTEN BARENDT / PAWEL ROHDE / HANS HEINE
/ ANDRES GREBER.
Twórca dzwonu, Gert Benning, jak go dzisiaj piszemy, był trzecim
tego imienia ze słynnej ludwisarskiej „dynastii” Benningów, która
odlewała dzwony dla miasta, jego okolic i zagranicy w XVI i XVII
wieku. Z ich rąk wyszło nie mniej niż 91 dzwonów na najwyższym
światowym poziomie. Urodzony w 1607 r. Gert Benning III był synem Gerta II. Od uzyskania stopnia mistrza w roku 1637 odlał co
najmniej 35 dzwonów, z których większość już dziś nie istnieje. Najsłynniejszy z nich, przelana przez niego w 1642 r. wielka Tuba Dei
z kościoła Św. Piotra na Starym Przedmieściu, została zarekwirowana
przez wojsko w czasie I wojny. Tym większą wartość mają zachowane
dzieła, takie jak Jan Chrzciciel w Archikatedrze Oliwskiej i dzwon
z Cedrów Wielkich.
Przybliżmy z kolei postać burmistrza Konstantyna Ferbera,
również trzeciego tego imienia. Urodzony w 1580 r., był wnukiem
słynnego Konstantyna I, który nadał nowy kształt domowi rodzin-
nemu przy ulicy Długiej 28, założył Gimnazjum Akademickie i wieś
Konstantynopol nad Radunią (dziś Niegowo). Ojciec, Konstantyn II,
zrezygnował z urzędu ławnika i został sekretarzem króla Zygmunta III. Po ukończeniu Gimnazjum Akademickiego Konstantyn III
przeszedł kolejno wszystkie stopnie we władzach miasta: od członka
III Ordynku (1617), ławnika (1619) i rajcy (1626) do burmistrza
(1632) i królewskiego burgrabiego (1645). Jako burmistrz był od
1643 r. administratorem Żuław. Zmarł w 1654 r. W dwa lata później
jego brat wystawił zmarłemu i całemu rodowi wspaniałe epitafium
w kościele Mariackim.
Po zinwentaryzowaniu dzwonu w Lubece, podobnie jak wcześniej dla Stegny, przekazałem jego opis do Cedrów Wielkich. Władze
kościoła i gminy podjęły starania. Nieoceniona okazała się pomoc
urodzonego na Żuławach, wielce zasłużonego dla swojej ojczystej
ziemi Heinza Alberta Pohla. Ten niemłody już człowiek przez wiele
lat przepisywał odręcznie stare kroniki żuławskich wsi i przekazywał egzemplarze dzisiejszym mieszkańcom. Jego aktywny udział,
niezwykle pomocny w przypadku dzwonu ze Stegny, teraz stał się
wręcz rozstrzygający. Sprawa ciągnęła się ponad półtora roku. Na
każde opóźnienie Pan Pohl, mieszkający dziś w Lubece, reagował
natychmiast, pisał, dzwonił i składał wizyty w urzędach wszystkich
szczebli i przyspieszał decyzje. Jego zaangażowanie jest pięknym
przykładem wielkiej wartości duchowej, jaką jest umiłowanie Małej Ojczyzny – miasta, wsi i regionu, w którym się urodziliśmy, lub
z którym związało nas życie.
Mimo powszechnej życzliwości, z jaką sprawa spotkała się
w Niemczech, pojawiło się sporo trudności urzędowych. Największą przeszkodą jest ciągle niewyjaśniony stan prawny. Pochodzące
z naszych stron obiekty mienia kościelnego, wywiezione podczas
wojny, w przypadku dzwonów oddane na potrzeby wojenne (przetopienie) i odnalezione po wojnie, są w Niemczech traktowane jako
depozyty. Zawiaduje nimi Unia Kościołów Ewangelickich, która – jak
to określono w umowie użyczenia – „uważa się za właścicielkę”. Jest
wątpliwe, by takie sformułowanie miało sens prawny, ale niewątpliwie ułatwia odzyskanie wywiezionych obiektów, które wracają na
dawne miejsce – również jako depozyty. Bardziej niepokojące jest
zawarte w umowie zobowiązanie do oddania ich na każde żądanie przekazujących, ale tak na prawdę, to chyba żadna ze stron nie
wierzy, by się to kiedykolwiek stało. Moim zdaniem lepsza byłaby
formuła wieczystego depozytu („Dauerleihgabe”).
Uroczystość, w której prócz przedstawicieli miejscowych władz
wziął udział wiceprzewodniczący Rady Miasta Lubeki, była piękna
i wzruszająca. Już w czasie Mszy Św., odprawionej przez proboszcza kościoła w Cedrach Wielkich Leszka Laskowskiego, w asyście
pocztów sztandarowych szkolnego i Straży Pożarnej, wyrażono podziękowania zaangażowanym osobom (byłem wzruszony, że i mnie
wymieniono). Gość z Lubeki w pięknym przemówieniu podkreślił
znaczenie powrotu dzwonu „do domu”, dla pojednania i przyjaźni
między naszymi narodami. W podobnym tonie utrzymane było pismo od zwierzchniczki kościoła ewangelickiego w Lubece. Po odsłonięciu umieszczonej w kruchcie obok dzwonu tablicy pamiątkowej,
przy wtórze orkiestry z Gdańska, przeszliśmy do Ośrodka Kultury,
gdzie rozdano dalsze podziękowania i egzemplarze specjalnie opracowanej kroniki całej akcji, udokumentowanej również krótkim
filmem. W towarzyszącym temu wykładzie przedstawiłem krótką
historię wsi, kościoła i dzwonu, oraz jego odkrycia w Lubece. Przypomniałem również słuchaczom, że z Gdańska mamy w Niemczech
co najmniej 5 dzwonów (dwa z kościoła Mariackiego, dwa ze Św. Jana
i jeden z Mikołaja), o które jak dotąd nikt oficjalnie nie wystąpił.
Dzwony mariackie – Osanna i Dominicalis – pochodzą z czasów
przed reformacją, więc formuła przekazania może wyglądać inaczej. Kościół Św. Mikołaja przez cały czas był katolicki, co również
powinno ułatwić powrót. Wszystkie dzwony powinny być zwrócone, albo – co formalnie łatwiejsze – przekazane w trwały depozyt.
Jednym z żuławskich dzwonów, o który trzeba zabiegać, jest dzwon
z kościoła w Wocławach – obecnie w Domu Hanzeatyckiego Miasta
Gdańska w Lubece.
Andrzej Januszajtis
Odbudowany kościół w Cedrach Wielkich
Dzwon i tablica pamiątkowa w kruchcie kościoła
Dzwon z Cedrów Wielkich w Lubece
10
Na ratunek cmentarzowi mennonickiemu w Pordenowie
– akcja stowarzyszenia „FORUM”
Wieś Pordenowo, lokowaną w średniowieczu, zasiedlono ponownie
(jako część wsi Lichnowy Wielkie) w XVII w. Związane było to
z napływem mennonitów – protestanckiej ludności pochodzenia
holenderskiego i północnoniemieckiego, która z powodu prześladowań religijnych musiała opuścić ojczyznę. Wiedza i doświadczenie
w ujarzmianiu żywiołu wody, zdobyte w wydartych morzu Niderlandach, były czynnikiem decydującym w sprawie sprowadzenia
mennonitów do Polski, gdzie chciano zagospodarować zalewane
przez powodzie, depresyjne Żuławy.
Mennonici pordenowscy podlegali gminie flamandzkiej w Lubieszewie (dziś teren wsi Stawiec), gdzie w 1768 r. wybudowano
drewniany zbór. Jednak już w 1800 r., dla potrzeb mieszkańców okolicznych wiosek, na kwadratowej parceli, położonej z dala od zwartej
zabudowy wsi (przy drodze do Nowej Cerkwi), wybudowano w Pordenowie kaplicę filialną, przy której prawdopodobnie od razu założono cmentarz. Na skutek pierwszego rozbioru, wieś weszła w skład
terytorium Prus. Po zakończeniu II wojny Pordenowo wróciło do
Polski, a mieszkańcy pochodzenia holenderskiego i niemieckiego
musieli je opuścić. Żuławy zostały zasiedlone polską ludnością napływową. Niestety, po 1945 r. kaplica została zniszczona, zaś cmentarz
ulegał stopniowej dewastacji. Z relacji mieszkańców wynika, że były
to działania celowe, np. nagrobki niszczono w celu uzyskania tłucznia, a cenniejsze wywozili kamieniarze. Po terenie miał też jeździć
ciężki sprzęt rolniczy, co spowodowało nieodwracalne zniszczenie
grobów. W latach 70. XX w. E. Filipska pisała: „Obecnie na cmentarzu nie zachowała się ani kaplica, ani nagrobki. W czasie penetracji
obiektu w sierpniu 1976 r. stwierdzono ślady kradzieży nagrobków”.
„Cmentarz w Pordenowie przylegający do łąk, pozbawiony nagrobków,
jest obecnie miejscem wypasania bydła”.
Informacje za: J. Domino, Żuławy – Pordenowo, w: Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego, www.holland.org.pl (podstrona http://holland.org.pl/art.
php?kat=obiekt&id=419).
Jeszcze w Niderlandach między wiernymi toczyły się spory dotyczące kwestii
obyczajowych i dogmatów religijnych, wskutek czego doszło do wykształcenia
się dwóch odłamów mennonityzmu – fryzyjskiego i flamandzkiego; nazwy
te wkrótce straciły etniczne znaczenie. Na terenie Polski znaleźli się wierni
reprezentujący oba odłamy. Zob.: Edmund Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII w., Gdańskie
Towarzystwo Naukowe, Gdańsk 1994, s. 121.
Uzyskano na to niezbędne pozwolenie od biskupa chełmińskiego. E. Kizik w
cytowanej publikacji, jak i K. Nawrocki, w swym artykule Mennonickie domy
modlitwy na Żuławach, w Elblągu i Gdańsku jako zjawisko architektoniczne i
artystyczne, piszą, że wygląd zborów mennonickich był obwarowany ścisłymi przepisami biskupa, przypominały one zwykłe domy, a nawet budynki
gospodarcze i nie mogły posiadać wież, dzwonów, ani żadnych innych cech
świadczących o praktykach religijnych, jakie w nich odbywano.
E. Filipska: Cmentarze mennonitów – Żuławy i Dolina Wisły, dokumentacja
naukowo-historyczna, 1978, maszynopis, WUOZ Elbląg, s. 24, za: J. Stankiewicz, Zabytki budownictwa na Żuławach, „Rocznik Gdański”, Gdańsk
1957/57, s. 536.
Ibidem.
Ibidem, s. 28-29.
Pomysł przywrócenia godności temu zdewastowanemu, zaśmieconemu miejscu narodził się w trakcie jednej z wycieczek rowerowych, odbywanych przez miłośników Żuław. Okazało się, że mimo
ogromu zniszczeń, zachowało się na nim kilka mogił z betonowymi
obramieniami i lastrykowych tumb, a także destrukty piaskowcowych nagrobków z XIX w. W 2010 r. lokalna organizacja – Stowarzyszenie Miłośników Malborka „FORUM”, do której należą owi
rowerzyści, postanowiła uporządkować cmentarz, na co uzyskała
zgodę gminy Lichnowy i samych mieszkańców. Prace, prowadzone
etapami (w wolne soboty), podjęto wiosną 2010 r. Prędko okazało
się, że jest to wyjątkowo trudne zadanie. Po uprzątnięciu śmieci,
trzeba było zebrać rozrzucone elementy nagrobków; niektóre z nich
były częściowo zasypane ziemią, albo leżały warstwowo na sobie.
Wszystkie czynności były wykonywane ręcznie przez członków
i sympatyków „FORUM”, którzy musieli zmierzyć się z ciężarem
piaskowcowych prostopadłościanów, będących np. podstawami pod
krzyże lub cippusami.
W jednym przypadku trzeba było skorzystać z pomocy mieszkańca, który przetransportował za pomocą ciągnika zepchniętą
na brzeg jego pola ciężką stelę. Innym razem w pracach pomogli
strażacy z OSP Lichnowy. Podczas jednego z pierwszych spotkań,
niespodziankę pracującym sprawiła trójka miejscowych dzieci, która
zaoferowała swoją pomoc.
W trakcie odzyskiwania nagrobków stało się jasne, że nie da
się zlokalizować ich pierwotnego położenia, gdyż szkody wyrządzane latami na cmentarzu uniemożliwiają odtworzenie jego pierwotnego układu. W związku z tym zapadła decyzja o utworzeniu
na terenie cmentarza lapidarium, która w chwili powstawania
tego artykułu czekała na opinię WUOZ w Gdańsku. Lapidarium
miałoby powstać w miejscu, gdzie obecnie złożono i zabezpieczono znaleziska.
Akcja w Pordenowie spotkała się z życzliwym zainteresowaniem
lokalnych mediów oraz innych stowarzyszeń. Klub Nowodworski
przechowywał zabezpieczony niegdyś przez placówkę konserwatorską w Elblągu obelisk, stanowiący zwieńczenie nagrobka w formie cippusa. Kiedy zarząd Klubu dowiedział się o akcji „FORUM”,
przekazał stowarzyszeniu ów element, dzięki czemu powrócił on na
miejsce. W trakcie trwania prac porządkowych, cmentarz odwiedziła
mieszkająca w Niemczech, a pochodząca z Palczewa mennonicka
rodzina, mająca tutaj groby bliskich; akcję przyjęła z zaskoczeniem
i zadowoleniem.
„Cmentarz mennonicki (...), silnie zdewastowany, układ całkowicie zatarty,
starodrzew wycięty, nagrobki zniszczone, po istniejącym na nim do 1945 r.
domu modlitwy nie pozostał żaden ślad”. – J. Domino, op. cit.
Pordenowo przed reformą administracyjną wchodziło w skład woj. elbląskiego.
11
Do chwili obecnej udało się również odczytać z pozostałości nagrobków tożsamość 13 pochowanych na cmentarzu osób, połączyć
obelisk z cippusem oraz skleić przepołowioną stelę.
W chwili powstawania artykułu, SMM „FORUM” czekało również na zgodę na wycinkę samosiewnych drzewek, zachwaszczających teren cmentarza. Ułatwi ona m.in. dotarcie do zachowanych
w północno-wschodniej części grobów.
Karolina Manikowska
Autorka jest członkiem Zarządu Stowarzyszenia Miłośników
Malborka „FORUM”
Bibliografia:
1.Jerzy Domino, Żuławy, w: Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego, www.holland.org.pl
2.Elżbieta Filipska, Cmentarze mennonitów – Żuławy i Dolina Wisły,
dokumentacja naukowo-historyczna, 1978, maszynopis, WUOZ
Elbląg,
3.Konrad Nawrocki, Mennonickie domy modlitwy na Żuławach,
w Elblągu i Gdańsku jako zjawisko architektoniczne i artystyczne,
w: Mennonici na Żuławach. Ocalone dziedzictwo, Muzeum Narodowe w Gdańsku, Gdańsk 2007,
4.Edmund Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach
Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII w., Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk 1994.
Ekipa po pracy
Pan Henryk i jego ciągnik okazali się pomocni przy podnoszeniu
do pionu jednej ze stel
Pomoc najmłodszych mieszkańców Pordenowa
Pomoc strażaków z OSP Lichnowy w przenosinach nagrobka
12
Montaż obelisku przekazanego przez Klub Nowodworski
Stelaż podtrzymujący sklejoną stelę
Przyszłe lapidarium
Z Cyganka – powrót obelisku
Wizyta mennonitów
Wycinka zakrzaczeń 11. lutego
13
Historyczne cmentarze w Żelichowie
i Żelichowie-Cyganku
Cmentarze nierozerwalnie związane są z cywilizacją, charakteryzują daną kulturę, często są jedynym świadectwem po lokalnej
społeczności. Założone w okresie historycznie uchwytnym, czy jako
ciągle czynne miejsca pochówków czy też od dawna nie użytkowane,
przez swoją funkcję w określony sposób wpływały na zagospodarowanie najbliższej okolicy, stając się istotnym wyróżnikiem w krajobrazie i kulturze mieszkańców. Zachowane obiekty sepulkralne przez
swoją wartość historyczną i artystyczną są ważnym elementem dla
kształtowania się (lub utwierdzania) tożsamości regionu i stanowią
atrakcję turystyczną. Jednym z charakterystycznych elementów kulturowego krajobrazu Żuław była wielowyznaniowość jego mieszkańców, a co za tym idzie, istnienie do 1945 roku w niedalekiej odległości
od siebie świątyń i cmentarzy różnych wyznań – katolickich, ewangelickich i mennonickich, np. Niedżwiedziówka – Dworek – Nowa
Kościelnica, Żuławki – Drewnica, Lubieszewo – Stawiec, Lichnowy
– Lichnówki.
Powojenny okres dewastacji, obojętności i inercji (w najlepszym
razie) odpowiedzialnych za ten stan rzeczy urzędów, miejmy nadzieję, już minął. Coraz częściej mają miejsca inicjatywy lokalnych
społeczności, młodzieży szkolnej czy stowarzyszeń, które prowadzą
do uporządkowania dawnych nekropolii. Przykłady z Żelechowa
– Cyganka mogą posłużyć dla zobrazowania obecnych aspektów stanu zachowania i sposobu użytkowania historycznych cmentarzy.
Żelichowskie cmentarze wzmiankowane były przy okazji publikacji dotyczących dziedzictwa kulturowego Żuław10. Znalazły się też
w pracach poświęconych jedynie takiej problematyce11. Zostały ujęte
w dokumentacji Elżbiety Filipskiej12, a także Joanny Labenz, której
Powojenne zmiany nazewnictwa wsi, a także ich zanikanie, przekształcenia
przestrzenne doprowadziły, iż dawna wieś Tiegenhagen występuje pod nazwą
Tujec, Tujce, Tujce – Cyganek, Żelichowo – Cyganek, Cyganek lub wręcz
utożsamiana jest ze wsią Żelichowo – niem. Petershagen. W niniejszym artykule używać będę nazwy Żelichowo – Cyganek.
10 B. Schmid, Die Bau – und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Bau und
Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, Danzig 1919; Ks. J. Wiśniewski,
Kościoły i kaplice na trenie byłej diecezji pomezańskiej 1243 – 1821, Elbląg
1999, s.453 – 456, 498, E. Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Gdańsk 1994; M.
Opitz, Żuławy. Czas Przełomu, Nowy Dwór Gdański 1998; il. 66; M.Opitz, P.
Sosnowski, Delta Wisły krajobraz dla konesera, Nowy Dwór Gdański 2009,
s. 138;
J. Domino, Budownictwo i cmentarze mennonickie na Żuławach Wiślanych,
w: Menonici na Żuławach. Ocalone dziedzictwo, Gdańsk 2007.
11 R. Klim, Cmentarze mennonickie na Żuławach, w: Jantarowe Szlak nr 4i, 1986,;
R. Klim, Cmentarze mennonickie na Żuławach Wiślanych, Gdańsk 1995; R.
Klim, Ślady Menonitów w rejonie Nowego Dworu Gdańskiego, w: Zeszyty żuławskie nr 1, Nowy Dwór Gdański, marzec 1995; J. Domino, Dawne cmentarze
na Żuławach – stan obecny, problemy dokumentacji, ochrony i konserwacji,
w: Przyroda i Miasto, t. VIII pod redakcją Jana Rylkego, Warszawa 2006, M.
Opitz, Lapidarium – Cmentarz Jedenastu Wsi, w: Poradnik dobrych praktyk
ochrony żuławskich zabytków, Cedry Wielkie 2009, s. 61-62.
12 E. Filipska, Cmentarza Mennonitów Żuławy I Dolina Wisły, dokumentacja
naukowo– historyczna, mpis, Toruń 1978.
14
materiały dotyczyły dwóch cmentarzy w Żelichowie i w Żelichowie
– Cyganku13. Fotografie pojedynczych nagrobków z omawianych
cmentarzy są dosyć częstym elementem wielu publikacji związanych
z regionem, jako efektowne przykłady bogatego dziedzictwa, jednak
najczęściej bez komentarza.
Historia wsi Żelichowo i Cyganek sięga okresu średniowiecza
i dzieli się na trzy zasadnicze okresy – średniowiecznej lokacji, osadnictwa holenderskiego oraz zmian przestrzennych i kulturowych
po 1945 r.
Można stwierdzić, iż w okresie od średniowiecza do drugiej
połowy XX wieku istniały tu co najmniej cztery cmentarze: cmentarz parafialny przy kościele w Żelichowie-Cyganku, cmentarz przy
kościele (kaplicy) w Żelichowie, tzw. Cmentarz 11 Wsi w Żelichowie-Cyganku i cmentarz mennonicki w Żelichowie. Na przekazach
kartograficznych oznaczenie omawianych cmentarzy można znaleźć
dopiero na planie Schneidera z 1794 r.14. Na planie Koppina z 1811 r.15
oznaczono lokalizacje kaplicy w Żelichowie, po wschodniej stronie
Tugi, natomiast nie oznaczono wcale kościoła w Cyganku. Na mapie Maulla z 1862 r. nie oznaczono w tych wsiach żadnego kościoła
ani cmentarza16. Na planie z 1910 r. widnieją jedynie oznaczenia
cmentarza przykościelnego w Żelichowie – Cyganku i cmentarza
mennonickiego w Żelichowie. Na archiwalnych przekazach fotograficznych cmentarze, a właściwie jedynie ich fragmenty, dostrzec
można jedynie przy okazji kościołów: gotyckiego pw. św. Mikołaja
w Żelichowie-Cyganku i na pocztówkach mennonickiego bethausu. Historycznymi są też już fotografie w dokumentacji E. Filipskiej
i J. Labenz przedstawiające stan z 1978 r. i z 1982 r. Do tego czasu
zaszły już na tych cmentarzach znaczne zmiany.
Najmniej jest wiadome o cmentarzu w Żelichowie. Parafia uposażona była czterema włókami podczas lokacji wsi w 1328 r. Nie ma jednoznacznej odpowiedzi, czy wzniesiono tutaj kościół czy kaplicę, bowiem
wymiennie się tego określenia używa. Z 1647 r. pochodzi wzmianka
o zniszczeniu budynku, musiał zatem wcześniej istnieć. Resztki kaplicy rozebrano w 1664 r. Ponadto notatka informuje o cmentarzu
niszczonym w tym okresie przez wodę. Zapisek z 1749 r. wspomina
o obowiązku mieszkańców remontowania kościoła, plebanii, szkoły
i ogrodzenia cmentarza, co by sugerowało, iż funkcjonował tu jakiś
budynek sakralny (nowy, czy odbudowana kaplica opisana w 1664 r.?).
Umowa z 17 czerwca 1768 r. biskupa chełmińskiego z Mennonitami
J. Labenz, Cmentarz katolicki, Tujce – Cyganek, gm. Nowy Dwór Gdański,
woj. elbląskie, ewidencja cmentarzy, dokumentacja, mpis 1982, archiwum
WUOZ/Delegatura w Elblągu.
14 Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Gdańsku, sygn. V/18/919.
15 Karte vin den Wiechsel Niederung welche die Danziger– Elbinger und Marienburger Werderenthält.... herausgegeben von Ludewik Koppin, Elbing im Jahr
1811.
16 Karte der Weichsel-Nogat Niederung zuzamengestalt u. gezechnet von Ferdinand Maull... Berlin 1862.
13
zobowiązywała ich do budowy kaplicy katolickiej. Ukończenie inwestycji w październiku tego roku może wskazywać, albo na niewielkie
rozmiary budowli, albo jedynie wykonanie prac remontowych. Budynek ten spłonął w 1785 r., ale pozostałości wymagające naprawy
opisano jeszcze w 1788 r.17 Z planu Schneidera wynika, iż kościół stał
po zachodniej stronie drogi biegnącej wschodnim brzegiem rzeki,
otoczonym półkoliście cmentarzem od zachodu, południa i wschodu. Wnosząc z planu Koppina znajdował się głębiej, w pierwszym od
Nowego Dworu Gdańskiego wschodnim zakolu rzeki Tugi. Meander
rzeki uległ ścięciu i lokalizacji można doszukiwać się obecnie zarówno
po wschodniej jak i zachodniej stronie rzeki. Dokładne położenie
wymaga przeprowadzenia badań. Istnienie cmentarza poświadczają
akta wizytacyjne i zasady erygowania parafii. Nie są znane żadne pozostałości cmentarza i kościoła.
Cmentarz przy kościele pw. św. Mikołaja w Żelichowie – Cyganku18 jest przykładem wielowiekowej tradycji wiejskiego cmentarza,
założonego wraz z erygowaniem parafii w 1345 r.19, który swoją funkcję pełnił jeszcze do połowy lat 70. XX wieku.
W przeszłości służył nie tylko katolickim mieszkańcom, ale także
ewangelickim i mennonitom, jednak nie można go uważać za cmentarz mennonicki, jakim się go niekiedy określa. Zjawiskiem wynikającym z historii po 1945 r. jest fakt, iż kościół pełni funkcję cerkwi
obrządku greckokatolickiego. Cmentarz ma kształt nieregularny,
dostosowany do nieznacznie wywyższenia terenu. O dawnym jego
wyglądzie częściowo mówią archiwalne zdjęcia z przedwojennych
publikacji prezentujących zdjęcia kościoła.20 Można na nich dostrzec,
iż część grzebalna otaczała świątynię od północy, wschodu i południa. Znajdowały się tu niewielkie mogiły z tablicami ustawionymi
na wspornikach, kilka żeliwnych i kamiennych krzyży ustawionych
na postumentach, widać obsadę północnej granicy – szpaler kasztanowców oraz cisowe (lub żywotnikowe) niewielkie nasadzenia.
Po stronie południowej i wschodniej rosły brzozy i jesiony21. Widać
deskowe ogrodzenie oddzielające plac przed kościołem od budynku
dzisiejszej plebanii. Jeszcze na dokumentacji z 1982 r. widać, że teren
był wówczas właśnie porządkowany22, przy czym, jak wskazuje inwentaryzacja, zlokalizowano wówczas na nim osiemnaście grobów
i jedno metalowe obejście. Dokumentacja J. Labenz23 wybiórczo
prezentuje nagrobki bez ich formalnej analizy. R. Klim opisuje kilka
najciekawszych z tłumaczeniem inskrypcji24.
Przy kościele ustawione zostały drewniane krzyże z figurą Chrystusa i krzyż misyjny z 1914 r. o trójlistnie zamkniętych ramionach
i drewnianej figurze Chrystusa. Na cmentarzu zachowały się przykłady w typie kamiennego (cementowego) krzyża na wysokim postumencie– nagrobki Friedricha Jochema (zm. w 1955 r.), Romana
i Florentyn Witkowskich (z 1938 r.), wyłożone lastrykiem krzyże na
grobach Justine i Jakoba Bowskich (zm. w 1885 r. i 1915 r.), Friedricha i Heleny Jochem (zm. w 1918 r. i 1923 r.), marmurowe krzyże
Josepha Gehrmanna (zm. w 1907 r.) i Michała Langa (zm. 1896 r.).
Nagrobek Johanna Siebenbiedel i Renaty Siebenbiedel (zm. w 1911 r.
i w 1941 r.) będący połączeniem zróżnicowanego kolorystycznie masywnego krzyża wtopionego w „kamienną” płaszczyznę, jest warian17
18
19
20
21
22
23
24
Ks. J. Wiśniewski, op. cit., s.498-499.
R. Klim, Ślady mennonitow, op. cit., s. 48– 52.
Ks. J. Wiśniewski, op. cit. 453.
V. Zirkwitz, Das Dorf um Danzig, tab. 68, F. J. Wothe, Die Kirchen in Diözese
Danzig, s. 129.
R. Klim, op. cit., s. 51.
J. Labenz, Cmentarz katolicki… op. cit., na zdjęciach w dokumentacji E. Filipskiej teren przykościelny jest silnie zarośnięty samosiewami.
J. Labenz, Cmentarz katolicki… op. cit.
R. Klim, Ślady mennonitow, op. cit.
tem ilustrującym religijną solidność zmarłych. Nagrobek dziekana
Josepha Gehrmanna z 1937 r. ukazuje krzyż ze sztucznego kamienia
imitującego marmur, z tondem Chrystusa w górnej części, który jest
charakterystyczną formą często stosowaną w nagrobkach duchownych. Żeliwne krzyże, na dokumentacjach widoczne jako stojące
na grobach, złożone są obecnie pod drzewem. Pochodzą z końca
XIX wieku i prezentują typ z trójlistnie zakończonymi ramionami
z dekoracją pięcioramiennych gwiazd oraz o formie neogotyckiego,
maswerkowego laskowania.
Najciekawszym nagrobkiem na tym cmentarzu jest cippus zwieńczony antyczną urną z inskrypcjami na ścianach poświęconymi Abrahamowi Wiebe, Catharinie Wiebe z domu Classen, oraz Catharinie, Annie Jakubowi Wiebe, Aroniowe Steffens i Helenie Steffens
z domu Wiebe, Abrahamowi Steffens, na następnej ścianie Paulowi
Classen, Helenie Classsen z domu Wiebe, oraz ich dzieciom Dietrichowi, Jakubowi, Paulowi, Franzowi, wystawiony, jak wskazuje
napis na południowej ścianie, w 1842 r. – w dokumentacjach nie
zostało to ujęte. Nie zachowała się rzeźba przedstawiającą śpiące
na sarkofagu dziecko w kwaterze grobowej rodziny Fritsche. Kilka
nagrobków, m.in. cippus, zostały ponownie przeniesione i obecnie
stanowią ekspozycję po południowej stronie kościoła. Wzdłuż północnej granicy cmentarza ułożony został rząd kamieni nagrobnych
odnalezionych w pierwszym etapie poszukiwań, zaś kilka innych
zostało wmurowane w ogrodzenie posesji. W przypadku tego cmentarza prace porządkowe wykonane w najlepszej wierze, poprzez wielokrotne przenosiny nagrobków, doprowadziły do oderwania ich od
grobów, które oznaczały, a tym samym do zatarcia historycznego
układu i wizualnego przekształcenia cmentarza (którym przecież
nadal pozostaje) w lapidarium.
Sam budynek kościoła parafialnego służył jako miejsce pochówków. Pod posadzką lub w kryptach chowano najznaczniejsze osoby
– duchownych, dobrodziejów kościoła, kolatorów. W kościele p.w.
Św. Mikołaja dwa kamienne epitafia – Jana Chryzostoma Mockiego
proboszcza z Lubiszewa, parafii Żelichowa i Cyganka oraz Benedictusa Preischoffa z 1720 r., wskazują, iż przynajmniej te dwie osoby
znalazły tu swoje miejsce wiecznego spoczynku.
Nieopodal cmentarza parafialnego znajdował się tzw. Cmentarz 11 Wsi25. Jego powstanie wiąże się z faktem, iż około 1640 r.
Żelichowo – Cyganek stało się lokalnym centrum Mennonitów26.
Przywilej na założenie własnych cmentarzy na tym terenie wydał
biskup chełmiński w 1768 r. Nie jest nigdzie przytoczony przywilej
utworzenia mennonickiego cmentarza wcześniej. Prawo do pochówku Mennonitów na przykościelnym cmentarzu parafialnym mogło
w tym wypadku zostać zinterpretowane w taki sposób, że Cmentarz
11 Wsi był częścią nominalnego cmentarza katolickiego, przestrzennie rozdzielonego przejazdem. Na planie Schneidera ten cmentarz
zaznaczony został na południowo wschodniej części od kościoła.
Miał kształt wydłużonego trapezu o podstawie wzdłuż zachodniej
granicy. Założony został na terpie, ujętym rowami melioracyjnymi,
oddzielony od parceli kościelnej długim placem i dojazdem prowadzącym od plebanii do drogi Nowy Dwór Gdański – Stegna. Na późniejszych planach już nie był zaznaczony. Nie jest też ustalone, kiedy
przestał funkcjonować. Założenie w pobliskim Żelichowie cmentarza
mennonickiego, (o czym niżej) przyczyniło się do jego zamknięcia.
Daty z drugiej połowy XIX wieku na nagrobkach wskazują, iż musiał
25 M.Opitz, Lapidarium – Cmentarz Jedenastu Wsi, w: Poradnik dobrych praktyk
ochrony żuławskich zabytków, Cedry Wielkie 2009, s. 61-62.
26 Mennonitisches Lexikon, Bd. IV, herausg. Ch. Hege, Ch. Neff, H. S. Bender,
E. Crous, G. Hein, Karlsruhe 1967, s. 355.
15
być jeszcze w tym okresie czynny. Po 1945 r. całkowicie zaniedbany
i zarośnięty został „odkryty” w końcu XX wieku. W opracowaniu
E. Filipskiej ujęty został, jako część cmentarza przykościelnego (co
wynikało zapewne z ówczesnego stanu zarośnięcia najbliższej okolicy
kościoła) i wspólnie przedstawiany został tam zespół nagrobków.
J. Labenz w swojej dokumentacji reprodukowane nagrobki cmentarza mennonickiego uznaje za zaginione, więc zapewne w tym czasie
był juz całkowicie zdewastowany. Podczas porządkowania nekropoli
odnaleziono na niej m.in. kamienne stele – Sary i Johana Härkelborger (zm. w 1826 r. i 1829 r.), Jonasa Friesena (zm. w 1860 r.), Anny
Friesen (zm. w 1869 r.), oraz stelę drewnianą Sary Mekelborger (zm.
1876 r.)27 – obecnie znajdującą się w Muzeum Żuławskim w Nowym
Dworze Gdańskim. Z cmentarzem przykościelnym i tzw. Cmentarzem 11 Wsi związany jest zespół kamieni inskrypcyjnych odnalezionych w ruinach fundamentu gospodarczego, stojącego na
terenie dawnej plebanii między obu cmentarzami. Są to w większości
ewidentnie kamienie nagrobne28, chociaż trudno stwierdzić, które
z odnalezionych kamieni pochodzić mogą z cmentarza mennonickiego, a które z cmentarza przykościelnego. Jest to największy zbiór
tego typu obiektów na Żuławach; około 80 sztuk. Część z nich, jak
wspomniano wyżej, ułożono na terenie przykościelnym, pozostałe
tworzą Lapidarium Cmentarza 11 Wsi. Według dat wykutych na
kamieniach wskazują one okres mieszczący się od 1650 do 1805 r.
Na nielicznych zapisane zostały nazwiska i imiona: Arent, Erp, Anna
Esavs, Peter Geissler, Peter Kelpin, Peter Klassen, Klasep, Ioanes
(M?)Olbitz, Abraham Siemens, Johan Straus, Tesen, spotykane we
wsiach w rejonie żuławskim29. W wielu ograniczono się do monogramów lub ich ligatur połączonych z gmerkiem – formą cyfry 4.
Zdeponowano też tu kilka obiektów z innych miejscowości– płyta Madera z Gniazdowa, pomnik wojenny z Miłocina. Lapidarium
Cmentarza 11 Wsi jest przykładem oddolnej inicjatywy społecznej
– Klubu Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego i wzorcowym przykładem zagospodarowania historycznej, od dawna nieczynnej i silnie
zaniedbanej nekropolii pozwalającej zarówno chronić zabytkowe relikty, jak też je eksponować w dogodnej dla zwiedzających wystawie,
z niezbędnymi informacjami.
Cmentarz mennonicki w Żelichowie– Cyganku opisany został
przez R. Klima30. Wg E. Filipskiej31 założony został na początku
XVIII wieku. J. Labenz32 datuje go na pierwszą połowę XVIII wieku.
Wydanie pozwolenia przez biskupa chełmińskiego na budowę domu
modlitwy dla Mennonitów w 1768 r., z warunkiem wyremontowania
położonej nieopodal katolickiego kościoła (kaplicy), wskazuje raczej
drugą połowę XVIII wieku jako datę powstania. Na planie Schneidera widać oznaczenie zabudowania, ale brak oznaczeń cmentarza,
co przy tak skrupulatnie wykreślonym rysunku może oznaczać iż
w 1794 r. albo cmentarza jeszcze tu nie było, albo funkcjonował od
niedawna. Najwcześniej zanotowana data śmierci znajduje się na nagrobku rodziny Dürk – 1796 r.33. Na pocztówce przedstawiającej dom
27
28
29
30
31
32
33
16
E. Filipska, op. cit. Il. 211-213; stele Paula Petersa zm. w 1841 r., Johanna
Petersa z 1827 r. są przeniesione.
E. Filipska reprodukuje jeden z tych kamieni, op. cit. Il. 219.
Horst Penner, Ansiedlung mennonitischer Niederländer im Weichselmündungsgebiet von der Mitte des 16. Jahrhunderts bis zum Beginn der preussischen Zeit,
Weierhof 1940, s.70-87.
R. Klim, op. cit, s. 51.
E. Filipska, op. cit.
J. Labenz, Cmentarz mennonitów, op. cit.
Podawanie daty śmierci na nagrobku nie jest tożsame z datą jego ustawienia, wskazywać może czas pochówku konkretnej osoby, ale też może być
epitafium członka rodziny, antenata, niekoniecznie pogrzebanego w tym
miejscu.
modlitwy, widać fragment cmentarza po południowej stronie budynku. Znajdują się tam liczne stele, krzyże kamienne i metalowe kraty
obejścia. Widoczne na fotografii drzewa są niskie, przystrzyżone.
Drzewa w tle wyższe, ale nie rozrosłe. Cmentarz założony został przy
rzece, między Cygankiem a Nowym Dworem Gdańskim, na parceli
o kształcie trapezu, ukośnym bokiem przyległym do wału rzeki Tugi,
podzielony, przecinającymi się prostopadle lipowymi alejami, na
cztery kwatery. W jego południowo-wschodnim narożniku wznosił
się początkowo drewniany, a od 1902 r. ceglany bethaus34. Na zakończeniu alei wschodniej znajdował się budynek kaplicy lub kostnicy.
Do cmentarza prowadziła po grobli, na osi centralnej alei, częściowo
brukowana droga od szosy Nowy Dwór Gdański – Stegna.
Na cmentarzu tym zachował się bogaty zbiór nagrobków w formie
stel, cippusów, obelisku, płyt, pni drzew – wsporników pod tablicę inskrypcyjną35. Niektóre sygnowane przez warsztaty Dreylinga z Gdańska i Bartscha. Do najciekawszych należą nagrobki o formie obelisku na postumencie z medalionami Isaaka Regehra (zm. w 1859 r.),
cippusów rodziny Dürk (z datami zgonów z 1796, 1833, 1839 r.),
nagrobek Johanna i Heleny Dürk (z datami śmierci 1833, 1839 r.),
Zachariasa Claasa (zm. w 1849 r.), Abrahama Claasa (zm. 1844 r.),
Heleny Zacharias z domu Classen, (zm. w 1844 r.), nagrobek Marie
Wieler z 1870 r., stele Isaaka i Marii Wiebe (zm. w 1834 r. i 1825 r.),
Cathariny i Johanna Penner (zm. w 1856 r. i 1901 r.) z dekoracją
akantową z motywem granatu w tympanonie, stele Jacoba Dietricha
Bergmanna (zm. w 1868 r.), Jacoba Bergmanna (zm. w 1864 r.), Suzanny Bergmnn (zm. w 1892 r.), odmienna w swojej dekoracji stela
Jacoba Froese (zm. w 1892 r.) ujęta korynckimi półkolumienkami
dźwigającymi wklęsło – wypukły naczółek zwieńczony akroterionami, z wyobrażeniem siedmiu gwiazd w polu tympanonu, stela Abrahama i Margarety Penner z 1896 r. z motywem motyla w tympanonie,
stela Abrahama i Renaty Kröker, (zm. w 1901 i 1906 r.). Z początku
XX wieku pochodzi forma w kształcie rumowiska kamieni z płaskorzeźbionym przedstawieniem wieńca kwiatowego, na który zarzucona
została karta z cytatem z ewangelii Św. Łukasza. Pięknym nagrobkiem
jest granitowa płyta z płaskorzeźbionym wyobrażeniem złamanego
pędu róży dawniej na mogile Eduarda Bergmanna (zm. w 1915 r.),
a także głaz z wykutym tondem mieszczącym kiedyś tablicę inskrypcyjną. Na cmentarzu znajdował się ponadto pomnik poświęcony
poległym podczas I Wojny Światowej. Cmentarz ten zaniedbany po
1945 r. ze zburzonym kościołem, dewastowany, stał się w latach 90
– tych przykładem eksperymentu konserwatorskiego. Nie mogąc
zapewnić ochrony dla niszczenia i kradzieży nagrobków (elementy
metalowe skradzione zostały wszystkie) ustalono przeniesienie najbardziej wartościowych elementów do organizującego się w Nowym
Dworze Gdańskim Muzeum. Miały stanowić zewnętrzną ekspozycję
aranżowanego „Cmentarza Mennonickiego” i opracowany został nawet projekt. Część nagrobków poddano konserwacji. Idea lapidarium
o formie cmentarza nie została zrealizowana i przeniesione nagrobki
stanowią ekspozycję w zamkniętym pomieszczeniu.
