docWrzesień 2015 - Miesięcznik Pomerania
download 
Reklamacja Transkrypt
Wrzesień 2015 - Miesięcznik Pomerania
Kaszuby w pieśni artystycznej s. 57–59 Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego. Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska W NUMERZE: W NUMERZE: 3 Zjôzd w òdjimkach Òdj. Arkadiusz Wegner Opowieść o losach Polski 43 Prekursor KordaKowalskim rozmawiał Dariusz ZKrzysztof dr. Januszem Majkowski 5 Od konnych omnibusów do Pesa Duo 9 Sławomir Zanurzony w kaszëbiznie Lewandowski Dariusz Majkòwsczi Teatr widokiem 118 To cë Szekspirowski béł ale szpòrt…z na żokach! na gwiazdy Grażyna Antoniewicz Róman Drzéżdżón 12 Zéńdzenia ù Méstra Jana. Jón Trepczik 10 w Jubilatka Politechnika ùbecczich zôpiskach do 1956 r. (dz. 4) Marta Słôwk Szagżdowicz Fòrmella 14 1 w PRL-u 11 Hochsztapler Kaszëbizna w nr stolëcë Stanisław Salmonowicz kg 16 Reminiscencje kaszubskie w malarstwie Kaszubi w Gdańsku. Gdańsk stolicą Kaszub? – 12 prof. Kazimierza Ostrowskiego raz jeszcze!Dorna Małgorzata Borzyszkowski 18 Józef Z południa. Świętowanie książki 17 Kazimierz Działo sięOstrowski w Gdańsku 18 Teresa Swiãtowanié ksążczi Juńska-Subocz Tłóm. Danuta Pioch 18 Kaszubi Pòmión skòwrónka Renata Gleinert 20 na Pomorzu–Zachodnim Tómk Fópka na przestrzeni wieków (cz. 2) 20 Zygmunt OżywiająSzultka przeszłość 22 Marek Szlachã warszawieniô „Kaszëbsczich nótów” Adamkowicz Tomôsz Fópka 22 O Brzôd kònkùrsu 24 parafii WygodaDrzéżdżona i jej duszpasterzach (cz. 2) Stanisłôw Janke Józef Borzyszkowski 28 Zbigniew (Binek) Urbanowski – zapomniany 23 tucholski Na zdrowié wejrowsczich artysta (cz. 2) szewców rd Maria Ollick 30 dziennikarze wobec regionalnej 24 Pomorscy Tacewnô pòzwa „Grif ”. Wòjcech Czedrowsczi wspólnoty i różnorodności w papiorach bezpieczi (dz. 2) Andrzej Hoja Słôwk Fòrmella 31 Z drugiej ręki 26 Zapachy mieszane, czyli o Coco Chanel Salmonowicz 32 Stanisław Kaszëbsczi dlô wszëtczich. Ùczba 46 Róman Drzéżdżón, Danuta Pioch 28 Młodokaszuba, żołnierz, starosta (cz. 1) 34 Marian SzkolnyHirsz spacer Marta Szagżdowicz 30 Na kùńc Eùropë i jesz dali… NAJÔ ZÙCZBA Tomaszã Plichtã gôdô Dark Majkòwsczi 35 ò Wòjcechùkróm Bùchhòlzu 32 Wspòmink Ùczba 37. Kaszëbsczi w 100. Drzéżdżón, roczëznã Danuta Pioch Róman Kazimierz Jaruszewski, tłóm. DM 34 Terpy stworzyły Fryzów Jacek Borkowicz 35 XIX-wieczny dworzec w nowej szacie Sławomir Lewandowski 36 VIII Zéńdzenié I–VIII Najô Ùczba Borachów – Borzyszkowskich z Piekła rodem 35 Józef Jô jemBorzyszkowski kòmédiantã 39 Ze Spotkanie rodu Aubracht Prądzyńskich Zbigniewã Jankòwsczim gôdô Stanisłôw Janke Ryszard Prądziński 39 Listy Dzień Edukacji, czyli po naszamu Uczby 40 Maria Pająkowska-Kensik 42 Zrozumieć Mazury. Sowiróg 39 Mirosława Möller Waldemar Mierzwa Szkoła 44 Wësziwk, kaszëbizna i wòjnowé przeżëca... Red. 40 „Gdynia” w Holandii Busler 46 Andrzej „Chałupy welcome to...” Sławomir Lewandowski, tłóm. Hana Makùrôt 42 Żyją w niewygasłej pamięci 47 Kazimierz WczasoweOstrowski rekordy Ryszard Struck 42 Ostatni Żëją w niewëgasłi pamiãcëpogańskiego Pomorza 48 skrawek wolnego Tłóm. Danuta Pioch Jacek Borkowicz 49 Kociewia. Chodzić jak w marzeji 44 ZBiég za zdrowim Maria Pająkowska-Kensik Bògumiła Cërockô 49 Borowiacka sztuka ludowa i muzyka Trzebiatowie 46 w Wiérztą żëcé pisóné Maria Gielniak, Ollick tłóm. Bòżena Ùgòwskô Maya 50 Réza szpùrama ksãdza Heyczi ZrozumiećJanka Mazury. Pobożność 48 Stanisłôw Waldemar Mierzwa 51 Numeratór rd 50 Z drugiej ręki 52 Lektury 51 Listy 54 Słonecznô òszalałosc Lektury 53 Edita Jankòwskô-Giermek, Marta Miszczak 56 Niemiecka w stanie wskazującym? 