УДК 101.1 EWA STARZYСSKA-KOЊCIUSZKO (Prof. ndzw. dr hab
Transkrypt
УДК 101.1 EWA STARZYСSKA-KOЊCIUSZKO (Prof. ndzw. dr hab
ISSN 2072-1692. Гуманітарний вісник ЗДІА. 2012. № 50 УДК 101.1 EWA STARZYСSKA-KOЊCIUSZKO (Prof. ndzw. dr hab., Director Instytutu Filozofii Uniwersytet Warmiсsko–Mazurski, Olsztyn Olsztyn, Польща E-mail: [email protected] ANTYNOMIE TOLERANCJI „Wyrozumiaіoњж jest najinteligentniejsz№ z cnot. Pozwalam uwaїaж sobiк tк cnotк za jedn№ z najrzadziej spotykanych, jeњli nie najrzadsz№”. Jozef Conrad-Korzeniowski Идея толерантности является творением западной культуры. Возникла в эпоху Возрождения в ответ на споры, раздоры, преследования и религиозные войны. Предвестниками толерантности в западной культуре были философы-гуманисты: Эразм Роттердамский и Николай Кузанский. Сегодня принципы толерантности гарантированы в законодательстве демократических государств: запрет дискриминации по цвету кожи, этническому или общественному происхождению, по языку, политическим убеждениям, месту рождения и др. Но правовые гарантии совсем не значат, что толерантность стала повсеместно признанной ценностью. Нынешние проблемы с толерантностью начались тогда, когда это понятие стали относить к сфере обычной морали. Толерантность является аксиомой современной демократии, но ее формула в свете критики противников и проблем с которыми мы имеем дело сегодня, требует дискуссии. Ключевые слова: толерантность, демократия, плюрализм, критический плюрализм, К.Поппер, П.Ярошинский, Я.Голувка Idea tolerancji jest tworem kultury zachodniej. Rodzi siк w okresie renesansu, w odpowiedzi na spory, waњnie, przeњladowania i wojny o charakterze religijnym. Prekursorami tolerancji w kulturze zachodniej byli filozofowie – humaniњci: Erazm z Rotterdamu i Mikoіaj z Kuzy. Erazm z Rotterdamu powszechnej wowczas praktyce stosowania represji wobec heretykow przeciwstawi hasіo: „jedna religia, wiele rytow” (pocz№tek batalii o tolerancjк religijn№). Wielki wkіad w opracowanie fundamentow teoretycznych tolerancji wnieњli polscy uczeni epoki renesansu, profesorowie Uniwersytetu Krakowskiego: Paweі Wіodkowic i Andrzej Јaskarz. Dzieіem Polakow byі teї pierwszy na њwiecie akt prawny zaprowadzaj№cy tolerancjк religijn№ (akt Konfederacji Warszawskiej z 1573 roku). Prawdziwym przeіomem byіo jednak ukazanie siк prac angielskiego filozofa Johna Locke'a List o tolerancji i Dwa traktaty o rz№dzie, w ktorych Locke zaproponowaі teoriк tolerancji opart№ na zasadzie rozdziaіu paсstwa od Koњcioіa, tworz№c w ten sposob fundamenty pod system demokracji konstytucyjnej. Ideк tolerancji szerzyж bкd№ nastкpnie filozofowie epoki Oњwiecenia, przenosz№c j№ (pierwotnie termin ten byі stosowany wyі№cznie w odniesieniu do mniejszoњci religijnych) na roїne dziedziny їycia, w ktorych mamy do czynienia z dyskryminacj№. © Ewa Starzyсska-Koњciuszko, 2012 101 ISSN 2072-1692. Гуманітарний вісник ЗДІА. 2012. № 50 Wspoіczeњnie zasada tolerancji religijnej jest zagwarantowana w ustawodawstwie paсstw demokratycznych (tolerancja religijna na poziomie њwiatowym w Powszechnej Deklaracji Praw Czіowieka, 1948, na poziomie europejskim w Karcie Praw Podstawowych UE, a takїe w konstytucjach poszczegolnych paсstw demokratycznych). Takїe inne dziedziny poza religi№ doczekaіy siк prawnego umocowania: zakaz dyskryminacji ze wzglкdu na kolor skory, pochodzenie etniczne czy spoіeczne, jкzyk, przekonania polityczne, miejsce urodzenia, przynaleїnoњж do mniejszoњci narodowej, niepeіnosprawnoњж oraz wiek i preferencje seksualne – zawiera Karta Praw Podstawowych UE. Prawne zagwarantowanie tolerancji wcale nie oznacza, iї tolerancja staіa siк powszechnie uznan№ wartoњci№. Jest ona powszechnie gіoszona przez liberaіow (tolerancja stanowi fundament aksjologii liberalnej, na niej teї oparta jest „polityczna poprawnoњж”), ale powszechnoњж gіoszenia tolerancji nie jest toїsama z powszechnoњci№ jej stosowania. Wspoіczeњnie mamy do czynienia z dysproporcj№ miкdzy powszechnoњci№ gіoszenia tolerancji a aktami