W ciągu następnych lat, co jakiś czas podejmowane były niesystematycznie prace porządkowe na cmentarzu, w trakcie których zniszczono dawną, „dziką” sylwetę cmentarza, która była w powojennym
krajobrazie istotną dominantą, pozostawiając na jej miejscu obszar
z nadal niszczonymi grobami.
dr Jerzy Domino
34 K. Nawrocki, Mennonickie domy modlitwy na Żuławach, w Elblągu i Gdańsku
jako zjawisko architektoniczne i artystyczne, w: Menonici na Żuławach, ocalone
dziedzictwo, Gdańsk 2007, s. 102.
35 J. Labenz udokumentowała ok. 31 obiektów.
Kościół mennonicki w Żelichowie-Cyganku – widok od strony Tugi
Jeden z najmniejszych i najstarszych polnych kamieni nagrobnych
jakie zgromadzono na Cmentarzu 11 wsi
Kartka pocztowa. Po lewej na górze plebania, po lewej na dole
kościół, po prawej gospoda, w środku wiatrak przemiałowy
Mapa z 1925 roku (Messtischblatt)
Wnętrze kościoła mennonickiego
w Żelichowie-Cyganku
Kościół mennonicki w Żelichowie-Cyganku
Kościół katolicki w Żelichowie-Cyganku
przed 1945 rokiem
Pomnik poległych w I wojnie światowej.
Jeszcze w latach 80. stał przy kościele
katolickim w Żelichowie-Cyganku
17
Żuławski Park Historyczny
Dobiega końca realizacja projektu adaptacji zabytkowej mleczarni
w Nowym Dworze Gdańskim, realizowanego przez Miasto i Gminę
Nowy Dwór Gdański w partnerstwie ze Stowarzyszeniem Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski. Zamierzony
cel mógł zostać zrealizowany dzięki uzyskaniu w 2009 roku dofinansowania z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa
Pomorskiego w ramach Osi Priorytetowej 6. Turystyka i dziedzictwo kulturowe, Działanie 6.3. Regionalne dziedzictwo kulturowe
o potencjale turystycznym. Pomysł projektu powstał z inicjatywy
Urzędu Miejskiego w Nowym Dworze Gdańskim. Obiekt posiada
trzy kondygnacje alokowane na Muzeum Żuławskie, nowoczesną
salę konferencyjną z możliwością prezentacji wystaw czasowych,
pracownie przeznaczone na warsztaty drewna i kamienia. Obecnie
trwają ustalenia pomiędzy Samorządem a Zarządem Klubu Nowodworskiego co do zasad i planu funkcjonowania Żuławskiego Parku
Historycznego. Pod koniec kwietnia 2011 roku nastąpi oficjalne otwarcie obiektu i przyjęcie pierwszych gości.
Mimo, że Muzeum przeniosło się na czas remontu do magazynów
obok mleczarni, nie zawiesiliśmy swojej aktywności.
Magazynek Strażnika Wałowego
W magazynach Muzeum Żuławskiego powstała ekspozycja zatytułowana Magazynek Strażnika Wałowego. Zgromadziliśmy współczesne
i zabytkowe wyposażenie Magazynku w zaaranżowanym fragmencie
magazynu, stylizowanego na istniejący jeszcze kilka lat temu przy
ujściu Tugi. Dla uczniów nowodworskich szkół przeprowadziliśmy
prezentacje, opowiadając o zagrożeniach powodziowych regionu
i informując jak bronić się przed powodzią. Dużym zainteresowaniem cieszył się film prezentowany podczas pokazu ekspozycji – Inspiracje europejskimi polderami, pokazujący jak radzą sobie z ochroną
przeciwpowodziową Niemcy i Holendrzy. Zwiedzający ekspozycję
i uczestniczący w pokazie prezentacji otrzymywali publikację edukacyjną – Niezbędnik powodziowy Żuławiaka. Wykonanie ekspozycji doszło do skutku przy wsparciu udzielonym przez Islandię,
Liechtenstein i Norwegię ze środków Mechanizmu Finansowego
Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz budżetu Rzeczypospolitej Polskiej w ramach
Funduszu dla Organizacji Pozarządowych.
Pomnik z Cedrów Wielkich tymczasowo
na Cmentarzu 11 wsi
Pomnik z Cedrów Wielkich, upamiętniający żołnierzy poległych
w I wojnie światowej, po zabiegach konserwatorskich i przygotowaniu
miejsca jego stałego pobytu, powróci na teren gminy Cedry Wielkie.
Klub Nowodworski, na prośbę Urzędu Gminy w Cedrach Wielkich,
przetransportował pomnik do lapidarium Cmentarza 11 wsi w Żelichowie-Cyganku, gdzie tymczasowo zostanie składowany.
18
Historia imponującego wielkością obelisku jest bardzo ciekawa.
Monument został ufundowany kilkadziesiąt lat temu przez Związek Wojaków ku czci mieszkańców wsi, położonych na Żuławach
Gdańskich, poległych na terenie Prus Wschodnich, Rosji, Francji
i Flandrii. Pomnik stanął w Cedrach Wielkich (ówczesnego Groß
Zünder w Wolnym Mieście Gdańsku) na skwerku w miejscu, gdzie
dzisiaj stoi bank spółdzielczy.
Jako „niesłuszna” pamiątka po dawnych mieszkańcach tych ziem,
jak wiele innych pomników i cmentarzy w okresie PRL-u, został
przekazany do „utylizacji”.
Dopiero zimą 2008 roku członkowie Towarzystwa Przyjaciół
Gdańska odkryli w Gdańsku-Oruni walające się i niszczejące od
około 30 lat części pomnika. Za zgodą konserwatora zabytków zostały one przewiezione na ulicę Kamienna Grodza w Gdańsku. Dopiero
wtedy dzięki Stowarzyszeniu Żuławy Gdańskie i internautom z Wolnego Forum Gdańsk odkryto jego rzeczywiste pochodzenie.
Niestety, nowa lokalizacja pomnika w Gdańsku nie była bezpieczna. Potrzebna była natychmiastowa akcja ratunkowa, do której przystąpił Wójt Cedrów Wielkich Janusz Goliński i Klub Nowodworski.
Jej finał nastąpił 18 czerwca 2010 roku.
Po niezbędnych zabiegach renowacyjnych i konserwatorskich
pomnik zostanie odtworzony w Miłocinie, na obszarze dawnego,
nieczynnego, przykościelnego cmentarza tuż obok powstającego
Folwarku Żuławskiego. Teren ten, na dawnym miłocińskim nawisu,
wraz z fundamentami zburzonego kościoła, zostanie uporządkowany
i odrestaurowany w ramach planu odnowy tej miejscowości.
Dar sopockich artystów dla Muzeum Żuławskiego
Zabytkowe żuławskie drzwi, przekazane Klubowi Nowodworskiemu
przez Marię i Pawła Pietkiewiczów, zostały do czasu zakończenia
remontu Żuławskiego Parku Historycznego tymczasowo wyeksponowane w biurze Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja. Wzbogacą w przyszłości zbiór dziedzictwa kulturowego Żuław w Muzeum
Żuławskim. Eksponat jest w rewelacyjnym stanie dzięki gruntownej
restauracji przeprowadzonej przez darczyńców. Został on nabyty
w latach 70. na targowisku w Oliwie. Pięknie intarsjowane drzwi
są jednym z wielu zabytkowych przedmiotów posiadanych przez
państwa Fietkiewiczów. Jest to również efekt wieloletniego zainteresowania Żuławami. Fietkiewiczowie wnieśli wielki wkład w rozwój
polskiej sztuki jubilerskiej i bursztynniczej. Ich dzieła przeszły do
historii stając się w latach 60. XX w. początkiem tzw. polskiej szkoły
bursztynu i srebra. Wysoki kunszt i autorski sposób oprawy biżuterii znalazł ogromne uznanie, czego dowodem są dziesiątki wystaw
w muzeach i galeriach na całym świecie. Paweł Fietkiewicz znany jest
również ze swojego zamiłowania do zegarów ludowych. Zgromadził
ich ponad 100. Swoje zamiłowanie kolekcjonerskie łączy z pracą
badawczą i rekonstrukcyjną. Wiele placówek muzealnych powie-
rzyło mu renowację niezwykle cennych egzemplarzy. Dzięki wieloletnim badaniom wyodrębnił typ zegarów żuławskich budowanych
w XVI–XVIII w. przez mennonickich (i nie tylko) rzemieślników.
Charakterystyczną cechą tych czasomierzy było użycie żelaznych
elementów, wykonanych przez kowali pochodzących z delty Wisły
oraz ich potomków, emigrantów żyjących w południowej Rosji. Klub
Nowodworski i Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja rozpoczęły starania o wydanie publikacji opisującej ten ciekawy wątek
żuławskiej historii, świadczącej o wyjątkowości tych terenów. Ma to
być katalog przeszło czterdziestu zegarów żuławskich znajdujących
się w muzeach i prywatnych kolekcjach, uzupełniony opisem pracy
badawczej.
Jednym w ważniejszych wydarzeń w życiu Klubu Nowodworskiego było uczestnictwo w akcji powrotu do Cedrów Wielkich XVIIwiecznego dzwonu. Informacje o tym wydarzeniu publikujemy
w Roczniku 2010.
Przy okazji transportu dzwonu przywieźliśmy kolejną część archiwum Alberta Heinza Pohla, która została zdeponowana w biurze Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja na czas remontu Muzeum Żuławskiego. Kolekcja liczy ponad 500 pozycji unikalnych wydawnictw.
Paweł Fietkiewicz
Pomnik poległych w I wojnie światowej z Cedrów Wielkich
jeszcze w Gdańsku
Drzwi zdeponowane w Lokalnej Grupie Działania
Żuławy i Mierzeja
Ekspozycja Magazynek Strażnika Wałowego
Pomnik poległych w I wojnie światowej z Cedrów Wielkich
w Żelichowie-Cyganku
Żuławski Park Historyczny fot. Piotr Sosnowski
19
Badania etnologiczne na Żuławach w roku 2010
W terminie 29 kwietnia – 10 maja na terenie gminy Sztutowo, Stegna
i Krynica Morska realizowany był etap badań terenowych w ramach
projektu Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego,
realizowanego przez Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
(IEiAK) oraz Instytut Prahistorii (IP) Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (UAM), przy współpracy z Muzeum Stutthof
w Sztutowie. Autorkami koncepcji projektu i osobami odpowiedzialnymi za jego realizację były dr Anna Weronika Brzezińska oraz mgr
Małgorzata Wosińska z IEiAK, przy współpracy z mgr Łukaszem
Banaszkiem, mgr Maksymilianem Frąckowiakiem, mgr Marcinem
Michalskiem, mgr Łukaszem Pospiesznym z IP UAM, a także z mgr
Janem Lorenzem – doktorantem Social Antropology, The University of Manchester. Głównym celem projektu była analiza i wstępna
identyfikacja zmian krajobrazu fizycznego i kulturowego KL Stutthof w kontekście: czasu (od II wojny światowej do współczesności)
i przestrzeni (region Żuław, z wyszczególnieniem wsi przyległych
do terenu obozu). Akcent położony był na antropologiczne badanie
społecznej świadomości i działalności ludności lokalnej wobec KL
Stutthof, a także na sposoby oswajania przestrzeni, którą w ramach
dyscypliny nazywamy „przestrzenią naznaczoną”. W ramach tak
postawionych celów realizowano kilka tematów badawczych. Etnolodzy przeprowadzali wywiady z najstarszymi mieszkańcami wsi36,
których celem było zebranie relacji z pierwszych powojennych lat,
etapów formowania się wspólnoty lokalnej oraz stopniowej adaptacji do nowych warunków życia. Na terenie wsi Sztutowo wywiady
prowadzono z jej mieszkańcami, a ich celem było określenie stopnia
identyfikacji z miejscem zamieszkania. We współpracy z Zespołem
Szkół w Sztutowie przeprowadzono badania na grupie młodzieży
gimnazjalnej dotyczące realizacji przez szkolę założeń programowych
edukacji regionalnej i wiedzy o regionie. Na terenie samego Muzeum
Stutthof etnolodzy przeprowadzali ankiety z turystami zwiedzającymi muzeum, a także z pracownikami muzeum. Uzupełnieniem był
materiał zdjęciowy i filmowy oraz materiał dźwiękowy (w ramach
projektu soundscape). Grupa studentów i doktorantów archeologii na
terenie obecnego Muzeum, a także na terenie, na którym pierwotnie
funkcjonował KL Stutthof za pomocą archeologicznych nieinwazyjnych metod badawczych (GPS referencyjny oraz geomagnetyka)
starała się zwizualizować to, jak wyglądał teren objęty badaniami za
czasów funkcjonowania obozu. Podczas trwania badań terenowych
uczestnicy prowadzili bloga, zamieszczonego na stronie Muzeum
Stutthof, na bieżąco zdając relacje z przebiegu badań. Wyniki badań
zostały zaprezentowane podczas konferencji, zorganizowanej w siedzibie Gminnej Biblioteki Publicznej w Sztutowie, podczas której
36 Mikoszewo, Przemysław, Jantar, Izbiska, Junoszyno, Stegienka, Chorążówka,
Stegna, Popowo, Głobica, Kąty Rybackie, Kobyla Kepa, Skowronki, Krynica
Morska.
20
zaprezentowano kilkanaście referatów. Dodatkową formą prezentacji
wyników była wystawa fotograficzna, pokazująca specyfikę badań etnologicznych i archeologicznych podczas realizacji projektu, przygotowana przez Mateusza Nowaka i Agnieszkę Skowron, we współpracy
z Łukaszem Banaszkiem. Wyniki badań zostaną także opublikowane
w przygotowywanym wydawnictwie.
W terminie 9 – 19 lipca przeprowadzono badania terenowe na terenie Żuław Elbląskich (gminu Stare Pole, Markusy, Gronowo Elbląskie), w których uczestniczyli studenci, doktoranci i pracownicy naukowi etnologii z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu,
pedagogiki Uniwersytetu w Białymstoku, architektury i wzornictwa
z Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu oraz kulturoznawstwa
z Uniwersytetu Gdańskiego. Celem tych interdyscyplinarnych badań była dokumentacja dziedzictwa historycznego i społecznego
Żuław Elbląskich. Etnolodzy dokumentowali opowieści pierwszych
powojennych osadników, uzupełniając je o wywiady kwestionariuszowe z osobami, urodzonymi już na Żuławach, poruszając kwestie tożsamości lokalnej i regionalnej. Prowadzono także badania
antropologiczne dotyczące działalności Kół Gospodyń Wiejskich
m. in. we wsiach Stare Pole, Złotowo, Ząbrowo, Żuławka Sztumska i Gronowo Elbląskie. Podsumowanie badań nastąpiło podczas
konferencji, która odbyła się 26 listopada 2010 roku w Muzeum Archeologiczno-Historycznym w Elblągu. Podczas całodniowej sesji
zaprezentowano 19 referatów. Ze strony organizatorów (muzeum)
referaty wygłosiły mgr Krystyna Laskowska Dawne wyposażenie
domu mieszkalnego na Żuławach Elbląskich w oparciu o zbiory etnograficzne Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu oraz mgr
Alicja Janiak Ginące zawody i twórcy ludowi na Żuławach. Przykłady
z Żuław. Poznańscy etnolodzy zaprezentowali następujące referaty:
dr Anna Weronika Brzezińska, Krajobraz kulturowy i społeczny Żuław Elbląskich; Marta Paluszek Rozmowa z historią na Żuławach,
czyli rzecz o problemowym spadku; Dominik Robakowski Kocinos
czy Kaczynos? – losy nazw miejscowości żuławskich po 1945 roku;
Zuzanna Poznańska Wspomnienie „Zwycięstwa” – spółdzielnia produkcyjna w oczach dawnych pracowników; Michał Dolata Stosunek
do dziedzictwa kulturowego mennonitów wśród mieszkańców Żuław
Elbląskich oraz Bartosz Stańda Nowi sąsiedzi. Problemy towarzyszące
kształtowaniu się nowych społeczności na Żuławach Elbląskich. Studentka etnologii z Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie Zuzanna Łaga
zaprezentowała referat Zbiorowa pamięć i niepamięć, jako czynnik
kształtujący regionalną tożsamość na przykładzie Żuław Elbląskich;
a studentka kulturoznawstwa z Gdańska Aleksandra Paprot przedstawiła Powojenne losy poewangelickich i pomennonickich cmentarzy na
Żuławach Elbląskich. Wyniki badań pedagogicznych zaprezentowały
dr Urszula Wróblewska Żuławy w perspektywie badań pedagogicznych oraz Magdalena Bach, Ewelina Bajda i Małgorzata Czaczkowska
Dawne oblicze żuławskiego dzieciństwa. Przedstawiciele Uniwersy-
tetu Artystycznego z Poznania zaprezentowali siedem wystąpień:
prof. Wiesław Krzyżaniak Plastyczne i techniczne sposoby utrwalania
wizerunku i stanu zabytkowej architektury olęderskiej; dr hab. Piotr
Szwiec Zachowane elementy architektury regionalnej w krajobrazie
Żuław; mgr Patrycja Mikołajczak Detale architektoniczno – rzeźbiarskie jako świadectwo poziomu życia w gospodarstwach olęderskich;
Alicja Smęt Dom z tremplem. Historia i renowacja; Anna Górniak,
Małgorzata Idziak O osobliwościach altany w Oleśnie; Aleksandra
Knedler, Weronika Sochacka Dom w Złotowie jako przykład typowego
domu podcieniowego na terenie Żuław Elbląskich oraz Magdalena
Kołodziejczyk-Kasprowiaki Kamil Kułaga Przywrócenie świetności
holenderskiej karczmy w Elbląskim Nowym Dworze oraz terenów jej
przyległych. Funkcja karczmy wczoraj i dziś.
W terminie 2 – 11 września na terenie Żuław Gdańskich realizowano kolejny etap badań terenowych, których celem była dokumentacja historii przybycia nowych osadników na Żuławy po 1945 roku
oraz zmian zachodzących w krajobrazie kulturowym i społecznym.
Grupa poznańskich oraz cieszyńskich etnologów eksplorowała teren
dwóch gmin Suchy Dąb i Cedry Wielkie. Dodatkowym materiałem,
którego dokumentowaniem zajęła się dr Urszula Wróblewska z Uniwersytetu w Białymstoku były stare kroniki szkolne, będące świadectwem ciężkiej i pionierskiej pracy nauczycieli w czasach powojennych. Prowadzono także wywiady z członkiniami Kół Gospodyń
Wiejskich w Leszkowach, Krzywym Kole, Koźlinach i Skowarczu,
przedstawicielami lokalnych samorządów oraz z nauczycielami realizującymi ścieżki międzyprzedmiotowe z zakresu wiedzy o regionie.
Miłym akcentem była wizyta w domu podcieniowym w Trutnowach,
gdzie uczestnicy projektu mogli zwiedzić zabytkowy dom podcieniowy, wysłuchać historii powstania i renowacji domu oraz zapoznać
się z działalnością Stowarzyszenia Żuławy Gdańskie (w tym z bogatą
oferta wydawniczą). Podczas wrześniowego pobytu na Żuławach
Gdańskich grupa badaczy mieszkała w Grabinach Zameczku, mając możliwość zapoznania się z niezwykłym miejscem – dawnym
zameczkiem krzyżackim.
Rok 2010 był czasem intensywnych prac związanych z realizacją
projektu badawczego finansowanego w ramach projektu badawczego
własnego ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego,
którego celem jest dokumentacja powojennego dziedzictwa kulturowego Żuław. Każdy z uczestników poszczególnych etapów badań ma
swój wkład w ocalanie od zapomnienia historii pojedynczych ludzi
i ich rodzin, a także całych społeczności. Potwierdzeniem tego niech
będzie cytat zaczerpnięty z jednej z kronik szkolnych ze wsi Stare
Pole: Pamięć ludzka nie jest trwała, wiele zdarzeń z owych pierwszych
pionierskich dni zaciera się z biegiem dni.
Dawna siedziba komendantury, Muzeum Stutthof,
fot. A. W. Brzezińska
Dom podcieniowy w Kleciu, fot. A. W. Brzezińska
Dom podcieniowy w Miłocinie, fot. A. W. Brzezińska
Ekipa badaczy terenowych we Wróblewie, fot. U. Wróblewska
dr Anna Weronika Brzezińska
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
21
Opracowywanie wyników archeologicznych, fot. M. Kulesza
Podczas wywiadu w Mikoszewie, fot. M. Kulesza
Podczas wywiadu z KGW w Żuławce Sztumskiej, fot. W. Blacharska
Prof. Wiesław Krzyzanowski podczas dokumentacji rysunkowej
kościoła w Fiszewie, fot. A. W. Brzezińska
Świetlica wiejska w Koźlinach, fot. A. W. Brzezińska
Wieńce dożynkowe w Cedrach Małych, fot. A. W. Brzezińska
22
VI Międzynarodowy Zjazd Mennonitów
Dolnej Wisły w Polsce
VI Międzynarodowe Spotkanie Mennonitów odbył się 25 i 26 czerwca 2010 roku, w Gdańsku, Tczewie, Wielkich Walichnowach, Stogach Malborskich oraz w Elblągu. Udział w uroczystościach brało 70
Mennonitów z Niderlandów, Niemiec i Ameryki wraz z liczną ponad 70 osobową grupą przedstawicieli stowarzyszeń, klubów i szkół
z Pomorza, zainteresowanych tematyką mennonicką: „Roman Klim
– pionier odkrywania historii Mennonitów w Polsce“, „Kościół Mennonicki w Elblągu“, „750 lecie Tczewa“, „Mennonici-Żuławy i Nizina
Walichnowska”. Inicjatorami i organizatorami przedsięwzięcia byli:
– Alicja Gajewska, Centrum Wystawienniczo-Regionalne Dolnej
Wisły w Tczewie,
– Bolesław Klein, Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski,
– Żuławskie Towarzystwo Przyjaźni Polsko – Niderlandzkiej,
– Tadeusz Magdziarz, Nadwiślański Klub Krajoznawczy „TRSOW“.
Patronat Honorowy objęli:
– Joachim Bleicker, Konsul Generalny Republiki Federalnej Niemiec
w Gdańsku,
– Magdalena Pramfelt, Honorowy Konsul Królestwa Niderlandów
w Gdańsku,
– Zenon Odya, Prezydent Miasta Tczewa,
– Henryk Słonina, Prezydent Miasta Elbląga,
– Ryszard Żelichowski, Towarzystwo Przyjaźni Polsko Niderlandzkiej
w Warszawie.
Mennonitom przewodzili:
z Niemiec – Frank Wiehler, przewodniczący Koła Arbeitskreis Polen z Niderlandów i z Ameryki – Jan Broere, przewodniczący Koła
Mennonitów Niederlande-Polen. VI Zjazd Mennonitów rozpoczęto
25 czerwca nabożeństwem w b. Domu Modlitwy Mennonitów, obecnie Kościół Zielonoświątkowy, w Gdańsku przy ul Menonitów 10.
Nabożeństwo prowadzili Oskar Wedel z Niemiec i Arno Thimm z
Holandii. Powitania uczestników spotkania dokonali pastor pomocniczy Kościoła Zielonoświątkowego Tomasz Chaliński oraz, w imieniu
organizatorów VI Spotkania Menonitów, przedstawiciele Klubu Nowodworskiego Bolesław Klein i Harry Lau. Zgromadzonych pozdrowił Konsul Generalny Niemiec Joachim Bleicker. Podczas ceremonii,
Jan Broere uroczyście przekazał dla miejscowego Kościoła i Muzeum
Żuławskiego kopie zbieracza dokumentów Joe Nashweiler z Kanady
m.in. statutu z 1925 r. i 1887 r. byłej Mennonickiej Gminy w Gdańsku.
Po nabożeństwie, uczestnicy udali się na zwiedzanie Gdańska pod
przewodnictwem Pani Bożeny Nowak. Następnie uroczystości przeniosły się do Tczewa, gdzie w Restauracji „Carina“ uczestnicy spożyli
wspólny obiad. Po posiłku w Centrum Wystawienniczo Regionalnym
Dolnej Wisły odbyła się część oficjalna VI Międzynarodowego Zjazdu
Mennonitów. Gości powitała dyrektor Alicja Gajewska, zastępca Prezy-
denta Miasta Tczewa Zenon Drewa oraz Honorowy Konsula Królestwa
Niderlandów Magdalena Pramfelt, którzy w swoich wypowiedziach
podkreślali rolę i znaczenie tego rodzaju spotkań, tym razem z okazji
udziału Mennonitów w rejonach Żuław, Powiśla i Nizinie Walichnowskiej oraz 750-lecia miasta Tczewa. Ponieważ wszystkie referaty
konferencyjne w języku polskim i niemieckim zostały uczestnikom
Zjazdu wcześniej rozesłane, Bolesław Klein jedynie zaprezentował
poszczególnych autorów przemówień, podkreślając ich walory i dorobek pisarski wraz z podziękowaniem za dobrze opracowane materiały.
Uczestnicy również wyrażali się z uznaniem dla autorów referatów
oraz prezentowanych wystaw.
Na pamiątkę udziału w VI Mennonickim Zjeździe każdy uczestnik otrzymał wspaniale opracowany album o historii Tczewa i okolic
łącznie z Niziną Walichnowską.
Poniżej przedstawiamy autorów referatów przygotowanych na
Zjazd:
– Kazimierz Ickiewicz, „Tczew – Rys historyczny“,
– Radosław Wiecki, „Historyczna postać Tczewa – Aleksander Skultet” i „Mennonici w Polsce“,
– Jagoda Klim, „Roman Klim – jeden z pionierów odkrywania historii Menonitów w Polsce”,
– Anna Strzałkowska, „ Moje spotkanie z Mennonitami”,
– Tadeusz Magdziarz, „Nadwiślański Klub Krajoznawczy TRSOW
a Mennonici”,
– oraz wystawy prezentowane przez Centrum Wystawienniczo– Regionalne Dolnej Wisły w Tczewie: 1 ”Pradzieje miasta Tczewa”, 2”Laven– Kobiety w sztuce”, 3 „Mennonici zapomniani sąsiedzi“.
Po prezentacji, uczestnicy udali się autokarami na Nizinę Walichnowską, gdzie w szkole w Małych Walichnowach śpiewem przywitała
ich młodzież z Dyrektorem Szkoły Mariuszem Śledziem na czele. Na tę
okoliczność, Mariusz Śledź przygotował reportaż na wizji i opowiadał
o historii Mennonitów, ich życiu i dokonaniach wraz z innymi mieszkańcami, pokazując jednocześnie potrzebę upamiętniania dla potomnych miejsc związanych z historią i rozwojem Niziny Walichnowskiej.
Podobnie, jak z inicjatywy Mariusza Śledzia, uczynili to niedawno
mieszkańcy Niziny Walichnowskiej montując na obelisku tablicę ku
pamięci, Starosty Związku Wałowego Niziny Walichnowskiej, Petera
Rudolfa Dirksena (1843-1904). Kolejnym punktem spotkania były
Stogi Malborskie, zwiedzanie historycznego cmentarza pomennonickiego oraz spotkanie w miejscowym kościele katolickim z ks. Markiem Dudą, który w raz z Wójtem Gminy Malbork Janiną Rochowicz
zapowiedzieli dalsze porządkowanie i restaurowanie b. cmentarza
i urządzenie izby pamięci o Menonitach z Żuław. Do późnych godzin
wieczornych odbywało się przyjęcie z kolacją, która została przygotowana m.in. przez miejscowe Koło Gospodyń Wiejskich. Przyjęcie
było okazją do wymiany doświadczeń z zakresu współdziałania wielu organizacji i stowarzyszeń podejmujących tematykę mennonicką
23
i ochronę zabytków przeszłości, np. Towarzystwo Miłośników Ziemi
Kwidzyńskiej, które zainicjowało wydanie interesującego przewodnika
„Śladami Mennonitów w Dolinie Kwidzyńskiej“. Wspomniany przewodnik przekazano uczestnikom spotkania, prezent został przyjęty
z dużym zainteresowaniem. W dniu 26 czerwca 2010 r. zebrali się
uczestnicy VI Międzynarodowego Spotkania Mennonitów w Elblągu,
aby dokonać uroczystego odsłonięcia tablicy pamiątkowej „KOŚCIÓŁ
MENNONICKI W ELBLĄGU W LATACH 1590 – 1900” na budynku
dawnego kościoła mennonickiego przy ulicy Garbary 12. Uroczystość
odbyła się w czterech językach: polskim, niemieckim, angielskim oraz
holenderskim. Uroczyste powitanie uczestników dokonał przedstawiciel Klubu Nowodworskiego Bolesław Klein, podkreślając obecność
Menonitów z Niemiec, Niderlandów i USA, jak również Konsula
Królestwa Niderlandów Magdalenę Pramfelt, Prezydenta Miasta Elbląga Henryka Słoninę, który aktywnie wspomagał przygotowania
uroczystości wraz z odrestaurowaniem i odnowieniem byłego kościoła,
Dyrektora Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Elblągu Marię
Kasprzycką, która może się poszczycić organizacją niejednej wystawy
o tematyce mennonickiej. Powitano również liczną społeczność elbląską, w tym sędziwą Krystynę Weilandt b. Mennonitkę. Odsłonięcia
tablicy pamiątkowej dokonał Prezydent Miasta Elbląga Henryk Słonina w asyście przedstawicieli kościołów mennonickich z Niemiec, Niderlandów i Ameryki– Franka Wiehler, Jana Broere, seniorki Krystyny
Weilandt oraz Grażyny Chrostek– Żugaj. Okolicznościowe wystąpienia
wygłosili Prezydent Miasta Elbląga Henryk Słonina, Honorowy Konsul
Niderlandów w Gdańsku Magdalena Pramfelt oraz Jan Broere i Frank
Wiehler. Frank Wiehler. który powiedział m.in. „że pierwsi Mennonici
przybyli do Elbląga już w roku 1531 jako uchodźcy prześladowani ze
względów religijnych z Holandii, Nadrenii oraz północnych Niemiec
i tutaj znaleźli schronienie. Osiedlając się pomagali osuszaniu okolicznych mokradeł. Elbląg był dla nich tolerancyjny, stanowiąc zawsze
mniejszość, swoją działalnością gospodarczą i kulturalną bardzo się
zasłużyli. Bardzo się cieszymy, że obecni mieszkańcy Elbląga wykazują
tak duże zainteresowanie. My dziękujemy szczególnie Prezydentowi
Miasta Elbląga, Panu Henrykowi Słoninie, za nieocenioną pomoc
przy organizacji tak uroczystego odsłonięcia tej tablicy pamiątkowej”.
Jan Broere dołączył się do podziękowań społeczności Elbląga, dziękując również Klubowi Nowodworskiemu za szczególną aktywność
i podejmowane inicjatywy w zakresie tak szeroko pojętej współpracy. Po tej uroczystości, uczestnicy zwiedzali Starówkę Elbląską.
Następnie uczestniczyli w sali „Kamieniczki Elbląskie” na spotkaniu
z Prezydentem Miasta Elbląga Henrykiem Słoniną, który przedstawił
uczestnikom dzisiejszy społeczno-gospodarczy i kulturalny rozwój
miasta Elbląga oraz wskazał na dużą aktywność we współpracy z wieloma miastami europejskimi. Po spotkaniu zaprosił uczestników na
wspólny obiad przygotowany przez Andrzeja Bugajnego w Centrum
Sportowo-Biznesu w Elblągu przy ul. Grunwaldzkiej 125. Podczas
posiłku były kurtuazyjne pozdrowienia i podziękowania za sprawny
przebieg spotkania. Tłumaczenie na język niemiecki zabezpieczali:
Harry Lau, Krystian Dahlmann i Marek Harasimowicz. W tym samym
czasie Frak Wiehler spotkał się z Grażyną Chrostek– Żugaj, dyrektor
Zespołu Szkół Techniczno-Informacyjnych w Elblągu i nauczycielami, dziękując im za zorganizowany i realizowany na terenie szkoły
wspólnie z młodzieżą projekt „Mennonici w Niemczech i Polsce“,
wręczono również upominki– albumy. Bolesław Klein ogłaszając zakończenie VI Międzynarodowego Spotkania Mennonitów na Pomorzu
podziękował serdecznie wszystkim osobom, instytucjom i gościom za
aktywny udział w spotkaniu oraz za dużą pomoc w przygotowaniach
historycznego Spotkania, zapowiadając następny Zjazd Menonitów
na Pomorzu w 2013 roku – Zjazd Jubileuszowy z okazji 20-lecia od
pierwszego Zjazdu.
Bolesław Klein
Odsłonięcie tablicy pamiątkowej na budynku dawnego kościoła
mennonickiego przy ulicy Garbary 12 w Elblągu
Seminarium w Elblągu
Uczestnicy na spotkaniu w Centrum Wystawienniczo – Regionalnym
Dolnej Wisły w Tczewie
Kościół Zielonoświątkowy w Gdańsku – Konsul Generalny Niemiec
Joachim Bleicker i Bolesław Klein
24
Szlak Mennonitów
Historia utworzenia szlaku turystycznego, propagującego kulturę
mennonicką, ma blisko 20 lat. Pierwszym wielkim orędownikiem
sprawy mennonitów był nieżyjący już śp. Roman Klim. To dzięki jego aktywności w 1992 roku, pod auspicjami Muzeum Wisły i
Klubu Przyjaciół Kultury Mennonickiej „Olęder” w Tczewie, zaproponowano, aby temat menonitów bardziej wyeksponować za pomocą specjalistycznego szlaku turystycznego. Pierwotnie szlak miał
prowadzić z Gdańska przez Przejazdowo, Dziewięć Włók, Wiślinę,
Bystrą, Wocławy, Stanisławowo, Trutnowy, Cedry Wielkie, Leszkowy,
Kiezmark i dalej przez Żuławy Wielkie aż do Elbląga. Ten przebieg
trasy był podstawą do dalszych prac nad uszczegółowieniem jego lokalizacji, jakie z inicjatywy Janusza Golińskiego podjął się Regionalny
Ośrodek Programowy PTTK na początku 2000 roku. Duże zasługi
w dopracowaniu projektu oddali nieżyjący już Marian Czyżewski
ówczesny Prezes Oddziału, Lech Zalewski Dyrektor Biura oraz Tadeusz Gruszczyński Szef Komisji Znakowania Szlaków Turystycznych
PTTK. Dla Gruszczyńskiego było to kolejne zadanie na Żuławach
po wytyczeniu dwóch innych szlaków turystyki pieszej tj. Szlaku
Żuławskich Domów Podcieniowych oraz Szlaku Nadmotławskiego,
nad którymi prace zakończono w 2000 roku. Przebieg całego zadania, wytyczenia i oznakowania szlaku, podzielono na dwa etapy.
W pierwszym skoncentrowano się nad jego wytyczeniem na Żuławach Gdańskich. Udało się dopracować przebieg Szlaku Mennonickiego z Gdańska do Kiezmarka z dwiema korektami do trasy wskazanej przez Romana Klima, a mianowicie wyjście szlaku
z Gdańska nie nastąpiło przez Przejazdowo lecz przez Olszynkę,
a następnie Krępiec do Wiśliny. Druga korekta obejmowała zmianę trasy z miejscowości Wocławy, która przebiegać miała nie przez
Stanisławowo, lecz przez Miłocin do miejscowości Trutnowy i dalej
już bez zmian aż do Kiezmarka. Tak określony nowy przebieg trasy
były wg zespołu bardziej bezpieczny i w pełni oddający specyfikę terenów żuławskich. Co do dalszego przebiegu Szlaku Mennonickiego
z Kiezmarka do Elbląga niestety trasa nie została przez zespól uszcze-
gółowiona. Pozostawiono tą sprawę samorządom Żuław Wielkich
w ramach swoich kompetencji. W celu stworzenia dobrego klimatu dla tak pięknego przedsięwzięcia, które w takim kształcie mogło liczyć na wsparcie ze środków Unii Europejskiej 2007-2013,
z inicjatywy Wójta Gminy Cedry Wielkie, w dniu 16 lutego 2007
roku w Nowym Dworze gdańskim doszło do spotkania samorządowców i organizacji pozarządowych zainteresowanych rozwojem
Żuław, na którym podpisano list intencyjny dotyczący partnerskiego projektu pn. Szlak Mennonicki na Żuławach. Głównym celem
tego przedsięwzięcia było wzmocnienie rozwoju gospodarczego
i społecznego Żuław delty Wisły, poprzez stworzenie markowego
produktu turystycznego. Budowa szlaku pieszo rowerowego Śladami
Mennonitów, będącego osią rozwoju turystyki na Żuławach, z założenia miała zwiększyć dostępność kluczowych obszarów dla turystyki
oraz przyczynić się do aktywizacji mieszkańców w tworzeniu nowych
miejsc pracy. Partnerami tego projektu byli Mieczysław Struk – Wicemarszałek, a obecnie Marszałek Województwa Pomorskiego, Cezary
Bieniasz-Krzywiec – Starosta Gdański, Zbigniew Piórkowski – Starosta Nowodworski, Tadeusz Studziński – Burmistrz Nowego Dworu
Gdańskiego, Janusz Goliński – Wójt Gminy Cedry Wielkie, Sławomir Kaźmierski- Wójt Gminy Suchy Dąb, Magdalena Kołodziejczak
– Wójt Gminy Pruszcz Gdański, Roman Pawłowski – zastępca Wójta
Gminy Stegna, Barbara Chudzyńska – Prezes Stowarzyszenia Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski, Marian
Czyżewski – Prezes ROP PTTK, Grzegorz Gola – Prezes Instytutu
Delty Wisły. Ważną sprawą dla osiągnięcia założonego celu, jakim
jest ożywienie rozwoju turystyki, jest dalsza kontynuacja budowy
tego szlaku na Żuławach Wielkich. Projekt doskonale wpisuje się
w obecnie realizowane przedsięwzięcie w obszarze turystyki żeglarskiej, które dofinansowane ze środków Unii Europejskiej pozwala na
budowę i rozbudowę portów, marin, przystani, pomostów w ramach
projektu turystycznego pn. Pętla Żuławska.
25
Kościół w Kiezmarku odzyskał dawny blask
Dobiegł już końca remont w kościele p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej w Kiezmarku prowadzony przez firmę Maxi Term – wł.
Wiesław Deneko z siedzibą w Gdańsku. Inwestycja realizowana była
od czerwca do listopada br. Współfinansowana była następująco:
– Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego – dotacja 300
tys. zł (49,07%)
– Gmina Cedry Wielkie – dotacja 240 tys. zł (39,26%)
– środki własne Parafii – 71 340,45 zł (11,67%)
Prace przeprowadzone w świątyni były największe od czasów
międzywojennych. Wzmocniona została konstrukcja obiektu, powstała nowa elewacja, wykonano nową instalację elektryczną wraz
z oprzyrządowaniem i pomiarami, przeprowadzono również prace
remontowe kruchty zachodniej, dzwonnicy i bryły korpusu nawowego, odnowiony i uporządkowany został również teren przy kościele.