57 Pamiętajmypiłka o Żeromskim – piewcy morza Janusz Kowalski Jerzy Nacel 57 Dom w kaszubskiej pieśni noc w Kucharską-Szefler Kanadzie 59 ZPusta Aleksandrą i Witosławą Aleksandra Kurowska-Susdorf Frankowską rozmawiała Bogumiła Cirocka 60 miónczi z wiatrã 62 Na Klëka Òdj. Arkadiusz Wegner 66 Klëka X Konkurs „Moja pomorska rodzina” 61 Krzysztof Kowalkowski 67 Instrukcjô òbsłudżi abò nowô miotła Po czim pòznac artistã 67 Tómk Fópka Tómk Fópka 68 Naju pëlckòwsczi jiwer z lesnym 68 Rómk Drzéżdżónk Pëlckòwsczi meloman Òbkłôdka IV: Mòje serakòjsczé miesące Rómk Drzéżdżónk Jarosłôw Kroplewsczi POMERANIA SÉWNIK 2015 POMERANIA LËSTOPADNIK 2014 Od redaktora Na okładce „Pomeranii” prezentujemy artystów, którym zawdzięczamy dwupłytowy album „Kaszuby w pieśni artystycznej”. Warto zwrócić na niego uwagę z wielu względów, ale chciałbym przede wszystkim wspomnieć o niezwykłej dbałości o każdy element tego dzieła. Od strony graficznej wszystko świetnie dopasowane: okładka, nadruk na płytach, kartonik, w którym mieści się całość... Nie ma się do czego „przyczepić”. Do tego książeczka z informacjami o albumie oraz wykonawcach i teksty pieśni w trzech językach: kaszubskim, polskim i angielskim. Współpraca ze znakomitym reżyserem dźwięku Mariuszem Zaczkowskim zaowocowała tym, że każda nuta brzmi jak należy. Nad kaszubszczyzną czuwał śp. prof. Jerzy Treder, co też słychać na płytach. Jak dowiadujemy się z rozmowy z Aleksandrą Kucharską-Szefler i Witosławą Frankowską (s. 57–59 tego numeru „Pomeranii”), sponsor strategiczny wydania albumu Tadeusz Szefler powtarza, że „jeśli coś robić, to najlepiej jak się da”. Niby oczywiste, nic odkrywczego, a jednak zastosowane w praktyce wywiera imponujące wrażenie. Już teraz zapraszamy na uroczystą promocję albumu do gdańskiego Ratusza Staromiejskiego 22 października o godzinie 18. Człowiekiem, który całe życie stosuje się do przytoczonej powyżej zasady, jest Janusz Kowalski – Kaszuba z wyboru i architekt-regionalista, który w sierpniu ukończył 90 lat. Na łamach naszego miesięcznika wspomina swoje dzieciństwo i młodość, tłumaczy, jak znalazł się w Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomorskim, i opowiada o podejmowanych przez siebie prekursorskich działaniach. Zapraszamy do lektury, a panu Januszowi życzymy co najmniej 120 lat. Dariusz Majkowski PRENUMERATA Pomerania z dostawą do domu! ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31 e-mail: [email protected] REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Piotr Machola (redaktor techniczny) Marika Jocz (Najô Ùczba) KOLEGIUM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Ewa Górska Stanisław Janke Wiktor Pepliński Bogdan Wiśniewski Tomasz Żuroch-Piechowski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Dariusz Majkowski Hanna Makurat Danuta Pioch Bożena Ugowska FOT. NA OKŁADCE Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: red.pomerania@ wp.pl • Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: [email protected] lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 – czynna w dni robocze w godzinach 7–17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. 