nietolerancji, ktore s№ skutkiem jej stosowania. Prawdziwe problemy z tolerancj№ zaczкіy siк jednak wtedy, gdy pojкcie to zaczкto odnosiж do sfery moralnej i obyczajowej. Mimo znacznych sukcesow w walce z nietolerancj№ religijn№ czy etniczn№ zaczкto mowiж, iї jest ona ide№ problematyczn№ i kontrowersyjn№. Z jednej wiкc strony mamy krzewicieli i obroсcow tolerancji, z drugiej – wrogow (przeciwnikow rozszerzania zakresu jej stosowania). Цель статьи Pojкcie tolerancji byіo i jest uwikіane w roїnorodne konteksty њwiatopogl№dowe, spoіeczne, polityczne, etyczne i znaczeniowe. Specyficzn№ cech№ tolerancji wynikaj№c№ z owego sytuacyjnego uwikіania jest jej wieloznacznoњж. Wњrod pojкж etycznych nie jest to sytuacja szczegolna, wiele z nich cechuje siк wieloznacznoњci№, ale pojкcie tolerancji ow№ wieloznacznoњci№ obci№їone (nacechowane) jest szczegolnie mocno. Wystarczy przytoczyж najczкњciej uїywane polskie odpowiedniki sіowa tolerancja: wyrozumiaіoњж, pobіaїanie, dopuszczanie odstкpstw od akceptowanych przez nas samych zasad, szacunek dla odmiennoњci, aprobata dla roїnorodnoњci, znoszenie czegoњ, b№dџ cierpliwe znoszenie czegoњ, powњci№gliwe lansowanie wіasnych przekonaс, wybaczanie. Niektore z tych okreњleс s№ znaczeniowo bliskie, inne – raczej odlegіe. Jeњli uwzglкdnimy jeszcze zmienny kontekst sytuacyjny i to, їe pojкciem tolerancji obejmujemy dzisiaj wіaњciwie juї wszystkie istotne aksjologicznie, chociaї od siebie odlegіe dziedziny (obszary )їycia owa wieloznacznoњж nabiera dodatkowego sensu, ktory pozwala nam mowiж o dialektycznym charakterze tolerancji jako wartoњci. Обсуждение проблемы Ow№ wieloznacznoњж dobrze oddaj№ teї najczкњciej spotykane definicje tolerancji. Tolerancja jest cnot№ (wartoњci№) wyraїaj№c№ siк w postawie szacunku, wyrozumiaіoњci i otwartoњci wobec wszelkich zachowaс, pogl№dow, obyczajow, zwyczajow czy cech innego czіowieka, ktore s№ odmienne (roїne) od Ewa Starzyсska-Koњciuszko, 2012 102 Філософія naszych. Czіowiekiem tolerancyjnym jest wiкc ten, kto zachowuje szacunek dla czyichњ pogl№dow i zachowaс, mimo iї s№ one odmienne od tych, ktore my sami wyznajemy (gіosimy). W tym ujкciu tolerancja nie jest rownoznaczna z akceptacj№ (іac. acceptatio – przyjmowanie, sprzyjanie), nie oznacza, iї jeњli tolerujк czyjeњ pogl№dy, jestem wobec nich wyrozumiaіy, to jednoczeњnie je przyjmujк. Niektorzy cnotк tolerancji okreњlaj№ jako postawк „akceptowania bez aprobowania” [4, 245]. Ta syntetyczna i іatwa do zapamiкtania formuіa jest jednak dosyж niejasna. W jкzyku potocznym sіowa „akceptacja” i „aprobata” uwaїane s№ za terminy bliskoznaczne, czкsto uїywane zamiennie. Dla kogoњ, kto s№dzi, їe aprobata i akceptacja znaczy to samo, okreњlenie tolerancji jako „akceptacji bez aprobaty” jest niezrozumiaіe. Oczywiњcie traktowanie terminow „aprobata” i „akceptacja” w jкzyku potocznym jako wyrazow bliskoznacznych jest bікdem. „Approbata” (іac.) znaczy dosіownie rzeczy zatwierdzone, szerzej s№d oceniaj№cy pozytywnie pod jakimњ wzglкdem (takїe moralnym) lub elementarn№ pozytywn№ reakcjк emocjonaln№ bкd№c№ podstaw№ pojкcia dobra w odniesieniu do zjawisk moralnych. Jeњli uwzglкdnimy to wіaњciwe znaczenie czasownika „approbata”, czyli zgoda, uznanie, a takїe etymologiczne znaczenie sіowa „tolerancja” (іac. tolero, znoszenie czegoњ ewentualnie kogoњ, wytrzymywanie, czynienie znoњnym, іagodzenie) to formuіa tolerancji powinna brzmieж: znoszк bez akceptacji (bez przyjmowania) i bez aprobaty (bez uznania) lub „tolero non amo” (znoszк ale nie lubiк). Jeњli jednak tolerancjк okreњlamy takїe jako cnotк wyraїaj№c№ siк w postawie szacunku i wyrozumiaіoњci, to naleїaіoby spytaж, jak moїliwa jest taka postawa bez elementarnie dodatniej reakcji emocjonalnej, czyli bez jakiejњ formy aprobaty? Niektorzy tolerancjк definiuj№ jako postawк zgody na to, aby ludzie posiadaj№cy odmienne pogl№dy, style їycia, ktorych my nie akceptujemy mogli je swobodnie gіosiж czy uprawiaж. Przy takim (socjologicznym) okreњleniu tolerancji chodzi o podkreњlenie wartoњci