Ciekawostką jest niezwykłe znalezisko, na które natrafiono
w czasie remontu kościoła. Jest to niewielka drewniana szkatuła,
zawierająca mensę ołtarzową. Skrzynia jest opieczętowana. Na tylniej
drewnianej ściance widnieje napis – „Rosentreter”. Wynika z niego,
że biskup chełmiński poświęcił ołtarz w katedrze w Pelplinie. Poświęcił relikwie tego ołtarza. Jest też data i rok 1901. Relikwiarze
w tamtym czasie zwyczajowo umieszczano w mensach ołtarzowych
kościoła. Obiekt w Kiezmarku z wielu względów jest wyjątkowy. To
jeden z najpiękniejszych i najcenniejszych historycznie drewnianych
kościołów na Żuławach Gdańskich. Wzniesiono go w 1727 roku,
wykorzystując elementy istniejącej tam starszej budowli. Kościół wybudowany został w konstrukcji szkieletowej z murem wypełniającym
z cegieł, na które nałożono tynk. W części zachodniej ponad murowaną podbudową jest ustawiona dzwonnica również w konstrukcji
szkieletowej, wzniesiona na rzucie kwadratu, z murem wypełniającym z cegieł. Ściana wschodnia prezbiterium nawiązuje kształtem do
kasztelu nowożytnego galeonu. Kościół ten ma również wyjątkowe
i cenne, jeżeli chodzi o żuławskie kościoły barokowe wyposażenie
i wystrój wnętrza. Na ścianie południowej dzwonnicy zachowały się
dwa zegary słoneczne: kamienny z datą „1653” i drewniany z pocz.
XIX w. Bez wątpienia, minione stulecia, a także specyficzne uwarunkowania klimatyczne, geologiczne i hydrologiczne odcisnęły na
materialnej kondycji kościoła swój ślad. Cenny obiekt od lat wymagał
renowacji. Wskutek wieloletnich zaniedbań groziła mu katastrofa
budowlana. W 2005 r. pierwsze pozyskane środków umożliwiły po
wielu latach rozpoczęcie pierwszych prac ratujących ten zabytek.
Zostało wykonane nowe pokrycie dachowe na wieży a następnie na
pozostałej części obiektu. Parafie wiejskie są zbyt małe aby pokryły
koszty odbudowy tego typu budowli, przez co wielkiego uszczerbku
doznaje w skali całego kraju szeroko pojęte dziedzictwo narodowe.
Pozyskane z wielkim trudem środki finansowe na remont obiektu
pozwoliły na przywrócenie pierwotnego piękna tej zabytkowej świątyni w Kiezmarku.
Źródło Gmina Cedry Wielkie
Wymiana podwaliny
Cały kościół został podniesiony na lewarach
26
Wymiana podwaliny
Zbiory dziedzictwa kulturowego delty Wisły
Projekt Zbiory dziedzictwa kulturowego delty Wisły spełnił wyznaczone dla niego cele. Dzięki partnerskiego zaangażowaniu Stowarzyszenia Żuławy i Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja – lokalnego trójsektorowego partnerstwa na rzecz rozwoju w powiecie
nowodworskim – przy wsparciu innych organizacji pozarządowych
– było to szerokie otwarcie się na społeczności lokalne w sprawach
przejęcia przez nie większej odpowiedzialności za swoje i najbliższe
– po sąsiedzku – dziedzictwo kulturowe. W tym przypadku rzecz tyczyła kultury ochrony przeciwpowodziowej w delcie Wisły. Cele projektu: stworzenie systemu zachowania niematerialnego dziedzictwa
kulturowego delty Wisły i zwiększenie wiedzy o regionie Żuław zostały osiągnięte. Największą dumą, osiągnięciem realizacji projektu,
trwałym jego rezultatem, jest książka „Delta Wisły powyżej i poniżej
poziomu morza” zawierająca cenną pracę autorstwa regionalisty dr
inż. Kazimierza Cebulaka (nakład 500 egz.). Wernisaż wydawnictwa
odbył się w trakcie seminarium: „Jak zachować niematerialne dziedzictwo kulturowe delty Wisły – dobre praktyki. Delta Wisły powyżej
i poniżej poziomu morza.” 4 października 2010 r. w Sali Żuławskiego
Ośrodka Kultury w Nowym Dworze Gdańskim.
W programie seminarium znalazły się filmy Tryptyk Żuławski
– Wielka woda Katarzyny Sędek, oraz Inspiracje Niderlandami Salwinia Ekoklubu, prezentacja książki dr inż. Kazimierza Cebulaka
Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza, wystąpienia: Problemy
i zagrożenia realizacji kompleksowego zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław, Piotra Kowalskiego z Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gdańsku; Gmina żuławska w obliczu alarmu przeciwpowodziowego Janusza Golińskiego, Wójta Gminy Cedry Wielkie; Propozycje projektu polityki wodnej państwa Haliny Czarneckiej
Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gdańsku.
Ponadto pokazano sprzęt przeciwpowodziowy z możliwością uzyskania certyfikatów jego obsługi.
Wartość projektu wyniosła blisko 15 350 zł. Projekt był współfinansowany przez Samorząd Województwa Pomorskiego.
Prezentacja książki dr inż. Kazimierza Cebulaka podczas konferencji
Jak zachować niematerialne dziedzictwo kulturowe delty Wisły
– dobre praktyki. Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza.
Prezentacja Piotra Kowalskiego z Regionalnego Zarządu Gospodarki
Wodnej w Gdańsku podczas konferencji Jak zachować niematerialne
dziedzictwo kulturowe delty Wisły – dobre praktyki. Delta Wisły
powyżej i poniżej poziomu morza
27
28
Ochrona dziedzictwa
naturalnego
BioBlitz 2010 – więcej zidentyfikowanych gatunków
473 gatunki roślin i zwierząt łącznie zidentyfikowali podczas kilkugodzinnego badania bioróżnorodności rzeki Tuga BioBlitz 2010
biolodzy zaproszeni przez Salwinia Ekoklub. Jest to więcej niż odkryto rok temu o tej samej porze i w tym samym miejscu. To daje
duże wyobrażenie o środowisku przyrodniczym Nowego Dworu
Gdańskiego. Jest o co dbać i co szanować.
Już w czwartkowy wieczór, 10 czerwca, badacze z Uniwersytetu
Łódzkiego – Tomasz Mamos, Piotr Pawlikiewicz i dr Mateusz Płóciennik rozpoczęli, na przybrzeżnej łące, oznaczanie nocnych owadów.
Ćmobranie, bo tak na roboczo nazwano te niezwykłe wydarzenie,
zakończyło się grubo po północy zidentyfikowaniem 62 gatunków
owadów, głównie nocnych motyli. W tym samym czasie poszukiwania
nietoperzy prowadził dr Mateusz Ciechanowski. Przepływając po rzece
na obszarze miasta rozpoznał przy pomocy specjalistycznego sprzętu
cztery gatunki nietoperzy. Następnego dnia od świtu swoje badania
rozpoczęli ornitolodzy: Magda Wybraniec i Sabina Kaszak, następnie
grupa botaników w składzie dr Michał Buliński, Jolanta Bulak, Bartek
Hajek, Katarzyna Wszałek-Rożek. Ekipa zoologów jednocześnie wyszukiwała gatunki zwierząt występujące na Tudze.
Pierwsze prezentacje bioróżnorodności rzeki rozpoczęły się zaraz po powrocie ekip naukowców z badań terenowych. Przez kilka
godzin, na pytania dotyczące otaczającej nas przyrody, odpowiadali
mieszkańcom Żuław najlepsi znawcy roślin i zwierząt. Już od godziny 8.30 młodzież z nowodworskich szkół mogła, m.in. obserwować
pod mikroskopem odłowione gatunki stworzeń wodnych, zobaczyć
jak wygląda wykonana prawidłowo budka lęgowa dla ptaków, zapoznać się z zebranymi roślinami, uważanymi powszechnie za chwasty,
a mającymi znaczenie dla zachowania równowagi w ekosystemie
– w konsekwencji naszego zdrowia. Duże zainteresowanie wzbudzała
możliwość posłuchania przetworzonych komputerowo odgłosów
nietoperzy. Na wielkoformatowym monitorze można było obejrzeć
film o przebiegu Tuga BioBlitz w 2009 roku.
Imprezie towarzyszyła wystawa Inspiracje europejskimi polderami
oraz wystawa prezentująca działalność Salwinii Ekoklubu na rzecz
mieszkańców Żuław.
Miasteczko bioblitzowe, gdzie odbywały się prezentacje i pokazy,
zlokalizowane na deptaku nad Tugą przy ulicy Morskiej, odwiedziło
łącznie przeszło 600 osób – głównie, i co najważniejsze, była to młodzież nowodworskich szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych.
Zapraszamy na następne badanie bioróżnorodności w 2011 informacje na www.tuga.info.pl
Projekt Bioblitz na Tudze – zawody w badaniu bioróżnorodności
rzeki współfinansowany był przez Wojewódzki Fundusz Ochrony
Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku oraz ze środków Programu „Działaj Lokalnie VII” Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności realizowanego przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce
oraz Lokalnej Organizacji Grantowej Fundacji Pokolenia.
Podczas obchodów Światowego Dnia Turystyki 2010 pod hasłem
Turystyka i Różnorodność Biologiczna wręczone zostały odznaczenia i nagrody Ministra Sportu i Turystyki, Marszałka Województwa
Pomorskiego oraz Prezydenta Miasta Gdańska. Jedna z nagród Marszałka Województwa Pomorskiego przyznana została Klubowi Nowodworskiemu za ochronę dziedzictwa przyrodniczego rzeki Tugi,
a w szczególności organizację imprezy edukacyjnej Tuga Bioblitz.
29
Wystawa Inspiracje Europejskimi Polderami
Dr Michał Buliński prezentuje rośliny
Miasteczko badawcze na skwerze przy ulicy Morskiej
Można było się dowiedzieć jak zbudować budkę lęgową dla ptaków
Podsumowanie wyników badania bioróżnorodności rzeki Tugi
Pobieranie materiału do badań z łąk nad Tugą
Niektóre z oznaczanych zwierząt i roślin można było obejrzeć pod
mikroskopem
Ćmobranie - przy specjalnej lampie na prześcieradle można było
oznaczyć ok 60 gatunków nocnych owadów
30
Łączy nas delta
Projekt Łączy nas delta jest konsekwencją realizacji projektów
realizowanych prze Salwinia Ekoklub – Salve Salwinia, Tunel Tugi,
Tuga wspólna sprawa, gdzie osią działań była ochrona rzeki Tugi.
Bogatsi o doświadczenia chcemy zwrócić uwagę na szerszy aspekt
ochrony przyrodniczej i kulturowej rzek Żuławskich oraz dać impuls do działań mieszkańcom innych miejscowości położonych nad
wodą. Aby chronić nasze dziedzictwo przyrodnicze regionu trzeba
zrozumieć jakim dysponujemy bogactwem, pokazać jak należy postępować aby utrzymać równowagę między siłami natury a życiem
człowieka w delcie Wisły. Szczególnie na Żuławach życie obok zagrożeń powodziowych wymaga wiedzy i ciągłej troski o ekosystem. Nasze pomysły na realizację opisanych celów wsparł Fundusz Inicjatyw Obywatelskich przyznając dotację na lata 2010 i 2011. Główne
działanie projektu to organizacja ośmiu festynów w miejscowościach
położonych nad rzekami Tugą, Szkarpawą, Wisłą, Wisłą Królewiecką i Nogatem. Festyny poprzedzały sprzątania rzek, zorganizowa-
ne zostały rejsy edukacyjne, plenery malarskie, zaprezentowaliśmy
wystawę o żuławskich rzekach, uczyliśmy podstaw bezpiecznego
zachowania się nad wodą oraz działań związanych z ochroną przeciwpowodziową jak nauka układania wałów przeciwpowodziowych.
Została wydana mapa delty Wisły z zaznaczeniem miejsc szczególnej
ochrony przyrodniczej oraz powstała mobilna wystawa edukacyjna.
Zwieńczeniem projektu będzie seminarium poświęcone ochronie
rzek w delcie Wisły. Zapraszamy do współpracy w roku 2011.
Badanie bioróżnorodności rzeki Świętej w Nowym Stawie
Konkurs rzutu kołem ratunkowym w Nowym Stawie
Certyfikat z lizakiem za wzięcie udziału w kursie układania wałów
przeciwpowodziowych
Nauka napełniania worków piaskiem wykorzystywanych w celu
zabezpieczania wałów przeciwpowodziowych
Projekt Łączy nas delta współfinansowany jest przez Program
Operacyjny Fundusz Inicjatyw Obywatelskich.
31
Otwarcie świetlicy w Leszkowach podczas Dnia rzeki - Święta wałów
Plener malarski w Tujsku
Spotkanie rozpoczynające projekt Łączy nas delta
Wystawa przed świetlicą w Leszkowach
Wystawa Inspiracje europejskimi polderami na rynku w Nowym Stawie
Sprzątanie wyspy w Tujsku
Program dnia dla rzeki w Tujsku
Z podwodnego rekonesansu dna rzeki Tugi. Kosz na śmieci. Latem 2011 planujemy oczyszczanie dna
Zwiedzanie jednostki patrolowo holowniczej Strażnik Wodny
w Nowym Stawie
32
Wizyta studyjna na Wysoczyźnie Elbląskiej. Z przyrodnikiem Parku
Krajobrazowego Zbyszkiem Zagrodzkim
Przyroda, Kultura, Klimat ponad granicami
– seminarium w Hennef
W partnerskim mieście Nowego Dworu Gdańskiego – Hennef
w ramach Europejskiego Tygodnia Stowarzyszenia Związku Miast
Partnerskich odbyła się konferencja pn. Przyroda, Kultura, Klimat.
Salwinia Ekoklub wspólnie z innymi europejskimi organizacjami
ekologicznymi z Fracji, Anglii i Niemiec została zaproszona do prezentacji swoich projektów dotyczących badania bioróżnorodności
rzeki Tugi. Program zaproponowany przez organizatorów dla grup ekologicznych miał charakter edukacyjny, promujący świadomość ekologiczną.
Pierwszego dnia odbyła się wędrówka krajoznawcza do Bödingen.
Następnie odbyło się spotkanie w Meys Fabrik, prezentacja i wymiana doświadczeń grup ekologicznych, gdzie wszystkich zgromadzonych przywitał Burmistrz miasta Hennef– Klaus Pipke.
Kolejny dzień rozpoczął się wędrówką przez Ahrenbachtal i Blankenberg w okolice Biologicznej Stacji Badawczej okręgu Rhein– Sieg,
pod kierownictwem dr Steinwarz. Następnie pod czujnym okiem
Elmara Schmidta, nad rzeką Sieg rozpoczęto poszukiwania rzadkiego
gatunku modraszka telejus – niestety bez rezultatu. Dzień zakończył
się wspólnym nabożeństwem w kościele katolickim w języku niemieckim i polskim.
Ostatni dzień rozpoczął się hennefskim biegiem Tygodnia Europejskiego. Częścią kulminacyjną była publiczna dyskusja w Meys
Fabrik na temat projektów realizowanych przez poszczególne organizacje. W dyskusji wzięli udział: Katarzyna Sędek reprezentująca
Salwinię Ekoklub z Nowego Dworu Gdańskiego, Ulf Heilig z Le
Pecq, Paul Kröfges BUND, kierownik urzędu ochrony środowiska
w Hennef Johannes Oppermann, rolnik ekologiczny Bernd Schmitz,
kierownik urzędu Untere Landschaftsbehörde Bernd Zimmermann.
Organizatorem wyjazdu było Stowarzyszenie Miast Partnerskich Nowego Dworu Gdańskiego oraz Urząd Miasta Nowy Dwór Gdański.
Jesteśmy przekonani, że zdobyte doświadczenia i kontakty pomogą przy realizacji kolejnych projektów ekologicznych.
Okolice Hennef
Podczas wędrówki do Bödingen
Prezentacja nowodworskich zawodów w badaniu bioróżnorodności
rzeki Tugi
Seminarium w Meys Fabrik
33
Rola i znaczenie Parku Krajobrazowego Mierzeja Wiślana
w zachowaniu bioróżnorodności delty Wisły
Różnorodność biologiczna = bioróżnorodność, zróżnicowanie
wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach lądowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych, których są częścią; dotyczy to różnorodności w obrębie
gatunku i pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów
(Konwencja o różnorodności biologicznej podpisana w Rio de Janeiro 1992 r.)
Dotychczas poznano 2,4 mln gatunków w tym:
• ok. 1 mln owadów,
• ok. 300 tys. roślin wyższych,
• ok. 43,5 – 53,5 tys. kręgowców,
Ocenia się jednak, że na Ziemi istnieje 5 – 30 milionów gatunków!
W naszym kraju występuje około 60 tys. gatunków:
• 3.630 grzybów;
•1.738 porostów;
•14.497 glonów;
• ok. 2.700 roślin naczyniowych;
• 35.368 zwierząt:
ok. 34 tys. bezkręgowców (50 % stanowią owady);
624 gatunki kręgowców z czego 436 rozmnażają się na naszym
terytorium, wśród nich najliczniejsze to:
– ptaki – 360 gat. (230 lęgowych),
– ryby – 112 gat.,
– ssaki – 93 gat.,
– płazy – 18 gat.,
– gady – 9 gat.,
– kręgouste – 5 gat.
Bioróżnorodność Parku Krajobrazowego „Mierzeja
Wiślana”
PK „Mierzeja Wiślana” został utworzony w celu zachowania unikatowych wartości przyrodniczych, krajobrazowych, widokowych
i rekreacyjnych pasa nadmorskiego. Występuje tu ogromna różnorodność siedliskowa i różnorodność zbiorowisk roślinnych. Występują tu praktycznie wszystkie zbiorowiska nawydmowe, od zbiorowisk
murawowych po zbiorowiska leśne.
Aktem prawnym powołującym Park była Uchwała Wojewódzkiej
Rady Narodowej w Elblągu w sprawie utworzenia parków krajobrazowych oraz obszaru krajobrazu chronionego na terenie województwa elbląskiego, z dnia 26 kwietnia 1985 roku. Powierzchnia Parku
zgodnie z Planem Regionalnym Woj. z 1989 r. wynosi 4 410 ha, strefy
ochronnej, 25 812 ha.
PK „Mierzeja Wiślana” obejmuje cały półwyspowy fragment Mierzei od wschodniej granicy państwa do miejscowości Kąty Rybackie
oraz część Mierzei – aż po Sztutowo, wraz z lądowym zapleczem
Żuław. Otulina obejmuje Mierzeję Wiślaną na wschód od Przekopu
34
Wisły i część Żuław Wiślanych w gminie Stegna oraz obszar na zachód i południe od Sztutowa w gminie Sztutowo.
Park należy do dwóch jednostek administracji terenowej: gminy
Sztutowo i miasta Krynica Morska, natomiast otulina – do gmin Sztutowo i Stegna. Jednostki te leżą w powiecie Nowy Dwór Gdański.
Na poziomie gatunkowym bioróżnorodność PK Mierzeja Wiślana
przedstawia się bardzo korzystnie.
Świat zwierzęcy Parku nie jest jeszcze dokładnie poznany. Występuje tu około 300 gat. kręgowców, w tym 255 gatunków chronionych, głównie ptaków. Wśród 35 gat. ryb Zalewu Wiślanego występują gatunki słodkowodne i morskie, m.in. ciosa. Z płazów (8 gat.)
napotkamy na Mierzei ropuchy (zwyczajną oraz paskówkę) i żaby,
a w Zalewie również traszkę zwyczajną. Gady reprezentowane są
przez jaszczurki (zwinka, żyworodna i padalec), żmiję zygzakowatą
i zaskrońca. Ciekawostką jest występowanie turkusowej odmiany
padalca. Ptaki reprezentowane są przez 232 gatunki, z których 107
gniazduje na obszarze parku i jego otuliny. Mierzeja znajduje się
na jednym z ważniejszych europejskich szlaków ptasich wędrówek.
Obszar Zalewu Wiślanego i Ujścia Wisły stanowi ponadto ważne
miejsce gniazdowania wielu gatunków ptaków śpiewających i wodno-błotnych. Spośród ssaków występują: jeż, kret, ryjówka, rzęsorek
rzeczek, zając szarak, wiewiórka, bóbr europejski, lis, jenot, borsuk,
kuny (domowa i leśna), gronostaj, łasica, wydra, tchórz oraz dziki,
sarny, wędrujące łosie i sprowadzone daniele. Na szczególną uwagę
zasługują: foka szara oraz licznie występujące tutaj nietoperze (6 gat.).
Najliczniejszą grupą zwierząt Mierzei są jednak bezkręgowce, przede
wszystkim owady, należą one jednocześnie do najsłabiej poznanej
fauny Parku. Obecność dużej grupy gatunków zwierząt chronionych,
rzadkich i zagrożonych świadczy o zachowaniu środowisk o cechach
naturalnych i dogodnych dla bytowania zwierząt.
We florze Mierzei Wiślanej, dzięki dużemu zróżnicowaniu siedlisk, stwierdzono dotychczas występowanie 740 taksonów roślin naczyniowych (ok. 26,5% flory krajowej i ponad 45% flory Pomorza
Gdańskiego), co najmniej 55 gat. mszaków i ponad 200 gat. porostów;
algoflora nie jest jeszcze dostatecznie poznana. Aż 125 reprezentantów
flory naczyniowej to gatunki specjalnej troski, w tym 100 taksonów
z Czerwonej Listy roślin naczyniowych Pomorza Gdańskiego (w tym
1 krytycznie zagrożony i 4 wymierające) oraz 49 gatunków chronionych. Spośród gatunków chronionych wyróżniają się taksony związane
z wybrzeżem morskim: mikołajek nadmorski (Eryngium maritimum),
rokitnik zwyczajny (Hippophaë rhamnoides), turzyca piaskowa (Carex
arenaria), lnica wonna (Linaria odora), gatunki torfowiskowe, np.: rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia) i bagno zwyczajne (Ledum
palustre), warto wymienić też arcydzięgiel nadbrzeżny (Angelica archangelica subsp. litoralis), wiciokrzew pomorski (Lonicera periclymenum), a także kilka gatunków storczyków i widłaków. Blisko połowa
stwierdzonych tu mszaków to również gatunki chronione (21, w tym
8 gat. torfowców). Ciekawostką jest też występowanie podgrzybka pasożytniczego (Xerocomus parasiticus) na jednym udokumentowanym
stanowisku i kilku odkrytych niedawno.
Tutejsza flora ma wyraźnie nieleśny charakter, mimo, że w krajobrazie Parku dominują lasy, stanowiąc 80,7% jego powierzchni.
Najważniejszym gatunkiem lasotwórczym jest tutaj sosna zwyczajna
Pinus sylvestris (ponad 90% drzewostanów), jako znaczące domieszki spotyka się świerk zwyczajny (Picea abies), brzozę brodawkowatą
(Betula pendula) i omszoną (B. pubescens), dąb szypułkowy (Quercus robur) i buk zwyczajny (Fagus sylvatica). Lasy pełnią tu funkcję
glebochronną i klimatyczną.
Szata roślinna Parku wykazuje charakter zonalny, związany z budową geologiczną Mierzei i występują tu:
– zbiorowiska roślin wodnych (pleustonowe oraz roślin zanurzonych)
– we wszystkich typach wód powierzchniowych,
– zbiorowiska miejsc inicjalnych – dominujące na wydmach białych
i przedwydmiu jako zespół Elymo-Ammophiletum,
– z espoły murawowe – przede wszystkim na wydmach szarych w postaci psammofilnej murawy Helichryso-Jasionetum litoralis,
– zbiorowiska ubogich muraw i wrzosowisk Nardo-Callunetea – na
południowych, odsłoniętych skłonach wydm,
– zbiorowiska leśne i zaroślowe – reprezentowane głównie przez
borowiejące zbiorowiska zastępcze, powstające na bazie drzewostanów gospodarczych, lokalnie występują również olsy, grądy
i kwaśne buczyny,
– torfowiska przejściowe i zdegradowane torfowiska wysokie na Mierzei oraz torfowiska niskie na Żuławach,
– zespoły szuwarowe – głównie szuwar trzcinowy Phalaridetum australis, lokalnie również szuwary pałkowe, wielkoturzycowe, oczeretowe i sitowca nadmorskiego,
– zbiorowiska ruderalne i (rzadziej) segetalne,
– zbiorowiska łąkowe.
Całe to bogactwo szaty roślinnej i fauny składa się na różnorodność na poziomie ekosystemów:
– morski – Zalew Wiślany, Zatoka Gdańska,
– rzeczny – Szkarpawa, Wisła Królewiecka, Wisła,
– leśny – np. bór sosnowy, brzezina, buczyna, dąbrowa,
– łąkowy,
– torfowiskowy,
– drobnych zbiorników wodnych – oczka śródpolne.
Bogactwo świata przyrody ujęte jest dodatkową formą ochrony
w formie rezerwatów przyrody – istniejących i projektowanych.
• „Buki Mierzei Wiślanej”, chroniący naturalny drzewostan bukowy.
• „Kąty Rybackie”, chroniący miejsca lęgowe kormorana czarnego
i czapli siwej.
• „Mewia Łacha”, chroniący siedliska ptaków wodnych i błotnych
oraz piękno krajobrazu.
Projektowane
• „Zatoka Kącka” – rezerwat faunistyczno – florystyczny. Celem
utworzenia tego rezerwatu jest: ochrona rzadkich gatunków rośli
oraz zbiorowisk roślinności wodnej i szuwarowej. a także miejsc
odpoczynku i żerowania ptaków wodnych.
• „Wielbłądzi Garb” – rezerwat krajobrazowy. Celem utworzenia tego
rezerwatu jest zachowanie najwyższej wydmy na Mierzei Wiślanej
oraz specyficznych dla tego obszaru średnio żyznych i żyznych
lasów liściastych.
• „Mikołajkowe Wydmy” – rezerwat krajobrazowo – florystyczny.
Celem utworzenia tego rezerwatu jest ochrona naturalnych procesów rozwojowych roślinnych zbiorowisk wydmowych. Celem też
jest zachowanie kolejnych etapów formowania się nowych wydm,
a także zachowanie bogatej populacji mikołajka nadmorskiego,
który jest pod całkowitą ochroną.
• „Moczary” – rezerwat torfowiskowy. Celem utworzenia tego rezerwatu jest ochrona najlepiej zachowanych na Mierzei torfowisk
oligotroficznych (ubogich).
Nową formą ochrony w rejonie Parku Krajobrazowego „Mierzeja
Wiślana” są obszary Natura 2000.
• Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO):
PLB290010 – Zalew Wiślany
PLB220004 – Ujście Wisły
• Obszary Specjalnej Ochrony Siedlisk (SOO):
PLH280007 – Zalew Wiślany i Mierzeja Wiślana
PLH220044 – Ostoja w Ujściu Wisły
Działania Parku na rzecz ochrony bioróżnorodności.
Od lat dziewięćdziesiątych XX wieku zaczęły się działania mające na celu zachowanie różnorodności biologicznej we wszystkich
ekosystemach. Różnorodność trzeba chronić po to, by: podtrzymać
mechanizmy działania żywej przyrody, zachować jej zdolność do
przetrwania zmian środowiska, nie tracić tych wartości, których
jeszcze nie umiemy odkryć i wykorzystać, a które mogą być podstawą
rozwoju i gwarancją przeżycia przyszłych ludzkich pokoleń. Ochrona
różnorodności biologicznej wpisana została do międzynarodowych
konwencji o ochronie przyrody, ustaw i programów rozwoju wspólnot międzynarodowych (np. Unii Europejskiej) i poszczególnych
państw. Przede wszystkim rolnictwo i leśnictwo mają chronić różnorodność biologiczną.
Pracownicy Parku Krajobrazowego Mierzeja Wiślana również
włączyli się czynnie w działania mające na celu ochronę bioróżnorodności na terenie Parku i otuliny.
Realizacja projektu „Zachowanie walorów przyrodniczych i kulturowych obszarów wiejskich poprzez odtwarzanie i uzupełnianie
korytarzy ekologicznych w żuławskiej części otuliny Parku” wynikała z potrzeby rewitalizacji pól żuławskich w tym rejonie. Współczesne przemiany gospodarcze i spadek świadomości ekologicznej
społeczeństwa zaowocowały nasileniem negatywnych przejawów
antropopresji w krajobrazie rolniczym. Zaczęto wycinać drzewa
z błahych i często bezsensownie uzasadnianych powodów, takich
jak: zaśmiecanie otoczenia przez liście, cień rzucany przez koronę
drzewa, itp. Ponadto proces degradacji życia biologicznego, zapoczątkowany przez usuwanie zadrzewień, spotęgowany został na skutek
wprowadzenia monokultur upraw oraz intensywnej gospodarki hodowlanej, mechanizacji i chemizacji. Beztroskie i w wielu przypadkach nadmierne stosowanie licznych herbicydów wyeliminowało
około 90 gatunków roślin zielnych z pól uprawnych naszego kraju,
na których bytowała cała gama gatunków owadów stanowiących
dietę wielu zwierząt, będących często sprzymierzeńcami człowieka
w walce ze szkodnikami. Coraz rzadziej można spotkać na żuławskiej roli kuropatwy, czy zające. Wyraźny regres przeżywają również
populacje ptaków śpiewających, a krajobraz pól staje się monotonny.
Pogarsza się również mikroklimat pól i ich produktywność. Jest to
tym bardziej niebezpieczne, że krajobraz rolniczy stanowi ponad 60%
powierzchni naszego kraju. Oznacza to, że na ogromnym obszarze
35
warunki środowiskowe, w znacznym stopniu uzależnione są od dobroczynnego – ochronnego działania zadrzewień.
Szpalery drzew i krzewów wzbogaciły ubogi krajobraz części
Żuław i stworzyły dogodne warunki żerowe i osłonowe dla wielu
zwierząt i ptaków bytujących na naszych polnych biotopach (zające,
kuropatwy, bażanty, sarny, ptaki śpiewające itd.). W ciągu trzech lat
trwania akcji posadzono ponad 1400 żywokołów wierzbowych oraz
4 tys. szt. drzew i krzewów różnych gatunków. Poza pracownikami
Parku Krajobrazowego „Mierzeja Wiślana” w akcji czynnie uczestniczyła młodzież z okolicznych szkół oraz myśliwi.
Powstałe remizy i zadrzewienia stały się nowym domem dla 40
kuropatw. Ptaki zostały wsiedlają pracownicy Parku oraz myśliwi
z Koła Łowieckiego „Sokół” nr 7 w Gdańsku, którzy je przywieźli.
Mimo, że kuropatwa jest gatunkiem łownym, w trosce o jej ochronę
od 20 lat nie prowadzi się w naszym regionie polowań, na tego cennego biocenotycznie ptaka.
Wszelkiego rodzaju projekty i działania podejmowane przez
pracowników Parku mają na celu ochronę jego bioróżnorodności,
36
począwszy od prac badawczych, mających na celu rozpoznanie gatunków stanowiących o wybitnych walorach przyrodniczych regionu
po identyfikację zagrożeń dla ich egzystencji. Stanowi to klucz do
podjęcia właściwych zabiegów ochronnych. Ważny element stanowi
szeroko rozumiana edukacja ekologiczna mieszkańców. Liczne pogadanki, prelekcje i zajęcia terenowe stanowią okazję do zapoznania się
bogactwem organizmów występujących na terenie Parku Krajobrazowego „Mierzeja Wiślana” i wskazania zabiegów, które pozwolą na
ich ochronę. Akcje porządkowe we współpracy z licznymi instytucjami z naszego terenu owocują poprawą stanu czystości środowiska
i poprawą warunków bytowych roślin i zwierząt, a w konsekwencji
prowadzą do ochrony bioróżnorodności tej części delty Wisły.
opracowała: Jolanta Marcinkowska
Seminarium „Bioróżnorodność rzeki Tugi”
4 października 2010 r.
Ochrona
przeciwpowodziowa
Związki Wałowe
– proponujemy zmiany w prawie
Realizując projekt Związki Wałowe wracają, Łączy nas delta oraz
będąc blisko wydarzeń powodziowych na Żuławach w październiku
2009 i maju 2010 roku, oceniając te sytuacje, jesteśmy przekonani,
że najwyższy czas na gruntowne zmiany w podejściu do myślenia
o zagrożeniach powodziowych – czas na zmianę polskiego systemu
ochrony przeciwpowodziowej.
Nasze propozycje zmian wypracowane podczas realizacji projektów, wsparte wiedzą zdobytą, m.in. podczas wizyt studyjnych na
polderach Niemiec i Niderlandów, zawarliśmy w liście otwartym
do Kancelarii Rady Ministrów, Marszałków Sejmu i Senatu, samorządów żuławskich oraz instytucji związanych z ochroną przeciwpowodziową.
Deklarujemy swoją gotowość do przekazania doświadczeń
w dziedzinie działań edukacyjnych na rzecz przywrócenia integracji
i współpracy mieszkańców w obliczu zagrożeń powodziowych.
List otwarty organizacji pozarządowych delty Wisły
Apelujemy do najwyższych władz Rzeczypospolitej Polskiej do
podjęcia wszelkich działań prawnych zmierzających do restytucji
związków wałowych w formie umożliwiającej skuteczne zabezpieczenie ludności naszego kraju przed skutkami powodzi lub zatopień.
Wzywamy do zmiany ustawy Prawo wodne i innych ustaw w celu
umożliwienia tworzenia silnych finansowo i organizacyjnie związków
wałowych.
W szczególności uważamy, że należy zmienić artykuły od 164 do
171 Prawa wodnego w taki sposób, aby związki wałowe na obszarze
swojego działania mogły posiadać kompetencje: zarządzania i konserwacji barier przeciwwodnych – wałów, grobli, nabrzeży oraz urządzeń z nimi związanych; zarządzania i utrzymania dróg wodnych;
zarządzania i utrzymania poziomu wody na polderach i obszarach
zmeliorowanych; zarządzania jakością i ochroną przed zanieczyszczeniem wód powierzchniowych.
Związki wałowe powinny przy tym posiadać stały zarząd i służby
techniczne. Co najważniejsze, ich władze powinny być wybierane
przez zgromadzenie ogólne składające się z reprezentantów ludności
danego obszaru wybranych w powszechnych wyborach.
Finansowanie związków wałowych powinny zapewnić lokalne
podatki wodne, ustalone adekwatnie do planowanych wydatków,
w całości zawarte w podatku dochodowym.
Nadzór i kontrola nad działalnością związków wałowych powinny
znaleźć się w gestii odpowiednich ministerstw.
Zrzeszeni w lokalnych organizacjach pozarządowych działających
w regionie delty Wisły, obszaru zagrożonego powodzią i zatopieniem
jak żaden inny obszar w Polsce, zgłaszamy postulat natychmiastowych działań politycznych zmieniających obecny stan zarządzania
ochroną przeciwpowodziową. Jesteśmy gotowi do przekazania uwag
i propozycji uwzględniających zasoby naszych praktycznych wiadomości, posiadane archiwalne dokumenty i współczesne opracowania.
Znamy osoby w kraju i za granicą, których wiedza może być natych-
37
miast, z pożytkiem wykorzystana. Życie na polderach delty Wisły
upoważnia nas do głośnego wyrażenia swojej opinii w dyskusji na
temat przyszłości administracyjnego i technicznego systemu ochrony
przeciwpowodziowej w Polsce.
Naszą chlubą jest fakt, że najstarszy dokument potwierdzający
istnienie samorządów powołanych do ochrony przeciwpowodziowej
w delcie Wisły pochodzi z 1407 roku. Związki wałowe mają tutaj
wspaniałą, wręcz ogromną tradycję potwierdzoną przez wszystkich
władców tych ziem,
w tym także polskich królów i władze II Rzeczypospolitej. Jest
to nasze narodowe dziedzictwo kulturowe, z którego warto współcześnie skorzystać.
Awangardowymi działaniami, prekursorskimi wobec działań samorządowych i rządowych,
są projekty: Związki Wałowe wracają, Tuga – wspólna sprawa,
Łączy nas delta społecznie realizowane w naszym regionie przy
wsparciu polskich i europejskich funduszy dla organizacji pozarządowych. Przygotowują one grunt pod obywatelski udział w odpowiedzialności
za ochronę przeciwpowodziową.
Proponujemy zmiany zbieżne z ewolucją zachodzącą w europejskich systemach technicznych
i administracyjnych zapobiegania powodziom. Wychodzą one
naprzeciw nowoczesnym zasadom oceny bezpieczeństwa powodziowego za pomocą wartości ryzyka powodziowego, uwzględniającymi
obszarowe normy bezpieczeństwa dla stref zagrożonych powodziami
lub zatopieniem. Związki wałowe są tradycyjną formą odpowiedzialności ludzi zamieszkujących tereny zagrożone, znakomicie wpisującą
się w nowoczesne zasady organizowania się społeczeństwa, dobrze
38
dopełniającymi współczesne trendy cywilizacyjne rozwoju hydrotechniki.
Nie należy zapomnieć, że problemy wodne nie są związane wyłącznie z ochroną przeciwpowodziową. Będą narastały już w bliskiej
przyszłości z uwagi na zmiany klimatyczne, szybko rosnące zapotrzebowanie na wodę z jednoczesnym wzrostem zanieczyszczenia wód
powierzchniowych i gruntowych, powodując w konsekwencji wzrost
zagrożeń i problemów związanych z ochroną środowiska.
Negatywne zjawiska i doświadczenia z przeszłości oraz kosztowne
akcje ratunkowe skłaniają
do podjęcia zdecydowanych zmian.
Społeczeństwo otrzymało lekcję, z której płynie ważna nauka
– sprawy wodne należy rozpatrywać w sposób integralny.
Związki wałowe powinny na nowo zaistnieć w świadomości obywateli i rzeczywistości prawnej Rzeczypospolitej Polskiej.
Jeszcze raz deklarujemy gotowość przekazania wiedzy i doświadczeń, wolę współpracy
i uczestnictwa w każdej inicjatywie związanej z konkretnymi
zmianami.
Z wyrazami szacunku,
Marek Opitz
Prezes Stowarzyszenia Miłośników
Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski
Grzegorz Gola
Prezes Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja
Seminarium w Rybinie – referaty
Życie w delcie Wisły
w kręgu cywilizacji hydraulicznej
Seminarium odbywa się w stacji pomp 1W Chłodniewo, w niezwykłym miejscu, bo w hali trzech wielkich agregatów pompowych,
które są sercem polderu (tej samej nazwy) do którego zbiegają się
arterie wodne w postaci sieci rowów i kanałów z głównym kanałem
pompowym Linawą – o łącznej długości 2 720 km z obszaru o powierzchni 21 700 ha.
Znajdujemy się jednocześnie w żywotnym obiekcie muzealnym,
który jako dobro publiczne został w 1995 roku wpisany do rejestru
zabytków – w dziale hydrotechniki polderowej.
Mój referat ma specjalny charakter. Przede wszystkim próbuję
w nim określić, albo odbudować tożsamość delty, którą zwykło się
określać kryptonimem „Żuławy”. Żuławy to przede wszystkim bardzo empatyczne i ważne pojęcie geograficzno-etnograficzne. Niewłaściwie używane i rozumiane zniekształca rzeczywistość, by nie
powiedzieć mocniej, że może je zafałszować.
Deltę Wisły określa się jako przyrodniczo – techniczny i funkcjonalno – przestrzenny fenomen środowiska geograficznego. Jest
to niezwykła i jedyna kraina w Polsce oraz jedna z niewielu w Europie, gdzie ludzie żyją i gospodarują na ziemi położonej powyżej
i poniżej poziomu morza. Zastanawiam się, czy mamy pełną świadomość tego stanu rzeczy? Jak trudno sobie wyobrazić taką właśnie
sytuację, szczególnie dowieść jej tożsamości. Z obserwacji natury
antropogeograficznej i hydrograficznej wynika, że wszystkie wielkie cywilizacje powstawały w deltach wielkich rzek. Wśród nich
w szczególności cywilizacje hydrauliczne. To w wyniku polderyzacji
powstawały sztuczne przestrzenie lądowe wyłonione z przestrzeni
wodnych, które umożliwiają ludziom żyć poniżej poziomu morza.