2 Bartosz Sójka WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 DRUK Wydawnictwo Bernardinum Sp. z o.o. ul. Bpa Dominika 11 83-130 Pelplin Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. POMERANIA WRZESIEŃ 2015 WËDARZENIA Zjôzd w òdjimkach Pòstãpny rôz tësące lëdzy przëjachało na rokroczné pòtkanié Kaszëbów. Tim razã do pòspólny zôbawë rôcziła naju Réda. Najim Czëtińcóm przëbôcziwómë ò tim wëdarzenim w pôrã òdjimkach i zachãcywómë do òbezdrzeniô wiôldżi galerie fòtografiów na starnie www.kaszubi.pl. ... i na kòminë. Zjôzd w Rédze je ju ôpen! Fanë na masztë... Chcemë le jic (i jachac)! Zjazdowé atrakcje czekają. W Transcassubie përznã casno, tej kòżdô leżnosc do wëprosceniô gnôtów je wôrt wëzwëskac. Na zjazdach wôrt bëwac òd nômłodszich lat. Òdj. A. Wegner Chùtkò czëtôj i dôj mie zjazdową „Pòmeraniã” – gôdô przédnik pòmòrsczégò sejmikù Jón Kleinszmidt do marszôłka Mieczisława Struka. Fot. W. Gwizdała Prekursor W sierpniu 90. urodziny obchodził dr Janusz Kowalski, architekt-regionalista, który pokochał Kaszuby. Już w latach 50. upominał się o utworzenie w Gdańsku uniwersytetu, przez kilkadziesiąt lat nawoływał do odbudowy linii kolejowej z Wrzeszcza na Kokoszki. Inicjator Spływów Kajakowych „Śladami Remusa”. Współpracownik „Pomeranii” od latKowalski, 60. do dziś. W sierpniu 90. urodziny obchodził dr Janusz architekt-regionalista, który pokochał Kaszuby. Już w latach 50. upominał się o utworzenie w Gdańsku uniwersytetu, przez kilkadziesiąt lat nawoływał do odbudowy linii kolejowej z Wrzeszcza na Kokoszki. Inicjator Spływów Kajakowych „Śladami Remusa”. Współpracownik „Pomeranii” od lat 60. do dziś. Fot. W. Gwizdała Kat lat ych NASZE ROZMOWY Jest rok 1925. W Zamościu ósmego sierpnia rodzi się Janusz Kowalski... To oczywiste, że pierwszego roku życia się nie pamięta. Z późniejszych przekazów wiem, że wówczas mój ojciec (prawnik-cywilista po Uniwersytecie Poznańskim) był sędzią w Sądzie Grodzkim i w tym czasie uzyskał uprawnienia do bycia adwokatem, ale poza Zamościem. W 1926 ojciec przeniósł się do Hrubieszowa, gdzie jako adwokat dobrze zarabiał. Tam 1/3 mieszkańców stanowili Polacy, 1/3 Ukraińcy i 1/3 Żydzi. Był tam, co prawda, jeszcze jeden adwokat, ale ojciec pochodził z chłopskiej rodziny, więc przez chłopską klientelę był lepiej przyjmowany niż prawnik-szlachcic z sygnetem na palcu. Ojciec szybko przejął też mniej licznych klientów ukraińskich i żydowskich. Za zarobione pieniądze zbudował dom z 10 mieszkaniami. Myślał, że jak się zestarzeje, to z czynszu będzie miał na utrzymanie, bo jako pracujący na własny rachunek nie otrzymałby emerytury. Kiedy w 1929 zaczął się kryzys, ten plan diabli wzięli. Najpierw przyjechał do nas najstarszy brat ojca Wawrzyniec, który w kopalni w Klimontowie (dzisiejszej dzielnicy Sosnowca), prowadził