tolerancji jako postawy zgody na to, aby grupa spoіeczna, ktorej jesteњmy czіonkami byіa zroїnicowana w istotnych dla nas kwestiach (њwiatopogl№d, obyczaje, orientacja seksualna). Mianem tolerancyjnych okreњla siк teї ludzi, ktorzy w pewnych sytuacjach nie podejmuj№ dziaіania, mimo, iї w zachowaniach innych dostrzegaj№ coњ niestosownego. Tacy ludzie stawiaj№ sobie wyїsze wymagania po to, aby uchroniж siк przed postкpowaniem, ktorego nie aprobuj№, nie ceni№. Nieaprobowany sposob zachowania czіowiek tolerancyjny traktuje jako „godne ubolewania zrz№dzenie losu” [4, 245]. Czіowiek tolerancyjny swej dezaprobaty nie wyraїa gіoњno, a jeїeli juї to czyni to powњci№gliwie, najczкњciej negatywn№ opiniк zachowuje dla siebie. Czіowiek tolerancyjny jest wyrozumiaіy dla bікdow, sіaboњci innych; nie stara siк ich nawrociж, przekonaж, aby poszli t№ drog№ postкpowania, ktor№ on sam wybraі. Bycie tolerancyjnym zakіada postawк nieinterwencji (braku dziaіania), „za kaїdym razem, gdy jest przekonany, їe swych racji moralnych nie potrafi dostatecznie udowodniж lub ie moїe liczyж na zrozumienie u oponenta” [4, 245]. Wszyscy zgadzaj№ siк, iї tolerancja winna oznaczaж rezygnacjк z wszelkich form przymusu (siіy, przemocy) wobec osob reprezentuj№cych odmienne pogl№dy, ale nie wszyscy zgadzaj№ siк, їe ma to Antynomie tolerancji 103 ISSN 2072-1692. Гуманітарний вісник ЗДІА. 2012. № 50 byж zaniechanie dziaіania w ogole. Czіowiek tolerancyjny ma prawo podejmowaж dyskusjк, takїe ma prawo do gіoњnego wyraїania swej odmiennej opinii. Wbrew potocznemu (i nie tylko) mniemaniu dyskusja z oponentem wcale nie oznacza nietolerancji. Istotne jest tutaj, jakie motywy leї№ u podstaw zaniechania, braku dziaіania, b№dџ prob іagodnej perswazji. Cech№ charakterystyczn№ czкњci postaw okreњlanych jako nietolerancyjne jest niewspoіmiernoњж miкdzy tym, ktory toleruje a tolerowanym (ta niewspoіmiernoњж jest w ogole cech№ tolerancji). W skrajnych przypadkach tolerujemy czyjeњ odmienne pogl№dy z poczucia wyїszoњci, np. intelektualnej, zezwalamy na odmiennoњж dla њwiкtego spokoju, z powodu tchorzostwa, wygodnictwa lub niewraїliwoњci i obojкtnoњci. W takiej sytuacji trudno juї wіaњciwie mowiж o tolerancji. Koncepcji tolerancji jako zaniechaniu dziaіania (poza sytuacjami kiedy zagroїone jest nasze їycie i mienie) przeciwstawiж moїna koncepcjк, wedіug ktorej tolerancja jest wartoњci№ humanistyczn№, a to znaczy їe nie jest ona autonomiczna, nie jest wartoњci№ sam№ w sobie tylko elementem zespoіu humanistycznych wartoњci i jako taka jest podporz№dkowana naczelnej zasadzie humanizmu, ktora czіowieka wskazuje jako dobro naczelne. Tolerancjк trzeba wiкc traktowaж nie jako zasadк czysto formaln№, ktorej wartoњж polega na samym jej przestrzeganiu, ale teї instrumentalnie, jako zasadк, ktora sіuїy realizacji okreњlonych wartoњci moralnych [9, 201]. W zwi№zku z tym mowi siк o dwoch stronach tolerancji. T№ drug№ powinno byж sprzeciwianie siк zіu i wszelkim postawom, ktore podwaїaj№ zasady humanizmu. W tym przypadku jednak, tak jak w przypadku tolerancji wobec odmiennoњci pojawia siк problem form i granic takiego sprzeciwu. Przy takim ujкciu tolerancji, propagowanie jej naleїaіoby popieraж gіownie z powodow moralnych z czym nie wszyscy siк zgadzaj№. K. Popper uwaїaі, їe tolerancjк naleїy aprobowaж gіownie z powodow poznawczych (nie znamy bowiem ostatecznej prawdy moralnej). Podobny pogl№d gіosi polski etyk J. Hoіowka. Wedіug niego czіowiek nietolerancyjny nie popeіnia bікdu moralnego, lecz bі№d intelektualny jest bowiem przekonany, їe to on ma zawsze racjк i nie dostrzega, їe w wielu okolicznoњciach pogl№dy mu obce mog№ byж tak samo dobrze uzasadnione,jak jego wіasne [4, 261]. Wieloznacznoњж pojкж etycznych utrudnia jednoznaczne rozstrzyganie problemow moralnych. Szczegolnie jest to widoczne w kulturach, w ktorych obowi№zuj№ce systemy wartoњci charakteryzuj№ siк pewn№ niezupeіnoњci№. „Niezupeіnoњж” aksjologii potocznych prowadzi do tego, їe w ich obrкbie rozstrzyganie niektorych