Nie ulega więc wątpliwości, że delta Wisły jest dziedzictwem modelowym cywilizacji hydraulicznej z Niderlandów. Powiem więcej,
że jest ostoją i spadkobierczynią cywilizacji w tym regionie. Wiemy
z własnego domowego doświadczenia, jakie znaczenie ma hydraulika i hydraulik: pompy i wypompowywanie, tam gdzie nie możemy
korzystać ze swobodnego odpływu wody z góry w dół. Z podobną
sytuacją mamy do czynienia, tylko że nie w domu, ale właśnie na
terenie delty Wisły w polderach.
Żuławy delty Wisły, tak określano ten obszar gospodarowania
ziemią (Żuławy) i wodą (delta Wisły), a w tym kraina polderowego
ustroju wodnego, co wynika z faktu, że zajmuje ona aż dwie trzecie ogólnej jej powierzchni. Tylko jedna trzecia powierzchni delty
to zwyczajne pod względem ustroju hydrologicznego, stałe tereny
ze swobodnym odpływem wody z powierzchni. Mówiąc i pisząc o
polderach i depresjach polderowych oraz przedstawiając ich właściwości pod kątem zamieszkania, użytkowania i bezpieczeństwa trzeba
sobie zdać sprawę z tego, jak bardzo specyficzne jest to środowisko geograficzne. Poldery są chronione wałami, ale ich centralnymi
i najważniejszymi obiektami są pompownie. Ta niezwykła kraina
istnieje dzięki funkcjonowaniu ponad dwustu pomp odwadniających
umieszczonych w 105 pompowniach, które wypompowują wodę na
zewnątrz do obwałowanych rzek i kanałów ją odbierających skąd
odpływa do Zatoki Gdańskiej po lewej stronie Wisły i do Zalewu
Wiślanego po prawej stronie.
Ten kierunek myślenia zmierza do innego spojrzenia na krajobraz
delty Wisły oraz do głębszego zrozumienia różnicy między naturalną przestrzenią człowieka jego ekumeną (n.p.m.), a nienaturalną
(sztuczną) przestrzenią (p.p.m.), której egzystencja zależy od woli
człowieka, jako jego twórcy. Dwie trzecie obszaru delty Wisły to
kraina polderów, a jedna trzecia wchodząca w skład polderów to
tereny położone poniżej poziomu morza. Bez infrastruktury polderowej nie ma depresji. Są to akweny, a nie tereny, o czym można się
było przekonać w 1945 roku. Wystarczyło przerwać wały i zniszczyć,
albo uszkodzić pompy (infrastrukturę polderową), by woda z Zatoki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego poprzez rzeki albo bezpośrednio
zawładnęła z powrotem wszystko, to co jest lądem wyłonionym.
Z mapy fizycznej znika ląd, jest woda. Do 1945 roku i zaraz po wojnie
nie było wątpliwości co do dziedziczenia cywilizacji hydraulicznej.
Depresja położona poniżej poziomu morza może powstać w wyniku polderyzacji akwenu. Taką depresję nazywa się depresją polderową. Występuje ona tylko w postaci polderu, a jej byt zapewnia
infrastruktura polderowa. Depresja polderowa jest terenem położonym poniżej poziomu morza. Inaczej mówiąc sztucznym lądem
wyłonionym z wody poprzez jej wypompowanie.
Holendrzy tworzenie polderów (depresji polderowej) nazywają
sztuką narodową – „Man made land” („Dredge Drain Reclaim, THE
ART OF A NATION” – tytuł książki autorstwa dr Joh. Van Veena,
wydanie trzecie, 1952).
Depresja polderowa ma specjalny status geofizyczny (niestety
niedostatecznie dostrzegany, kultywowany i uwzględniany w regulacjach prawnych), że przez człowieka została wyłoniona ze środowiska wodnego w wyniku polderyzacji, a jej byt, jako sztucznej
ekosfery człowieka tylko on zabezpiecza i że bez utrzymania wałów
i funkcjonowania pompowni, środowisko lądowe powraca samoistnie i nieuchronnie do pierwotnego naturalnego środowiska wodnego. Depresja polderowa istnieje alternatywnie, jako ląd i woda, a jej
egzystencja leży w gestii człowieka. Natura terenów polderowych,
w szczególności depresji, nie jest w krajobrazie dobrze wizualnie
postrzegana, kiedy nie są widoczne wały i pompownie, a kiedy je
już zauważymy, powinniśmy zwracać uwagę, po co istnieją i na czym
polegają ich funkcje.
W PRL traktowano Żuławy (Żuławy Wiślane) jako homogeniczny
region, ze względu na cechy społeczno-polityczne, które nadmiernie
eksponowano. Nie wyróżniano w środowisku geograficznym (hydrograficznym) obszarów położonych w depresji, jako szczególnej
39
przestrzeni – nienaturalnej, która ma specjalny polderowy ustrój hydrauliczny pompowni, różniący się w istotny sposób od naturalnego
ustroju hydrologicznego delty opartego na sile grawitacji ziemskiej.
W praktyce nie traktowano depresji jako obszaru problemowego,
jak na przykład terenów górskich. Dzisiaj mówi się o tym, że był to
problem postrzegania i zacierania odmienności fizycznogeograficznej jako wytwór „mentalności peerelowskiej”.
W ekspertyzie pt. „Stan i perspektywy zagospodarowania Żuław,
ze szczególnym uwzględnieniem rolnictwa i gospodarki wodnej”
opracowanej przez Wydział VII Rady Koordynacyjnej PAN w Gdańsku (1979 r.) sformułowano zalecenia dla polityki przestrzennej
w zakresie rolnictwa, gospodarki wodnej i szeroko rozumianej infrastruktury. Wobec sformułowania tezy, że Żuławy Wiślane stanowią
wyodrębniony przestrzennie i homogeniczny region, powstał zasadniczy spór w kontekście niezrozumienia istoty rzeczy i zacierania
tożsamości.
Znakomity historyk profesor Gerard Labuda wypowiedział
w Gdańsku na temat homogeniczności regionu Żuław Wiślanych,
swoją opinię, że jak się porówna Żuławy i Kaszuby to okazuje się,
że na Żuławach wszystko było w przeszłości odmienne – ludzie,
stroje, domy, obyczaje, sprzęt rolniczy oraz ziemia. Ta odmienność,
stwierdza prof. Piotr Kowalik, była niestety odczytywana po wojnie
jako nośnik kultury germańskiej, a więc nie miała większych szans na
kultywowanie, chociaż częściowo przetrwała i czeka na odkrywców.
Podczas obrad Krajowej Rady Narodowej w Warszawie 3 marca 1946
roku poseł Franciszek Chudoba z Gdańska w swoim wystąpieniu
zapewnił, że w odbudowie miasta stosowana będzie zasada zduszenia
wszystkiego co pruskie, z zachowaniem śladów polskości i trzeba
przyznać, że to zapewnienie realizowano, niestety, bardzo dokładnie.
Tematyka żuławska nie jest – jak dotychczas – chętnie podejmowana
w badaniach naukowych i w popularnych publikacjach.
Zaczęto eksponować Żuławy jako bardzo żyzny region nie
uwzględniając względności rolniczej przestrzeni produkcyjnej w depresji, jako przestrzeni, której egzystencja jest kosztowna – systematyczne wypompowywanie wody z polderów. To się łatwo udawało,
ponieważ „depresja polderowa” z natury rzeczy nie jest w krajobrazie
widoczna. Natomiast wskazywanie na mapach że istnieje, było utrudnione, ponieważ mapy wielkoskalowe topograficzne, były tajne lub
poufne. Nie istniało pojęcie „Depresje delty Wisły”, a ich omawianie
nie było na czasie. Wszystko może się dzisiaj wydawać dziwne. Ale
taka była ówczesna rzeczywistość. Do tego stopnia, że na przykład
„Program gospodarczego rozwoju i zasady dalszego zagospodarowania Żuław delty Wisły w latach 1961-1975” opatrzony został klauzulą
„POUFNE” – „Do użytku służbowego Rad Narodowych i służb gospodarczych bez prawa publikacji”.
Depresja polderowa została w czasie cenzury nazwana, ze względu na swój charakter, „lądem wyłonionym”. Jak do tego doszło przedstawiam poniżej. Jest to zarazem, na zakończenie referatu, spisane
wspomnienie przez redaktorkę Barbarę Szczepułę – „Na tropach
Wańkowicza”, nieco zmienione.
„Inżynier Kazimierz Cebulak, specjalista od delty Wisły, pokazywał
Melchiorowi Wańkowiczowi Żuławy. Pisarz bardzo chciał zobaczyć
ujście Wisły i dowiedzieć się, jak to wyglądało, gdy wycofujący się
w 1945 roku Niemcy zniszczyli urządzenia melioracyjne i zalali te
tereny. Kazimierz Cebulak był dobrym Cicerone, bo korzenie miał
w Brukach na Żuławach Unisławskich w basenie doliny dolnej Wisły,
gdzie mieszkali po pierwszej wojnie jego dziadkowie, a potem w 1944
roku jako uczeń gdańskiej szkoły zawodowej jeździł z wycieczką na
te tereny i pamięta dobrze, jak pięknie ziemia była uporządkowana.
40
Taki Marzęciński Zakątek Zalewu Wiślanego na przykład: tama, stacja
pomp, a dalej teren świeżo odwodniony.
W 1946 roku z kolei, jadąc ze szkołą do Stutthofu, widział Żuławy
zatopione.
Spod kół ciężarówki na zalanej drodze pryskała woda, a wokół
rozciągało się wielkie jezioro, z którego sterczały dachy domów i obór,
korony drzew.
Krajobraz po potopie. Wszystko to opowiadał inżynier Cebulak
Wańkowiczowi, gdy jechali jego czarną limuzyną przez ten płaski
kawałek lądu. Oprócz pani Wańkowiczowej jechał z nimi Zbigniew
Majchrzak, generalny projektant z Pracowni Regionalnych Planów
Przestrzennych.
– Chcę zobaczyć depresję – powtarzał Wańkowicz.
– Depresji nie widać – przekonywał Cebulak
– Jak to nie widać?– dziwił się pisarz i opowiadał, że w Izraelu,
gdy zjeżdżał doliną Szaron, ku Jordanowi, widział w pewnym miejscu
tablicę: „Tu jest poziom morza”. A dalej od czasu do czasu tabliczki
informujące, ile to metrów jest droga poniżej poziomu.
I wtedy inżynier Cebulak przypomniał sobie wycieczkę do Marzęcińskiego Zakątka.
– Jedziemy tam – zadecydował. – Tam pan zrozumie na czym
rzecz polega.
Zajechali do wsi Osłonka. Poszli na wał. Gdy się stoi na wale, to
widać, że z jednej strony jest woda, a z drugiej– niżej– ląd.
– Jak ja mam tę depresję nazwać?– zaczął się zastanawiać Pisarz,
bo słowo „depresja” było wtedy zabronione. Zakaz cenzury chronił
ludzi tu mieszkających przed lękami. Depresja to przecież pojęcie samo
w sobie nieprzyjazne, smutne, dołujące, irytujące, przygnębiające. A co
dopiero gdy człowiek uświadamia sobie, że mieszka na terenie depresyjnym, czyli takim, który może w każdej chwili zatopić woda. Brr,
straszno się robi. Więc Wańkowicz głowił się, jak te tereny nazwać
i wymyślił bardzo sympatyczną nazwę: „ląd wyłoniony”. Potem, gdy
przyjechał po raz drugi, opowiadał z zadowoleniem:
– Mam inne określenie! „Ziemia obojnacka”, czyli ziemia mająca
dwa oblicza: lądowe i wodne!”
Kiedy organizujemy wędrówkę po delcie Wisły, samochodem,
rowerem lub pieszo po lądzie wyłonionym, miejmy świadomość, że
odbywamy ją na obszarze położonym poniżej poziomu morza. Jest to
środowisko człowieka zatapialne, uzależnione od infrastruktury polderowej. Niektórzy określają tę przestrzeń „waterlandem”. Możemy
więc o delcie Wisły powiedzieć: kraina na plusie i na minusie.
Kazimierz Cebulak (Gdańsk)
Program
„Kompleksowe zabezpieczenie
przeciwpowodziowe Żuław – do roku 2030
(z uwzględnieniem etapu 2015)”
zwany „Programem Żuławskim – 2030”
„Program Żuławski – 2030”
Na podstawie pełnomocnictwa Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, Dyrektor RZGW w Gdańsku przystąpił do
opracowania Programu „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015)”,
zwanego „Programem Żuławskim – 2030”. Dla projektu dokumentu
została także wykonana Prognoza oddziaływania na środowisko,
którą wykonano na zlecenie NFOŚiGW. Zakres Prognozy uzgodniono z Generalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska oraz Głównym Inspektorem Sanitarnym, którym to przedłożono następnie
do zaopiniowania projekt „Programu Żuławskiego – 2030” wraz
z Prognozą. Przeprowadzone zostały także konsultacje społeczne
dla obu tych dokumentów. Całość tego postępowania odbywała się zgodnie z wymogami ustawy z dnia 3 października 2008 r.
o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale
społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko.
Żuławy – obszar zagrożony powodziami
Obszar Żuław Wiślanych położony jest w dwóch województwach:
pomorskim i warmiń­sko-mazurskim, przy czym pierwsze z nich
obejmuje około 80% tego terenu, a drugie 20%.
Żuławy Wiślane, to region o wyjątkowych walorach dziedzictwa
kulturowego, krajobra­zowego i przyrodniczego, o dużym potencjale
turystycznym, jednak również uznany jest za region kraju najbardziej
zagrożony powodziami w Polsce. Położony w delcie Wisły obejmuje najbar­dziej rozległą depresję w skali kraju (ok. 28% ogólnej powierzchni delty). Żuławy Wiślane są obszarem o bardzo urodzajnych
glebach, wykorzystywanych głównie rolniczo, posiada również duże
zasoby wód powierzchniowych.
Naturalne ukształtowanie Żuław to płaska równi­na, na styku lądu
i morza, dla której funkcjo­nowania społeczno-gospodarczego został
stwo­rzony przed wiekami system odwadniający. Sztuczne osuszanie Żuław oraz kolonizacja terenu silnie uzależniła ten obszar od
sprawnego funkcjonowania systemu melioracyjnego, gwaran­tującego
bezpieczeństwo powodziowe mieszkańców i ich mienia.
Tereny Żuław są zamieszkane przez ponad 250 tysięcy ludzi,
z czego blisko 100 tysięcy to ludność wiejska. Pod względem przemysłowym na terenach Żuław znajdują się zakłady pełniące ważne
funkcje w polskiej gospodarce.
Przez obszar objęty Programem przebiegają ważne szlaki komunikacyjne, a dolina Dolnej Wisły stanowi ważny korytarz infrastruktu­
ralny i transportowy, także dla przemieszczania energii i paliw.
Zagrożenie powodziowe Żuław jest bardzo zróżnicowane pod
względem przyczyn i potencjalnych skutków, dlatego tak ważne jest
zapewnienie kompleksowej i dostosowanej do warunków lokalnych
osłony prze­ciwpowodziowej. Bez tego zabezpieczenia dalszy rozwój
Mapa 1. Obszar objęty Programem Żuławskim z siecią hydrograficzną
społeczny i gospodarczy tego regionu będzie nadal spowolniony,
a potencjał przyrodniczy, krajobrazowy i turystyczny nie w pełni
chro­niony i wykorzystany.
Na obszarze objętym Programem istnieje bardzo wysoki stopień
zagrożenia powodziowego, w szcze­gólności na terenach depresyjnych
oraz przydepre­syjnych, a jakakolwiek powódź jest niezwykle groźna.
Zjawiska przyrodnicze powodujące powódź na terenie opracowania
Programu to:
• sztorm – wynik spiętrzeń wiatro­wych na Zatoce Gdańskiej i Zalewie Wiślanym,
• opady razem z roztopami tworzące zatory podczas sztormu na
Bałtyku – od głównego ko­ryta Wisły, powodujące przerwanie wałów w przypadku wysokiego przepływu lub powstawanie zatorów
lodowych w okresie po­chodu lodów; szczególnym miejscem zatorogennym jest stożek napływowy, tworzący się u ujścia Wisły,
• opady, roztopy, zatory – spowodowane spływem wód deszczowych
z wysoczyzny, po­przez cieki na obszarze Żuław,
• nawalne opady i/lub roztopy na obszarach polderowych, przy jednocześnie niedostate­cznym odprowadzeniu wód do cieków.
Żuławy – zagrożenia powodziowe
W przypadku wystąpienia specyficznych warun­ków pogodowych, zagrożenia powodziowe mogą się kumulować. Istotną cechą
charakteryzującą powo­dzie występujące na terenach depresyjnych
jest sta­gnacja wód wezbraniowych, które po przerwaniu wałów
przeciwpowodziowych nie wracają do koryta rzeki po przejściu fali
powodziowej. Część wody może odpłynąć grawitacyjnie do Zatoki
Gdańskiej lub Zalewu Wiślanego, pozostała część wody z po­lderów
depresyjnych musi zostać odprowadzona za pomocą stacji pomp.
41
– rezerwaty przyrody,
– obszary chronionego krajobrazu,
– parki krajobrazowe,
– obszary sieci NATURA 2000.
Realizacja Programu może przynieść negatywne skutki dla części
siedlisk i gatunków wodnych oraz od wód zależnych, dla których
okresowe zalewy stwarzają korzystne warunki egzystencji. Negatywny wpływ na przyrodę będzie można jednak uzasadnić istnieniem
nad­rzędnego interesu publicznego. Ewentualne straty przyrodnicze
będą wymagały zgodnych z prawem kompensacji. O ich potrzebie
i skali zadecydują jednak dopiero ustalenia dokonane w trakcie sporządzania raportów o oddziaływaniu na środowisko poszczególnych
zadań Programu.
Ze względu na uwarunkowania geograficzno-przyrodnicze, w tym
hydrologiczne, w granicach Żuław Wiślanych wyróżnia się:
– Żuławy Gdańskie (390 km2),
– Żuławy Wielkie (830 km2),
– Żuławy Elbląskie (480 km2).
Pozostałe obszary objęte Programem to:
–N
iziny Nadwiślańskie (250 km2): Nizina Kwidzyńska, Nizina Walichowska i Nizina Opaleńska,
– Niziny Nadzalewowe (50 km2): Wybrzeże Staropruskie i Nizina
Tolkmicka,
– część obszaru przylegającego i oddziaływującego na obszar Żuław
(150 km2).
Obszar objęty Programem to w sumie 2 150 km2 i w całości znajduje się w zlewniach za­rządzanych przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej (RZGW) z siedzibą w Gdańsku.
Formy ochrony przyrody na terenie objętym Programem oraz
w jego bezpośrednim sąsiedztwie
Pod względem przyrodniczym nie tylko Żuławy, ale cała Delta
Wisły, wraz z przyległymi obszarami o zróżnicowanych cechach
środowiska przyrodniczego (mierzeje, wysoczyzny, Zalew Wiślany,
Zatoka Gdańska) oraz ujściowymi odcinkami Wisły do morza,
stanowi ważny węzeł ekologiczny północnej Polski, którego rola
uwidacznia się na przykład w liczebności gniazdujących i migrujących ptaków. Rangę tego węzła podnosi dolina Wisły, która na
całej długości spełnia rolę korytarza ekologicznego o znaczeniu
międzynarodowym.
Na terenie objętym Programem oraz w bezpośrednim sąsiedztwie
są zlokalizowane nastę­pujące formy ochrony przyrody:
42
Mapa 2. P
rzyrodnicze obszary chronione na terenie objętym
Programem
Cele Programu
Zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław należy postrzegać
w dwóch głównych kontek­stach, z których wynikają cele jego realizacji i służące mu środki. Pierwszy z nich to bezpośrednia ochrona
przed zagrożeniem powodziowym ludności i dóbr materialnych
znajdujących się na tym terenie. Zagrożenie to, ze względu na specyficzną strukturę przyro­dniczo-techniczną obszaru, należy do
najwyższych w Polsce. Drugi kontekst dotyczy możli­wości harmonijnego funkcjonowania i kontynuacji zrównoważonego rozwoju
spo­łeczno-gospodarczego obszaru, który pośrednio, aczkolwiek
w decydującym stopniu, zależy od pro­wadzenia ochrony przeciwpowodziowej.
Główny cel Programu został sformułowany jako „Zwiększenie
skuteczności ochrony prze­ciwpowodziowej wpływającej bezpo-
średnio na wzrost potencjału dla zrównoważonego rozwoju Żuław
Wiślanych”. Cel ten będzie realizowany dzięki celom szczegółowym
i przypisanym im działaniom.
Cele szczegółowe:
• poprawa rozpoznania zagrożenia powodziowego i możliwości
przeciwdziałania mu, przy wykorzystaniu najlepszych dostępnych
technologii i narzędzi, oraz zgodnie z wymaga­niami prawodawstwa
wspólnotowego i krajowego,
• zwiększenie znaczenia „naturalnych” metod ochrony przeciwpowodziowej,
• zwiększenie świadomości społeczności lokalnych oraz przedstawicieli administracji i instytucji w zakresie zagrożenia powodziowego
i przeciwdziałania jego występowaniu,
• poprawa struktur organizacyjnych ochrony przeciwpowodziowej
i zarządzania ryzykiem powodziowym na szczeblu regionalnym
i lokalnym,
• przebudowa, odbudowa i budowa przeciwpowodziowych urządzeń
technicznych.
Realizacja tych celów pozwoli na osiągnięcie efektów bezpośrednio w zakresie gospodarki wodnej, czyli ochrony przeciwpowodziowej, a także pośrednio w sferach: społeczno-kulturo­wej i gospodarczej, a częściowo także w sferze ekologicznej.
Harmonogram i źródła finansowania Programu
Realizacja „Programu Żuławskiego – 2030” będzie podzielona
na kilka etapów. Jednak w obecnej fazie programowania brak
kompletnych przesłanek do podjęcia decyzji, na ile eta­pów będzie
dzielony okres realizacji Programu po roku 2015. Można tylko
przypuszczać, że ze względu na czas, potrzebny do realizacji Programu oraz przyjętą politykę dla programowa­nia o charakterze
strategicznym i finansowym, zostanie on podzielony w kolejnych
latach na 2 lub 3 etapy. Możliwy jest podział na etap II obejmujący lata 2016-2022 oraz etap III – reali­zowany od 2023 do 2030
roku.
W odniesieniu do źródeł środków finansowania Programu, w I etapie będą one pochodzić z budżetu państwa, budżetu samorządów oraz
funduszy UE. Ich źródło stanowić będą w szczególności środki UE
z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko w wysokości
550,2 mln złotych zarezerwowane na liście indykatywnej na cale sześciu komplementarnych Projektów (I etapu Programu).
W perspektywie dotyczącej okresu po roku 2015, działania Programu będą mogły być finansowane, oprócz wymienionych źródeł, także z celowych funduszy ekologicznych szcze­bla krajowego
i regionalnego (Narodowy jak i Wojewódzkie Fundusze Ochrony
Środowiska i Gospodarki Wodnej) oraz środków podmiotów prywatnych, ze szczególnym uwzględnieniem partnerstwa publicznoprywatnego oraz innych źródeł.
Weryfikacja i uszczegółowienie zadań po roku 2015 będzie uzależnione od rezultatów wyko­nania I etapu Programu oraz od wniosków z realizacji zadania pod nazwą system monitoringu ryzyka powodziowego, oraz równoległego wdrażania Dyrektywy Powodziowej,
dzięki której będzie określony plan zarządzania ryzykiem powodziowym na, stanowiącym docelowy element wdra­żania dyrektywy.
Struktura instytucjonalna wdrażania Programu
W celu realizacji postanowień Programu, w dniu 11 grudnia
2009 r. podpisano Porozumienie w sprawie realizacji Programu
„Kompleksowego zabezpieczenia przeciwpowodziowego Żuław – do
roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015)”. Sygnatariuszami Poro-
zumienia są: Wiceminister Środowiska, Prezes Krajowego Zarządu
Gospodarki Wodnej, Marszałek i Wicemarszałek Województwa Pomorskiego, Marszałek i Wicemarszałek Województwa WarmińskoMazurskiego.
W celu wspierania zarządzania oraz kontroli realizacji Programu
na poziomie strategicznym ww. Strony Porozumienia powołają Komitet Sterujący, z Ministrem Środowiska – jako przewodniczącym.
W skład Komitetu wejdą przedstawiciele ww. Stron, eksperci oraz
reprezentant Jednostki Zarządzającej Programem (JZP).
Kolejnym ważnym dokumentem wspierającym proces wdrażania
Programu jest podpisana, również 11 grudnia 2009 r. umowa w sprawie realizacji I etapu Programu „Kompleksowego zabezpieczenia
przeciwpowodziowego Żuław – do roku 2030 (z uwzględnieniem
etapu 2015)”, dotycząca wzajemnej współpracy pomiędzy RZGW
w Gdańsku jako JZP a pozostałymi Partnerami: Zarządem Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego w Gdańsku
(ZMiUW WP), Żuławskim Zarządem Melioracji i Urządzeń Wodnych w Elblągu (ŻZMiUW), Miastem Gdańsk, Miastem Elbląg oraz
Powiatem Gdańskim.
Do zadań JZP będzie należało:
• koordynowanie realizacji Programu,
• synchronizowanie realizacji Programu z ochroną przeciwpowodziową Regionu Wodnego Dolnej Wisły, którego częścią są Żuławy,
• analizowanie wykonanych działań w ramach poszczególnych
etapów realizacji Programu, w aspekcie osiągniętych efektów założonych w Programie, wskaźników monitorowania i tworzenia
dokumentacji ewaluacyjnej,
• udział we wdrażaniu planu zarządzania ryzykiem powodzi, wynikającym z implementacji Dyrektywy Powodziowej, w tym uzgodnienie list przedsięwzięć ze Stronami ww. Porozumienia, do kolejnych
etapów realizacji Programu,
• przygotowanie aktualizacji Programu, stosownie do wymagań wynikających z oceny i obowiązujących przepisów prawa,
• promowanie Programu i działania edukacyjne,
• koordynowanie współpracy instytucji zaangażowanych w kolejnych
etapach realizacji Programu, w tym organizowanie ich spotkań,
• potwierdzanie zgodności z Programem zadań inwestycyjnych
planowanych do realizacji przez potencjalnych partnerów Programu,
• raportowanie działań Komitetów Monitorujących, powołanych na
podstawie umów na poszczególne etapy realizacji Programu, do
Komitetu Sterującego powołanego na podstawie Porozumienia.
Dla skutecznego koordynowania i monitorowania realizacji I etapu Programu, RZGW w Gdańsku powoła Komitet Monitorujący,
w skład którego wejdą reprezentanci podmiotów zaangażowanych
w realizację I Etapu Programu oraz eksperci.
I etap realizacji Programu do roku 2015
Rekomendowane zadania o priorytetowym znaczeniu tworzą
etap I realizacji Programu inwestycyjnego. Na podstawie analiz do
I etapu wybrano 43 zadania podstawowe i 5 zadań rezerwowych
planowanych do realizacji do 2015 roku (Tabela 1 i 2).
Zadania zostały podzielone pomiędzy sześciu partnerów Programu – Beneficjentów. Dla każdego z zadań przygotowana została
Karta zadania inwestycyjnego, zawierająca informacje dotyczące
lokalizacji, krótkiej charakterystyki zadania, niezbędnych do podjęcia działań inwestycyjnych, szacunkowego kosztu oraz posiadanej
dokumentacji.
43
Liczba zadań
w I Etapie
Orientacyjny koszt całkowity
[mln zł]
Maksymalne dofinansowanie
z UE [mln zł]
Okres realizacji
RZGW w Gdańsku
5
99,84
84,86
2010-2015
ZMiUW WP
w Gdańsku
20
193,38
164,37
2011-2015
ŻZMiUW w Elblągu
14
94,00
79,90
2011-2015
Miasto Gdańsk
1
189,43
161,02
2010-2014
Miasto Elbląg
2
42,32
35,97
2009-2013
Powiat Gdański
1
28,33
24,08
2010-2013
Suma
43
647,30
550,20
Beneficjent Projektu
Tabela 1. Realizacja i udział Beneficjentów w I etapie Programu
– system monitoringu ryzyka powodzi (zadanie nieinwestycyjne),
– zadanie rezerwowe:
– przebudowa koryta rzeki Dzierzgoń (nr 44).
• Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego w Gdańsku:
– rzeka Wisła:
– przebudowa lewego wału Wisły na odcinku Giemlice – Przegalina (nr 7 i 8),
– przebudowa prawego wału Wisły na odcinkach: Lisewo
– Palczewo – Czerwone Budy – Drewnica (nr 9,10 i 11).
– r zeka Tuga:
– odbudowa lewego wału przeciwpowodziowego (nr 26).
– s tacje pomp:
– przebudowa 13 stacji pomp (nr 16-25 oraz nr 27, 29 i 30),
– budowa 1 stacji pomp (nr 28).
– z adania rezerwowe:
– przebudowa koryta rzeki Kumiela (nr 47),
– przebudowa koryta rzeki Srebrny Potok (nr 48).
Mapa 3. Lokalizacja zadań objętych I etapem realizacji „Programu
Żuławskiego – 2030” z podziałem zadań na Beneficjentów
Zadania przeznaczone do realizacji przez poszczególnych Beneficjentów (z uwzględnieniem numeracji zadań z mapy nr 2) obejmują:
• RZGW Gdańsk:
– rzeka Wisła:
– przebudowa ujścia Wisły (nr 5),
– odbudowa ostróg na rzece Wiśle (nr 6).
– rzeka Motława:
– przebudowa koryta (nr 3).
– rzeka Wąska:
– przebudowa koryta (nr 43).
44
• Żuławski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Elblągu:
– r zeka Elbląg:
– przebudowa wałów – od miasta Elbląg do rzeki Babicy
(nr 12).
– j ezioro Drużno:
– przebudowa wałów czołowych (nr 15).
– r zeka Wąska:
– przebudowa wałów (nr 31).
– s tacje pomp:
– przebudowa 10 stacji pomp (nr 32-39 oraz 41 i 42),
– budowa 1 stacji pomp (nr 40).
• Miasto na prawach powiatu Gdańsk:
– kanał Raduni:
– p
rzebudowa na terenie Gdańska (nr 1).
• Miasto Elbląg:
– rzeka Elbląg:
– p
rzebudowa systemu przeciwpowodziowego prawego brzegu
– rejon od rzeki Fiszewki oraz Polder Nowe Pole – Zatorze
(nr 13 i 14),
– wykonanie Lokalnego Systemu Monitorowania i Wspomagania Reagowania na Zagrożenia Powodziowe.
– zadania rezerwowe:
– przebudowa systemu przeciwpowodziowego prawego brzegu
rzeki Elbląg – rejon ul. Dolna – Stoczniowa (nr 45),
– zabezpieczenie przeciwpowodziowe lewego brzegu rzeki
Elbląg (nr 46).
• Powiat Gdański z siedzibą w Pruszczu Gdańskim:
– kanał Raduni:
– przebudowa na terenie Miasta Pruszcz Gdański i Gminy
Pruszcz Gdański (nr 2).
Korzyści z wdrożenia Programu
Realizacja Programu przyczyni się do ochrony przed powodzią:
• obszaru, na którym mieszka około 250 tysięcy osób,
• licznych obiektów przemysłowych, infrastrukturalnych, a także
najlepszych jakościowo gleb w Polsce,
• siedlisk i cennych gatunków przyrodniczych,
• obiektów o wysokiej wartości historyczno-kulturowej.
Planowane działania pozwolą na przebudowę, odbudowę i budowę
infrastruktury przeciwpo­wodziowej Żuław. Realizacja Programu ma
na celu:
• modernizację około 400 km wałów przeciwpowodziowych,
• przebudowę lub odbudowę blisko 60 stacji pomp i ponad 300 budowli hydrotechnicznych,
• przebudowę około 260 km rzek i potoków,
• odbudowę blisko 600 km kanałów melioracyjnych.
Skutkiem realizacji Programu będzie także:
• poprawa stanu ekologicznego wód,
• ochrona środowiska i zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczego obszaru objętego Programem,
dr Sigurd van Riesen z Hennef miasta partnerskiego dla Nowego
Dworu Gdańskiego
• podwyższenie atrakcyjności turystycznej regionu Żuławskiego ze
względu na udrożnienie dróg wodnych,
• wzrost świadomości społeczności lokalnych w zakresie problematyki powodziowej,
• stabilizacja produkcji rolnej i wykształcenie nowych, w tym proekologicznych, kierunków rozwoju rolnictwa.
Jednym z ważniejszych korzyści realizowania Programu będzie
wdrożenie systemu moni­torowania ryzyka powodziowego, co zwiększy skuteczność ochrony przeciwpowodziowej Żuław.
Wpływ realizacji „Programu Żuławskiego – 2030” na zmniejszenie ryzyka powodzi oraz ograniczenie ewentualnych strat będzie
jednoznacznie korzystny ze względu na poprawę bezpieczeństwa
powszechnego, poprawę ochrony życia i zdrowia ludzi, ich mienia,
potencjału gospodarczego, zasobów kulturowych oraz środowiska
przyrodniczego w tym obszarów Natura 2000. Brak realizacji Programu stopniowo zwiększy ryzyko związane ze skutkami katastrofalnej
powodzi, która przy niesprzyjających warunkach hydrologiczno-meteorologicznych mogłaby mieć regionalny zasięg, zagrażając dziesiątkom, a nawet setkom tysięcy osób, skutkując szkodami w środowisku
o charakterze katastrofy ekologicznej oraz ogromnymi stratami
materialnymi, gospodarczymi i społeczno-kulturowymi. Realizacja
I etapu Programu w już znaczący sposób ogranicza ryzyko związane
z katastrofalną powodzią na Żuławach.
Pełne wersje „Programu Żuławskiego – 2030” oraz „Prognozy
oddziaływa­nia na środowisko” dostępne są na stronie www.gdansk.
rzgw.gov.pl
Jednostka Zarządzająca Programem Żuławskim, RZGW Gdańsk,
ul. F. Rogaczewskiego 9/19, 80-804 Gdańsk, tel. 58 3261 946, 58 3261
936, fax 58 3261 889; e-mail: [email protected]
Prezentacja napełniaczy przez drużynę Ochotniczej Straży Pożarnej
z Cedrów Wielkich
45
Seminarium dobrych praktyk europejskich w
zakresie zwiększania ochrony przeciwpowodziowej
Stacja pomp Chłodniewo w Rybinie, należąca do Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego, to doskonałe miejsce żeby poczuć „żuławskie klimaty”. Dlatego właśnie tam,
w ramach projektu Związki wałowe wracają, 10 marca 2010 r. odbyło
się „Seminarium dobrych praktyk europejskich w zakresie zwiększania ochrony przeciwpowodziowej”. Około 90 osób przybyłych na
seminarium wysłuchało interesujących prelekcji dotyczących aktualnych problemów ochrony przeciwpowodziowej. Organizatorem
seminarium była Salwinia Ekoklub działająca przy Stowarzyszeniu
Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego– Klub Nowodworski.
Uczestnikami Seminarium byli rolnicy mieszkający na terenach
zagrożonych zalaniem, młodzież z Zespołu Szkół nr 2 w Nowym
Dworze Gdańskim, regionaliści, nauczyciele, urzędnicy.... Na seminarium przybyli, mi.in.: Wiesław Kamiński – Wicemarszałek
Województwa Pomorskiego, Magdalena Pramfelt – Konsul Honorowy Królestwa Niderlandów w Gdańsku, przedstawiciele Zarządu
Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego, Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Straży Granicznej,
Państwowej Straży Pożarnej, władz samorządów lokalnych Stegny,
Nowego Dworu Gdańskiego, Kwidzyna i Elbląga.
Podczas seminarium zaprezentowano prelekcje:
–O
chrona przeciwpowodziowa na rzece Sieg w Hennef – dr inż. Sigurd van Riesen, Verein für Europäische Städte-Partnerschaften Hennef e.V. (Niemcy) (Stowarzyszenie Miast Partnerskich Hennef);
–Ż
ycie w delcie Wisły w kręgu cywilizacji hydraulicznej– dr inż.
Kazimierz Cebulak, odczytany przez dra Dariusza Piaska pod nieobecność dra Kazimierza Cebulaka z powodu choroby:
– Światowe systemy ochrony przeciwpowodziowej– Lech Michalczewski, dyrektor firmy Trrio sp. z o.o.;
– Plany ochrony przeciwpowodziowej dla Żuław– Piotr Kowalski,
Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku ;
– Zarys historii związków wałowych– dr Dariusz Piasek, historyk;
– Raport powodziowy z października 2009 oraz praktyka działań
ratunkowych– mł. bryg. Krzysztof Ostasz, Komendant Powiatowy
Państwowej Straży Pożarnej w Nowym Dworze Gdańskim;
– Stan ochrony przeciwpowodziowej na Żuławach– Medard JakuszGostomski, Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa
Pomorskiego w Gdańsku;
– Społeczna ochrona przeciwpowodziowa, prezentacja projektu
„Związki Wałowe wracają”-Kazimierz Głowacki i Grzegorz Gola,
Salwinia Ekoklub przy Stowarzyszeniu Miłośników Nowego Dworu
Gdańskiego– Klub Nowodworski.
Na koniec spotkania odbyło się zwiedzanie węzła wodnego
w Rybinie.
W przerwie uczestnicy mogli uczestniczyć w pokazie urządzeń
firmy Trrio sp. z o.o. służących do napełniania piaskiem worków w
celu budowania obwałowań. Pokaz przeprowadzili strażacy z Ochotniczej Straży Pożarnej w Cedrach Wielkich.
Projekt realizowany przy wsparciu udzielonym przez Islandię,
Liechtenstein i Norwegię ze środków Mechanizmu Finansowego
Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz budżetu Rzeczypospolitej Polskiej w ramach
Funduszu dla Organizacji Pozarządowych.
Recepcja seminarium na stacji pomp w Rybinie
Referuje dr Sigurd van Riesen
Referuje Medard Jakusz-Gostomski
Seminarium wśród urządzeń od których zależy istnienie części
Żuław to jak dodatkowy referat
46
Gmina Cedry Wielkie w obliczu alarmu powodziowego
Żuławy to najmłodsza kraina geograficzna w Polsce stworzona
przez przyrodę i człowieka. Są tu tereny typowo rolnicze. Dzięki wysokiej klasy żyzności gleby rolnicy uzyskują bardzo wysokie plony
z hektara, co ma ogromny wpływ na dostarczanie żywności dla mieszkańców całego kraju. O unikalności obszaru świadczy jego depresyjne
i przydepresyjne położenie oraz specyficzna sieć hydrotechniczna wytworzona na skutek wspólnych działań natury i człowieka.
Gmina Cedry Wielkie to typowa gmina żuławska, ze wszystkimi
charakterystycznym cechami przypisanymi Żuławom, ale też i wynikającymi z położenia niebezpieczeństwami. Dotyczy to w sposób
szczególny zagrożenia zalaniem całego obszaru, gdyż 2/3 terenu
to depresja i tereny przydepresyjne. Praktycznie dzięki 8 stacjom
pomp, odwadniających cały ten teren, mogą normalnie funkcjonować wszystkie podmioty gospodarcze oraz zamieszkiwać nasi mieszkańcy. Zaprzestanie ciągłego odwadniania grozi niebezpieczeństwem
powodzi, co miało miejsce w okresie powojennym po 1945 roku,
gdzie wycofujące się wojska niemieckie wysadziły w Kiezmarku wał
wiślany oraz unieruchomili wszystkie stacje pomp.
Jednakże, pomimo ciężkiej pracy człowieka nad właściwym
utrzymaniem urządzeń hydrotechnicznych, może dojść do katastrofy
wylania się wód z rzeki Wisła. Powodzie na Żuławach są szczególnie
groźne, co często w swoich wystąpieniach podkreśla wielki autorytet
od spraw zabezpieczenia przeciwpowodziowego Żuław pan dr Kazimierz Cebulak, który mówi, że: „Na Żuławach nie będzie powodzi,
ale topiel”.
A swoją drogą zagrożenie powodziowe, które miało miejsc
w okresie maj-czerwiec 2010, unaoczniło, jaką ogromną pozytywną
robotę wykonano dla podniesienia bezpieczeństwa na całych Żuławach w 1895 roku, wykonując ok.8 – kilometrowy odcinek bezpośredniego ujścia do zatoki tzw. przekop Wisły. Ten przekop, po
przeszło 100 latach funkcjonowania , możemy jednoznacznie podkreślić, że zapobiegł wystąpieniu powodzi, które tak licznie w całej
historii Żuław, a szczególnie w XVIII i XIX w niszczyły całe Żuławy.