kantynę. Kopalnia zbankrutowała, więc i kantyna była zbędna. Zajął mieszkanie z żoną i czworgiem dzieci. Drugi brat ojca Ludwik kupił tuż po wojnie, chyba w 1921 r., w Poznaniu łaźnię, która nieźle prosperowała. Ale i ona w 1929 r. upadła. Więc i ten mój stryj do nas przyjechał. Także jeden z braci matki Jarosław szukał u nas pomocy. W 1914 r. wstąpił do legionów. Był utalentowany muzycznie, grał na fagocie i na flecie. W wyniku kryzysu przysięgowego został internowany w Szczypiornie koło Kalisza. Po wojnie był kapelmistrzem orkiestry wojskowej w Kutnie, którą kryzys zlikwidował. Zamieszkał u nas z żoną i dziećmi. Oprócz mieszkania tata załatwił mu posadę kapelmistrza orkiestry strażackiej. Na koniec przyjechała jeszcze babcia z Janem, najmłodszym bratem ojca. Wszyscy moi stryjowie domagali się od ojca także pieniędzy. Uważali, że on jedyny z licznego rodzeństwa dostał od ich ojca sporo pieniędzy, aby mógł się wykształcić najpierw w gimnazjum w Kielcach (ale maturę zdał w Toruniu), a później na uniwersytecie w Poznaniu. Więc niech teraz – jakby te pieniądze POMERANIA SÉWNIK 2015 – oddaje. To nie było możliwe, bo także klientelę ojca-adwokata poważnie przerzedził kryzys. Teraz, gdy potencjalni klienci ojca spierali się na przykład o miedzę, to szli do księdza, do popa, do pastora lub do rabina. Decyzje tych tradycyjnych rozjemców oszczędzały stronom sporu kosztów sądowych i adwokackich. Moja matka tego nacisku ze strony swoich szwagrów nie wytrzymała. Rodzice przenieśli się do Lubartowa. Gdzie się zaczęła pańska edukacja? Do szkoły powszechnej chodziłem najpierw w Hrubieszowie, a po roku w Lubartowie. Po jej ukończeniu rozpocząłem naukę w gimnazjum biskupim w Lublinie. Do tej szkoły chodziłem tylko pół tygodnia. Ojciec zorientował się, że więcej było tam modlitw niż nauki. Przeniósł mnie do lubelskiego prywatnego gimnazjum im. Batorego. Na początku nie udawało mu się znaleźć dla mnie stancji, więc zamieszkałem u moich trzech braci stryjecznych. Jak oni mieszkali! Nie mieli nawet stołu. Śniadania jadło się, stojąc przy parapecie. Trudno się temu dziwić. Tylko jeden z nich pracował, i to ze słabą pensją. Pamiętam też, że ojciec przeszedł ze mną drogę z ich mieszkania do szkoły (to było 10–15 minut). Pokazywał, którędy mam iść, zaprowadził do mleczarni, czyli odpowiednika dzisiejszego baru mlecznego, tyle że ze znacznie mniejszym asortymentem, i wytłumaczył, że jeśli się zgubię, to mam podejść do policjanta, tzw. stójkowego, który wskaże mi drogę. Policjanci kiedyś byli przyjaciółmi obywateli. Po jakimś czasie ojciec znalazł mi stancję w Lublinie, ale rodzice i tak chcieli, żebym chodził do szkoły w Lubartowie. W podobnej sytuacji był syn burmistrza i dzieci kilku innych osób. Tata, który pełnił wtedy funkcję radnego miejskiego, wspólnie z innymi ojcami założył Towarzystwo Szkoły Średniej, a ono utworzyło 4-letnie gimnazjum. Zatrudniło m.in. nauczycieli wcześniej pracujących w 8-letnim gimnazjum (starego typu), które zbankrutowało pod wpływem kryzysu. Skończyłem tam przed wojną drugą klasę. W czasie wojny brał pan udział w tajnych kompletach? Nie od razu. Niemcy początkowo zezwolili na istnienie tylko