problemow moralnych nie jest moїliwe, їe pewne dylematy moralne pozostaj№ nierozstrzygniкte, їe w pewnych sytuacjach nie moїna kategorycznie, jednoznacznie orzec, jak naleїy post№piж, po czyjej stronie leїy racja. Czy jest zalet№ czy mankamentem potocznych aksjologii, їe na pewne pytania nie ma odpowiedzi? Powiedziaіabym (podzielam w tym wzglкdzie pogl№d H. Eilstein), їe jest to raczej ich zalet№, a nie wad№ [3, 144]. Owa „niezupeіnoњж”, „nie-kategorycznoњж” jest (moїe byж) џrodіem tolerancji, bo nie d№їy siк wowczas do prawdy jedynej, absolutnej. Ale ta „mglistoњж” aksjologiczna tolerancji nie wszystkim siк podoba. Nie akceptuj№ jej przede wszystkim zwolennicy absolutyzmu etycznego przekonani, їe s№ w posiadaniu Ewa Starzyсska-Koњciuszko, 2012 104 Філософія ostecznej prawdy moralnej. Swoista dialektyka tolerancji przejawia siк takїe takїe w tym, iї w okreњlonych sytuacjach postawк tolerancji siк postuluje, w innych poddaje krytyce; raz jest uznawana za wartoњж godn№ upowszechnienia, innym razem podlega dezaprobacie jako antywartoњж. Owa dezaprobata, co warto podkreњliж, pojawia siк w sytuacji, gdy tolerancja jest zagwarantowana w ustawodawstwie paсstw demokratycznych, jest wiкc nie tylko dezaprobat№ moraln№ ale teї wymierzona jest przeciwko obowi№zuj№cemu prawu. Wspoіczeњnie przywykliњmy uwaїaж, iї tolerancja jest wartoњci№, tak jak jest ni№ sprawiedliwoњж czy godnoњж. Powszechnoњж gіoszenia idei tolerancji w czasach wspoіczesnych (idea tolerancji, przypomnijmy, stanowi fundament aksjologii liberalnej, na niej oparta jest teї „polityczna poprawnoњж”) spowodowaіa, iї jesteњmy skіonni uznaж tolerancjк za wartoњж, niektorzy nawet w hierarchii wartoњci szczegolnie preferowanych (cenionych, cennych) przyznaliby jej uprzywilejowane miejsce,a nawet uznali za wartoњж uniwersaln№. Wartoњж to termin ogolny. Jej desygnatami s№ (mog№ byж) wartoњci okreњlane przy pomocy roїnych nazw, np. dobro, przyjemnoњж, poїytek, sprawiedliwoњж, czy wіaњnie tolerancja. Wartoњci istniej№, bo ludzie dokonuj№ ocen i wyborow. Owe dziaіania ujawniaj№ istnienie wartoњci. Jak№ wartoњci№ jest tolerancja? Tolerancja jest wartoњci№ przede wszystkim pragmatyczn№. Jest uїyteczna w їyciu spoіecznym, bo jej obecnoњж w zachowaniach wiкkszoњci jest gwarancj№, iї wszelkie mniejszoњci (narodowe, religijne itd.) bкd№ czuіy siк bezpiecznie. Tolerancja jest wartoњci№ utylitarn№, bo przynosi poїytek z punktu widzenia praktycznego, spoіecznego їycia. Tolerancja jest teї wartoњci№ indywidualn№, cnot№ (zalet№) moraln№ w tym sensie, iї ludzie tolerancyjni pozbywaj№ siк uprzedzeс, pychy, arogancji intelektualnej, staj№ siк lepsi jako ludzie. Tolerancja to cecha „piкknego charakteru”, wi№їe siк z postaw№ moraln№ czіowieka a nie „wіasnoњciami dokonywanych przez niego czynow” [4, 261]. Tak ujкta tolerancja, jako typ postawy moralnej, jako zaleta charakteru nie jest wartoњci№ uniwersaln№. Uniwersalnoњж jakiegoњ pojкcia zakіada, їe wszyscy (lub wiкkszoњж) wyraїa na nie zgodк, akceptuje je. Takiej zgody powszechnej na tolerancjк nie byіo i nie ma. Mimo niew№tpliwych sukcesow, jakie odniesiono w walce z nietolerancja religijn№ i prawnego zagwarantowania tolerancji prawdziwe „kіopoty z tolerancj№” pojawiіy siк, gdy odniesieniem dla tej postawy staіy siк moralnoњж i obyczaje. Niektorzy uwaїaj№, їe tolerancja jest zіa (jest antywartoњci№), bo nakazuje znoszenie (tolerowanie) zwyczajow, opinii, pogl№dow, postaw, preferencji, ktore stanowi№ odstкpstwo od spoіecznie akceptowanych norm. Tolerancja jest zіa, bo wymusza aprobatк dla postaw, ktore wiкkszoњж spoіeczeсstwa ocenia negatywnie. Jest antywartoњci№, bo wymusza faіsz, hipokryzjк (zgadzam siк, udajк czіowieka tolerancyjnego, bo wszyscy tego ode mnie oczekuj№, bo tolerancja jest w modzie, bo tak nakazuje „polityczna poprawnoњж”, bo nie chcielibyњmy aby nasz№ nietolerancjк okreњlano jako przejaw koіtuсstwa i barbarzyсstwa). Innym z zarzutow, jaki stawia siк tolerancji Antynomie tolerancji 105 ISSN 2072-1692. Гуманітарний вісник