Przekop ten zmniejszył w znacznym stopniu zagrożenie powodziowe. To jest dla nas żuławiaków – ale też i mieszkańców Dolnego
Gdańska, prawdziwy „dobrodziej” chroniący nas i cały nasz dobytek
wyjątkowo skutecznie.
Niestety po II wojnie światowej, od tego naszego „dobrodzieja” troszeczkę odwróciliśmy się plecami, nie dbamy o niego tak jak
powinniśmy. Nie chcę teraz szukać winnych takiego stanu rzeczy,
z pewnością miała na to wpływ likwidacja po 1945 roku związków wałowych i przejęcie przez Państwo całości spraw związanych
z bezpieczeństwem powodziowym oraz obecna przyczyna, która jest
ciągle aktualna – to chroniczny brak środków finansowych na bieżącą
konserwacje i remont wału wiślanego.
Wracając do zagrożenia powodziowego w 2010 roku, które przybrało katastrofalny wymiar na południu Polski, u nas na Żuławach
rzeka Wisła przepłynęła w stanach alarmowych nie wyrządzając
większych szkód. Jednakże, troszeczkę postraszyła, przypominając
nam wszystkim o swoim istnieniu i o tym, że nie można tak dalej
jej lekceważyć.
Chciałbym podzielić się własnymi spostrzeżeniami co do przyczyn zagrożenia powodzią i zasygnalizować wnioski odnośnie konieczności podjęcia wspólnych działań na szczeblu gminnym, powiatowym i wojewódzkim.
Poziom gminny
•słaba komunikacja z mieszkańcami gminy, dotarcie do mieszkańców z rzetelną informacją nastręczało wyjątkowo dużo
problemów,
–o
becnie funkcjonujący sposób informowania mieszkańców
poprzez sołtysów, którzy osobiście docierali do wszystkich
mieszkańców z przygotowaną i upowszechnianą przez Komendę Wojewódzką Straży Pożarnej ulotką, informacje na
sołeckich tablicach ogłoszeń, absolutnie nie zdały egzaminu
– ulotki nie uspokoiły, a wręcz wywołały większy niepokój,
a osobiste przekazywanie informacji przez sołtysa, były zróżnicowane i krańcowo różnie odbierane przez mieszkańców,
– media, które na bieżąco informowały mieszkańców, niestety w dużej części kierowały się szukaniem taniej sensacji. Nie
chodziło im o przekazanie rzetelnej informacji ,uspakajającej
a wręcz przeciwnie takie jej przedstawienie, by wywołać dodatkowe emocje, prowokując do większej oglądalności danej stacji
czy też poczytności danej gazety ( w mojej konkretnej sytuacji,
jedna ze stacji telewizyjnych pomimo początkowo wielkiego
zainteresowania, nie przybyła na realizację materiału, kiedy
usłyszała, że wszelkie prace przy naprawie wału wiślanego zostały już ukończone, gdyż jak to oceniła dziennikarka: „Tam
na wale już nic ciekawego się nie dzieje”. Jak wielki wpływ na
atmosferę i nastroje wśród mieszkańców gminy miały przekazy medialne, niech świadczy fakt, że podczas pierwszej fali
kulminacyjnej przechodzącej przez gminę, wszystkie telefony
(kilkaset dziennie) w Urzędzie Gminy praktycznie na okrągło „przekazywały” informacje mieszkańcom. Pomimo braku
realnego wystąpienia powodzi na terenie gminy, w dużej jej
części wystąpiła panika (żądanie zamknięcia szkół skierowane
do władz gminy od części rodziców, rodzące się nie wiadomo
skąd niesprawdzone i powielane przez mieszkańców informacje
czy to o wysadzaniu wału, zamknięciu mostu w Kiezmarku).
W tym okresie trzeba przyznać, że na terenie gminy wystąpiła
panika, która wymuszała irracjonalne działania. Na szczęście
decydenci i większość mieszkańców nie poddali się tej ogólnej
atmosferze. Udało się nam zachować spokój i zdrowy rozsądek
w działaniach i uspokoić atmosferę. Dla ciekawości, kiedy przez
47
gminę przechodziła II fala kulminacyjna (ok. dwóch tygodni
później) i co więcej była ona o 26 cm wyższa od pierwszej fali,
nie było żadnego telefonu od mieszkańca w sprawie powodzi,
a o panice nikt w gminie nie słyszał. Ta konkretna sytuacja,
pokazuje jak ogromny wpływ na naszych mieszkańców mają
przekazy medialne ( dla mediów II fala już nie miała takiego
znaczenia). Wynika z tego, że wszystkie media powinny mieć
większe zaufanie do działań instytucji rządowych i samorządowych dbających o bezpieczeństwo obywateli i powinny przekazywać rzetelne informacje, a nie szukać taniej sensacji.
–p
omimo zakazu wstępu na wał wiślany, dzięki odstępstwu wydanemu przez Pana Wojewodę, umożliwialiśmy naszym mieszkańcom i nie tylko, wejście na wał w wyznaczonych miejscach
w Leszkowych i Kiezmarku, by mogli osobiście zobaczyć, jaki
jest poziom wody na rzece Wiśle. Jak pokazało życie, ta sytuacja
w zdecydowany sposób uspokajała mieszkańców, bardzo często
następowała konfrontacja medialnych przekazów z rzeczywistością, która w odróżnieniu od informacji telewizyjnych była
uspakajająca,
– lewy wał wiślany, to nie tylko sprawa sąsiadujących z rzeką
Wisłą Gmin Cedry Wielkie i Suchy Dąb, ale też całych Żuław
Gdańskich tj. Gmina Pruszcz Gdański oraz Gdańsk. W tym
miejscu pragnę podkreślić przeogromne wsparcie, jakie otrzymaliśmy z gminy Pruszcz Gdański, a dokładnie od ochotników
z OSP Wiślina. Podziękowania należą się naszym mieszkańcom,
którzy m.in. dożywiali strażaków pilnujących w dzień i w nocy
naszego wału wiślanego,
•słaba edukacja przeciwpowodziowa mieszkańców w tym
szczególnie dzieci i młodzieży. Należy wrócić do historii oraz
do tradycji funkcjonującej na Żuławach, czyli rozpocząć działania
edukacyjne w zakresie działań przeciwpowodziowych w szkołach,
oswajać z zagrożeniem powodziowym (prewencja i przygotowanie siebie, domu, gospodarstwa do takich zagrożeń, nauka prostych czynności jak np. workowania i układania prowizorycznych
wałów). Należy umieścić wodny znak drogowy na moście w Kiezmarku, który miałby charakter edukacyjny, ale też i ostrzegawczy
przy kolejnych zagrożeniach powodzią. Wychodząc naprzeciw
tym oczekiwaniom, pragniemy cyklicznie organizować festyn
o charakterze edukacyjnym, ale też i rozrywkowym pod nazwą:
„Święto Wału Wiślanego” w Leszkowych. Będzie to doskonała
okazja by połączyć edukację z rozrywką dla bezpieczeństwa przeciwpowodziowego naszej gminy i całych Żuław.
•wzmocnienie Gminnego Centrum Zarządzania Kryzysowego
w sprzęt oraz doposażenie jednostek Ochotniczych Straży Pożarnej w urządzenia i sprzęt przeciwpowodziowy. Dotyczy to np.
wyposażenia jednostek w quady do patrolowania wałów, monitoringu na bieżąco miejsc szczególnie niebezpiecznych (podsiąki,
przecieki uszkodzenia wału przez zwierzęta itp.)
Dzięki wsparciu przez Urząd Marszałkowski w Gdańsku ze środków RPO, projektu pn. System ostrzegania i alarmowania mieszkańców na wypadek zdarzeń losowych dla gmin Cedry Wielkie,
Pruszcz Gd, Suchy Dąb i Stegna, problem doposażenia w sprzęt
alarmowy, gminnych centrów oraz jednostek OSP zostanie rozwiązany. Zadanie to zostanie zrealizowane do końca 2011 roku.
Dla gminy Cedry Wielkiej zaplanowane jest m.in. zainstalowanie
we wszystkich miejscowościach syren alarmowych do komunikowania się z mieszkańcami, ponadto rozbudowana zostanie
centrala telefoniczna, by również komunikatami SMS docierać
z tą informacją do naszych mieszkańców. Również zainstalowane
48
zostaną 2 kamery internetowe na wale w Leszkowych i Kiezmarku
oraz tablice informacyjne w szkołach. Dokupiony zostanie sprzęt
przeciwpożarowy do naszego centrum oraz dla naszych jednostek
OSP w Cedrach Wielkich i Koszwałach.
Poziom powiatowy
•współpraca Gminy z Powiatowym Centrum Reagowania Kryzysowego miała wyjątkowo profesjonalny charakter, bieżące komunikaty przekazywane bezpośrednio do osób decyzyjnych, osobiste
zaangażowanie Starostów, użyczanie sprzętu (namiot do ratownictwa umiejscowiony na wale w Leszkowych i Kiezmarku), bieżące
rozwiązywania problemów, a w dalszej kolejności szukanie środków na ich finansowanie to główne cechy tej współpracy,
•współpraca z Powiatową Komendą Straży Pożarnej jako podstawową jednostką czuwającą nad bezpieczeństwem powodziowym
mieszkańców gminy. Zarówno strażacy zawodowi, pracownicy
gmin, jak i ochotnicy z gminnych jednostek to trzon osób, które
bezpośrednio dbały o nasze bezpieczeństwo. Całodobowe czuwanie, monitorowanie wału, śledzenie komunikatów, to bieżąca
praca tych służb. Są to w pełni profesjonalne jednostki, na które
gminy mogą liczyć w sytuacjach zagrożenia.
W przypadku służ mundurowych należałoby w niektórych sytuacjach rozważyć i ograniczyć używanie sygnalizacji świetlnej
i dźwiękowej przez pojazdy uprzywilejowane podczas przejazdów,
które nie mają charakteru ratunkowego.
W przypadku naszej gminy w pierwszym dniu, kiedy panika
wśród mieszkańców osiągnęła swój szczyt (realne zagrożenie powodzią było niewielkie), zorganizowano przejazd kolumny samochodów strażackich z łódkami przegrupowując ich z Pruszcza Gd.
do Nowego Dworu. Przejazd ćwiczebny na sygnale dźwiękowym
i świetlnym spotęgował stopień paniki wśród mieszkańców. Niestety ta sama sytuacja powtórzyła się tego samego dnia jeszcze raz,
kiedy to ta sama kolumna w godzinach wieczornych powracała
do Pruszcza. Pomimo mojej interwencji i próby ograniczenia
przejazdu tych wozów wyłącznie na sygnale świetlnym, niestety
zgodnie z otrzymaną informacją nie było to możliwe zgodnie
z przepisami. Jak ważna jest to sprawa, ile niepotrzebnych negatywnych emocji wywołała wśród naszych mieszkańców, to nie
muszę podkreślać. Ważne, aby w takich chwilach, gdzie warunki
zewnętrzne potęgują zagrożenie, gdzie atmosfera „gęstnieje” i jest
bliska paniki, takie nie do końca uzasadnione używanie sygnalizacji, szczególnie dźwiękowej, powinno być ograniczone.
Poziom wojewódzki
• współpraca z instytucjami wojewódzkimi: Wojewodą– Wojewódzkim Centrum Kryzysowym, RZGW w Gdańsku, Marszałkiem, Woj. Zarządem Melioracji i Urządzeń Wodnych Woj. Pomorskiego, IMGW (Pogodynka), Strażą Graniczną – czuło się, że
mamy bezpośrednią pomoc od tych służb. Liczne osobiste wizyty
Wojewody, Marszałka pokazały jak wielkim przejęciem i troską
obdarzyli tę sprawę. Było to szczególnie ważne dla służb ale też
i mieszkańców w całym okresie zagrożenia powodzią.
Jedyną rzeczą, która wymaga reorganizacji, to sposób zarządzania
wspólnym dobrem tj. rzeką, międzywalem oraz wałem wiślanym,
który niestety ma za dużo gospodarzy. Należałoby wrócić do formuły tzw. związków wałowych, w które to oprócz instytucji rządowych, samorządowych szczebla wojewódzkiego powinno włączyć
się gminy, które ten wał chroni. Z pewnością nie brakowałoby
wówczas pieniędzy na bieżące utrzymanie i konserwację wału wi-
ślanego. Nie może tak być, by co roku Woj. Zarząd Meloracji i UW
będący gospodarzem wału wiślanego, nie wiedział do końca, ile to
też pieniędzy otrzyma z budżetu Państwa na jego utrzymanie.
W sposób szczególny chciałbym podziękować Panu Wojewodzie
za finansowe wsparcie gminnych działań przeciwpowodziowych
oraz Pani Dyr. H. Dzikowskiej z RDOŚ-u za podjęte decyzje
w sprawie odstraszania bobrów, tak, aby w okresie zagrożenia
powodzią nie czyniły szkód na wale wiślanym. To była trudna,
lecz bardzo potrzebna decyzja, która z pewnością wzmocniła
bezpieczeństwo ochrony wału wiślanego.
Liczymy na jak najszybsze rozpoczęcie prac budowanych na wale
wiślanym w ramach rządowego programu: „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław– etap I”. Znając determinację Pani Dyrektor H. Czarneckiej z RZGW-u, można być
spokojnym, że wszystko idzie w dobrą stronę, ale już teraz trzeba
przygotowywać się do realizacji II etapu. To, że u nas nie było
powodzi, tak jak na południu Polski, może tylko utrudnić realizację tego programu w latach 2015-2030 jako II etapu. Niezbędna
w tym miejscu będzie nasza wspólna determinacja, skuteczny
lobbing by nasze sprawy tak daleko już zbiurokratyzowane nie
przegrały z Południem Polski.
Na koniec chciałbym dodać, że Gmina Cedry Wielkie kierując
się tzw. solidarnością wiślaną przyznała gminie Janowiec z woj.
lubelskiego pomoc finansową w wys. 100.000zł na rzecz pomocy
powodzianom w odbudowie infrastruktury zniszczonej podczas
ubiegłorocznej powodzi. Ważne, aby w takich chwilach pamiętać
o tych, których powódź nie oszczędziła.
Marszałek Województwa Pomorskiego Mieczysław Struk
Jedna rodzina bobrów robi kilka nor
Odprawa służb monitorujących zagrożenie powodziowe z udziałem
Wojewody, Komendanta Wojewódzkiej Policji i Komendanta
Wojewódzkiej Straży Pożarnej w Leszkowych
Przy wezbraniu wody bobry drążą nory na granicy jej nowego
poziomu
49
Spotkanie Marszałka Województwa Pomorskiego Mieczysława
Struka z samorządowcami powiatu gdańskiego na wale wiślanym
w Leszkowach
Terenowe centrum zarządzania kryzysowego przy strażnicy wałowej
w Leszkowach
Wizyta posła Marka Biernackiego oraz Zbigniewa Rószkowskiego
– Komendanata Wojewódzkiej Straży Pożarnej na wale wiślanym
w Leszkowach
Wizyta Romana Zaborowskiego – Wojewody Pomorskiego
50
Inspirująca wizyta studyjna
na niemieckich i niderlandzkich polderach
Koniec kwietnia grupa liderów projektu pracowicie spędziła na
niemieckich i holenderskich polderach, zapoznając się z funkcjonowaniem ochrony przeciwpowodziowej na najwyższym światowym
poziomie.
Wizyta studyjna to przede wszystkim szereg spotkań i prezentacji,
m.in.:
– Jak funkcjonuje związek wałowy Wilstermarsch? – spotkanie
z Heinzem Jacobsem i Gustavem Hintzem na polderach niemieckich;
– Rola i zadania Netherlands Water Partnership – wizyta w Hadze,
w jednej z największych niderlandzkich organizacji pozarządowych
zajmujących się, m.in. sprawami ochrony przeciwpowodziowej;
– Życie i praca na polderze – spotkanie z holenderskim farmerem
Janem de Vonk;
– Najnowocześniejsze technologie ochrony przed powodzią – prezentacje i pokazy na budowach firmy Van den Herik Sliedrecht;
– Przenikanie dziedzictwa kulturowego Niderlandów i Żuław – spotkanie z Aarno Thimem i Friedhelmem Jansenem.
Ważnym elementem było podpatrywanie sposobów na zwiększenie wiedzy w społeczeństwie o ochronie przeciwpowodziowej.
Neuendorf koło Wilster – najniżej położone miejsce
w Niemczech -3,54 m p.p.m.
Poznano wystawy edukacyjne poświęcone polderom i walce z powodziami, związkom wałowym, w tym: Zuiderzeemuseum Enkhuizen,
Zaanse Schans, Nieuw Land.
Odbyły się wizyty terenowe, w tym: zwiedzanie polderu Flevoland Południowy, największej w Europie stacji pomp (Gemaal De
Blocq van Kuffeler) i użytków ekologicznych w Aalmere, poznanie technologii uprawy tulipanów wokół Haarlem, poznanie in situ
budowy wiatraków odwadniających typu kockermill i holender, ze
śrubą Archimedesa lub czerpadłem kołowym bocznym, zwiedzanie
stacji pomp o napędzie spalinowym dieselowskim, śluz (Kanał Kiloński, Siedrecht) , zapór (Delta Plan), wrót przeciwpowodziowych
(Haarlingen), promów (na rzece Lek), mostów obrotowych i podnoszonych, najniżej geograficznie położonych miejsc w Niemczech
i Niderlandach.
Po powrocie na spotkaniu z okazji Święta Urodzin Królowej Niderlandów przekazano w Gdańsku w obecności Konsul Magdaleny Pramfelt informację o projekcie i wizycie studyjnej JE. dr P.M.
Kurpershoekowi – ambasadorowi Królestwa Niderlandów w Polsce. Jednocześnie podziękowano za pomoc merytoryczną udzieloną
w trakcie organizacji wizyty studyjnej.
Zuidplaspolder w pobliżu miasta Nieuwerkerk aan den
IJssel – najniżej położone miejsce w Niderlandach -6.76 m
p.p.m.
51
Budowa wału przeciwpowodziowego w Holandii
Łaty pomiaru na każdym akwenie wodnym pokazują stan wód
Makieta polderu w muzeum polderu Nieuw Land
Makiety urządzeń wodnych w muzeum polderu Nieuw Land
Wiatrak odwadniający w Wilster
Zakładanie ścianek wodnoszczelnych metodą bezudarową
Okładka do filmu
Skansen Zaanse Schans
52
Szkolenie przeciwpowodziowe
na Nizinie Walichnowskiej
Grupa liderów projektu Związki Wałowe wracają uczestniczyła
w szkoleniu ochrony przeciwpowodziowej. Na miejsce szkolenia
wybraliśmy Tczew i Nizinę Walichnowską – doskonale zorganizowany obszar z systemem hydrotechnicznym zapewniającym życie w sąsiedztwie Wisły. Dzięki uprzejmości Zarządu Zlewni Żuław i Rzek
Pomorza Wschodniego mogliśmy zapoznać się z zadaniami Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej oraz praktycznie przećwiczyć
napełnianie worków piaskiem napełniaczem worków MONO 109.
Urządzenia hydrotechniczne, miejsca historyczne i historię Niziny
Walichnowskiej poznaliśmy dzięki Mariuszowi Śledziowi, regionaliście, dyrektorowi Szkoły Podstawowej w Małych Walichnowach.
Program szkolenia Kultura i specyfika ochrony przeciwpowodziowej delty Wisły na przykładzie Niziny Walichnowskiej:
Dzień I
Miejsce: Zarząd Zlewni Żuław i Rzek Przymorza Wschodniego
z siedzibą w Tczewie, ul. Wodna 14 – Rola i zadania Regionalnego
Zarządu Gospodarki Wodnej w utrzymaniu bezpieczeństwa powodziowego delty Wisły;
Miejsce: Zarząd Zlewni Żuław i Rzek Przymorza Wschodniego
z siedzibą w Tczewie, ul. Wodna 14 – Budowa i obsługa napełniacza
worków z piaskiem MONO 109 (terenowe zajęcia praktyczne);
Na wale wiślanym Niżiny Walichnowskiej
Dzień II
Miejsce: Szkoła Podstawowa w Małych Walichnowach, Małe Walichnowy 1 – Historia Wspólnoty Wałowej Niziny Walichnowskiej
(1590 –1854) i Związku Wałowego Niziny Walichnowskiej (1854
– 1945);
Miejsce: Wizyta terenowa. Nizina Walichnowska (Ciepłe, Polskie
Gronowo, Kuchnia, Borawa, kolk w Małych Walichnowach, węzeł
hydrotechniczny Rybaki, pompa Zgoda w Międzyłężu) – Urządzenia hydrotechniczne Niziny Walichnowskiej jako spuścizna samoorganizacyjna mieszkańców Niziny Walichnowskiej;
Zamek w Gniewie, Gniew, ul. Zamkowa 3 – Władztwo i gospodarka
hydrotechniczna Niziny Walichnowskiej w kontekście historycznym
(od Państwa Zakonu Krzyżackiego do II Rzeczypospolitej);
Dzień III
Miejsce: Gniew, Nizina Walichnowska, Pelplin– Kultura i specyfika
ochrony przeciwpowodziowej delty Wisły na Nizinie Walichnowskiej – zajęcia terenowe własne (poza projektem Związki Wałowe
wracają);
Ewaluacja szkolenia.
Przepompownia Rybaki
53
Szkolenie z napełniaczem
Szkoła podstawowa w Małych Walichnowach
Wylot wody do Wisły z przepompowni Rybaki
Spotkanie w Zarządzie Zlewni Żuław i Rzek Przymorza
Wschodniego w Tczewie
54
Doraźna walka z powodzią.
Doświadczenia sopockiego
patrolu przeciwpowodziowego
Choć doraźna walka z powodzią stanowi ważną część całej działalności przeciwpowodziowej, jest słabo zbadana i opisana. Po podsumowaniu ogromnych strat spowodowanych żywiołem w 2010 roku
konieczna jest analiza stanu obecnego, wyciągnięcie wniosków oraz
dokonanie odpowiednich zmian w systemie. Postanowiliśmy zatem
zbadać, jak doraźna walka z powodzią wygląda obecnie w naszym
kraju i co należy zrobić, aby poprawić jej funkcjonowanie i skuteczność. coraz częstsze i silniejsze zjawiska powodziowe, które nawiedzają Polskę w XXI wieku, skłoniły nas do wnikliwej analizy przyczyn, skutków oraz, co najważniejsze, do wyciągnięcia odpowiednich
wniosków na przyszłość. Główne przesłanie kilkudziesięciu prelekcji
z zakresu bezpośredniego przeciwdziałania żywiołom, jakie wygłosiliśmy na terenie całej Polski, brzmiało „Przed powodzią można się
bronić o wiele skuteczniej i mniej kosztownie niż dotychczas”. W celu
dokładnego zbadania stanu obecnego postanowiliśmy uczestniczyć
w doraźnych akcjach przeciwpowodziowych osobiście i w sposób
czynny. Przedstawiamy opis naszych doświadczeń.
Zimowa powódź na Mazowszu
Pierwszym poligonem powodziowym była dla nas akcja w Markach pod Warszawą. Wystąpiła tam typowa powódź zatorowa.
W okresie luty marzec 2010 roku niewielka rzeczka Czarna na skutek spiętrzenia tafli kry zablokowała przepływ na wysokości mostu. W wyniku tego nastąpiło spiętrzenie wody i zalanie terenów
północnych Marek. Zjawisko nie było gwałtowne, więc był czas na
odpowiednie przygotowanie akcji budowy doraźnych obwałowań
chroniących domy. Początki były trudne – przerażeni mieszkańcy
nie wiedzieli, od czego zacząć. Nie było worków, piasku, planu działania. Jednak gdy władze lokalne powołały sztab kryzysowy, który
zapewnił piasek i worki, mieszkańcy byli już gotowi do pracy przy ich
napełnianiu. Sprawna akcja rozpoczęła się wraz z wykorzystaniem
maszyny do szybkiego napełniania worków. Urządzenie „wypluwało”
kilkaset worków na godzinę, a żywy taśmociąg zapewniał ich transport do położonej kilkadziesiąt metrów dalej, zagrożonej zalaniem
nieruchomości. Ponadto zapewniono odpowiednie dostawy nowych
worków i piasku, dzięki czemu praca była nieprzerwana i wydajna.
Ułożono około 3-4 tys. worków, ratując nieruchomość przed zalaniem. Akcja zakończyła się powodzeniem, uniknięto znacznych
strat finansowych. Relację z akcji można obejrzeć na YouTube.com,
wpisując w wyszukiwarce „powódź Marki”.
Powódź 2010 – kolejne doświadczenia
W trakcie wielkiej powodzi majowo czerwcowej uruchomiliśmy
„Sopocki patrol przeciwpowodziowy”. Był to odpowiednio przygotowany bus, w którym znajdował się komplet sześciu maszyn do
szybkiego napełniania worków, worki, łopaty, rękawice i inne akcesoria przeciwpowodziowe. Dwuosobowa załoga miała za zadanie
dotrzeć z patrolem na pierwszą linię doraźnej walki z powodziami
w południowej Polsce. Pierwszej nocy patrol dotarł do Piekar Śląskich, gdzie został natychmiast zadysponowany do akcji na terenie
strategicznej oczyszczalni ścieków nad rzeką Brynicą. Akcja „workowania” i układania wałów przebiegła bardzo sprawnie i po kilkunastu
godzinach gotowy był metrowy wał broniący oczyszczalnię przed
wodą. Następna prośba o pomoc przyszła z Krakowa. Patrol z maszynami udał się w rejon osiedla Czyżyny. Problemy organizacyjne
z dostawami piasku i worków nieco opóźniły akcję, wkrótce jednak
działania ruszyły pełną parą. Centrum napełniania worów zdopingowało i zmotywowało dziesiątki mieszkańców i strażaków – karuzela
przeciwpowodziowa błyskawicznie „produkowała” worki (900 szt./
h), a uczestnicy akcji ustawiali się w kolejce po ich odbiór. Nastąpiło
ciekawe zjawisko jednoczenia się lokalnej społeczności i służb wokół
urządzenia będącego sercem akcji „workowania”. Nie było bałaganu
organizacyjnego, ludzie pracowali harmonijnie i wydajnie. Następnym przystankiem patrolu była huta szkła w Sandomierzu. Trafiliśmy
w samo oko powodziowego cyklonu. Nasze urządzenia na terenie
huty napełniały worki, które następnie były transportowane amfibią
na miejsce budowy wału. Dźwięk syreny miał nas ostrzec przed przerwaniem wałów i zmusić do natychmiastowej ucieczki. Na szczęście
najgorsze nie nastąpiło, a huta ocalała. Z Sandomierza wywieźliśmy
następne doświadczenia; m.in. takie, że niektórzy (starsi) ludzie czują
duży opór przed korzystaniem z innowacji technicznych, które mogą
im znacznie ułatwić pracę, i pozostają przy tradycyjnych sposobach
napełniania worków. Po akcji w Sandomierzu wyruszyliśmy pomagać
w Warszawie, Łomiankach i Wrocławiu. Podsumowując akcje doraźnej walki z powodzią w rejonach zagrożonych i zalanych, wyciągając
wnioski, opracowaliśmy projekt Systemu Awaryjnej Ochrony przed
Powodziami (SAOP). System ma zapewnić znaczne przyspieszenie, poprawę efektywności i obniżenie kosztów walki z żywiołem,
przynosząc nową jakość i nadzieję ludziom zamieszkującym tereny
zagrożone zalaniem. Film przedstawiający działania „Sopockiego
patrolu przeciwpowodziowego” można obejrzeć na YouTube.com,
wpisując hasło „patrol trrio”. Niech się Wam nie powodzi!
tekst i zdjęcia do dwumiesięcznika „W akcji”
Filip Michalczewski
Autor jest absolwentem Zarządzania i Marketingu Uniwersytetu
Gdańskiego, studiuje na Wydziale Inżynierii Środowiska Politechniki
Krakowskiej zarządzanie ryzykiem powodziowym oraz jest niezależnym specjalistą i pasjonatem zagadnień z dziedziny bezpośredniej
walki z powodziami.
55
Akcja workowania piasku zorganizowana przez mieszkańców
z udziałem patrolu TRRIO. Warszawa-Wawer ul. Ogórkowa
Lech Michalczewski i Jurek Owsiak – Zbiórka „Stop powodzi”. Plac
Zamkowy w Warszawie
„Stop powodzi”
Powódź w 2010 r. na Bugu w powiecie wołomińskim (akcja TRRIO)
Projekt TRRIO „Młodzież przeciwko powodzi”.
Nowy Dwór Gdański 2010 r.
Sopocki Patrol Przeciwpowodziowy – akcja w oczyszczalni ścieków
w Piekarach Śląskich. Maj 2010 r.
Akcja nocna TRRIO. Kraków-Czyżyny
Umocniony wał w Krakowie-Czyżynach
56
Związki Wałowe wracają
Przedsięwzięcie zakłada przywrócenie wiedzy o dawnych tradycjach
obywatelskiej ochrony przeciwpowodziowej delty Wisły. Najstarszy,
niezależny samorząd terytorialny istniał w delcie Wisły już od XV
wieku. Regulował kompetencje i zasady pracy przy ochronie przed
powodziami. Po II wojnie światowej państwo całkowicie przejęło
kierowanie działaniami ochronnymi zapominając o edukacji i współudziale mieszkańców zagrożonych terenów. Powódź 14 października
2009 roku i panika podczas wysokiej wody w 2010 roku pokazała
wiele słabości i niedociągnięć istniejącego systemu. Zabrakło odpowiedniego sprzętu, zaskoczyła nieznajomość miejsc najbardziej
zagrożonych, zawiodła komunikacja, brakowało umiejętności ochrony i wzmacniania wałów. Nie zawiodła solidarność mieszkańców i
poświęcenie służb.
Nieodzowne jest uświadomienie mieszkańcom ich praw i obowiązków w systemie ochrony przeciwpowodziowej oraz przekazanie
i w konsekwencji, upowszechnienie wiedzy i umiejętności o sposobach ratowania życia i mienia. Projekt realizowany przez Salwinia
Ekoklub przy Stowarzyszeniu Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego– Klub Nowodworski powstał już w 2006 roku, ale dopiero
dwa lat później uzyskał dofinansowanie.
W ramach projektu zaplanowano i zrealizowano następujące
wydarzenia:
Happening ekologiczny:
Grupa liderów projektu wybrała praktyczną formę happeninu ulicznego polegającą na ustawieniu w najbardziej ruchliwym miejscu
miasta urządzenia do ładowania piasku w worki. Niecodzienny pokaz skupiał wielu przechodniów łącznie z władzami miasta, gośćmi
zagranicznymi odbywających się w tym czasie Dni Żuław, VIP-ów
jak Komendanta Policji, dyrektorów szkół. Każdy z uczestników happeningu, który przystąpił do ulicznego szkolenia otrzymał certyfikat
ukończenia kursu układania wałów przeciwpowodziowych. Biorąc
pod uwagę czas zagrożenia powodziowego w jakim zorganizowano
happening oddziaływanie zostało zwielokrotnione.
Broszura o urządzeniach hydrotechnicznych
Wykonano broszurę pn.
Niezbędnik powodziowy Żuławiaka zawierający zdjęcia
i rysunki urządzeń hydrotechnicznych, znaków wodnych, ich historię, opis i znaczenie. Ponadto w broszurze
zamieściliśmy informacje
o zagrożeniach powodziowych i sposobach ochrony
ludzi i mienia. W ramach
projektu wykonano 500 egz.
Broszura wraz z innymi materiałami o projekcie została
dostarczona bezpośrednio
mieszkańcom przez wolontariuszy projektu co często stanowiło okazję do bezpośredniej rozmowy i wyjaśnienie idei integracji przez Związki Wałowe.
Układanie wałów przeciwpowodziowych
Pokazy ratownicze WOPR:
Duże zainteresowanie wzbudzili ratownicy kwidzyńskiego Wodnego
Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, którzy na wodzie przygotowali pokaz podejścia łodzi ratowniczej i ratownika do tonącego
(wywrotka z kajaku) oraz na lądzie pokaz reanimacji.
Festyn Dzień rzeki Tugi
Na festyn składały się następujące wydarzenia: happening ekologiczny, pokazy ratownicze WOPR, sprzątanie rzeki, uliczna wystawa
edukacyjna i spływ kajakowy.
Pokazy ratownicze kwidzyńskiej grupy ratownictwa wodnego
i OSP Sztutowo z Januszem Charlińskim
57
Sprzątanie rzeki:
Sprzątanie odbyło się przed głównymi wydarzeniami festynu. Liderzy projektu, obsługa techniczna i wolontariusze wyruszyli na wodę
i brzegi rzeki już o 8.00. Każdy z uczestników otrzymał rękawice
ochronne i worki na śmieci oraz wodę do picia i niewielki prowiant.
Pracowały dwa zespoły – wodny (dwie łodzie wiosłowe i barka na
śmieci) i lądowy (4 grupy sprzątające, zbierające śmieci z brzegów).
Nad bezpieczeństwem i sprawną organizacją sprzątania czuwali zatrudnieni opiekunowie, obsługa techniczna, ratownik wodny
i wolontariusze. Zebrano ok. 4 m³ śmieci.
z przewodnikami przepłynęła rzeką Tugą, Szkarpawą i Wisłą Królewiecką. W trakcie spływu uczestnicy poszerzali swoją wiedzę na
temat wałów przeciwpowodziowych, zagrożeń wywoływanych przez
bobry, zastawek na rzece, mostów zwodzonych, zakoli rzeki tzw.
wylewiska i mijanki, stacji pomp. Podczas wieczornego biwaku przeprowadzono quiz wiedzy z zagadnień ochrony przeciwpowodziowej
i znajomości kultury regionu. Zwycięzcy otrzymali upominki.
Uczestnicy edukacyjnego spływu kajakowego
W 2010 roku usunęliśmy z Tugi ponad 15 m3 śmieci
Uliczna wystawa edukacyjna:
Podczas festynu prezentowana była wystawa edukacyjna, gdzie dyżurował instruktor udzielający informacji o zawartych treściach i prowokował do rozmowy o ochronie przeciwpowodziowej w kontekście
obywatelskiej integracji społeczności.
Lekcje regionalne
Przeprowadzono 30 lekcji terenowych o tematyce ochrony przeciwpowodziowej, na trasie Nowy Dwór Gdański – Rybina, przy budowlach hydrotechnicznych wg autorskich konspektów nauczycieli.
Konspekty są dostępne na stronach Klubu Nowodworskiego. Lekcje odbywały się w czterech miejscach: w Nowym Dworze Gdańskim
(dworzec kolejki wąskotorowej), Żelechowie/Cyganku (skansen), Tujsku (szkoła), Rybinie (stacja pomp). Uczniowie dowiezieni autobusami
na dworzec poruszali się do miejsc przeprowadzenia lekcji kolejką
wąskotorową. Kolejka edukacyjna pojechała dwa razy umożliwiając
przeprowadzenie 30 różnych lekcji dla 250 uczniów. Wszyscy uczestnicy lekcji otrzymali poczęstunek w postaci gorącej czekolady i ciastek.
Wystawa uliczna Inspiracje europejskimi polderami
Spływ kajakowy:
Spływ został podzielony na dwie części. Pierwsza, atrakcyjna dla
publiczności, odbyła się podczas festynu Dzień rzeki Tugi, gdzie zaprezentowano kajakowe zawody sprawnościowe na rzece. Uczestnicy,
zanim zaczęli publiczną rywalizację, przepłynęli odcinek miejski
rzeki z Komandorem i Przewodnikiem, który opowiadał o systemie
hydrotechnicznym pokazując konkretne urządzenia. Zawody polegały na jak najszybszym pokonaniu kajakiem wodnego toru przeszkód.
Najlepsi uczestnicy zostali nagrodzeni dyplomami i upominkami.
Z uwagi na zagrożenie powodziowe innych rzek, na których miał
się odbyć spływ przesunięto jego termin na sierpień. Druga część
spływu odbyła się zgodnie z założeniami. Grupa na kajakach wraz
58
Nauka napełniania worków piaskiem przy pomocy urządzenia TRRIO
Ekspozycja Magazynek Strażnika Wałowego
w Muzeum Żuławskim Żuławskiego Parku
Historycznego
Została wykonana ekspozycja Magazynek Strażnika Wałowego wzorowana na holenderskich skansenach. Uzupełnieniem ekspozycji jest
pracujący na wodzie eksponat – łódź patrolowo-holownicza strażnika wodnego, wycofana z eksploatacji z RZGW Gdańsk. Magazy-
nek strażnika jest jedyną w Polsce ekspozycją związaną z ochroną
przeciwpowodziową. W skład ekspozycji weszły zabytkowe i współczesne urządzenia służące ochronie przeciwpowodziowej przekazane od osób prywatnych, Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych
w Nowym Dworze Gdańskim oraz Muzeum Żuławskiego. Na podstawie wykonanego projektu, wykonano fragment pomieszczenia
z charakterystycznym, dla tego typu magazynów, murem pruskim.
Oprócz eksponatów magazynek wyposażono w tablice informacyjne
z prezentacją multimedialną (prezentacja odtwarzana na komputerze z monitorem dotykowym). Obie ekspozycje zdobyły uznanie,
wyrażone podczas otwarcia, u kierownictwa Regionalnego Zarządu
Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Pomorskiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Nowym Dworze Gdańskim producenta
urządzeń do ochrony przeciwpowodziowej TRRIO, Posła Sejmu RP
Gintofta Dziewiałtowskiego, Starostów, Wójtów, Burmistrzów samorządów żuławskich, Komendanta Państwowej Straży Pożarnej.
Zaproszonych gości podjęto skromnym poczęstunkiem. Przeprowadzono prezentacje ekspozycji z udziałem przeszkolonych przewodników dla uczniów szkół podstawowych i średnich.
Poznano wystawy edukacyjne poświęcone polderom i walce z powodziami, związkom wałowym, w tym: Zuiderzeemuseum Enkhuizen,
Zaanse Schans, Nieuw Land.
Odbyły się wizyty terenowe, w tym: zwiedzanie polderu Flevoland
Południowy, największej w Europie stacji pomp (Gemaal De Blocq van
Kuffeler) i użytków ekologicznych w Aalmere, poznanie technologii
uprawy tulipanów wokół Haarlem, poznanie in situ budowy wiatraków
odwadniających typu kockermill i holender, ze śrubą Archimedesa lub
czerpadłem kołowym bocznym, zwiedzanie stacji pomp o napędzie
spalinowym dieselowskim, śluz (Kanał Kiloński, Siedrecht), zapór
(Delta Plan), wrót przeciwpowodziowych (Haarlingen), promów (na
rzece Lek), mostów obrotowych i podnoszonych, najniżej geograficznie położonych miejsc w Niemczech i Niderlandach.
Ze zdjęć wykonanych podczas wizyty studyjnej wykonano wystawę, którą wolontariusze prezentowali razem z filmem podczas wielu
wydarzeń na Żuławach (konferencje, seminaria, Dni Żuław, Święta
wałów w Leszkowach, festyn ekologiczny).
Ekspozycja Magazynek Strażnika Wałowego
Wizyta w Netherlands Water Partnership
Wizyta studyjna „Partnerstwo europejskich
terenów depresyjnych”
Seminarium dobrych praktyk europejskich
w zakresie zwiększenia ochrony
przeciwpowodziowej
Liderzy projektu odbyli wizytę studyjną do najniżej położonych
miejsc w Niemczech (Wilstermarsch) oraz prowincji Północnej
Holandii (Niderlandy), gdzie zapoznali się ze sposobami i narzędziami integracji mieszkańców wokół zagadnień ochrony przeciwpowodziowej. Podczas pobytu został zebrany materiał do wystawy
fotograficznej i produkcji 10-minutowego filmu odnoszącego się do
osobistych wrażeń uczestników. Amatorski materiał został profesjonalnie zmontowany.