szkół powszechnych. Wkrótce, chyba pod wpływem klęsk na froncie wschodnim, zostały dozwolone gimnazja i licea zawodowe. Wskrzeszono m.in. Lubelskie Techniczne Zakłady Naukowe (taki zespół liceów technicznych), ale żeby móc się tam uczyć, trzeba było mieć małą maturę, czyli 4 klasy gimnazjum. Ja mogłem powiedzieć, że mam trzy (trzecią w tajnym nauczaniu, czym podczas wojny lepiej było się nie chwalić). Na szczęście stworzono roczny kurs dokształcający. Po jego ukończeniu przyjęto mnie do pierwszej klasy liceum LTZN. Do wyboru miałem liceum budowlane, chemiczne, mechaniczne, drogowe i elektryczne. Ojciec wiedział, że moim ulubionym przedmiotem była geografia. Do dzisiaj mam przedwojenny atlas szkolny Romera, jakiego nikt inny w klasie nie miał. Powiedział wówczas: „Liceum ogólnokształcącego nie ma. Zostań budowlańcem”. Ojciec był pod wpływem kryzysu z 1929 r. i tego, co dotknęło dużą część rodziny. Jak twierdził, po wojnie – jeżeli przeżyjemy – będzie konieczność budowania, więc warto zostać inżynierem budowlanym. Dodam jeszcze, że liceum budowlane w Lublinie było tak naprawdę liceum architektonicznym, ale nie mogło się tak nazywać. Niektórzy nauczyciele LTZN przed wojną wykładali w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. 15 lipca 1944 r. zdałem maturę po 3 latach liceum budowlanego/architektonicznego. Tydzień później nastąpiła – jak to się dzisiaj mówi – zmiana okupacji. Tak to pan wówczas odbierał? Wtedy się mówiło o wyzwoleniu, ale ojciec chciał jak najszybciej uciec od tego wyzwolenia. Przed wojną starał się – będąc cywilistą – nie bronić złodziei, a teraz ci złodzieje znaleźli się na stanowiskach, działali w PPR lub w PPS. Gdy tylko pojawiła się taka możliwość, wyjechał do Gdańska. Ale jeszcze przez rok został na miejscu. To był rok, w którym trzeba było być bardzo ostrożnym. W tym roku mój brat stryjeczny poszedł do lasu i tam zginął. A jego starszy brat trafił na 10 lat na Syberię. Dla mnie pojawiła się możliwość pójścia na studia. Utworzono Politechnikę Warszawską z tymczasową siedzibą w Lublinie. Na wydział architektury tej PW planowano przyjąć 200 studentów. 5 NASZE ROZMOWY Zgłosiło się nas 170, wszyscy zostaliśmy przyjęci bez egzaminu. Na drugim semestrze zostało nas 52, na trzeci semestr do Warszawy przeszło nas 26. W stolicy zetknąłem się z hierarchicznym podziałem studentów. Najważniejsi byli uczestnicy powstania warszawskiego. Całą resztę traktowali z góry, w ogóle się do nas nie odzywali. Kolejne kategorie to pochodzący z dzielnic Warszawy nieobjętych powstaniem, mieszkańcy terenów podwarszawskich oraz przybysze z reszty Polski, czyli – jak mówili – wsiuny. redaktorów tego pisma i wkrótce zostałem jego redaktorem technicznym, a potem też redaktorem działu architektury. Opis historyczno-konserwatorski Bramy Słupskiej w Sławnie opublikowałem wlaśnie w „Politechnice” w 1948 r. To był mój debiut publikacyjny. 