ЗДІА. 2012. № 50 jest paternalizm. Coњ siк toleruje, ale pod jakimњ warunkim, np. їe ci, ktorzy s№ tolerowani nie bкd№ podwaїali autorytetu wіadzy. Granica tolerancji jest wyznaczana arbitralnie przez wіadzк (tolerujemy tylko to, co wіadza zezwala nam tolerowaж, poza t№ granic№ tolerancja nie obowi№zuje). Tolerancja moїe wiкc byж praktykowana, ale tylko w obrкbie granic wyznaczonych przez wіadzк, a to znaczy, їe tolerancja tak ujкta zawiera w sobie samej џrodіo nietolerancji. Tolerancjк odrzuca siк teї z powodu tego, їe jest samozwrotna (nie ma tolerancji dla nietolerancji) i z powodu jej granic. Filozofowie orientacji religijnej (w Polsce – gіownie neotomiњci) a takїe roїnego rodzaju fundamentaliњci odrzucaj№ tolerancjк (traktuj№ jako antywartoњж), bo jest ona form№ moralnego relatywizmu. Polski filozof katolicki P. Jaroszyсski, autor hasіa „tolerancja” w „Powszechnej Encyklopedii Filozofii” odrzuca tolerancjк z powodu jej relatywizmu (tolerancja nie zawsze odwoіuje siк do dobra i zіa, albo ustala nowe dla niej kryteria). Wyrazem owego relatywizmu tolerancji jest to, їe posiada ona granice. Skoro posiada granice nie moїe byж uznana za „naczeln№ normк postкpowania”. Jako їe granice tolerancji s№ pіynne i dowolnie ustalane, idea (zasada) tolerancji „іatwo moїe przerodziж siк w narzкdzie manipulacji, a nawet dyskryminacji w stosunku do postaw uznanych za politycznie (ideologicznie) niepoprawne, a ktore opieraj№ siк na prawie naturalnym i dziedzictwie kultury chrzeњcijaсskiej. Z tego wzglкdu tolerancja nie moїe byж uznana za obiektywn№ podstawк ludzkiej moralnoњci” [5, 485]. W niektorych wersjach (permisywizm, neomarksizm) zasada tolerancji moїe doprowadziж – zdaniem Jaroszyсskiego „do odwrocenia klasycznej zasady etyki, gіosz№c, iї zіo naleїy czyniж, a dobra unikaж [5, 485]. Tolerancja jest antywartoњci№, bo zdaniem P. Jaroszyсskiego „pozwala na zaciemnianie lub manipulowaniem sensem okreњlaj№cym relacje miкdzyludzkie i spoіeczne” i dalej: „sіuszne, bo oparte na realnym odroїnieniu dobra i zіa, odnosz№ce siк do ludzkiej podmiotowoњci i godnoњci prawa chroni№ce przed dyskryminacj№ z powodow rasowych lub etnicznych miesza siк z pseudo - prawami mniejszoњci seksualnych lub ogranicza dla pogl№dow prawicowych” [5, 485]. Wedіug P. Jaroszyсskiego przy pomocy dobra i zіa moїna oceniж dyskryminacjк ze wzglкdu na pochodzenie etniczne, ale dyskryminacja z powodu odmiennoњci seksualnej ocenie wedіug tych kategorii juї nie podlega. Naleїy walczyж o godnoњж, podmiotowoњж i prawa dla niesіusznie dyskryminowanych, ale nie dla wszystkich. Charakterystyczne dla wypowiedzi Jaroszyсskiego jest to, їe skupia siк on na krytyce tych cech tolerancji (lub jej skutkow), ktorych nie akceptuj№ sami zwolennicy tolerancji, albo przypisuje im pogl№dy, ktorych nie gіosz№. Traktowanie tolerancji jako antywartoњci (wartoњci negatywnej), przy, co warto zauwaїyж, ї№daniu (sіusznym) tolerancji dla wіasnych przekonaс, jest cech№ wszystkich zwolennikow absolutyzmu aksjologicznego i etycznego. Z punktu widzenia absolutyzmu istnieje jedna prawda (prawda absolutna), wartoњci stanowi№ odrкbn№ rzeczywistoњж, niezaleїn№ od subiektywnych nastawieс jednostek, interesow, grup spoіecznych, procesow, historycznych. S№ one staіe i niezmienne. Z punktu widzenia relatywizmu (tolerancja jest form№ relatywizmu etycznego) nie ma jednej prawdy; wartoњci, dyrektywy, zalecenia moralne s№ wartoњciami tylko dla Ewa Starzyсska-Koњciuszko, 2012 106 Філософія kogoњ lub ze wzglкdu na coњ. Istnieje – wedle relatywistow – wiele wiarygodnych systemow (pojкж, zasad, wartoњci). Nie ma racji (obiektywnych argumentow) na podstawie ktorych daіoby siк wybraж jeden z nich, a odrzuciж inne, dlatego naleїy tolerowaж odmienne od tych, ktore my sami przyjmujemy. Relatywiњci twierdz№ teї, їe istniej№ takie problemy moralne, ktorych rozwi№zanie jest moїliwe tylko w ramach systemow moralnych istniej№cych w danej kulturze. Poza t№ kultur№ s№ nierozwi№zywalne. Tolerancja jest zwi№zana z pewn№ postaci№ relatywizmu etycznego, z relatywizmem ograniczonym, a nie t№ jego wersj№, ktora zakіada, їe skoro kaїdy moїe mieж racjк ze swego punktu widzenia, to wszystko wolno. Ј№czenie tolerancji z radykalnym relatywizmem jest nieporozumieniem i prowadzi do zrownywania tolerancji z nihilizmem lub immoralizmem. Zwolennicy tolerancji odrzucaj№ te postacie relatywizmu, zgodnie z ktorymi twierdziж moїna wszystko. O tym, їe „nie wszystko” њwiadczy to, iї tolerancja posiada swoje granice. Zwolennicy tolerancji nie twierdz№, їe moїe byж ona stosowana bez ograniczeс, ale zarowno kryteria, jak i powody dla ktorych owe granice byіy wyznaczane, s№ zmienne. Zmiennoњж owych kryteriow jest uwarunkowana historycznie a nie zaleїna od arbitralnych decyzji. Niektore z nich straciіy na aktualnoњci. J. Locke, ktorego zasіugi dla upowszechnienia idei tolerancji s№ powszechnie znane uwaїaі, їe nie wolno tolerowaж ateistow. Od czasow Locke'a pluralizm religijny i polityczny zyskaіy szerok№ akceptacjк, w czym udziaі miaі teї J. Locke, ale jego nietolerancja wobec ateistow przez pluralistyczne spoіeczeсstwa nie moїe byж akceptowana. Formuіa tolerancji zaproponowana przez J. Locke'a z dzisiejszego punktu widzenia neoliberalnej aksjologii byіaby form№ tolerancji wybiorczej. Podobnie jak stanowisko polskiego filozofa P. Jaroszyсskiego, ktory jednakїe sіusznie zwraca uwagк na moїliwoњж naduїyж, manipulowania ide№ tolerancji. Tolerancja, co oczywiste, jest zwi№zana z pluralizmem. Nie ma tolerancji tam, gdzie nie ma pluralizmu, i nie ma pluralizmu bez tolerancji. Pluralizm jest warunkiem koniecznym zaistnienia tolerancji, ale nie gwarantuje, їe wszystkie postawy (pogl№dy) objкte pojкciem tolerancji zyskaj№ szerok№ aprobatк spoіeczn№. Dobrze to widaж w naszym spoіeczeсstwie. Odmiennoњж religijna, etniczna s№ zazwyczaj – chociaї i tutaj zdarzaj№ siк konflikty – tolerowane, natomiast tolerowanie odmiennoњci w sferze moralnej a szczegolnie obyczajowej napotyka na opor. Od czasow „Listu o tolerancji” J. Locke'a jej zwolennicy starali siк okreњliж granice tolerancji. J. Locke uwaїaі, їe „urz№d nie powinien tolerowaж їadnych dogmatow przeciwnych i wrogich spoіeczeсstwu ludzkiemu lub dobrym obyczajom, koniecznym do zachowania w dobrym stanie spoіecznoњci obywatelskiej”, Wolter twierdziі, їe nie moїe byж tolerancji dla fanatykow („Traktat o tolerancji napisany z powodu њmierci Jana Calasa”). Ograniczeniem tolerancji s№ reguіy wchodz№ce w skіad tzw. etyki uniwersalnej. Pіynnoњж granic tolerancji, ich historyczna zmiennoњж nie jest wiкc caіkowita. Istnieje staіy fundament (staіa granica) dla tolerancji w postaci reguі tworz№cych etykк uniwersaln№. Nie moїna tolerowaж zabojstwa, kradzieїy, gwaіtu. Nie wolno naruszaж praw czіowieka, nie ma tolerancji dla zachowaс godz№cych w ludzk№ godnoњж K. Popper uwaїaі, iї granice tolerancji obejmuj№ te dziaіania, Antynomie tolerancji 107 ISSN 2072-1692. Гуманітарний вісник ЗДІА. 2012. № 50 ktore skierowane s№ przeciwko spoіeczeсstwu. Nie ma zgody na nieograniczon№ tolerancjк, bo „nieograniczona tolerancja prowadzi nieuchronnie do zaniku tolerancji” [10, 289]. Nie moїemy wiкc, zdaniem Poppera, tolerowaж nietolerancyjnych. Jeњli „rozszerzymy nieograniczon№ tolerancjк nawet na tych, ktorzy nie s№ tolerancyjni, jeїeli nie jesteњmy przygotowani do obrony tolerancyjnego spoіeczeсstwa przed atakami nietolerancyjnych, to tolerancyjni zostan№ zniszczeni a wraz z nimi tolerancja” [10, 289]. Trzeba domagaж siк, wіaњnie w imieniu tolerancji „prawa do nietolerowania nietolerancyjnych. Musimy ї№daж, by kaїdy ruch gіosz№cy nietolerancjк byі stawiany poza prawem i musimy uwaїaж podїeganie do nietolerancji i przeњladowaс za zbrodniк, tak samo jak uwaїamy za zbrodniк morderstwo, kidnaperstwo lub powrot do handlu niewolnikami” [10, 290]. Te ograniczenia stawiane tolerancji przez Poppera odnosz№ siк nie tylko do jednostek, ale teї ugrupowaс politycznych bazuj№cych na nacjonalizmie, rasizmie czy antysemityzmie. Nie ma wiкc tolerancji dla pogl№dow