Wizyta studyjna to przede wszystkim szereg spotkań i prezentacji,
m.in.:
– Jak funkcjonuje związek wałowy Wilstermarsch? – spotkanie
z Heinzem Jacobsem i Gustavem Hintzem na polderach niemieckich;
– Rola i zadania Netherlands Water Partnership – wizyta w Hadze,
w jednej z największych niderlandzkich organizacji pozarządowych
zajmujących się, m.in. sprawami ochrony przeciwpowodziowej;
– Życie i praca na polderze – spotkanie z holenderskim farmerem
Janem de Vonk;
– Najnowocześniejsze technologie ochrony przed powodzią – prezentacje i pokazy na budowach firmy Van den Herik Sliedrecht;
– Przenikanie dziedzictwa kulturowego Niderlandów i Żuław – spotkanie z Aarno Thimem i Friedhelmem Jansenem.
Ważnym elementem było podpatrywanie sposobów na zwiększenie wiedzy w społeczeństwie o ochronie przeciwpowodziowej.
Seminarium odbyło się w Stacja pomp Chłodniewo w Rybinie.
Uczestnikami Seminarium byli rolnicy mieszkający na terenach zagrożonych zalaniem, młodzież z Zespołu Szkół nr 2 w Nowym Dworze Gdańskim, regionaliści, nauczyciele, urzędnicy.... Na Seminarium
przybyli, mi.in.: Wiesław Kamiński – Wicemarszałek Województwa
Pomorskiego, Magdalena Pramfelt – Konsul Honorowy Królestwa
Niderlandów w Gdańsku, przedstawiciele Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego, Regionalnego Zarządu
Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Straży Granicznej, Państwowej
Straży Pożarnej, władz samorządów lokalnych Stegny, Nowego Dworu Gdańskiego, Kwidzyna i Elbląga. Podczas seminarium zaprezentowano prelekcje:
– Ochrona przeciwpowodziowa na rzece Sieg w Hennef : dr inż. Sigurd van Riesen, Verein für Europäische Städte-Partnerschaften Hennef e.V. (Niemcy) (Stowarzyszenie Miast Partnerskich Hennef);
– Życie w delcie Wisły w kręgu cywilizacji hydraulicznej: dr inż.
Kazimierz Cebulak, odczytany przez dra Dariusza Piaska pod nieobecność dra Kazimierza Cebulaka z powodu choroby;
– Światowe systemy ochrony przeciwpowodziowej: Lech Michalczewski, dyrektor firmy Trrio sp. z o.o.;
– Plany ochrony przeciwpowodziowej dla Żuław: Piotr Kowalski,
Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku ;
– Zarys historii związków wałowych: dr Dariusz Piasek, historyk;
59
– Raport powodziowy z października 2009 oraz praktyka działań
ratunkowych: mł. bryg. Krzysztof Ostasz, Komendant Powiatowy
Państwowej Straży Pożarnej w Nowym Dworze Gdańskim;
– Stan ochrony przeciwpowodziowej na Żuławach: Medard JakuszGostomski, Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa
Pomorskiego w Gdańsku;
– Społeczna ochrona przeciwpowodziowa, prezentacja projektu
„Związki Wałowe wracają”: Kazimierz Głowacki i Grzegorz Gola,
Salwinia Ekoklub przy Stowarzyszeniu Miłośników Nowego Dworu
Gdańskiego Klub Nowodworski.
Na koniec spotkania odbyło się zwiedzanie węzła wodnego w Rybinie. W przerwie uczestnicy mogli uczestniczyć w pokazie urządzeń
firmy Trrio sp. z o.o. do napełniania piaskiem worków w celu budowania obwałowań. Pokaz przeprowadzili strażacy z Ochotniczej
Straży Pożarnej w Cedrach Wielkich.
W regionalnej Panoramie TVP Gdańsk została wyemitowana
relacja z seminarium.
Spotkania młodzieży ze strażnikiem wałowym oraz
specjalistą w dziedzinie ochrony przeciwpowodziowej
Ponad 450 uczniów z 10-ciu szkół podstawowych i gimnazjalnych Powiatu Nowodworskiego, których młodzież mieszka na terenach zagrożonych powodziami, zapoznało się z najważniejszymi problemami ochrony
przeciwpowodziowej. Zatrudnieni eksperci wyjaśniali powody zagrożeń
żywiołem wodnym w delcie Wisły, historię walki z powodziami od czasów pierwszego osadnictwa po przełomowe rozwiązania jakim było
wykonanie przekopu Wisły i uregulowanie Nogatu. Przeprowadzony
został pokaz sypania piasku do worków z instruktażem wykonania poprawnego ułożenia wału chroniącego przed wodą powodziową. Okazało
się, że wbrew pozorom jest to czynność wymagająca minimalnej wiedzy
i ćwiczeń. Prowadzący lekcje część czasu poświęcili na dyskusje, z której
wynika, że młodzież zna urządzenia hydrotechniczne w swojej okolicy.
Pytali więc nie o to dlaczego i na jakiej zasadzie funkcjonują, jakie maja
zadania, dlaczego rowy lub kanały nie są czyszczone, wskazywali konkretne przykłady, na czym polega praca strażników wałowych, jak to
wygląda w praktyce. Swoimi doświadczeniami dzielili się doświadczeni
eksperci: Kazimierz Głowacki – Inspektor ds. Bezpieczeństwa i Spraw
Zarządzania Kryzysowego w Starostwie Powiatowym w Nowym Dworze
Gdańskim oraz Roman Heimowski emerytowany Dyrektor Zarządu
Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego oddział
w Nowym Dworze Gdańskim. Lekcje prowadziły Karolina Ressel i Edyta
Kozakiewicz z Salwinia Ekoklubu.
Seminarium na stacji pomp polderu Chłodniewo w Rybinie
Szkolenie dla liderów
15 osobowa grupa liderów projektu uczestniczyła w szkoleniu ochrony przeciwpowodziowej. Na miejsce szkolenia wybraliśmy Tczew
i Nizinę Walichnowską – doskonale zorganizowany obszar z systemem hydrotechnicznym zapewniającym życie w sąsiedztwie Wisły.
Dzięki uprzejmości Zarządu Zlewni Żuław i Rzek Pomorza Wschodniego mogliśmy zapoznać się z zadaniami Regionalnego Zarządu
Gospodarki Wodnej oraz praktycznie przećwiczyć napełnianie worków piaskiem napełniaczem worków MONO 109. Urządzenia hydrotechniczne, miejsca historyczne i historię Niziny Walichnowskiej
poznaliśmy dzięki Mariuszowi Śledziowi, regionaliście, dyrektorowi
Szkoły Podstawowej w Małych Walichnowach.
Lekcje o ochronie przeciwpowodziowej
Wodoodporna instrukcja przeciwpowodziowa
Wykonano laminowaną ulotkę zawierającą informacje o podstawowych czynnościach podczas powodzi wraz z telefonami alarmowymi. Ulotka była dystrybuowana wśród mieszkańców gmin, w których domostwa są bezpośrednio zagrożone zalaniem lub powodzią,
w urzędach gmin i szkołach.
Kurs zachowania się podczas powodzi i historii
związków wałowych
Został przygotowany i opublikowany w lokalnej gazecie Dziennik
Bałtycki cykl artykułów o ochronie przeciwpowodziowej i historii
związków wałowych. Artykuły zostały ilustrowane rysunkami satyrycznymi.
Stacja pomp Rybaki na Nizinie Walichnowskiej – szkolenie liderów
projektu
60
Projekt Związki Wałowe wracają realizowany był przy wsparciu
udzielonym przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz
Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz budżetu Rzeczypospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych.
Kierownik projektu: Grzegorz Gola
Edukacja regionalna
O Żuławach w Gdańsku
Ogłoszenie roku 2008 Rokiem Żuław, spowodowało znaczny
wzrost zainteresowania zapomnianą trochę, jak się zdaje, „Krainą na Wodzie”. W ramach projektu, a także w kolejnych latach,
odbywały się liczne spotkania, konferencje i wykłady, na których
propagowana była wiedza o Żuławach, ich historii, zabytkach,
krajobrazie, ludziach, ale także o problemach i zagrożeniach tu
występujących.
Podsumowując ubiegły rok w kontekście wydarzeń promujących
Żuławy, nie sposób pominąć organizacji ciekawych spotkań, z których szczególnie na wymienienie zasługuje cykl zainicjowany przez
Studio Dokumentacji Podróżniczej Ewy Cichockiej i Nadbałtyckie
Centrum Kultury w Gdańsku, we współpracy z Klubem Nowodworskim oraz Ekoklubem Salwinia. Cykl realizowany pod wspólnym tytułem „Żuławy 2010” składał się z siedmiu comiesięcznych spotkań,
z których każde miało swój temat przewodni:
1. „Krajobraz” (21 stycznia),
2. „Architektura” (18 lutego),
3. „Woda” (18 marca),
4. „Dom i Ludzie” (22 kwietnia),
5. „Żuławy i Niderlandy” (20 maja),
6. „Gotyk” (14 września),
7. „Wielokulturowość” (19 października).
Od samego początku spotkania zaskakiwały frekwencją, gromadząc każdorazowo w pięknej Sali Mieszczańskiej Ratusza Staromiejskiego w Gdańsku ponad stu słuchaczy. Pozytywnym zjawiskiem
był udział ludzi młodych w seminarium, szczególnie, że nie były to
zorganizowane grupy przymuszone do przyjścia przez nauczyciela,
z czym niejednokrotnie można się spotkać na tego typu imprezach,
ale osoby naprawdę zainteresowane tematem.
W ramach realizacji tematu każdego ze spotkań organizatorzy
zapraszali do udziału osoby będące specjalistami i autorytetami
w danym zakresie.
I tak uczestnicy pierwszej sesji, dotyczącej krajobrazu, mieli okazję wysłuchać wykładu dr Dariusza Piaska pod tytułem „Czytanie
krajobrazu kulturowego”. Rzecz traktowała o świadomym postrzeganiu krajobrazu Żuław. Dariusz Piasek opowiadał
o elementach składających się na żuławski krajobraz, zachęcał
słuchaczy do świadomego, popartego wiedzą spojrzenia na Żuławy.
W swoim 45– minutowym wykładzie mówił o wałach, kanałach,
drogach, domach, zagrodach, wiatrakach i ... zamkach. Przekonywał
do czytania krajobrazu niczym książki, czytania w terenie i czytania
z map, szczególnie archiwalnych. Prelegent potrafił płynnie przejść
z tematyki czysto żuławskiej do symboliki XVII – wiecznego malarstwa holenderskiego. Na koniec dr Piasek opowiedział o sztuce
sakralnej i sepulkralnej. Niestety harmonogram spotkania nie pozwolił na rozwinięcie tematów, które wręcz zasługują na odrębne
potraktowanie. Wykład przedstawiony jak zwykle z pasją i zamiłowaniem bardzo wiele wniósł do wiedzy o Żuławach, ale z braku
czasu pozostawił również wiele pytań bez odpowiedzi. Na pewno
jednak skutecznie zainteresował tematem odkrywania Żuław i trochę
nauczył świadomego patrzenia na krajobraz tej krainy.
W temacie krajobrazu, choć nie tylko, pozostało też wystąpienie
Marka Opitza prezentujące i promujące najnowszy album, zrealizowany wspólnie z Piotrem Sosnowskim. Marek Opitz opowiadał o fotogra-
61
fii, o radościach i smutkach uwieczniania tego, co odchodzi, o ludziach,
którzy odeszli i istnieją dziś tylko w pamięci i na zdjęciach właśnie.
Zdradził też szczegóły powstania kilku spośród swoich fotografii. Ponadto mówił o „czymś więcej”, aniżeli tylko uwiecznianiu zabytków na
papierze fotograficznym. Opowiadał o ratowaniu zabytków.
Właśnie z działaniami podejmowanymi w celu ratowania zabytków przed degradacją można było zapoznać się podczas drugiego
spotkania dotyczącego architektury, dzięki prezentacji Pogotowia
Konserwatorskiego– inicjatywy podjętej przez członków Klubu Nowodworskiego, który od lat aktywnie wspiera ochronę dziedzictwa
kulturowego Żuław. Prezentację przygotowali i przedstawili: Grzegorz Gola, Janusz Goliński i Marek Opitz.
Działania Pogotowia Konserwatorskiego mają charakter interwencyjny i podejmowane są w odpowiedzi na zgłoszenia muzeów, instytucji, bądź właścicieli obiektów. Zgłoszenia te dotyczą problemów
czysto technicznych, jak zabezpieczenie, remont, odbudowa, czy
przebudowa, a nawet rozbiórka obiektu, ale również organizacyjnych,
jak kupno, pozyskiwanie funduszy i pomysł na zagospodarowanie
i nadanie nowej funkcji obiektowi. Zgłaszane są też bezinteresownie
sytuacje wymagające podjęcia działań ratunkowych.
W trakcie prelekcji Grzegorz Gola omówił działania Pogotowia,
pokazując liczne przykłady. Przedstawił ludzi, którzy starają się
ratować niewątpliwe dziedzictwo kulturowe, jakim są zabytkowe
kościoły, domy, czy zabudowania gospodarcze (w tym wiatraki).
Ale nie tylko o nieruchomościach była mowa. Prelegent przypomniał również historię dzwonu z kościoła w Cedrach Wielkich. XVII
– wieczny dzwon, wywieziony przez Niemców w 1942 roku w głąb
III Rzeszy, miał zostać przetopiony na cele militarne, do czego na
szczęście nie doszło. Odnaleziony po wojnie na składowisku przy
hucie w Hamburgu, został przekazany kościołowi św. Piotra w Lubece i stał na schodach tejże świątyni, gdzie odnalazł go prof. Andrzej Januszajtis. Obecnie, właśnie dzięki działaniom Pogotowia we
współpracy z Wójtem Gminy Cedry Wielkie – Januszem Golińskim
i proboszczem parafii pw. Świętych Aniołów Stróżów – Leszkiem
Laskowskim, zabytkowy dzwon wrócił do Cedrów Wielkich i zdobi
kruchtę tamtejszego kościoła. Innym ciekawym przykładem interwencji Pogotowia było sprowadzenie do Nowego Dworu Gdańskiego
bogatego niemieckojęzycznego księgozbioru o tematyce gdańskiej
i żuławskiej, który został przekazany Muzeum Żuławskiemu przez
właściciela.
Temat przewodni tego spotkania starał się wyczerpać dr Jerzy
Domino, wprowadzając słuchaczy swoim wykładem pt. „Domy na
Żuławach – przemijający krajobraz” w świat żuławskich zabudowań
mieszkalnych oraz gospodarczych, ich historii, zakresu występowania
oraz technik budowy. Opowiadał również o detalach zdobniczych,
a nawet kolorach stosowanych do upiększania domów. Osobnym
wątkiem były dwory, będące rzadkim zjawiskiem na terenie Żuław.
Prelegent skonfrontował archiwalne zdjęcia przedstawiające dwory
żuławskie ze współczesnymi zdjęciami przedstawiającymi najczęściej
ruin tych obiektów. Była też mowa o charakterystycznych dla krajobrazu żuławskiego domach podcieniowych, ich klasyfikacji, budowie,
występowaniu i przemijaniu. Jerzy Domino mówił o zastosowaniu
podcienia i jego ewolucji na przestrzeni wieków. Nie mogło zabraknąć też tematu zagród holenderskich z zabudowaniami (dom mieszkalny – stodoła – obora) połączonymi w układzie prostym, kątowym
lub krzyżowym. Cały wykład był bogato ilustrowany slajdami.
Trzeci temat cyklu wymagał podejścia dwukierunkowego. Tym
razem mowa była o wodzie i jej znaczeniu dla regionu. Poruszano
także temat zagrożenia, jakie dla ludzi i ich dobytku stanowi bliskie
62
sąsiedztwo wody, ale i niebezpieczeństwa, jakim dla wody jest bliskie
sąsiedztwo ludzi.
O zagrożeniu, jakie stanowi człowiek i jego działalność dla wodnych ekosystemów mówił podczas swojego wykładu prof. Jan Marcin
Węsławski, Kierownik Zakładu Ekologii Morza w Instytucie Oceanologii Polskiej Akademii Nauk w Sopocie. Prof. Węsławski podzielił się ze słuchaczami wiedzą i doświadczeniem w zakresie badań
różnorodności biologicznej oraz zależności między działalnością
człowieka, a stanem wód naturalnych. Mówił o sposobach pomiaru
stanu wód, o zjawisku ich samooczyszczania i przeszkodach, które
na drodze tego zjawiska stawia człowiek. Przekonywał, że warto dbać
o środowisko naturalne choćby z uwagi na usługi jakie ze środowiska
możemy czerpać. Tu na pierwszym miejscu, poza naszym i naszych
dzieci zdrowiem, należy wymienić turystykę, gdyż „nie możliwa jest
turystyka do obszarów zdegradowanych”.
Wprowadzenie do wykładu prof. Węsławskiego stanowił film
Katarzyny Sędek i Andrzeja Mielczarka o projekcie Tuga BioBlitz,
zrealizowanym w dniach 13 – 14 czerwca 2009 roku.
O zagrożeniu dla człowieka płynącym z bliskiego sąsiedztwa
morza i rzek oraz faktu zasiedlenia obszarów depresyjnych, a także o sposobach redukowania tego zagrożenia opowiadał w swoim
wykładzie pt. „Żuławskie związki wałowe” dr Dariusz Piasek. Poza
krótkim naszkicowaniem historii żuławskich związków wałowych od
czasów krzyżackich do roku 1945 oraz poznaniem wielu ciekawostek
z tym tematem związanych, słuchacze poznali zasady funkcjonowania związków wałowych na przykładzie Niziny Walichnowskiej.
Na spotkaniu czwartym pt. Dom i Ludzie mgr Krystyna Laskowska z Muzeum Archeologiczno – Historycznego w Elblągu wygłosiła
wykład o domu żuławskim, układzie i wystroju wnętrza, o meblach i
sprzętach będących na wyposażeniu tutejszych zabudowań. Wykład
zrealizowany był w oparciu o zbiory Muzeum przedstawione na fotografiach oraz na żywo, w ramach wystawy stanowiącej tło dla spotkania. Grzegorz Gola natomiast przedstawił „Muzyczne wspomnienie
o Annie German”, czyli zarys historii rodziny znanej piosenkarki
– rodziny o korzeniach mennonickich.
Mennonitom właśnie oraz związkom Żuław z Niderlandami poświęcona była w całości piąta sesja. Podczas tego majowego spotkania
już w przedsionku Sali Mieszczańskiej dostrzec można było akcenty
holenderskie: wiatrak– symbol łączący Żuławy z Niderlandami; tulipany– symbol Holandii, nieobcy też w delcie Wisły („Żuławski Tulipan”
w Mokrym Dworze) oraz charakterystyczne niebiesko-białe płytki
ceramiczne z Delft, będące stałym elementem wystroju tegoż przedsionka. W samej Sali Mieszczańskiej odwiedzający mogli też obejrzeć
piękne prace wykonane przez dzieci w wieku 8 do 15 lat podczas warsztatów w Pałacu Młodzieży w Gdańsku. Były to wykonane tradycyjną
metodą kafelki ceramiczne stylizowane na płytki z Delft.
Podczas tej sesji uczestnicy wysłuchali opowieści Grzegorza
Goli o istniejących wiatrakach żuławskich (koźlaku w Drewnicy
i holendrze w Palczewie oraz wiatrakach w Pszczółkach i Tczewie).
W opowieści pod wiele znaczącym tytułem „Niedokończona historia
ostatniego wiatraka” prelegent wspominał również, przy archiwalnych zdjęciach, wiatraki, których już nie ma (Wikrowo, Ostaszewo, Mirowo, Orunia, Nowy Staw, Kiezmark, paltrak w Sztutowie,
holender na budynku w Drewnicy i wiele innych). Była też mowa
o wiatrakach holenderskich – ich rodzajach, nazwach i dzisiejszym
zastosowaniu.
O mennonitach, ich religii, kulturze, a także o obecności w żuławskiej tradycji opowiedziała Ewa Gilewska– kustosz Oddziału Etnograficznego Muzeum Narodowego
w Gdańsku. Tłem dla wykładów była wystawa o mennonitach.
Na podstawach z faszyny wyeksponowano kilkanaście plansz zawierających wiele informacji i ilustracji dotyczących historii tej grupy
wyznaniowej.
Na pierwszym spotkaniu po przerwie wakacyjnej pt. Gotyk ponownie spotkaliśmy się z dr Dariuszem Piaskiem przy okazji „Ceglanej modlitwy” – wykładu o gotyckiej architekturze sakralnej Żuław
Wiślanych. Prelegent rozpoczął od omówienia genezy stylu gotyckiego, jego „duchowych, kontemplacyjnych korzeni” i skonfrontowania
z poprzedzającą go ciężką i mroczną architekturą romańską. Dalej
mowa była o technice budowy żuławskich kościołów, począwszy od
kamiennego fundamentu poprzez szachulcowe, a później ceglane
ściany z przyporami, a na dachu i wieży kończąc. Słuchacze poznali
charakterystyczne cechy cegieł gotyckich oraz sposoby ich układania
w murze (tzw. wątek), a także rodzaje stosowanych zdobień architektonicznych.
Sporo informacji o cegłach gotyckich oraz inskrypcjach i śladach,
jakie można na nich znaleźć przekazał Grzegorz Gola. Podjął on
również próbę wyjaśnienia genezy często spotykanych owalnych
otworów w cegłach ścian kościelnych, wiążąc je z krzesaniem ognia podczas wielkosobotniej liturgii światła, z odprawianiem przez
grzeszników pokuty polegającej na bolesnym wierceniu palcem otworu w cegle, bądź z pozyskiwaniem proszku ceglanego służącego do
przyrządzenia mikstur, które poprzez pochodzenie ze ściany świątyni
miały mieć cudowne właściwości.
Pani Wiesława Rynkiewicz-Domino wprowadziła nas w niezwykły świat rzeźby średniowiecznej, bogato ilustrując swój wykład
slajdami. Konferencji towarzyszyła wystawa fotografii Marka Opitza
oraz jego zbiór cegieł gotyckich ze śladami zwierząt i ludzi.
Ostatnie spotkanie cyklu traktowało o wielokulturowości na Żuławach. Swój wykład pt.: „Grekokatolicy na Żuławach” przedstawiła
dr Bożena Pactwa z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Śląskiego,
natomiast o relacjach starych i nowych mieszkańców Delty Wisły
opowiedzieli Marek Opitz i Grzegorz Gola.
Wszystkim wykładom towarzyszyły nawiązujące tematycznie do
treści spotkania wystawy, prezentacje i pokazy. Można było zobaczyć między innymi wystawę drewnianych detali architektonicznych,
ekspozycję cegieł gotyckich z odciśniętymi śladami zwierząt i ludzi,
a także zbiory Muzeum Archeologiczno– Historycznego w Elblągu
w postaci przedmiotów codziennego użytku. Ponadto tłem każdego
ze spotkań były piękne fotografie Marka Opitza.
Uczestnicy marcowego spotkania, którego tematem przewodnim
była woda mieli okazję zobaczyć w akcji rewolucyjne urządzenie do
szybkiego napełniania worków piaskiem. Prezentacji dokonał, przy
pomocy strażaków, właściciel firmy Trrio produkującej urządzenie
– Lech Michalczewski.
Tuż obok Sali Mieszczańskiej w Gabinecie Burmistrza warto było
obejrzeć prezentacje multimedialne Magdaleny Pannert i Ewy Cichockiej: „Żuławskie okruchy”, „Architektura Delty Wisły”, „Zima
2010”, „Urządzenia hydrotechniczne Żuław”, „Śledziowe żniwa”, „Żuławskie smaki” oraz „W poszukiwaniu gotyckich śladów”. Prezentacje
te wkomponowane w tematykę poszczególnych sesji stanowiły ich
świetną oprawę wizualną.
W ramach cyklu zostały wyświetlone trzy filmy dokumentalne:
wspomniany już film o badaniu bioróżnorodności Tugi („Tuga Bioblitz”), obraz o dawnych mieszkańcach Żuław – „Naznaczeni krajobrazem” oraz film zrealizowany w 2007 roku przy okazji odbywającej
się wtedy konferencji „Kraina Wiatraków powraca”.
Podczas spotkań organizatorzy starali się poruszyć wszystkie
zmysły uczestników. Wiadomo, że najkrótsza droga do serca prowadzi przez żołądek, stąd podczas trzech spośród siedmiu spotkań
można było degustować specjały charakterystyczne dla tego regionu,
przygotowane zgodnie z lokalną sztuką kulinarną, przekazywaną
nierzadko od pokoleń. Ponadto można było otrzymać szczegółowe
przepisy na przygotowane potrawy.
I tak podczas pierwszego spotkania Grzegorz Gola przedstawił
zarys historii produkcji nowodworskiej jałowcówki Machandel, produkowanej od 3 maja 1776 roku w przedsiębiorstwie założonym
przez mennonitę Petera Stobbe oraz wywodzącego się z Gdańska
rytuału spożywania tego trunku. Dwaj certyfikowani Mistrzowie
Ceremonii degustacji Stobbes Machandel – Grzegorz Gola i Marek
Opitz, zademonstrowali tradycyjny sposób picia trunku, po czym
zaprosili zebranych do degustacji zakończonej wręczeniem certyfikatów uczestnictwa w ceremonii.
Na zakończenie spotkania traktującego o wodzie organizatorzy
uraczyli uczestników owocem morza – „śledziem po żuławsku”. Zainteresowanie potrawą było tak duże, że nie każdemu dane było jej
spróbować. Organizatorzy jednak stanęli na wysokości zadania przygotowując wydruki z przepisem, które wszyscy chętni mogli zabrać
do domu w celu samodzielnego przygotowania dania.
Sesja pod tytułem „Dom i Ludzie” zakończyła się z kolei degustacją „klopsów królewieckich”. Natychmiast po wykładach ustawiła
się długa kolejka chętnych, ale tym razem klopsików starczyło dla
wszystkich. I tym razem również można było otrzymać przepis.
Na zapewnieniu radości podniebieniu jednak organizatorzy nie
poprzestali. Podczas spotkań była okazja uczestniczenia w niezwykłej
uczcie duchowej w postaci występów muzycznych. Czwarte spotkanie
(„Dom i ludzie”) uświetnił zespół Ignacego Wiśniewskiego, prezentując utwory z repertuaru Anny German. Na piątej sesji, poświęconej
związkom Żuław z Niderlandami można było usłyszeć w wykonaniu
tegoż zespołu dawną muzykę holenderską. Szóste z kolei i zarazem
pierwsze powakacyjne spotkanie („Gotyk”) stało się okazją do wysłuchania wspaniałego koncertu „Nieszpory gregoriańskie” w wykonaniu
Chóru gregoriańskiego Schola Cantorum Gymevensis pod dyrekcją Eligiusza Machlusa. Na ostatnim spotkaniu uczestnicy znowu
mieli przyjemność obcowania z zespołem Ignacego Wiśniewskiego
podczas koncertu dumek ukraińskich. Słuchacze mieli też okazję
wysłuchać fragmentów opowiadania Pawła Huelle z tomu „Opowieści chłodnego morza”, żuławskich baśni i legend („Tuga i olbrzym”,
„O księżach”) oraz wspomnień dawnych osadników z Muzeum Opowieści w Nowym Dworze Gdańskim, czytanych przez aktora Teatru
Wybrzeże Jacka Labijaka.
W ramach cyklu „Żuławy 2010” odbyło się 18 wykładów, 9 prezentacji multimedialnych, 9 wystaw, w tym 5 fotograficznych, 4 występy muzyczne, 3 degustacje oraz 3 projekcje filmów. Ponadto
odbyły się czytania literatury, kiermasze wydawnictw związanych
z Żuławami, a także pokaz działania sprzętu przeciwpowodziowego. Uczestnicy mieli okazję wysłuchać wykładów i prelekcji: Jerzego Domino, Grzegorza Goli, Krystyny Laskowskiej, Marka Opitza,
Bożeny Pactwy, Dariusza Piaska, Wiesławy Rynkiewicz-Domino
oraz Jana Marcina Węsławskiego. Wśród gości, którzy zaszczycili
swą obecnością organizatorów i słuchaczy byli między innymi: prof.
Kazimierz Cebulak – ekspert ds. Gospodarki Wodnej i Ochrony
Przeciwpowodziowej Delty Wisły, Leszek Czarnobaj– Wicemarszałek
Województwa Pomorskiego, Janusz Goliński – Wójt Gminy Cedry
Wielkie, Beata Jaworowska– Zastępca Dyrektora Departamentu Kul-
63
tury Urzędu Marszałkowskiego oraz Magdalena Pramfelt – Konsul
Honorowy Królestwa Niderlandów.
Celem imprezy, adresowanej tak do społeczności lokalnej, jak
i szerokich mas ludzi zainteresowanych „żuławszczyną”, było zwrócenie uwagi na deltę Wisły w aspekcie nie tylko turystycznym, ale
przede wszystkim historycznym, kulturoznawczym i architektoniczno – etnologicznym. Wykłady, prezentacje oraz wystawy składające
się na cykl „Żuławy 2010” były nie tylko sporym ładunkiem wiedzy
o krajobrazie i architekturze Żuław, nie tylko okazją do poznania lu-
dzi, którzy ten krajobraz i architekturę tworzyli na przełomie wieków,
nie tylko możliwością poczucia relacji między ludźmi, a wydartą morzu ziemią i zagrożeń wynikających z ich koegzystencji, ale również
przyczynkiem do samodzielnego odkrywania i zgłębiania tajemnic
„Krainy na Wodzie”.
Występ chóru gregoriańskiego Schola Cantorum Gymevensis
Degustacja klopsów królewieckich
Prezentacja dawnych przedmiotów codziennego użytku
Na szlaku mennonitów – wystawa wypożyczona z Cedrów Wielkich
64
Paweł Buczkowski
www.zulawy.info
Wystawa płytek delfickich wykonanych przez dzieci
z Pałacu Młodzieży w Gdańsku
Czytanie żuławskiego krajobrazu wykład dr Dariusza Piaska
Prezentacja ceremonii spożycia machandla
Kiermasz żuławskich wydawnictw
Ślady na cegłach gotyckich – wystawa
65
Stare drzewa, bobry, salwinia, przekleństwo czy szansa?
Profesor Jan Marcin Węsławski z Instytutu Oceanologii PAN w Sopocie był gościem pierwszej Kawiarenki obywatelskiej, w ramach
projektu realizowanego przez Fundację Pokolenia w powiecie tczewskim i nowodworskim, z udziałem Lokalnej Grupy Działania Żuławy
i Mierzeja oraz Klubu Nowodworskiego.
Uczestnicy spotkania wysłuchali prelekcji o żuławskim ekosystemie, o realnych zagrożeniach. Nasz gość uspokajał, że gatunki
napływowe (np. salwinia, bobry) po jakimś czasie znajdują naturalnych wrogów i ich populacja wraca do normy. Oczywiście nie
wolno w tym pomagać, czyli nie kompostować roślin nad brzegiem!
Zasypujemy i użyźniamy w ten sposób rzekę. W Nowym Stawie
i Nowym Dworze Gdańskim zasypano kilkaset metrów kwadrato-
66
wych Świętej i Tugi. Pytano o możliwość żeglugi na Tudze, o otwarcie mostów. Hausbooting rozwija się w Polsce bardzo szybko i jeśli
dodać do tego przybywającą ilość jachtów, już dziś możemy liczyć na
kilkadziesiąt jednostek odwiedzających Nowy Dwór Gdański. Jeśli
miasto zwróci się w stronę rzeki (pomosty, przystanie, woda i prąd
dla jachtów) można szacować przypływające jachty w setki. Nowy
Dwór Gdański jest jednym z niewielu miast w Polsce z takim potencjałem… – to opinie Katarzyny Sędek, realizatorki filmów o rzekach
polskich i Łukasza Krajewskiego z Żeglugi Wiślanej. Kolejne spotkania poruszające sprawy dla nas ważne, trudne, ciekawe planujemy na
początku przyszłego roku.
Lekcje regionalne – ochrona przeciwpowodziowa
W ramach projektu Związki Wałowe wracają, realizowanego przez
Salwinia Ekoklub przy Stowarzyszeniu Miłośników Nowego Dworu
Gdańskiego– Klub Nowodworski, ponad 200 osobowa grupa młodzieży z Gimnazjów w Tujsku, Nowym Dworze Gdańskim, Cedrów
Małych i Cedrów Wielkich, uczestniczyła w lekcjach regionalnych
dotyczących ochrony przeciwpowodziowej i kultury związanej
z żuławskimi Związkami Wałowymi. Przemieszczając się kolejką
wąskotorową od Nowego Dworu Gdańskiego w Cyganku uczniowie odwiedzili kościół grekokatolicki, dom podcieniowy i Cmentarz
11 wsi, wysłuchując prelekcji przygotowanych przez członków Salwinii Ekoklubu. W tujskim gimnazjum przeszli szkolenie w układaniu wałów przeciwpowodziowych przy pomocy maszyn ładują-
cych ­TRRIO. Każdy z uczniów po samodzielnej obsłudze urządzeń
otrzymał certyfikat uczestnictwa w szkoleniu. Uzupełnieniem szkolenia był pokaz ratownictwa przedmedycznego, przeprowadzony
na fantomach. Ostatnim punktem programu lekcji była prelekcja
o okolicznych polderach na stacji pomp w Rybinie. Na zakończenie uczniowie i opiekunowie zostali poczęstowani gorącą czekoladą
i ciastkami domowego wypieku.
Kurs układania wałów przeciwpowodziowych. Gimnazjum w Tujsku
Cmentarz 11 wsi lapidarium kamieni nagrobnych
Lekcja wielokulturowości Żuław w cerkwi greckokatolickiej
w Żelichowie-Cyganku
Kolejka okazuje się doskonałym narządziem w edukacji rgionalnej
67
Kurs układania wałów przeciwpowodziowych. Gimnazjum w Tujsku
Lekcja ratownictwa przedmedycznego w Tujsku
Stacja pomp polderu Chłodniewo
Zwiedzanie domu podcieniowego w Żelichowie-Cyganku
68
Kolejką do … edukacji, pasji i optymizmu
Mierzeja Wiślana – region Polski doceniany coraz bardziej przez
turystów, ale tylko przez dwa miesiące w roku. Mierzeja Wiślana
miejsce wielu niezwykłych ludzi obdarzonych ogromną wiedzą, pasją
i optymizmem. Wystarczyło te dwa fakty połączyć, używając do tego
jednego z symboli Mierzei– kolejki wąskotorowej. Tak powstała idea
innowacyjnego produktu turystycznego – Kolejki Edukacyjnej.
Pomysł skierowany jest głównie do większych grup (100-150
osób) młodzieży szkolnej, uczestniczącej w wycieczkach lub zielonych szkołach, w okresie od kwietnia do czerwca i od września do
października. Spotkanie z ludźmi, którzy swoją prace traktują jako
treść życia, może dobitnie uświadomić młodzieży, że warto realizować swoje marzenia. W czasach ogólnego mówienia o kryzysie,
spotykanie ludzi ,,skażonych” optymizmem jest bezcenne.
Kolejka edukacyjna, dzięki wsparciu Lokalnej Grupy Działania
Żuławy i Mierzeja, może przyczynić się do ujawnienia coraz większej
ilości pasjonatów i łączenia się ich we wspólnych działaniach.
Dla innych Lokalnych Grup Działania może być to inspiracja do
podejmowania podobnych pomysłów.
Zaangażowanie się największego portalu internetowego www.
mierzeja.pl od lat propagującego uroki Mierzei, daje gwarancje
w pełni profesjonalnej reklamy nowego produktu turystycznego,
który na trwałe powinien wpisać się w krajobraz podejmowanych
działań tak jak np. Mistrzostwa Świata w Poławianiu Bursztynu.
Więcej na www.kolejkaedukacyjna.mierzeja.pl
Jerzy Ożga
Dom podcieniowy w Żelichowie-Cyganku
Grupa BUFFALO BILL w Jantarze
Kolej wąskotorowa Pomorskiego Towarzystwa Miłośników Kolei
Żelaznych
69
Pasieka „U strusi” w Jantarze
Rybak na Mierzei Wiślanej
Strój żuławski
Wioska indiańska
70
Rozwój dialogu, partnerstwa i współpracy
w powiecie nowodworskim
Projekt Rozwój dialogu partnerstwa i współpracy w powiecie
nowodworskim został zrealizowany zgodnie z przyjętymi celami.
Składał się z dwóch podstawowych działań.
Sejmik NGOs powiatu nowodworskiego 2010 miał miejsce 4 października 2010 r. i zgodnie z programem składał się z czterech
paneli z wystąpieniami ekspertów i dyskusją moderowaną.
Panel 1. Praktyka ustawy o działalności pożytku publicznego
i wolontariacie ekspert Kamil Kabasiński z Regionalnego Centrum
Informacji i Wspomagania Organizacji Pozarządowych w Gdańsku;
Panel 2. Rozwój obszarów wiejskich –ekspert Michał Chrząszcz
z Departamentu Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich;
Panel 3. Ochrona dziedzictwa kulturowego – ekspert Tomasz Błyskosz z Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków;
Panel 4. Praktyka wykorzystania środków europejskiego funduszu społecznego. Współpraca partnerska – wypracowany model
współpracy ekspert Jerzy Boczoń – z Regionalnego Ośrodka Europejskiego Funduszu Społecznego w Gdańsku
Ponadto kolejną część Sejmiku stanowiły wystąpienia uczestników podczas dyskusji plenarnej.
Sejmikowi towarzyszyły wystawy i prezentacje nowodworskich
organizacji pozarządowych.
Warsztat tworzenia standardu projektu partnerskiego z uwzględnieniem zasad równości płci jest ważny z punktu widzenia skuteczności i trwałości partnerstwa i budowy zaufania między partnerami
oraz zmiany sytuacji w zakresie braku równego udziału w podejmowaniu decyzji bez względu na płeć. Grupa standaryzacyjna
(11 osób) zebrana na podstawie kolejności zgłoszeń korzystając
ze wsparcia moderatora (Waja Jabłonowska) w trakcie warsztatu
trwającego 5 spotkań opracowała standard projektu partnerskiego
– sposób tworzenia projektu partnerskiego, procedurę i uwarunkowania wsparcia ze strony LGD, jego realizacji na rzecz wzrostu
zatrudnienia i zwiększenia spójności społecznej, zgodną z zasadami
równości płci. Raport opracowany przez moderatora zawiera te
zasady.
Metodologia budowania zasad współpracy partnerskiej na obszarze Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja została wypracowana z zespołem w składzie: Katarzyna Grzonkowska, Radosław
Grzybowski, Kamil Cieślak, Maciej Grochowski, Paulina Adamiak,
Agnieszka Piórko, Stanisława Żurad, Dominika Dułak, Elżbieta
Marcinek-Szleja, Mariola Mika, Jolanta Kwiatkowska,
Na spotkaniach odbyły się wykłady i warsztaty z zakresu:
podstaw współpracy partnerskiej., kapitału społecznego, komunikacji interpersonalnej, budowania partnerstwa opartego na
wspólnych wartościach ukierunkowanego na budowanie kapitału społecznego, partycypacyjnego zarządzania partnerstwem.
Wypracowany przez grupę materiał ułatwi budowanie skutecznych
projektów społecznych oraz posłuży do wzmocnienia już istnie-
jących partnerstw na terenie Lokalnej Grupy Działania Żuławy
i Mierzeja.
Przyjęto misję partnerstwa: Ludzie, których łączy budowa kapitału społecznego na rzecz dobra wspólnego mieszkańców powiatu
nowodworskiego dyskutując, konsultując i angażując partnerów
kierujących się wspólnymi wartościami i przejrzystymi zasadami
współpracują na rzecz zrównoważonego rozwoju.
Określono wartości, którymi kierują się partnerzy: uczciwość,
empatia, prostota, wspólnota, człowiek, szacunek, idee, emocje,
radość, zaufanie, samorealizacja, otwartość,
Motywacjami do podjęcia współpracy są: konieczność zmiany,
wzrost efektywności, satysfakcja z pracy, jakość współpracy i zmiany społecznej, uniwersalność rezultatów, innowacyjność rozwiązań,
rozwój lokalny, harmonijny rozwój.