3-osobowym wykonać inwentaryzację jakiegoś zabytku, pomierzyć go. Z dwoma kolegami zrobiliśmy pomiar portalu zburzonego Dworu Artusa w Gdańsku oraz gotyckiej Bramy Słupskiej w Sławnie, gdzie mój brat stryjeczny był dyrektorem banku. Do pomiarów dołącza się opis histo- W Warszawie zainteresował się pan dziennikarstwem? Miałem sympatię, która studiowała w Wyższej Szkole Dziennikarskiej. Pisałem wspólnie z nią różne artykuły, przeprowadzaliśmy wywiady. Dostawała za te teksty dobre stopnie. Wiele się tam nauczyłem, ale straciłem rok moich studiów. Po zajęciach na WA PW przy ul. Lwowskiej szedłem na Rozbrat, gdzie ona studiowała. Słuchałem wraz z nią dziennikarskich wykładów, a następnie odprowadzałem ją do domu na Powiślu. Gdy wracałem do siebie, a mieszkałem w Domu Akademickim przy placu Narutowicza (kto zna Warszawę, ten wie, jakie to są odległości), zostałem napadnięty – straciłem pieniądze, które dostałem z domu na cały miesiąc. Wtedy zwróciłem się o pomoc do Krystyny Bierut, która też była studentką architektury. Chodzi o córkę ówczesnego prezydenta Polski Bolesława? Tak. Byłem znany z tego, że robiłem na studiach obszerne i wyraźnie pisane notatki z wykładów. Krystyna często przychodziła do mnie (zawsze z koleżanką) i je odpisywała. Kiedy powiedziałem jej o swoim problemie, obiecała, że mi pomoże. Dzięki niej i jej ojcu dostałem pracę w drukarni przy ul. Piusa XI (wcześniej i później Piękna, teraz znów Piusa, ale inny numer), gdzie zajmowałem się korektą. Były to głównie plakaty, choć zdarzały się też różne broszury i czasopisma. Po miesiącu dostałem z domu kolejne pieniądze, ale i tak nie przestałem pracować w drukarni. Jest takie powiedzenie, że gdy ktoś się przyklei do farby drukarskiej, to na całe życie. W tej drukarni był od kwietnia 1947 r. drukowany miesięcznik „Politechnika”. Tam poznałem 6 To jest tematyka, którą zwykle zajmują się historycy sztuki. Jak doszło do tego, że stał się pan autorem takiego artykułu? Jednym z przedmiotów na wydziale architektury jest historia architektury polskiej. Podczas praktyki wakacyjnej z tego przedmiotu trzeba było w zespole ryczno-konserwatorski, odpowiadający na pytania, kiedy ten obiekt powstał, czy są podobne, w jakich miastach itd. Setki studentów architektury robiło takie opisy, ale to ja jako pierwszy zdecydowałem się na publikację, było to zatem działanie prekursorskie. Kiedy analizuję swoje życie, to dochodzę do wniosku, że to prekursorstwo cały czas jest we mnie obecne. A artykuł został później POMERANIA WRZESIEŃ 2015 NASZE ROZMOWY zauważony m.in. przez ówczesnego dziekana Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej prof. Mariana Osińskiego. Miałem wówczas ukończone 2 lata studiów i zdane prawie wszystkie przedmioty z trzeciego roku. Tu trzeba, dla zrozumienia sytuacji, powiedzieć, a naA jak znalazł się pan w Gdańsku? wet zaakcentować, że moje dotychczaW 1945 r. mój ojciec został mianowany sowe studiowanie odbywało się zgodnie notariuszem w Gdańsku. Usiłowałem z programem przedwojennej Politechniwówczas zostać studentem architek- ki Warszawskiej. Natomiast studia w Potury w Politechnice Gdańskiej, ale litechnice Gdańskiej były prowadzone nie było wystarczająco wielu studen- według programu z Politechniki Lwowtów (z przedwojennej Politechniki skiej. A różnice między tymi programaWarszawskiej, także ze Lwowskiej), mi były znaczne. Niektóre przedmioty, dla których by można było utworzyć których uczyłem się