gіosz№cych nacjonalizm, rasizm, szowinizm, antysemityzm. Takїe J. Rawls uwaїaі, їe nie moїe byж tolerancji dla nietolerancyjnych. Przyznawaі tolerancyjnym prawo do ograniczania dziaіalnoњci nietolerancyjnych. Zdaniem J. Rawlsa, wolnoњж, np. nietolerancyjnej sekty, moїe byж ograniczona, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, iї dziaіalnoњж owej nietolerancyjnej sekty zagraїa bezpieczeсstwu ludzi kieruj№cych siк zasad№ tolerancji lub (i) zagroїone jest bezpieczeсstwo instytucji opartych opartych na wolnoњci [11, 300]. Przy czym, jak twierdzi J. Rawls, nawet wowczas, gdy tolerancyjni ograniczaj№ wolnoњж nietolerancyjnych, nie mog№ uczyniж tego „w imiк powiкkszania zakresu wolnoњci”, bo nie odbiera (nie ogranicza siк) wolnoњci niektorym (nietolerancyjnym) po to, by poszerzyж wolnoњж innych (swoj№ wіasn№). Wolnoњж nietolerancyjnych ogranicza siк „dla dobra rownej wolnoњci gwarantowanej przez sprawiedliw№ konstytucjк, ktorej zasady sami nietolerancyjni uznaliby w sytuacji pierwotnej” [11, 301]. Granicк tolerancji u Rawlsa stanowi wiкc nasze wіasne bezpieczeсstwo i bezpieczeсstwo instytucji opartych na wolnoњci. Wolnoњж nietolerancyjnych ograniczamy wiкc tylko w przypadkach szczegolnych, „kiedy jest to niezbкdne dla zachowania samej zasady wolnoњci” [11, 300]. Zasad№ jest ustanowienie sprawiedliwej konstytucji, czyli takiej, ktora oferuje i gwarantuje wolnoњci rownego obywatelstwa: „sprawiedliwy winien kierowaж siк zasadami sprawiedliwoњci, a nie okolicznoњci№, їe niesprawiedliwy nie moїe siк skarїyж” [11, 300-301]. K. Popper w eseju „Tolerancja i intelektualna odpowiedzialnoњж” zapytuje: co mog№ zrobiж humaniњci, intelektualiњci, aby akty terroru, nienawiњci i przemocy u џrodeі ktorych leїy nietolerancja, aby te wszystkie okropne rzeczy nie zdarzyіy siк juї nigdy? To wіaњnie intelektualiњci jako w duїej mierze odpowiedzialni za najgorsze przejawy nietolerancji, zbrodnie dokonywane w imiк idei, teorii czy religii musz№ znaleџж sposob, aby ograniczyж akty nietolerancji. U џrodeі tolerancji (jak i nietolerancji) leїy idea prawdy. Wiedziaі o tym juї Sokrates mowi№c, їe „lepiej jest niepewnoњci doznawaж, niї nieprawoњж czyniж”. Ten pogl№d Sokratesa prowadzi – w Ewa Starzyсska-Koњciuszko, 2012 108 Філософія przekonaniu Poppera – o czym wieki poџniej przekonywaі bкdzie Wolter do tolerancji. Wolter na pytanie: co to jest tolerancja odpowiedziaі: jest ona „koniecznym nastкpstwem zrozumienia, їe jesteњmy omylnymi ludџmi; myliж siк jest ludzk№ rzecz№ i my wszyscy ci№gle popeіniamy bікdy. Wszak to pozwala przebaczaж sobie nawzajem nasze gіupstwa”. Skrajnemu relatywizmowi prowadz№cemu do anarchii, bezprawia i przemocy Popper przeciwstawia „krytyczny pluralizm”. „Krytyczny pluralizm” jest jedynym sposobem na poskromienie przemocy. Jego istot№ jest to, їe dopuszcza rywalizacje miкdzy roїnymi teoriami. Owa rywalizacja polega na dyskutowaniu teorii i ich odrzucaniu (krytycznej eliminacji). Popper wymienia trzy zasady racjonalnej dyskusji: 1) zasada (byж moїe jest tak, їe racja jest po Twojej stronie, byж moїe to ja mam racjк, ale moїe byж tak, їe oboje nie mamy racji) [10, 233]. 2) zasada racjonalnej dyskusji (rozwaїamy racje za i przeciw jak najbardziej bezosobowo) i 3) „zasada przybliїania do prawdy”, dziкki merytorycznej, racjonalnej dyskusji zbliїamy siк do prawdy, do lepszego zrozumienia, takїe wtedy, gdy ostatecznie nie osi№gamy zgodnoњci pogl№dow. Powyїsze zasady maj№ charakter poznawczy (epistemologiczny), ale poniewaї implikuj№ tolerancjк (wyrozumiaіoњж) s№ takїe (jednoczeњnie) zasadami etycznymi [10, 234]. Dla Poppera idea prawdy jest podstawow№ zasad№ regulatywn№, o czym w jego przekonaniu intelektualiњci zapomnieli. W interesie poszukiwania prawdy muszк innego nie tylko tolerowaж, lecz takїe „uznaж za potencjalnie rownouprawnionego” [10, 234]. Stara etyka zawodowa uczonych jest – zdaniem Poppera – nietolerancyjna i nierzetelna intelektualnie, bo zabraniaіa robienia bікdow i przyznawania siк do bікdow.: „Musimy