Cele współpracy partnerskiej powinny stanowić: wzrost jakości
partnerstwa, systematyczna i systemowa edukacja, integracja społeczna, budowa skutecznej komunikacji, stała aktualizacja zasobów
(opisywanie), systematyczna aktualizacja potrzeb mieszkańców,
diagnoza i aktualizowanie problemów społecznych, promocja rezultatów w pracy partnerstwa, organizowanie imprez promujących
partnerstwo, planowanie i realizowanie wspólnych projektów wpisujących się w misję, budowanie wizji zmiany i wdrażanie tych
zmian.
Wypracowane zasady współpracy partnerskiej: kierują nami
jasne i wspólnie wypracowane cele, cele muszą być akceptowane
przez wszystkich partnerów, realizacja celów prowadzi do budowania wspólnego dobra, wspólne działanie prowadzi także do wzrostu
jakości organizacji, realizacja celów odbywa się przez współdziałanie i jasno określone konkretne zasady komunikacji partnerów,
wszyscy ponosimy odpowiedzialność za cele i zadania partnerstwa,
istotne dla partnerów decyzje zapadają na spotkaniach partnerów,
jesteśmy partnerstwem uczącym się i dzielimy się wiedzą i zasobami, finanse są rzetelnie przedstawione wszystkim partnerom,
wspólnie świętujemy sukcesy i dbamy o relacje pomiędzy partnerami, partnerstwo jest inicjatywą oddolną.
W ramach projektu była prowadzona podstrona internetowa
oraz wykonana została ulotka promocyjna.
Czas trwania projektu V 2010 – XI 2010 (z przerwą od VII do
VIII 2010).
Ostateczna suma dotacji po rozliczeniach wyniosła 41578,39 zł.
71
Praca grupy standaryzacyjnej
Praca grupy standaryzacyjnej
Praca grupy standaryzacyjnej
72
Działaj lokalnie
Działaj Lokalnie to program grantowy Akademii Rozwoju Filantropii w Polsce finansowany ze środków Polsko Amerykańskiej
Fundacji Wolności.
Jest to jedyny w Polsce program, który wspiera lokalne organizacje pozarządowe w dystrybucji grantów. Opiera się na założeniu, że
należy wspierać koalicje lokalne i przekazywać pieniądze na poziom
co najwyżej powiatu, gdzie ludzie się znają, ufają sobie i mają największa wiedzę o potrzebach i deficytach swojej społeczności.
Fundacja Pokolenia jest Lokalną Organizacja Grantową od roku
2004. Początkowo konkurs „Działaj Lokalnie” organizowano na
terenie powiatu tczewskiego. Na początku roku 2009 i w 2010 roku
Fundacja podpisała porozumienie z LGD Żuławy i Mierzeja na przeprowadzenie konkursu na obszarze działalności LGD.
Lokalny Konkurs Grantowy w powiecie nowodworskim został
wsparty finansowo przez Lokalną Grupę Działania Żuławy i Mierzeja
w kwocie 10000 zł.
Realizacja VII edycji Programu Działaj Lokalnie została rozpoczęta spotkaniem informacyjnym, które odbyło się 6 kwietnia
w Centrum Wystawienniczo-Regionalnym Dolnej Wisły. W ramach
spotkania przekazano uczestnikom informacje dotyczące warunków
Programu. Inauguracja rozpoczęła serię spotkań informacyjno-konsultacyjnych w gminach powiatu tczewskiego i nowodworskiego.
Promocja projektu odbywała się zarówno drogą elektroniczną (na
stronach www, poprzez informacje mailowe), jak i poprzez plakaty informujące o możliwościach pozyskania funduszy w ramach Programu.
Aktualne informacje, lista najczęściej zadawanych pytań i odpowiedzi oraz inne materiały informacyjno-szkoleniowe są przekazywane za pomocą stron internetowych Fundacji Pokolenia oraz list
mailingowych.
Zorganizowane zostały spotkania informacyjno-konsultacyjne
mające charakter szkoleń z pisania projektów i mające na celu przygotowanie osób do realizacji projektów. Na terenie powiatu nowodworskiego zostały zorganizowane 2 spotkania konsultacyjno-informacyjne w Nowym Dworze Gdańskim oraz w Jantarze.
W trakcie naboru wniosków były przeprowadzane konsultacje
telefoniczne, osobiste, mailowe na temat Programu Grantowego.
Informacje dotyczące tej edycji Programu można było uzyskać w
biurach Fundacji Pokolenia oraz Biurze LGD Żuławy i Mierzeja.
W obu biurach można było także składać wnioski dotacyjne. Punkt
konsultacyjny w Fundacji Pokolenia działał przez cały okres naboru
wniosków w godzinach 8-16 od poniedziałku do piątku. W ramach
punktu informacji udzielał zespół 3 osób.
Spotkania informacyjne oraz konsultacje wpłynęły na zwiększone
zainteresowanie Programem Grantowym. W efekcie zostało złożonych 58 wniosków. Ocena wniosków została przeprowadzona przez
Komisję Grantową na podstawie wskazówek formalnych przygotowanych przez Zespół Działaj Lokalnie. Komisja Grantowa składała
się z 15 członków. W skład komisji weszły osoby reprezentujące gminy, instytucje oraz organizacje z terenów obu powiatów.
W miesiącu czerwcu zostało przeprowadzone spotkanie inauguracyjne realizację projektów, w trakcie którego zostały przedstawione
wszystkie organizacje, nastąpiło podpisanie umów.
17 czerwca odbyło się szkolenie dla realizatorów projektów
w trakcie, którego uczestnicy poznali zasady prowadzenia dokumentacji projektowej i raportowania, przygotowanie raportu okresowego oraz końcowego. Szkolenie odbyło się na terenie Tczewa
oraz Nowego Dworu Gdańskiego. W ramach szkolenia osoby nabyły
wiedzę o programie, zasadach wypełniania wniosków, raportowania,
rozliczania, współpracy w sieci, prowadzenia budżetu zadaniowego.
W trakcie spotkania zostały również przekazane wstępne informacje
dotyczące konkursu Opowiedz 2010. Ponadto zostało przeprowadzone szkolenia 6 lipca 2010 r. oraz 25 sierpnia 2010 r. z realizacji
projektów, na których, oprócz powyższej wiedzy, położono nacisk na
raportowanie projektów: okresowe i końcowe.
W ramach projektu zostały przeprowadzone trzy spotkania sieciujące:
•23 czerwca odbyło się pierwsze spotkanie sieciujące pod nazwą
Giełda Zasobów. W trakcie tego wydarzenia uczestnicy mieli
możliwość wymiany swoich niepieniężnych zasobów z innymi
uczestnikami. Wydarzenie zaowocowało podpisanymi kontraktami wśród grupy realizatorów projektów.
•10 października odbyło się spotkanie sieciujące w ramach pikniku charytatywnego Teraz Twój Ruch organizowanego w Tczewie
na terenie Centrum Kultury i Sztuki – partnera udzielającego
osobowości prawnej w Programie Działaj Lokalnie. W trakcie
tego wydarzenia grupy nieformalne/organizacje miały możliwość
przygotowania wystawy, stoiska związanego ze swoim projektem,
zobaczyć stoiska innych grup, a także wziąć udział w atrakcjach
takich jak: pokaz filmów, koncert, gry w szachy plenerowe, odwiedzić stanowiska wolontariatu europejskiego, pracowni sztuki
użytkowej, papieru czerpanego.
•10 grudnia odbyło się kolejne spotkanie sieciujące – Powiatowa
Gala Wolontariatu, w ramach której zostały przyznane nagrody dla najaktywniejszych grup i wolontariuszy z terenu powiatu
tczewskiego. Wydarzenie było świętem wszystkich osób działających na rzecz lokalnej społeczności. W trakcie wydarzenia
uczestnicy mogli zapoznać się z działaniami realizowanymi na
terenie innych gmin i przez inne osoby.
W trakcie realizacji projektów i po ich zakończeniu uczestnicy mieli
obowiązek raportowania swoich dokonań. Raporty miały za zadanie dokonanie ewaluacji projektów pod kątem finansowym i merytorycznym.
W trakcie pisania projektów okresowych i końcowych grupy na bieżąco
były w kontakcie z Fundacją Pokolenia i projekty były poddawane konsultacjom i opiniowaniu przez pracowników Fundacji Pokolenia.
73
W trakcie realizacji organizacje zostały poddane monitoringom:
merytorycznemu i finansowemu. Były to spotkania mające naprawić
zaistniałe problemy i dokonać ewaluacji projektów. Przeprowadzono
10 spotkań – monitoringów finansowych i merytorycznych.
Konkurs „Opowiedz…” ma na celu zachęcenie grantobiorców do
poszukiwania atrakcyjnych sposobów komunikowania o własnych
działaniach i promowania inicjatyw wspieranych w ramach Programu Działaj Lokalnie, a przez to ich wpływu na aktywizację lokalnej
społeczności oraz na budowanie dobra wspólnego. Prace powstałe
w ramach konkursu „Opowiedz…” mają za zadanie spełniać funkcje
komunikacyjno-promocyjne, wykorzystując przy tym nowoczesne
technologie i nieograniczone zasoby ludzkiej pomysłowości. Konkurs
jest skierowany do grantobiorców Programu Działaj Lokalnie. Na zwycięzców konkursu czekają nagrody na poziomie lokalnym oraz ogólnokrajowym. W ramach projektu zostały przeprowadzone warsztaty
w ramach pracowni fotograficznej z tworzenia fotografii, kadrowania, wywoływania zdjęć, warsztaty z promocji internetowej, warsztaty
z zakresu obróbki filmu w programie Windows Movie Maker.
W trakcie projektu grantobiorcy mieli możliwość wzięcia udziału
w serii szkoleń realizowanych przez Fundację Pokolenia oraz przez
partnerów Fundacji. Razem ze Stowarzyszeniem Morena Fundacja
Pokolenia realizowała projekt szkoleniowy, w którym uczestnicy
mieli możliwość podnieść swoje kwalifikacje z dziedziny: tworzenie
projektów, budowanie zespołu, finansowanie projektów, strategii
rozwoju organizacji, komunikacji w organizacji, planowania w organizacji, zarządzania zespołem. Udział w szkoleniach był bezpłatny.
Fundacja Pokolenia zorganizowała także dwie szkoły skierowane do liderów społecznych działających w swoich środowiskach: Młoda Akademia Liderów i Akademia Liderów NGO.
W ramach Akademii Liderów NGO, skierowanej do osób dorosłych
są realizowane moduły szkoleniowe z zakresu: zarządzania organizacją, planowania strategicznego, aspektów prawnych związanych
z trzecim sektorem, partnerstwa, relacji z otoczeniem, zagadnień
z zakresu ekonomii społecznej. Udział w szkoleniach, zakwaterowanie, wyżywienie są bezpłatne.
Natomiast w ramach Akademii Młodych Liderów zaplanowano
udzielenie wsparcia szkoleniowego z zakresu umiejętności Społecznych, pracy w grupie, autoprezentacji, radzenia sobie z sytuacjami
konfliktowymi, planowania projektów, szukania sojuszników działań
oraz źródeł finansowania inicjatyw, dialogu międzykulturowego,
zagadnień antydyskryminacyjnych, promocji działań społecznych.
Uczestnicy obu Akademii zostali objęci tutoringiem – wsparciem
osób doświadczonych. Z terenu powiatu nowodworskiego 2 osoby
uczestniczą w Akademii Liderów NGO.
Grantobiorcy mieli także możliwość uczestnictwa w wizycie studyjnej w Garncarskiej Wiosce prowadzonej przez Fundację Nida.
Wioska Garncarska łączy przedsiębiorczość z promocją historii i kultury regionalnej. W oparciu o dawne umiejętności rzemieślnicze i ginące już dziś zawody tworzy szanse zatrudnienia dla kilkudziesięciu
mieszkańców nidzickich wsi. Jest to miejsce stanowiące inspirację do
działań na terenie gminy. Wyjazd był realizowany przez Regionalne
Centrum Informacji w Gdańsku. Fundacja Pokolenia była partnerem
informującym o realizowanym wyjeździe.
W ramach projektu zostało dofinansowanych 5 projektów z terenu realizacji LSR (powiatu nowodworskiego):
„Zawód Animator”
Projekt realizowany przez: Grupę Twórcze Życie
osobowość prawna: Stowarzyszenie Rozwoju Miejscowości Jantar
74
kwota dofinansowania: 5365 zł
Opis projektu:
Projekt polega na cyklu twórczych spotkań (warsztatów) w lokalnej
społeczności. W ramach projektu zaplanowane zostały takie warsztaty jak: wikliniarstwo, filcowanie, kreatywne pisanie/zabawy słownojęzykowe, zajęcia plastyczne
„Razem Lepiej!”
Projekt realizowany przez: Grupę KOKS
osobowość prawna: Żuławski Ośrodek Kultury
kwota dofinansowania: 5200 zł
Opis projektu:
Projekt polega na przeprowadzeniu cyklu warsztatów i spotkań integracyjnych, na których starsi i młodsi nauczą się czegoś nowego,
czegoś od siebie i o sobie nawzajem.
„Żuławska wieś kuźnią talentów”
Projekt realizowany przez Stowarzyszenie „Dajmy Dzieciom Szansę”
kwota dofinansowania: 5400 zł
Opis projektu:
Projekt polega na przeciwdziałaniu marginalizacji i wykluczeniu
społecznemu dzieci i młodzieży w wieku 7 - 18 lat. Zaplanowano cykl
zajęć warsztatowych i socjoterapeutycznych: warsztaty rękodzielnicze, zajęcia socjoterapeutyczne, wigilię żuławską
„Bioblitz na Tudze – zawody w badaniu bioróżnorodności rzeki”
Projekt realizowany przez Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego - Klub Nowodworski
kwota dofinansowania: 3448,43
Opis projektu:
Celem projektu jest zwiększenie więzi społecznych i tożsamości regionalnej mieszkańców gminy Nowy Dwór Gdański, poprzez edukację w zakresie bioróżnorodności: upowszechnianie za pomocą filmu
i internetu bioblitza jako narzędzia do promowania zrównoważonego
rozwoju lokalnego i edukacji ekologicznej oraz zawody w badaniu
bioróżnorodności.
„Integracja wspólnym dobrem”
Projekt realizowany przez Rada Parafialna Parafii pw. św. Maksymiliana Marii Kolbe w Kępkach
osobowość prawna: Stowarzyszenie Kępki
kwota dofinansowania: 3000,00
Opis projektu:
Głównym celem projektu jest integracja parafian wokół idei solidarności społecznej oraz aktywizacja osób zagrożonych wykluczeniem
społecznym, promocja pomocy w nauce dla dzieci i młodzieży, niwelowanie różnic edukacji osób ubogich, zamieszkałych na terenach
wiejskich –metodą uzyskania celu będą: warsztaty plastyczne, odnowienie placu zabaw, festyn jubileuszowy z okazji powstania parafii.
Łącznie w powiecie nowodworskim wielkość dotacji wyniosła
22413,43 złotych, z tego dotacja Lokalnej Grupy Działania Żuławy
i Mierzeja stanowiła 10000,00 zł a środki z innych źródeł stanowiące
efekt mnożnikowy tej kwoty wyniosły 12413,14 zł.
Opracowano na podstawie informacji
uzyskanych od Fundacji Pokolenia
Prezentacje
Stowarzyszenie Miłośników Malborka „FORUM”
Stowarzyszenie Miłośników Malborka „FORUM” oraz jego założenia formalne zaczęły krystalizować się na przełomie lat 2008/2009
w imię pielęgnowania dziedzictwa kulturowego miasta Malborka
i ziemi malborskiej. Zależy nam, aby w dobie inwestycji i uwielbienia
dla wszystkiego co nowe, nie zatraciła się tożsamość naszej małej
ojczyzny. Zanim powstało stowarzyszenie, jeszcze jako użytkownicy
forum Marienburg.pl potrafiliśmy skrzyknąć się na akcjach porządkowania zapomnianego cmentarza. Tyle mogliśmy zrobić. Doszliśmy
do wniosku, że większe pole manewru gwarantowałoby nam uzyskanie statusu organizacji pozarządowej, co niosłoby ze sobą wiele
korzyści i możliwości przede wszystkim w pozyskiwaniu funduszy.
W pierwszym roku działalności kontynuowaliśmy prace porządkowe dawnego cmentarza ewangelicko – katolickiego. Po raz
pierwszy natomiast, z inicjatywy naszego kolegi zorganizowaliśmy
tzw. „Dziady malborskie” podczas których przemierzaliśmy miasto
śladem nekropolii, chcąc uczcić wszystkich zmarłych pochowanych
w Malborku.
Jednakże sprawą priorytetową dla nas było zrealizowanie wystawy
pt. „Malbork wczoraj i dziś”, gdzie chcieliśmy ukazać i uświadomić
mieszkańcom piękno dawnego Malborka, przemiany jakim ulegał
na zasadzie zestawienia ujęć – dawnego i współczesnego. Udało
nam się ze środków własnych umieścić antyramy z ujęciami w kilku
miejscach użyteczności publicznej. Marzyła nam się jednak wystawa z prawdziwego zdarzenia, z większa ilością ujęć, rozbudowaną
o opisy.
Tak też się stało. Kolejny rok upłynął właśnie pod znakiem wystawy, która spotkała się z ogromnym zainteresowaniem. Wystawa prezentowana była przez miesiąc w galerii „Na lewo” w Miejskim Domu
Kultury. Stanowiła również jedną z atrakcji na kilku uroczystościach
w mieście. Do pełni szczęścia brakuje nam jeszcze publikacji powystawowej, nad którą pracujemy.
Rok 2010 to również tworzenie lapidarium na terenie dawnego
cmentarza mennonickiego w Pordenowie. Wtedy to za sprawą osobliwego zwieńczenia nagrobka zbiegły się drogi Klubu Nowodworskiego i Stowarzyszenia FORUM.
Przedsięwzięciem nowatorskim w naszym mieście, które mieliśmy zaszczyt współtworzyć pod przewodnictwem Malborskiego
Centrum Kwadrat, były Malborskie Gry Uliczne, mające przybliżyć
historię Malborka. Grupy gimnazjalistów przemierzały miasto, miały okazję zmierzyć się z różnej maści zadaniami od historycznych
począwszy na sprawnościowych skończywszy. Zwieńczeniem Gier
było opracowanie i wydanie planu miasta „Malbork – zamek to nie
wszystko” z opisami atrakcyjnych miejsc, które odkrywali i uwieczniali na zdjęciach gimnazjaliści.
Jako zaangażowani w promowanie działalności pozarządowej nie
mogliśmy przejść obojętnie wobec inicjatywy Malborskiego Centrum
Kwadrat – Kawiarenek Obywatelskich – postanowiliśmy więc aktywnie wspierać to przedsięwzięcie.
W kolejnym roku naszej działalności pragniemy kontynuować
działalność wystawienniczą, planujemy utworzenie miejskiego lapidarium. Niezmiernie cieszą nas oraz motywują do działania kolejne
propozycje współpracy.
Zapraszamy na stronę stowarzyszenia www.stowarzyszenie-forum.
pl, gdzie można śledzić nasze poczynania.
Joanna Skopczyńska
75
Gry Uliczne – drużyna podczas rozwiązywania zagadki
Członkowie stowarzyszenia
Stowarzyszenie w Stalewie podczas wyprawy rowerowej
po Żuławach
Wernisaż wystawy Malbork wczoraj i dziś
76
Stowarzyszenie Miast Partnerskich
Nowego Dworu Gdańskiego
Miasto Nowy Dwór Gdański od szeregu lat współpracuje z miastami partnerskimi w Czechach (Velka nad Velićkou), Niemieckiej
Republice Federalnej (Hennef), Rosji (Swietłyj) i Ukrainie (Sarny).
Główne formy współpracy polegają na wzajemnych odwiedzinach
władz i mieszkańców podczas miejscowych uroczystości jak: „Dni
Żuław” w Nowym Dworze Gdańksim, „Hornackie Slavnosti” w Velka nad Velićkou, „Tydzień Europejski” w Hennef, „Dzień Rybaka”
w Swietłym, czy „Dzień Sarn” w Sarnach. Jednak najważniejszym
elementem współpracy jest wymiana młodzieży w ramach sportowych spotkań w piłce nożnej, siatkówce, koszykówce i innych
dyscyplinach. Każda z wymienionych form pozwala na wzajemne
poznawanie kultury, obyczajów i nawiązywanie bliższych znajomości. W corocznych sportowych spotkaniach młodzieży, organizowanych głównie przez Żuławskie Towarzystwo Sportowe, Nowy Dwór
Gdański gości w październiku każdego roku od100 do 150 młodych
sportowców z miast partnerskich.
W związku z tym, że zakres współpracy z miastami partnerskimi
ulegał systematycznemu rozszerzeniu i wymaga już pewnych modyfikacji, z inicjatywy Burmistrza Nowego Dworu Gdańskiego przy
wsparciu Klubu Nowodworskiego powstało z końcem 2009 roku
Stowarzyszenie Miast Partnerskich Nowego Dworu Gdańskiego.
Gromadzi ono w swoim składzie osoby doświadczone już we współpracy z miastami partnerskimi i znające niezbędne języki obce.
Ważnym, dosyć dużym przedsięwzięciem zrealizowanym przez
Stowarzyszenie, było zorganizowanie międzynarodowej konferencji
„NA NOWEJ DRODZE INTEGRACJI” odbytej w miesiącu czerwcu
2010 roku, z udziałem przedstawicieli wszystkich miast partnerskich.
Wygłoszono tu 4 referaty, z których 3 opracowali członkowie naszego Stowarzyszenia Bolesław Klein, Tadeusz Studziński i Monika Jastrzębska-Opitz a jeden Erika Rollenske, Prezes Stowarzyszenia Miast
Partnerskich z Hennef. Wszystkie wykłady zostały przetłumaczone
na języki: czeski, niemiecki, rosyjski, ukraiński i z niemieckiego na
język polski i wydrukowane w specjalnej broszurce. Celem konferencji było ukazanie dotychczasowych form współpracy z miastami
partnerskimi i zaproponowanie pewnej nowej jej formy w postaci
tworzenia „Sieci miast partnerskich”. Jako pierwszy temat, który wyłonił się już podczas konferencji, to spotkanie i wspólne warsztaty
osób niepełnosprawnych z miast partnerskich. Aby ten cel osiągnąć,
muszą współpracować w tym temacie 3 miasta. Dotychczasowe rozmowy nie dały jeszcze oczekiwanych rezultatów, jednak zainteresowanie partnerów zagranicznych daje nadzieję na pozytywne efekty.
W październiku 2010 roku, odbyły się w Nowym Dworze Gdańskim już tradycyjne spotkania młodzieży sportowej miast partnerskich, podczas których, członkowie naszego pełnili rolę tłumaczy
i opiekunów grup.
Obecnie przygotowujemy wyjazd na spotkanie z byłymi Nowodworzaninami w Travemuende w miesiącu kwietniu tego roku
oraz pracujemy nad programem uroczystości 10-lecia współpracy
z miastem partnerskim Hennef w miesiącu czerwcu 2011.
Harry Lau
Prezes Stowarzyszenia
77
Kolejny rok minął... PTTR Szuwarek
Rok 2010 nie zaczął się najłaskawiej dla Klubu Turystycznego
PTTK SZUWAREK w Nowym Dworze Gdańskim. Najpierw trzeba
było odwołać kajakowy Spływ Noworoczny, ponieważ siarczysty
mróz skuł rzeki grubą warstwą lodu. Miesiąc później, obfite opady
śniegu zasypały drogi czyniąc je nieprzejezdnymi dla naszych rowerów, nie doszła więc do skutku oczekiwana z niecierpliwością trasa
rowerowa na 38 Ogólnopolski Złaz Śladami Żołnierzy Powstania
Listopadowego do Fiszewa.
Impreza rowerowa ciesząca się najdłuższą tradycją wśród sympatyków nowodworskiego klubu na szczęście odbyła się zgodnie
z planem. Po powitaniu uczestników, w tym gości z Łodzi, Gdańska
i Elbląga, pod Żuławskim Ośrodkiem Kultury w „białej” scenerii ruszyliśmy na trasę V – tego Jubileuszowego Rajdu Fanatyka.
Marcowe słońce szybko zrobiło swoje i było niemal wiosennie.
Trasa wiodła do Malborka, gdzie czekała na nas zaprzyjaźniona
przewodnik po Zamku Krzyżackim – kol. Maryla Schmidt. Doceniając naszą wytrwałość Dyrektor zaprosił nas do bezpłatnego
zwiedzenia Muzeum.
Na inaugurację sezonu kajakowego wybraliśmy bardzo trudną
i wymagającą trasę, rzekę Wałsza. Bystry nurt oraz liczne przeszkody sprawiły, że aż jedenaście osób zażyło niechcianej kąpieli.
Tym bardziej niechcianej, że była to niespecjalnie ciepła pierwsza
połowa kwietnia. Niewątpliwą atrakcją tej wyprawy był też nocleg
w Seminariom Duchownym Księży Werbistów w Pieniężnie.
Koniec kwietnia to prawdziwa kumulacja wydarzeń turystycznych. Uczestniczyliśmy w V Pomorskim Sejmiku Turystów Kolarzy
w Sobieszewie, młodzież licealna pod wodzą kol. Moniki Górak
pojechała na 34 Ogólnopolski Zlot Pamięci Narodowej do Nadbrzeża,
i jednocześnie byliśmy współorganizatorami finału wojewódzkiego 38 Ogólnopolskiego Młodzieżowego Turnieju Turystyczno
– Krajoznawczego, który odbywał się w Nowym Dworze Gdańskim
i Marzęcinie.
Na długi majowy weekend zaproponowaliśmy udział w V Majówce Rowerowej na Kaszubach, wiodącej pięknymi szlakami
Słowińskiego Parku Narodowego. Impreza była huczna i liczna,
udział w niej wzięło kilkaset osób. Mieliśmy okazję spotkać naszych
„starych”, „rowerowych” znajomych, a także poznać kilka interesujących osób, które szybko zaprzyjaźniły się z Szuwarkiem.
W trakcie dwudniowego spływu kajakowego Nogatem, z Białej
Góry do Wiercin, nocleg wypadł nam w Malborku. Szczęśliwym
trafem było to w „Noc Muzeów”, z czego skwapliwie skorzystaliśmy,
bo trudno przecież o lepsze miejsce na tego typu wydarzenie.
I nadszedł czas naszej sztandarowej imprezy – III-go Żuławskiego Rajdu Rowerowego.
Tym razem pojechaliśmy na Żuławy Elbląskie aż do Świętego
Gaju, Rychlik, Buczyńca i innych pochylni Kanału Elbląskiego. Rajd
78
miał charakter ponadregionalny. Gościliśmy uczestników z Ciechanowa, Świecia, Starogardu, Malborka, Lidzbarka Warmińskiego,
Redy, Ciechocinka, Słupska i innych miejscowości. Nie przerywając
kolarskiej przygody wzięliśmy udział w V Warmińskim Rajdzie
Rowerowym, którego na prośbę KT FIGA z Braniewa, byliśmy
współorganizatorem. Prowadziliśmy dwie trasy z metą w Starej
Pasłęce.
Kolejne tradycyjne wydarzenie w naszym Klubie to Spływ Wodami Żuław, odbywający się już po raz siódmy. W tej edycji płynęliśmy z Krynicy Morskiej do Rybiny.
W programie było tradycyjne już odsłanianie rzeźby – słupa
przyjaźni, w którym także tradycyjnie uczestniczyli przedstawiciele
samorządów Powiatu Nowodworskiego.
Do końca wakacji przede wszystkim pływaliśmy. Na prośbę
kolegów z Braniewa współorganizowaliśmy Spływ Wodami Warmii. Prowadziliśmy trasę po rzece Baudzie i wzburzonym Zalewie
Wiślanym. Wspólnie z kajakarzami z elbląskiego Klubu Turystyki Kajakowej DRUŻNO zorganizowaliśmy spływ po rzece Liwie
z Prabut do Kwidzyna, w programie było również zwiedzanie obu
miast oraz biwak w ośrodku szkoleniowym WOŚP w Szadowie.
Wybraliśmy się także na urokliwy szlak rzeki Pilawy w okolicach
Bornego Sulimowa, mieliśmy okazję zwiedzić te pomilitarne strony.
Zainicjowaliśmy również cykl spływów „zapomnianymi drogami
wodnymi”, pierwszy odbyliśmy kanałami: Drzewnym i Panieńskim
do Marzęcina.
Na pożegnanie wakacji wybraliśmy się na wyprawę rowerową na
Hel. Przed udaniem się tramwajem wodnym na Mierzeję wykorzystaliśmy fakt, że kierownikiem budowy gdyńskiej Sea Towers jest
nasz kolega, Przodownik Turystyki Kolarskiej inż. Andrzej Skura
i dokładnie zwiedziliśmy ten wyjątkowy obiekt architektoniczny.
Nadeszła piękna, kolorowa jesień i nie sposób było nie wybrać
się na szlaki. Skorzystaliśmy z zaproszenia Gminnego Ośrodka Kultury w Kruklankach na IV Rajd Rowerowy „Szlakiem Mazurskich
Legend”. Przez dwa dni wędrowaliśmy po urokliwych szlakach
Puszczy Boreckiej w samym sercu Mazur. W tym samym czasie
grupa gimnazjalistów z Marzęcina i Kmiecina, pod wodzą swych
nauczycieli – członków naszego Klubu, uczestniczyła w 48 Ogólnopolskim Jesiennym Rajdzie po Wysoczyźnie Elbląskiej. Odbyły
się jeszcze wędrówki po znaczonych licznymi, charakterystycznymi kapliczkami drogach Warmii w ramach 41 Ogólnopolskiego
Rajdu „ Braniewska Jesień” oraz wyjazd na XII Rajd Liścia Dębu
„Szlakiem Błękitnej Krainy”. Niesamowite jest, że doliny rzeki Słupi
w okolicach Lęborka, w jesiennym słońcu naprawdę są błękitne!
Tradycją Klubu stał się już Spływ Andrzejkowy. W tym roku
zdążyliśmy w ostatniej chwili, dosłownie kilkanaście godzin przed
nadejściem mrozów. Po kilkukilometrowym spływie było ognisko
z kiełbaskami, a potem, w siedzibie zaprzyjaźnionego stowarzysze-
nia, biesiada turystyczna połączona z andrzejkowymi wróżbami
oraz wspomnieniami kończącego się sezonu turystycznego.
Kilkanaście imprez, kilkuset uczestników, wiele przejechanych
i przepłyniętych kilometrów, ogrom niesamowitych przygód, wspaniałych wrażeń i ciekawych znajomości – tak najłatwiej podsu-
mować miniony rok z Klubem Turystycznym PTTK SZUWAREK
w Nowym Dworze Gdańskim.
III Żuławski Rajd Rowerowy
Spływ andrzejkowy
Spływ Wałszą
Wyprawa rowerowa na Hel
Olga Olszewska
V Rajd Fanatyka
79
60 lat w telegraficznym skrócie
Żuławski Ośrodek Kultury w Nowym Dworze Gdańskim funkcjonuje od przeszło pół wieku. Został powołany jako pierwszy dom
kultury w powojennej Polsce w lutym 1950 roku.
W ciągu tych 60 lat przewinęło się przez niego wielu ludzi,
podejmowano wiele inicjatyw twórczych i odtwórczych. Jednym
z głównych trendów w rozwoju ośrodka było poszukiwanie własnej
tożsamości, w związku z tym powstawało tu wiele ciekawych sekcji
i zespołów pod kierownictwem znakomitych ludzi, animatorów kultury i artystów. Można powiedzieć, że prawie każda
dekada minionego i obecnego stulecia miała swoich głównych
bohaterów.
Lata 50. minionego stulecia to lata przepychu. Jako pierwszy
obiekt tego typu placówek w powojennej Polsce, nowodworski Dom
Kultury został bogato wyposażony. Działał tu duży zespół taneczny, dwa chóry, grupa teatralna i pracownia plastyczna. Jako obiekt
kulturalny pełnił pieczę nad siecią 50 świetlic wiejskich i prowadził
bibliotekę.
Lata 60. upłynęły pod hasłem folkloru i teatru lalkowego, prowadzonego przez ówczesnego kierownika Domu Kultury Stefana
Gełdona. Teatr ten zdobywał laury na ogólnopolskich festiwalach
teatrów lalkowych. Również w tym czasie zespół tańca ludowego
przeżywał swój okres świetności, uczestnicząc między innymi w Dożynkach Centralnych. W roku 1962 odbyły się pierwsze Dni Żuław,
które mimo wieloletniej przerwy po dziś dzień mają swoje miejsce
w rocznym kalendarzu imprez.
W latach 70. rozpoczął swoją działalności klub „Paradoks”, który
prowadziła pod okiem ówczesnego kierownika ośrodka – Andrzeja
Sipa– Społeczna Rada Klubu. Klub prowadził wszechstronną działalność zarówno kulturalno-oświatową jak i rozrywkową. Niestety
w wyniku remontu ośrodka działalność klubu zawieszono i nigdy
do niej nie powrócono.
A szkoda... W roku 1975 odbyły się uroczyste obchody 25-lecia
istnienia domu kultury.
W tymże okresie zmieniono także nazwę ośrodka w wyniku reformy administracyjnej i likwidacji powiatów. Na scenie ośrodka
występowali znani artyści i zespoły. Mimo długotrwałego remontu
udało się reaktywować stare i rozwinąć nowe sekcje i pracownie.
Dopiero lata 80. przyniosły regres w działalności ośrodka.
Próby ratowania podjęto na początku lat 90. W roku 1993 wprowadzono obowiązującą do dziś nazwę: Żuławski Ośrodek Kultury. Podjęto na nowo współpracę z młodzieżą i reaktywowano kilka
sekcji. W 1994 roku, po prawie 30 latach przerwy, zorganizowano
Dni Żuław. Lata 90. to lata działania Teatru dla Młodzieży i Dorosłych „Akropolis”, kilku zespołów muzycznych, m.in. Jazz-Band Fila,
a także lata ciekawych wystaw plastycznych i spotkań klubowych
w „Pałacyku” (sali kameralnej) organizowanych z zamiłowaniem
przez ówczesnego dyrektora placówki– Mariusza Racę.
80
XXI wiek nie oszczędza Żuławskiego Ośrodka Kultury. Wysokie
koszty utrzymania budynku powodują cięcia w sferze kulturalnooświatowej. Próby reaktywowania Zespołu Pieśni i Tańca „Żuławiacy” kończą się fiaskiem. W ośrodku działa kilka sekcji, ale tylko
o jednej pracowni można powiedzieć, że stale jest oblegana (pracownia plastyczna Krystyny Szeweluk). Kalendarz imprez Żuławskiego Ośrodka Kultury mimo zróżnicowania i bogactwa oferty nie
przyciąga odbiorców.
Żuławski Ośrodek Kultury dziś
Dziś Żuławski Ośrodek Kultury szuka swojego miejsca i swojej
roli w dość asertywnej społeczności lokalnej i w świecie ogólnodostępnych mediów. Staramy się tworzyć i rozwijać nową ofertę wsłuchując się w potrzeby i zainteresowania mieszkańców. Choć sam
budynek prosi się o ofertę „retro”, która fantastycznie wpisuje się
w akustykę naszych pomieszczeń, oczekiwania są współzależne od
popularności programów rozrywkowych w telewizji.
Żuławski Ośrodek Kultury zaprasza dziś na zajęcia taneczne (hip
hop, jazz, taniec ludowy i tańce klasyczne w parach), zajęcia kreatywne (plastyczne, modelarskie, gry i zabawy integracyjne), spotkania
klubowe, koncerty, wystawy, spektakle. Rozpoczęliśmy pracę w grupach teatralnych i zajęcia gry na gitarze, keybordzie i saksofonie.
Budynek ŻOK
Zapraszamy do zwiedzania tego ogromnego, pełnego zakątków
budynku. Znajduje się w nim piękna, choć naznaczona piętnem czasu, sala widowiskowa z dużą sceną, która jest w stanie pomieścić
nawet 500 osób. Akustyka tej sali nie raz wprawiła w zdziwienie
goszczących u nas artystów. Przy scenie zachowało się kilka ciekawych mechanizmów, dziś nie wykorzystywanych, które są również
ciekawostką dla zwiedzających.
Na pierwszym piętrze znajduje się mniejsza sala– Kameralna.
Wykorzystujemy ją do małych imprez takich jak koncerty, wystawy,
zabawy dla dzieci, konferencje itp. Znajduje się tam również zaplecze
gospodarcze, które spełnia rolę kuchni co stanowi dodatkowy plus
przy organizacji imprez. Pierwsze piętro to również siedziba Klubu
Malucha Pompin, w którym dzieci w wieku do lat pięciu mogą miło
spędzić czas na zabawie i nauce. Sala Kameralna sąsiaduje z tzw.
projektorownią, zapomnianym pomieszczeniem, w którym zatrzymał się czas. Stare urządzenia do projekcji filmów robią niesamowite
wrażenie. Pokoi, salek i tajemniczych korytarzy jest więcej i z chęcią
oprowadzamy po nich naszych zdumionych gości.
Imprezy
Dni Żuław odbywają się co roku w drugi weekend czerwca. To impreza nawiązująca do tradycyjnych dni miast w Polsce. Ma swoje stałe punkty programu: wręczanie nagrody Burmistrza Nowego Dworu,
przemarsz przez miasto, prezentacje naszych zespołów tanecznych,
muzycznych, a także grup z miast partnerskich i ościennych gmin żuławskich. Od dwóch lat staramy się znaleźć nową formułę Dni Żuław,
aby zachęcić większą grupę naszej lokalnej społeczności do udziału
w przedsięwzięciu. Rynek rozrywki w Polsce wciąż się rozwija, a my
z naszym lokalnym świętem próbujemy znaleźć w nim swoje miejsce.
Na scenie Dni Żuław występowały między innymi takie gwiazdy jak
NO TO CO, Video, Kowalski, Katarzyna Cichopek,
Open Delta to dość nowe wydarzenie organizowane w sierpniu. W ciągu trzech dni (piątek, sobota, niedziela) daje możliwość
poznania innych kultur, nauki i zabawy zarówno dla młodszych jak
i starszych uczestników. Każda z edycji prezentuje inny region świata
i jego kulturę w powiązaniu z regionem Żuław. W piątkowy wieczór
spotykamy się na wystawie fotografii, czy pokazie filmu. Jeśli tylko
pogoda na to pozwala wychodzimy ze sztuką w miasto. Wystawy
odbywają się w różnych miejscach Nowego Dworu Gdańskiego, przy
fontannie, na przyczółku mostu. Sobota to dzień warsztatów dla
dzieci, młodzieży i dorosłych. Wieczorem możemy posmakować
innych kultur poprzez muzykę. Koncertowali u nas: Tam Tam Project
(muzyka afrykańska), Sambor Dudziński z formacją Etno Funky
Show, Sławomir Łosowski z koncertem “Zaczarowane Miasto”, Greenwood, Beltaine & Comhlan – Celtic Motion Project (taniec i muzyka irlandzka), La Pasión (muzyka hiszpańska, taniec flamenco).
W niedzielę powracamy do siebie, prezentujemy muzykę, kabarety
oraz twórczość artystów z naszego regionu. Imprezę zamyka koncert
muzyki rozrywkowej, śpiewaliśmy już razem przeboje zespołów Golden Life, Blenders. Dzięki Open Delcie odkrywamy twórców różnorodnych działań z całej Polski i z lokalnych środowisk kulturalnych.
Otwierając się na kultury nam jeszcze nie znane pogłębiamy wiedzę
na temat naszego regionu. Poprzez nasze działania staramy się uczyć
ludzi odbierania różnych zjawisk kulturalnych. Obok gwiazd dużego
formatu, wprowadzamy artystów niszowych, którzy mają równie
ciekawy repertuar.