w Warszawie, nie II rok studiów. Wróciłem więc do Warwystępowały w reszawy. alizowanym w PG programie lwowskim, a równocześnie w Gdańsk u były inne. Niektóre przedmioty „warszawskie” mi w Gdańsku zaliczono, na inne wykłady musiałem uczęszczać, żeby mieć zaliczony trzeci rok. Matka w tym czasie prowadziła wypożyczalnię książek, ale to nie wystarczało na utrzymanie. Poszedłem więc pracować na rok do Gdańskich Technicznych Zakładów Naukow ych. Uczyłem tam budownictwa (to była de facto architektura). Zarobiłem na utrzymanie, ale znów straciłem rok studiów. Ukończyłem je dopiero Wewnętrzna strona tytułowa „Politechniki” w 1952 roku. pokazująca strukturę tego pisma i początek Dyplom zrodebiutanckiego artykułu J. Kowalskiego. biłem z regionalizacji W 1948 mój ojciec ciężko (śmiertelnie) Lubelszczyzny. Zanim zostałem magizachorował. Moje przeniesienie się na strem inżynierem architektem, zostastudia w Gdańsku stało się konieczne. łem przyjęty jako zastępca asystenta POMERANIA SÉWNIK 2015 do katedry budownictwa, ale szybko zwolniło się miejsce w katedrze planowania krajowego i regionalnego, dokąd się przeniosłem. Zrobiłem doktorat z regionalizacji Polski. Jeszcze nie używałem sformułowania: struktura regionalna, tylko regionalizacja, czyli podział. W Polsce cały czas się nie mówi „struktura administracyjna”, ale „podział administracyjny”, tj. stosuje się nazewnictwo centralistyczne. Na Politechnice w Gdańsku były wśród studentów podziały podobne do tych z Warszawy? Tak. Tu wykładali i studiowali profesorowie i studenci ze Lwowa i z Wilna, przesiedleńcy ze wschodniej Galicji, z innych części międzywojennej Polski, w niewielkim procencie ludność miejscowa, nazywana pogardliwie „autochtonami” (Kaszubi, Kociewiacy, Polacy gdańscy). W Warszawie miejscowi pogardzali przyjezdnymi, a w Gdańsku było na odwrót. Dlaczego zaangażował się pan w walkę o utworzenie Uniwersytetu Gdańskiego? Znów ujawniło się w panu prekursorstwo? Do 1956 r. nie było takiej walki. Kadra Wyższej Szkoły Pedagogicznej rozbudowywała swoją uczelnię, nie mówiąc ni słowa o potrzebie powołania uniwersytetu. Po prostu siedzieli cicho, aby UB nie zaczęła się interesować ich życiorysami, niektórymi endeckimi. W większości były to osoby pożyteczne, ale ze wzrokiem skierowanym głównie w stronę KW PZPR. O czym partyjni dostojnicy (nie mylić z odstojnikami) nie mówili, o tym te baranki (tryki wytrzebione) nawet by myśleć nie chciały. Natomiast ja jako architekt-regionalista (planista zagospodarowania przestrzennego regionów) wiedziałem, że brak dużego uniwersytetu na północ od równoleżnika Poznania i Warszawy zubaża tę część Polski. Wielu zdolnych ludzi wyjeżdżało na studia do Torunia czy Poznania i nie wracało. Dlatego w 1956 r. w piśmie „Kontrasty”, redagowanym przez Izabellę Trojanowską, opublikowałem artykuł „O uniwersytet w Gdańsku”. Pamiętam słowa Lecha Bądkowskiego, który jeszcze przed drukiem powiedział mi: „to będzie pierwszy drukowany głos o potrzebie utworzenia uniwersytetu”. 