sobie uњwiadomiж, їe do wykrycia i korekty bікdow potrzebujemy innych ludzi (a oni nas); zwіaszcza tych ludzi, ktorzy wyrastali pod wpіywem innych idei, w innym њrodowisku. Takїe to prowadzi do tolerancji” [10, 237]. Выводы Owych racji poznawczych nie aprobuj№ jednak niektore stanowiska etyczne. Formalizm etyczny i etyka umowy spoіecznej nie widz№ podstaw, aby aprobowaж tolerancjк z powodow poznawczych. Formaliњci uwaїaj№, їe znaj№ prawdк moraln№, podobnie jak etyka umowy spoіecznej [4, 261]. Zwolennicy zaњ absolutyzmu etycznego byliby w stanie zaakceptowaж tolerancjк tylko w jednym przypadku, gdy przekonaj№ siebie, їe tolerancja jest bezwzglкdnym obowi№zkiem Utylitaryzm natomiast „zajmuje maіo przekonuj№ce stanowisko. Zaleca jej przestrzegaж, gdy jest uїyteczna, i proponuje j№ porzuciж, gdy wywoіuje konflikty lub upadek moralnoњci” [4, 261]. Jedynie etyka cnoty i etyka miіoњci bliџniego oraz etyka uprawnieс jednoznacznie opowiadaj№ siк za tolerancj№. Перспективы дальнейших исследований Wiele wzglкdow spoіecznych i moralnych przemawia za tolerancj№. Tolerancja chroni roїnorodnoњж, ktora jest najwiкksz№ wartoњci№ ludzkiego њwiata, zapewnia poczucie bezpieczeсstwa roїnym mniejszoњciom, a tym samym pacyfikuje akty nietolerancji. Jako typ postawy moralnej jest form№ dobrowolnego zobowi№zania, ktorego przyjкcie usprawnia czіowieka moralnie. Nie moїna jednak, wіaњnie w imiк tolerancji, pozostawaж obojкtnym na Antynomie tolerancji 109 ISSN 2072-1692. Гуманітарний вісник ЗДІА. 2012. № 50 argumenty przeciwnikow tolerancji. Tolerancja jest aksjomatem wspoіczesnej demokracji, ale jej formuіa w њwietle krytyki przeciwnikow i problemow z jakimi boryka siк wspoіczesny њwiat (fundamentalizm, terroryzm, sytuacja mniejszoњci etnicznych w wielu krajach, paternalizm wіadzy) wymaga dyskusji i (byж moїe), szczegolnie jeњli chodzi o granice tolerancji, przeformuіowania. Bibliografia 1. J. Bereneger, Tolerancja religijna w Europie w czasach nowoїytnych, Poznaс 2002 2. Borradori G., Filozofia w czasach terroru. Rozmowy z Jurgenem Habermasem i Jacques'em Derrid№, Warszawa 2008 3. H. Eilstein, Homo sapiens i wartoњci. Eseje, Warszawa 1994 4. J. Hoіowka, Etyka w dziaіaniu, Warszawa 2001 5. P. Jaroszyсski, „Tolerancja”, w: Powszechna Encyklopedia Filozofii, Lublin 2011, t.2 6. Lecler J., Historia tolerancji w wieku tolerancji, Warszawa 1964 7. Legutko R., Etyka absolutna i spoіeczenstwo otwarte, Krakow 1998 8. Locke J., List o tolerancji, Krakow 1963 9. M.Michalik, Szkice o kryteriach moralnych, Warszawa 1980 10. Popper K., W poszukiwaniu lepszego њwiata, Warszawa 1997 11. Popper K., Spoleczenstwo otwarte i jego wrogowie, Warszawa 1992 12. Rawls J., Teoria sprawiedliwoњci, Warszawa 1994 13. Tolerancja jako wartoњж i problem edukacyjny, pod red. A. M. de Tchorzewskiego, W. M. Woіoszyn-Spirka, Bydgoszcz 2000 14. Tolerancja, pod red. B. Karolczak-Biernackiej, Warszawa 1992 EWASTARZYСSKA -KOЊCIUSZKO University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Department of Philosophy, Poland E-mail: [email protected] ANTINOMIES OF TOLERANCE In the article I present the idea of antimonies of tolerance. Despite the fact that tolerance is guaranteed by the legislation of democratic countries, the formula of tolerance popularized by liberals seems to be problematic. Nowadays we face the disproportion between the universality of tolerance propagation and the acts of intolerance, which are the results of the very tolerance. Antimonies of tolerance are currently expressed by the presence of –on one hand - the propagators and defenders of tolerance and on the other hand – the enemies(the opponents of unlimited tolerance). In the article I depict the arguments “for” and “against” tolerance, as well as the problem of the boundaries of tolerance. Key words: tolerance, democracy, pluralism, critical pluralism, k. popper, j. rowls, p. jaroszyсski, j. hoјowka Стаття надійшла до редколегії 15.05.12 Прийнята до друку 20.05.12 Ewa Starzyсska-Koњciuszko, 2012 110