Żuławski Ośrodek Kultury
Mikołaje na motorach
W roku 2010 po raz pierwszy postanowiliśmy zaangażować się
w akcje pod nazwą „Mikołaje na motorach” organizowaną przez
Żuławskie Stowarzyszenie Motocyklowe. Impreza okazała się strzałem w dziesiątkę. Pomimo mrozu Mikołaje przyciągnęły masę ludzi
przed ośrodek kultury. Na uczestników czekały gorące napoje i słodki
poczęstunek. Przygotowaliśmy również dla wszystkich uczestników
naklejki ze świątecznymi życzeniami, które rozdawaliśmy podczas
imprezy. Jednym z punktów programu było strojenie ogromnej choinki ustawionej przed ośrodkiem. Najmłodsi wypisywali swoje życzenia na kolorowych planszach i wieszali na choince. Pani Krystyna
Binert zadbała o dobre samopoczucie uczestników organizując szereg zabaw, wciągając w nie zarówno organizatorów jak i przybyłych
mieszkańców. Na koniec plenerowej imprezy wszyscy zrobiliśmy
sobie zbiorowe zdjęcie, które zostało opublikowane w miejscowej
gazecie. Po zabawach na dworze w środku czekała na uczestników
niespodzianka. Było to przedstawienie Teatru Lalek i Cieni „Baśniowy Świat” z CK Zamek w Nowem kierowanego przez Stefana
Gełdona, który jak sam stwierdził „od 60-ciu lat bawi się lalkami”. Pan
Stefan był niegdyś mocno związany z Żuławskim Ośrodkiem Kultury.
W latach 1962-66 pełnił funkcje dyrektora ŻOK. Prowadził również
amatorski teatr kukiełkowy. Jego przedstawienie urzekło prostotą
formy. Wprowadziło zgromadzonych w magiczny świat teatru lalek.
Dzieciaki były zachwycone.
Zapraszamy!
Żuławski Ośrodek Kultury w Nowym Dworze Gdańskim
ul. Sikorskiego 21
82-100 Nowy Dwór Gdański
www.zok-ndg.pl
[email protected]
Scena letnia i ŻPH
81
Warsztaty gitarowe z Jackiem Królikiem w sali kameralnej
Pracownia kreatywna i jej uczestnicy
Występ dzieci i młodzieży z Teatru tańca i ruchu Pasja
Uczestnicy projektu Razem lepiej. Próba kabaretu
82
Stowarzyszenie Żuławy w roku 2010
Stowarzyszenie Żuławy – gmin i powiatów żuławskich – jest samorządowym lobby żuławskim, starającym się wpłynąć na podejmowane przez rząd i inne władze decyzje dotyczące naszego regionu. Stało
się także forum współpracy gmin i powiatów żuławskich.
Członkami stowarzyszenia są (na 31 grudnia 2010 r.) Gmina Cedry Wielkie, Gmina Elbląg, Miasto Elbląg, Miasto Gdańsk, Powiat
Gdański, Gmina Gronowo Elbląskie, Miasto Krynica Morska, Gmina
Malbork, Powiat Malborski, Gmina Markusy, Miasto i Gmina Nowy
Dwór Gdański, Powiat Nowodworski, Miasto i Gmina Nowy Staw,
Gmina Ostaszewo, Gmina Pruszcz Gdański, Gmina Stare Pole, Gmina Stegna, Gmina Suchy Dąb, Gmina Sztutowo, Miasto Tczew, Powiat
Tczewski. Łącznie 21 członków.
Działalnością Stowarzyszenia w 2010 roku kierował Zarząd
w składzie: prezes – Zbigniew Piórkowski – Starosta Nowodworski,
wiceprezes – Janusz Goliński –Wójt Gminy Cedry Wielkie, sekretarz
– Maciej Lisicki – Wiceprezydent Gdańska, skarbnik – Stanisław
Juszczyk – Zastępca Burmistrza Nowego Dworu Gdańskiego, Mirosław Czapla – Starosta Malborski, Marian Cichon – Wicestarosta
Gdański, Adam Kucharek – Wicestarosta Tczewski, Genowefa Kwoczek – Wójt Gminy Elbląg.
W 2010 roku, tradycyjnie już, Stowarzyszenie Żuławy miało swoje
stoisko na Jarmarku św. Dominika w Gdańsku. Rozpoczynający
się pod koniec lipca i trwający do połowy sierpnia Jarmark to jedna
z największych letnich atrakcji Trójmiasta. W 2010 roku odbywał
się w terminie 31 lipca – 22 sierpnia. Według podawanych przez
organizatorów liczb, każdego roku odwiedza go ponad 5 mln zwiedzających. Impreza była organizowana przez Międzynarodowe Targi
Gdańskie SA. Do dyspozycji Stowarzyszenia Żuławy zostało oddane
tradycyjnie stoisko na ul. Tkackiej.
4 sierpnia na placu Kobzdeja w Gdańsku odbył się Dzień Żuławski na Jarmarku św. Dominika. Został zorganizowany wspólnie
z Żuławskim Ośrodkiem Kultury w Nowym Dworze Gdańskim. Był
to festyn artystyczny, podczas którego zaprezentowano: występ pieśniarki i poetki Hanny Florek, Jacek Labijak (aktor Teatru Wybrzeże)
czytał Baśnie i legendy Żuław i Mierzei Wiślanej, wystąpiły zespoły
z Żuławskiego Ośrodka Kultury – Pro Contra, Zosia Szewczyk, The
Bitter End.
Konkurs na prace naukowe dotyczące Żuław – licencjackie,
inżynierskie, magisterskie lub doktorskie został ogłoszony w lipcu 2010 roku. Rozesłano informacje na ten temat do okolicznych
uczelni (m.in. trójmiejskich, elbląskich i toruńskich). Dotyczył prac
obronionych w roku 2009, związanych tematycznie, bezpośrednio
lub pośrednio, z regionem Żuław delty Wisły. Celem Konkursu było
upowszechnianie wiedzy o Żuławach delty Wisły, wzbudzenie zainteresowania Żuławami delty Wisły; upowszechnienie prac naukowych
mogących mieć wpływ na rozwój Żuław delty Wisły. Pracę do Konkursu mógł zgłosić autor (autorzy) pracy.
W obecnej edycji Konkursu zostały nagrodzone prace: Aleksandry Horomańskiej „Zagrożenia nizin nadbrzeżnych w warunkach aktualnego i prognozowanego wzrostu poziomu morza na przykładzie
Żuław Wiślanych” i Krzysztofa Janowicza „Mennonici na Żuławach
Wiślanych ze szczególnym uwzględnieniem Żuław Malborskich”
Oficjalne ogłoszenie wyników oraz uroczyste wręczenie nagród
nastąpiło 28 marca 2011 r. podczas dorocznego Walnego Zebrania
Członków Stowarzyszenia Żuławy.
Stowarzyszenie Żuławy było partnerem w projekcie Zbiory dziedzictwa kulturowego delty Wisły. Dzięki zaangażowaniu Stowarzyszenia Żuławy i Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja – lokalnego
trójsektorowego partnerstwa na rzecz rozwoju w powiecie nowodworskim – przy wsparciu innych organizacji pozarządowych – było
to szerokie otwarcie się na społeczności lokalne w sprawach przejęcia
przez nie większej odpowiedzialności za swoje i najbliższe – po sąsiedzku – dziedzictwo kulturowe. Największą dumą, osiągnięciem
podczas realizacji projektu, trwałym jego rezultatem, jest książka
„Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza” zawierająca cenną
pracę autorstwa dr inż. Kazimierza Cebulaka, której wernisaż odbył
się w trakcie seminarium „Jak zachować niematerialne dziedzictwo
kulturowe delty Wisły – dobre praktyki. Delta Wisły powyżej i poniżej
poziomu morza.” 4 października 2010 r. w Sali Żuławskiego Ośrodka
Kultury w Nowym Dworze Gdańskim.
Elementem towarzyszącym konferencji ,,Samorządy lokalne na Żuławach Wiślanych w III Rzeczpospolitej”15 grudnia
2009 roku była wystawa Delta Wisły – krajobraz dla konesera.
W 2010 roku wystawa była prezentowana wielu miejscach województwa pomorskiego (oraz poza jego granicami):
Nadbałtyckie Centrum Kultury (Gdańsk ul. Korzenna) – cykl
7 spotkań poświeconych Żuławom;
• Gdański Archipelag Kultury – Wyspa Skarbów (dom kultury,
Gdańsk-Sobieszewo);
• O gród Kulturalny Tulipany w Gdańsku (Długi Targ);
Kaszubski Uniwersytet Ludowy w Wieżycy koło Szymbarka;
Galeria ZUM w Elblągu (ul. Kowalska);
• S ejmik NGOs powiatu nowodworskiego 2010 w Nowym Dworze Gdańskim, Żuławski Ośrodek Kultury;
Żuławski Ośrodek Kultury w Cedrach Wielkich;
• Seminarium Bioróżnorodność rzeki Tugi w Nowym Dworze Gdańskim;
• Światowy Dzień Turystyki w Gdańsku (Polska Filharmonia Bałtycka, Gdańsk, Ołowianka 1)
Stowarzyszenie Żuławy angażowało się w różnego rodzaju działania lobbingowe.
29 grudnia 2010 r. zwrócono się z pismem do Donalda Tuska
Prezesa Rady Ministrów z wnioskiem o radykalne przyspieszenie
realizacji inwestycji budowy drogi S-7 na odcinku Koszwały (woje-
83
wództwo pomorskie) – Kazimierzowo (województwo warmińskomazurskie), tj. od „Południowej Obwodnicy Gdańska” do „Obwodnicy Elbląga”.
W zakresie wsparcia ochrony przeciwpowodziowej Stowarzyszenie Żuławy jest uczestnikiem postępowań administracyjnych
w sprawie oceny oddziaływania na środowisko przedsięwzięć dotyczących odbudowy lewego wału przeciwpowodziowego na Wiśle na
odcinku od Giemlic do Przegaliny oraz odbudowy ostróg w korycie
Wisły (od 893 do 919 kilometra).
W 2010 roku udało się pozyskać środki finansowe w ramach
Leadera w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich na dofinansowanie
projektu Wydanie i promocja publikacji ze zbiorów dziedzictwa kulturowego delty Wisły o zabytkowym krajobrazie Żuław. W ramach
projektu będzie w 2011 roku wydana książka autorstwa dr inż. Bogny
Lipińskiej Zabytkowy krajobraz Żuław.
Dzień Żuławski podczas Jarmarku św. Dominika 2010
(ze zbiorów Żuławskiego Ośrodka Kultury)
Dzień Żuławski podczas Jarmarku św. Dominika 2010
(ze zbiorów Żuławskiego Ośrodka Kultury)
Wystawa Żuławy krajobraz dla konesera w Kaszubskim
Uniwersytecie Ludowym w Wieżycy
Janusz Goliński – wiceprezes Stowarzyszenia Żuławy podczas
prezentacji Żuław w Nadbałtyckim Centrum Kultury
84
Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja w 2010 roku
Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja jest dysponentem środków UE na wsparcie działań prorozwojowych na terenie powiatu
nowodworskiego w wysokości blisko 4,15 mln złotych w ramach osi
4 Leader Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013
oraz dodatkowym narzędziem ich pozyskiwania z innych źródeł.
Celem Lokalnej Grupy Działania jest zrównoważony rozwój obszaru obejmującego gminy: Nowy Dwór Gdański, Ostaszewo, Stegna,
Sztutowo, Krynicę Morską.
Misja stowarzyszenia brzmi następująco:
Lokalna Grupa Działania delty Wisły w dążeniu do aktywizacji potencjału naszego regionu – władz samorządowych, przedsiębiorców i
mieszkańców, podniesienia standardu życia, rozwoju i poprawy infrastruktury oraz zbudowania silnej pozycji Żuław i Mierzei Wiślanej, poprzez edukację, wzajemną pomoc, szeroki dostęp do informacji, promocję i pozyskiwanie środków zewnętrznych, buduje partnerstwo ponad
podziałami przyjmując jako podstawę działania: uczciwość, wartości.
LGD Żuławy i Mierzeja liczyła wg stanu na 31 grudnia 2010 roku
29 członków.
Finansowanie Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja odbywało się w 2010 roku na podstawie umowy z Samorządem Województwa Pomorskiego o przyznanie pomocy zawartej 15 marca
2010 r. w ramach działania „Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja” objętego PROW na lata
2007-2013. Założono tam realizację 4 celów:
Cel 1. Zapewnienie sprawnej i efektywnej pracy LGD
Cel 2. Podwyższenie jakości kadr LGD
Cel 3. Aktywizacja społeczności powiatu poprzez zwiększenie wiedzy
nt. realizacji LSR
Cel 4. Z
większenie wiedzy nt. LSR w promocji regionu
Cele zostały zrealizowane.
Realizacja poszczególnych celów operacji odbywało się (zarówno
w roku 2009 i 2010) również bez udziału środków zagwarantowanych
w umowie, co daje konkretne i wymierne oszczędności w kolejnych
latach oraz pozwala utrzymać bieżącą płynność finansową (bez konieczności ponoszenia wydatków na kredyty i pożyczki).
Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja uczestniczyła w kilku projektach aktywizujących lokalną społeczność na obszarze realizacji LSR realizowanych indywidualnie lub w partnerstwach z innymi organizacjami.
Projekty realizowane indywidualnie (lub jako partner wiodący):
•Rozwój dialogu, partnerstwa i współpracy w powiecie nowodworskim
(współfinansowany przez PO KL, planowana wartość 46850 zł.)
•Zbiory dziedzictwa kulturowego delty Wisły (planowa wartość
projektu 17000 zł.).
Projekty realizowane w formalnym partnerstwie:
•Działaj Lokalnie – lokalny fundusz grantowy (współfinansowany
przez Polsko-Amerykańską Fundację Wolności, udział środków
własnych LGD Żuławy i Mierzeja – 10000 zł.);
•Obywatelska Strefa Aktywności (projekt realizowany z Fundacją
Pokolenia na terenie powiatu tczewskiego i obszaru realizacji LSR);
Łączy nas delta (projekt realizowany ze Stowarzyszeniem Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski) na
terenie obszaru realizacji LSR;
Ponadto LGD Żuławy i Mierzeja partnersko uczestniczyła w pojedynczych wydarzeniach w ramach realizowanych projektów:
•Bioblitz na Tudze – zawody w badaniu bioróżnorodności rzeki
(wszystkie działania projektu realizowanego przez Stowarzyszenie
Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski);
•Związki wałowe wracają (wszystkie działania projektu realizowanego przez Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski);
•Żuławy 2010 – cykl 7 spotkań realizowany przez Nadbałtyckie
Centrum Kultury;
Ponadto informacje o obszarze LSR i działalności LGD były podawane
przy okazji wystąpień podczas konferencji, seminariów i szkoleń, m.in.:
•Tuga Bioblitz – zawody w badaniu bioróżnorodności rzeki Tugi;
konferencji „Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza”;
•seminarium Bioróżnorodność rzeki Tugi;
•Sejmiku NGOs powiatu nowodworskiego 2010, festynu Dzień rzeki w ramach projektu Związki Wałowe wracają, szkolenia koordynatorów terenowych, personelu i wolontariuszy projektu Łączy nas
delta, spotkania rozpoczynające projekt Łączy nas delta, warsztatu
tworzenia standardu projektu partnerskiego w ramach projektu
Rozwój partnerstwa, dialogu i współpracy w powiecie nowodworskim
Seminarium dobrych praktyk europejskich w zakresie zwiększenia
ochrony przeciwpowodziowej
•spotkań Żuławy –wielokulturowość, Żuławy – gotyk, Żuławy – architektura, Żuławy - krajobraz Żuławy – woda, Żuławy – dom
i ludzie, Żuławy i Niderlandy, szkolenia PR w organizacjach pozarządowych; na szkoleniu Zarządzanie projektami w POKL, Kawiarenka obywatelska – Znaczenie obszarów przyrodniczych Żuław
dla mieszkańców i turystów.
LGD Żuławy i Mierzeja było prezentowana na stoisku Stowarzyszenia Żuławy podczas Jarmarku św. Dominika.
W 2010 r. zostały również przygotowane projekty, które na razie
nie uzyskały dofinansowania. Wśród nich:
•Nabywanie nowych umiejętności w zakresie rewitalizacji tradycyjnego zabytkowego budownictwa drewnianego szansą na rynku
pracy dla absolwentów szkół zawodowych w partnerstwie z Wydziałem Architektury Politechniki Gdańskiej i Verein Tiegenhof
– Kreis Grosses Werder e.V. o wartości 1113305,00 zł.;
•Stymulator Obywatelski w parterstwie z Fundacją Pokolenia
jako partnerem wiodącym i Powiatem Tczewskim o wartości
794134,00 zł.;
85
•Szlakami Zwiedzaj Lokalne Atrakcje Kraju – wytyczenie sieci
szlaków rowerowych w partnerstwie z Lokalną Grupą Działania
Wysoczyzna Elbląska, Lokalną Grupą Działania Ziemia Lubawska, Lokalną Grupą Działania Łączy nas Kanał Elbląski (partner
wiodący), Związkiem Stowarzyszeń „Kraina Drwęcy i Pasłęki”,
gdzie udział LGD Żuławy i Mierzeja wyniósł 25292,22 zł.;
•Wyposażenie wiejskich obiektów użyteczności publicznej w powiecie
nowodworskim w celu dostosowania ich do funkcji edukacji przeciwpowodziowej mieszkańców delty Wisły – 241952,80 zł.;
•Wolontariat na rzecz rozwoju edukacji w dziedzinie ochrony dziedzistwa kulturowego – pogotowie konserwatorskie w powiecie nowodworskim o wartości 42500,00 zł.
•Tradycyjny smak żuławski. Od tradycji kulinarnej do tożsmamości
regionalnej o wartości 149526,91 zł.
Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja w 2010 r. uczestniczyła w działaniach Krajowej Sieci Rozwoju Obszarów Wiejskich.
We wrześniu 2010 r. odbyło się z udziałem LGD Żuławy i Mierzeja
seminarium pn. Turystyka istotnym czynnikiem rozwoju obszarów
wiejskich. Rola LGD w rozwoju turystycznym obszarów wiejskich.
W listopadzie 2010 r. przedstawiciele LGD uczestniczyli w Rendez
vou Leader w Limoges (Francja)
Zarząd Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja w 2010 roku
spotkał się 14 razy. 8 października 2010 roku odbyło się nadzwyczajne Walne Zebranie Członków, które dokonało skrócenia kadencji
Zarządu oraz wybrało nowy Zarząd w składzie: Francesc Xavier
Fernandez Canals, Grzegorz Gola – Prezes, Kazimierz Stadnicki,
Karolina Ressel, Justyna Wińska-Malicka – Wiceprezes.
W 2010 roku rozpoczęto realizację Lokalnej Strategia Rozwoju dla
gmin powiatu nowodworskiego Nowy Dwór Gdański, Krynica Morska
Sztutowo, Stegna i Ostaszewo na lata 2009-2015.
Odbyło się pięć naborów wniosków na dofinansowanie projektów
beneficjentów z terenu powiatu nowodworskiego.
Nabór dotyczący „małych projektów”, tj. operacji, które nie odpowiadają warunkom przyznawania pomocy w ramach osi 3, ale
przyczyniają się do osiągnięcia celów tej osi odbył się w dniach
14 kwietnia… 13 maja 2010 r. oraz 21 lipca… 20 sierpnia 2010 r.
Złożono 42 wnioski, z tego zakwalifikowano 19.
Nabór dotyczący operacji odpowiadających warunkom przyznania pomocy w ramach działania „Odnowa i rozwój wsi” 21 lipca…
20 sierpnia 2010 r. Złożono dwa wnioski, które zakwalifikowano do
wsparcia.
W okresie 1 grudnia… 30 grudnia 2010 r. odbyły się nabory na
operacje odpowiadające warunkom przyznania pomocy w ramach
działań „Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej” oraz
„Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw”, na które nie wpłynęły
żadne wnioski.
Rada Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja zebrała się
w sprawie oceny wniosków czterokrotnie: 21 maja 2010 r., 16 czerwca
2010 r., 31 sierpnia 2010 r. i 21 września 2010 r.
Biuro Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja znajduje się w Nowym Dworze Gdańskim przy ul. Sienkiewicza 1a
(tel. +48 552468066, fax +48 552468091, www.zulawyimierzeja.org.pl,
e-mail: [email protected]). Jest czynne od poniedziałku
do piątku w godzinach od 8.00 do 15.00.
Spotkanie z europejskimi lokalnymi grupami działania w Limoges
(Francja)
Spotkanie ze stowarzyszeniem kompanionażu w sprawie sposobów
ochrony dziedzictwa kulturowego
Dzielenie się dobrymi praktykami. Wizyta grupy liderów wiejskich z
województwa mazowieckiego na Żuławach
Rada Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja przy pracy
nad wyborem wniosków do realizacji LSR
86
Informacje
o wydawnictwach
Żuławska nostalgia
i pokolenie przełomu
Andrzej Kasperek,
Back in the DDR i inne opowiadania,
Wydawnictwo Słowo-Obraz-Terytoria, Gdańsk 2010
Z olbrzymią przyjemnością sięgnąłem po debiutancki tom prozy
Andrzeja Kasperka. Po pierwsze dlatego, że żuławska, po drugie, że
łączy nas, nie do przecenienia, więź pokoleniowa, a po trzecie w końcu, że mimo, lokalności, rzecz to uniwersalna. Andrzej Kasperek zawsze był świetnym gawędziarzem, było zatem jedynie kwestią czasu,
kiedy swoje barwne opowieści przeleje na papier. Długo wprawdzie
kazał na to czekać, ale jak się okazuje, było warto. Bo oto mamy przed
sobą książkę smakowitą, barwną i napisaną piękną polszczyzną, bez
nowoczesnych językowych fajerwerków, klasyczną. Zazdroszczę
licealistom z Nowego Dworu Gdańskiego takiego nauczyciela od
polskiego, a lokalnym władzom, że mają, za przeproszeniem taki
„produkt” promocyjny na swoim terenie.
Trzy czwarte opowiadań to podróż po świecie najbardziej Kasperkowi znanym, po świecie dzieciństwa na depresyjnych Żuławach. To
nostalgia za rajem utraconym, za matczyną zupą jarzynową, krową
żywicielką, inicjacją w dorosłość. To mimo wszystko ciepłe, choć
ironiczne wspomnienia z czasów siermiężnego PRL-u, kiedy wydawało się, że zbieranie butelek, oranżada o smaku landrynek, kawa
zbożowa Turek, herbata Ulung czy zbieranie imperialistycznej stonki,
to naturalna część dziecięcej rzeczywistości, a wielki świat to Karel
Gott, Muslim Magomajew, Conchita Bautista i sklep Pewexu.
Płaskie, depresjne i zdawało by się monotonne Żuławy, obcym nie
kojarzą się pewnie z ciekawym miejscem, a tu przecież i przed i po
wojnie, aż kipiało od różnorodności. Prawdziwy tygiel. Andrzejowi
przyszło utrwalić jeden z ostatnich momentów tego odchodzącego
kulturowo świata: „Był on z pochodzenia mennonitą (Klassen) i
podobnie jak ojciec Jerzyka (Kleinschmidt), uważał, że też jest u siebie...Mieszkał w pięknym, choć zniszczonym, podcieniowym domu.
Na belce nad drzwiami wejściowymi wycięty był napis: Corneljus
Classen. Anno 1798. To nam imponowało, on był tu zawsze, my
87
byliśmy ludność napływowa. Nasi rodzice ściągnęli tu z Kieleckiego,
spod Lublina i Warszawy. Zza Buga. A nawet z Bieszczadów. On był
u siebie, a my? Też czuliśmy się u siebie, to była nasza mała ojczyzna,
tu się urodziliśmy. To były nasze Żuławy.” I tą „naszość” widać na
kartach całej książki. Grzegorz Gola z Klubu Nowodworskiego napisał kiedyś na Pomorskim Kongresie Obywatelskim, że Żuławy to
laboratorium budowania tożsamości lokalnej: „to region o znacznych
walorach kulturowych i historycznych. Nasycenie zabytkami kultury materialnej jest tu większe niż w jakimkolwiek miejscu w kraju.
Antropogeniczny, uczyniony ręką człowieka, zabytkowy krajobraz
jest przestrzenią harmonijną. Pozornie jednostajną i nudną, ale za to
pełną symbolicznych miejsc. Wartą odczytania”. Mam wrażenie, że
Andrzej Kasperek swoją książką tożsamość tą właśnie odczytuje.
Ważną częścią książki są opowieści z czasów studenckich. To
między innymi Bar Letni w Oliwie, Kino Delfin, stołówka studencka,
studium wojskowe, DKF, ale też pierwsze strajki, stan wojenny, walki
z milicją na antykomunistycznych demonstracjach w gronie wielu
dzisiejszych polityków z pierwszych stron gazet. To czas pokoleniowego heroizmu, ale też osobistych upadków, bo nawet alkoholizm
przecież zawsze można było podciągnąć pod rodzaj antykomunistycznego buntu, piję, bo jestem przeciw, piję, bo nie widzę perspek-
tyw, pijemy i jesteśmy razem, solidarni w piciu i oporze. Kasperek
pokazuje tu prawdziwe oblicze pokolenia, bawiącego sie, walczącego,
dyskutującego o wolnej Polsce, o wyzwaniach cywilizacji, ale też
pokolenia upadającego i potrafiącego się podnieść, choć nie zawsze
i nie wszyscy. Takie właśnie były nasze życiorysy.
Na spotkaniu autorskim w Nowym Dworze Gdanskim Andrzej
Kasperek powiedział, że książka jest hołdem złożonym rodzicom
i widać to na każdej stronie, szczególnie w części żuławskiej opowiadań. Nie przypadkiem też mottem do książki jest słynna pieśń
Piwnicy pod Baranami, autorstwa Tadeusza Śliwiaka, szczególnie
ostatni jej akapit; „Ta nasza młodość, ten szczęsny czas. Ta para skrzydeł zwiniętych w nas”. Bo właśnie „ten szczęsny (oby) czas”, daje
punkt oparcia, daje wiarę, ufność i moc na całe życie i przekonanie,
że zawsze można skrzydła rozwinąć i polecieć. Kasperek na naszych
oczach właśnie z tych skrzydeł udanie korzysta.
Jeden z krytyków salonowo-metropolitalnych napisał z przekąsem, że opowieści Kasperka nadają się bardziej do gawędzenia
w gronie staruszków, u cioci na imieninach, a nie do książki. Powiem
szczerze, że na takie imieniny mógłbym chodzić codziennie.
Leszek Sarnowski
Prowincja
W październiku 2009 roku zarejestrowane zostało Stowarzyszenie Inicjatyw Obywatelskich „Taka Gmina” z siedzibą w Sztumie.
Celem Stowarzyszenia jest między innymi: podejmowanie i wspieranie inicjatyw obywatelskich na rzecz rozwoju społecznego, kulturalnego i gospodarczego regionu, ochrona dziedzictwa kulturowego,
kultywowanie historii, tradycji i kultury regionalnej i narodowej,
promocja walorów regionalnych. Stowarzyszenie skupia ludzi różnych profesji– dzienikarzy, nauczycieli, animatorów kultury, artystów,
lekarzy, prywatnych przedsiębiorców, urzędników, dla których ważnym celem jest działalność społeczna na rzecz dobra wspólnego.
Najważniejszym projektem Stowarzyszenia jest wydawanie
prestiżowego kwartalnika społeczno-kulturalnego pod celowo prowokacyjnym tytułem „Prowincja”. Docelowym obszarem działania
kwartalnika są Żuławy i Dolne Powiśle. Być może w miarę rozwoju
pisma naszym zainteresowaniem objęte zostaną również inne regiony
Pomorza. Adresatem kwartalnika ma być inteligencja, klasa średnia
oraz młodzież. Poza pojedyńczymi, okazjonalnymi i raczej sublokalnymi przykładami aktywności wydawniczej, nie ma w tym regionie
żadnego periodyku, który traktował by o społeczno-kulturowych
aspiracjach mieszkańców tej części województwa pomorskiego.
W naszym przekonaniu ciekawe, oryginalne i twórcze pomysły i przedsięwzięcia realizowane są nie tylko w metropolitalnych centrach takich jak Trójmiasto, ale także w miejscowościach
takich jak Nowy Dwór Gdański, Stegna, Malbork, Nowy Staw, Sztum,
Dzierzgoń, Kwidzyn czy Prabuty. Kwartalnik ma stać się ważnym
miejscem publicznej debaty dotyczącej szeroko rozumianych problemów społeczno-kulturowych tej części regionu, marginalizowanej
często i nie docenianej przez centralistyczną metropolię. Prowincja,
nie zaściankowa i peryferyjna, ale ciekawa i atrakcyjna, czasem nostalgiczna i zdystansowana, ale też kameralna i bardziej przyjazna, to
miejsce, które uznaliśmy za „swoje”, to nasza „mała ojczyzna”. Chcemy pokazać jej prawdziwą, ciekawą twarz. Do współpracy zaprosili-
88
śmy ważnych dla poszczególnych miejscowości autorów, którzy mają
coś ważnego do powiedzenia, dla których prowincja to nie jedynie
miejsce zamieszkania, ale przede wszystkim miejsce intelektualnej
refleksji i twórczych inspiracji. Wśród autorów kwartalnika są między
innymi: Leszek Sarnowski (redaktor naczelny), Wacław Bielecki,
Janusz Ryszkowski, ks.Grzegorz Wąsowski, ks. Andrzej Starczewski,
Marek Stokowski, Małgorzata Jędrzejewska, Marek Opitz, Grzegorz
Gola, Andrzej Kasperek, Piotr Podlewski, Przemysław Nehring, Marek Mossakowski, Justyna Liguz, Bogumił Wiśniewski, Jerzy Wcisła,
Janusz Moździerz, Karolina Manikowska, Danuta Thiel-Melerska,
Andrzej Lubiński, Kordian Kuczma, Mariusz Stawarski (oprawa graficzna).
Do tej pory wydaliśmy dwa numery pisma, pierwszy w lipcu, drugi w grudniu 2010 roku. Trzeci numer ma się ukazać w marcu 2011
roku i mamy nadzieję, że wydawanie kolejnych będzie juz bardziej
regularne, jak na kwartalnik przystało.
Na naszych łamach publikujemy fragmenty prozy (Marek Stokowski, Andrzej Kasperek, Małgorzata Jędrzejewska,, Dorota Maluchnik, Janusz Ryszkowski), poezji (Sebastian Kubiak, ks. Grzegorz
Wąsowski, Jan P.Grabowski). Wiele uwagi poświęcamy prezentacji
ciekawych zabytków (m.inn. dworki ziemiański na Powiślu, domy
podcieniowe, cmentarze mennonickie na Żuławach), ochronie zaniedbanych miejsc, nieznanej i ciekawej historii regionu (Zantyr, cmentarze żydowskie), świadkom historii, ale także tym, którzy podejmują
się oryginalnych wyzwań kulturotwórczych w trudnym małomiasteczkowym otoczeniu na Żuławach i Dolnym Powiślu. Kwartalnik
wychodzi też poza lokalne opłotki publikując na przykład teksty
o europejskich prowincjach– Albanii i Irlandii.
Kwartalnik ma ok. 200 stron, bogato ilustrowanych zdjęciami
i garfiką. Można go kupić w ośrodkach kultury w Kwidzynie, Sztumie, Malborku, a także w księgarniach Bestseller w Sztumie i Idea
w Nowym Dworze Gdańskim. Osoby zainteresowwane współpracą
z kwartalnikiem mogą się kontaktować pod adresem – prowincja@
onet.pl.
Leszek Sarnowski
redaktor naczelny kwartalnika „Prowincja”
Niezbędnik powodziowy
Żuławiaka
Delta Wisły powyżej
i poniżej poziomu morza
Niezbędnik powodziowy Żuławiaka
wydawca Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego
– Klub Nowodworski, rok wydania 2010, 70 stron.
Broszura powstała w ramach projektu Związki Wałowe wracają.
Kazimierz Cebulak
Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza
wydawca Stowarzyszenie Żuławy i Lokalna Grupa Działania Żuławy
i Mierzeja, rok wydania 2010, 60 stron.
89
Tiegenhöfer Nachrichten
nr 51– rok 2010
Kopie wszystkich roczników zamieszczone są na stronie Gemeinnütziger Verein Tiegenhof – Kreis Großes Werder e.V.
www.tiegenhof.de
Spis treści
Str. 3-7. Życzenia i pozdrowienia noworoczne z obu stron.
Str. 8. Spis treści. Słowo wstępne do czytelników od Fritza Schulz.
Str. 9. Mechthild Schulz – Przemyślenia na temat upływającego czasu.
Str.10. Michael Pauls – Wspomnienie zmarłego Hansa-Joachima
Dyck.
Str.11-12. Zaproszenie na 28 spotkanie w Travemuende (1518.04.2011).
Str.13-14. Gustaw Penner – Uduchowiony czas Bożego Narodzenia
w dzieciństwie.
Str.15-18. Werner Janzen – Informacja o rodzinie Johann Harder
(1850-1936).
Str.19. Erna Adelmann – Piłka ręczna w duńskim obozie. Wspomnienia z wysiedlenia z Kątów Rybackich do
Danii.
Str.20-22 Egon Klaaßen – Kto zna menoninckiego masarza?
Str.23-24 Egon Klaaßen – Mój wuj Bernhard.
Str.24-25. Otto Dirschauer – Potyczki z Cyganami w Lubeszewie.
Str.26-35. Wspomnienia ojca Otto Klaassen z Lisewa (1897-1984).
Prowadzą one poprzez Trampowo, Kmiecin, Niedżwiedzicę do Lisewa.
Str.35. Juergen Hermann – wiersz-Do zobaczenia w Nowym Dworze
Gd.
Str.36-37. Hubert Henning – Wspomnienia z Ryk i wysiedlenie
1945.
Str.37-39. Otto Dirschauer – Rzepakowa mateczka.Opis przeżyć
dziewczyny do śmierci zakochanej w kwitnącym rzepaku.
Str.40-49. Johanna Enns, z domu Stobbe, nadasłane przez Ott-Heinrich Stobbe – Wspomnienia zawierające częściową historię rodziny Stobbe o prowadzeniu browaru, gorzelni i innych elementów
przedsiębiorstwa. Opisana jest ponadto powódź 1840 r.,przejazd
króla Fryderyka Wilhelma IV w 1844 przez Nowy Dwór, położenie
kamienia węgielnego pod budowę mostu na Wiśle w Tczewie i inne
interesujące wspomnienia.
Str.49-51. Karl Heinz Jarsen – Tuż na niemieckiej granicy. O obfitości
towarów i przygranicznym szmuglowaniu.
Str.51-54. Bruno Schmohr – Wspomnienia młodzieńcze z okresu
lata 1944 przy budowie transzejów.
Str.54-55. Robert Dau – Sytwester w Sztutowie 1920.
Str.55-58. Rosemarie Lietz – Informacja z przebiegu dni Żuław 2010
i konferencji miast partnerskich.
Str.58-59. Nadanie Panu Bolesławowi Klein tytułu Honorowego Obywatela miasta Nowy Dwór Gdański.
Str.60. Helmut Wenderlich – wiersz Kochana stara Tuga.
Str.61-64. Heinz Albert Pohl – Powrót dzwonu. Opis procedury oraz
przebieg transportu i uroczystości przyjęcia i poświęcenia dzwonu
z Kilonii w kościele parafialnym w Cedrach Wielkich.
Str.64-65. Lienhard Boeing – Vice Prezydent miasta Kilonii– Wystąpienie w Cedrach Wielkich podczas uroczystości poświęcenia dzwonu.
Str.66-68. Heike i Rudolf Duwensee – Tak powstała polsko-niemiecka
przyjaźń.
90
Str.68. Ralf Klinger – wiersz – Nad Zalewem Wiślanym.
Srt69-73. Bolesław Klein – Międzynarodowe Spotkanie Menonitów w dolnym biegu Wisły. Jest to obszerna informacja o spotkaniu Menonitów, którego program obejmował Gdańsk, Tczew, Stogi
Malborskie,Walichnnowy i Elbląg, z udziałem m.in. Pani Magdaleny
Pramfeld– Konsula Honorowego Królestwa Niderlandów i Joachima
Bleicker– Konsula Generalnego BRD w Gańsku.
Str.74-76. Horst Klaassen – Dni Menonitów nad Wisłą. Jest to artykuł
odzwierciedlający obecnie poszerzający się krąg wiedzy nad Wisłą
dzięki działalności ukazanych tu ludzi i stowarzyszeń.
Str.76-77. Frank Wiehler – Wzmianki dotyczące historii gminy menonickiej w Elblągu.
Str.78-79. Ruth Wedel – Msza na śluzie „Gdańska Głowa”. Niedziela
26.10.2010.
Str.79-83. Horst Neufeldt – Ponowiona podróż do Gdańska, Elbląga,
Nowego Dworu i do naszych rodzinnych wsi Ryki i Myszkowo.
Str.83-84. Niklas Peemoeller – Urlop inaczej. Opis pracy młodzieży
niemieckiej, holenderskiej i polskiej przy porządkowaniu cmentarza
menonickiego w Orłowie w 2010 r.
Str.84-85. Hans Moede – Podróż do starej ojczyzny.
Str.85-88. Wolfgang Naujocks – Po wojnie urodzony, wraca poprzez
Bawarię i Wirtembergię do rodzinnych stron jego rodziców. Nabył
działkę i buduje dom w Przemysławiu.
Str.88-89. Ralf Klinger – przypomina staroniemiecki „Plat”.
Str.89-91. Wolfgang Naujocks – Stary dworek myśliwski w Przemysławiu.
Str.91-92. Marek Opitz – Kosztowanie ” Stobes Machandla”. Uprawnienia certyfikacyjne do prezentowania tradycyjnego na Żuławach
sposobu spożywania tego trunku.
Str.92. Heinrich Korella – Pomiędzy Wisłą i Zalewem, informacja
wystawie fotograficznej w Bad Bevensen.
Str.93-94. Klaus Dieter Meyer – Wspomnienia o rodzinie rektora
Ericha Mayer, byłego Nowodworzanina.
Str.94-96. Wolfgang Naujocks – Spływ lodu na Wiśle.
Str.96-97. Lore Paulmann – 300 letnia hodowla koni wierzchowych
rasy trakeńskiej na terenie Prus Wschodnich.
Str.98-104.Juliusz Hinz– opisuje bogactwo zebranych przez siebie
i sponsora pana Reissnera darów przywiezionych do Nowodworskiego szpitala, Zespołu Szkół Nr.2 w Nowym Dworze jak też Domu
Starców w Stegnie i kościołów w Nowym Dworze i Elblągu.
Str.104. Zapytanie, kto może coś powiedzieć na temat mleczarni
w Myszewku?
Str.104-105. Wieści familijne.
Str.106-107. Horst Klaassen – Nowości wydawnicze.
Srt.108-109. Fotografie.
Str.111. Ci, którzy odeszli.
Str.112-134.Wykaz adresowy członków Stowarzyszenia Gemeinnuetziger Verein Tiegenhof Kreis Grosses Werder e.V.
Str.134. Horst Klaassen – wiersz – Wspomnienie Lisewa.
Str.135. Ritz Grasshoff – wiersz-Pokój na ziemi– z życzeniami świątecznymi i noworocznymi od Zarządu.
Str.136. Skład i adresy członków Zarządu Stowarzyszenia.
Str.137-138. Adresy pensjonatów i reklamy.
Opracował: Harry Lau
Żuławy Gdańskie w historię Dzieje Nowego Stawu
Pomorza Gdańskiego
wpisane
Jedliński Wiesław, Klofczyński Roman, Dzieje Nowego Stawu,
Urząd Miejski w Nowym Stawie, Nowy Staw 2010, 514 stron.
Kraśnicka Józefa, Żuławy Gdańskie w historię Pomorza Gdańskiego
wpisane
wydawnictwo AGNI, Pruszcz Gdański 2010, 342 strony.
Drewnica i okolice
Marek Koszelak Drewnica i okolice,
wydawca PTTK o/Ziemi Elbląskiej, 116 stron.
91
notatki
92
Stowarzyszenie Miłośników
Nowego Dworu Gdańskiego
Klub Nowodworski
2010
www.klubnowodworski.pl
www.tuga.info.pl