7 NASZE ROZMOWY W 1956 brał pan aktywny udział w wydarzeniach październikowych. Walczył pan o socjalizm z ludzką twarzą? Od dziecka miałem lewicowe przekonania. Po październikowej odwilży zostałem członkiem partii, ale nie zrobiłem tego dla osobistych korzyści. Nawet o paszport z wizą za żelazną kurtynę nigdy się nie starałem. Nigdy też z nikim nie ustalałem tego, o czym będę publicznie mówił. Dlatego w różnych organizacjach byłem zawsze najwyżej wiceprezesem. Kolejny raz okazał się pan prekursorem, walcząc o odbudowę linii kolejowej z Wrzeszcza na Kokoszki i dalej. To prawda. Była to dla mnie ważna sprawa. Gdańsk, jako stolica Kaszub, jest naszym mózgiem i sercem. Potrzebujemy jednak też aorty, głównej tętnicy, od której dalej będą odchodzić poszczególne mniejsze tętniczki. Taką aortę stanowiła, istniejąca w latach 1914–45 linia kolejowa z Gdańska do Kokoszek. Oczywiście moja argumentacja była dla ówczesnych okupantów przysyłanych z Warszawy nie do przyjęcia. Tadeusz Fiszbach powiedział mi znacznie później, że miejscowi włodarze zastanawiali się nad tym, ale – o dziwo – socjalistyczne władze wolały tworzyć inwestycyjne podstawy komunikacji indywidualnej, tj. postanowiły zbudować obwodnicę Trójmiasta potrzebną dla tej aglomeracji, a nie dla połączenia Gdańska, stolicy Kaszub, z kaszubskimi powiatami. Cieszę się, że w końcu linia z Wrzeszcza na Kokoszki, jako Pomorska Kolej Metropolitalna, powstaje, ale zajęło to dużo czasu. Nie mówiąc o tym, że dzisiejsze władze województwa próbowały zawłaszczyć mój pomysł. Zwróciłem im na to uwagę podczas zebrania Towarzystwa Urbanistów Polskich i teraz często jestem zapraszany na różne uroczystości związane z powstawaniem PKM. W artykule „Ja – Kaszuba z wyboru”, wydrukowanym w książce Ja – Regionalista, używa pan określenia „okupanci polscy chowu warszawsko-centralistycznego”. Przed chwilą też wspomniał pan o okupantach. To nie za mocne słowa? Może pan doprecyzować, kogo ma na myśli? Moja odpowiedź będzie stała na dwóch nogach. Po pierwsze, całe nasze społe- 8 czeństwo od niepamiętnych czasów po dzień dzisiejszy składa się z niewolników i ich panów. Po drugie, nasi współcześni panowie, czyli kierownictwa partii, których niewolnikami są szeregowi członkowie partii, ale także i obywatele pozapartyjni, wmawiają nam, że istnieje dychotomia, dwupodział na prawicę i lewicę. W określeniu doktryny państwowej podział ten wydaje mi się niewystarczający. Ważniejszy jest moim zdaniem podział na regionalizm i centralizm. Centralizm widzimy dzisiaj na każdym kroku, też we wspomnianych partiach, gdzie rządzą jedynowładcy. Centralizm jest także w przestrzeni, dlatego centraliści z Warszawy ludzi spoza niej mają za nic, a szczególnie takich, którzy mówią innym językiem. Z kolei centraliści wojewódzcy mają za nic tych z powiatów. Na naszym terenie też to widzieliśmy i widzimy. Wielu nauczycieli, którzy przyszli po wojnie na Kaszuby, biło dzieci za mówienie po kaszubsku. A ilu było urzędników, z którymi nie dało się nic załatwić, jeśli się do nich zwróciło po polsku, ale z akcentuacją kaszubską? Pamiętam wiele takich sytuacji. Ale czy można ich nazwać okupantami? Oczywiście. Okupanci to ci, którzy są właścicielami niewolników. Wśród tych ostatnich jest gradacja, ale to nie zmienia faktu, że są niewolnikami. Ci rządzący z Warszawy i okolicy tam są u siebie, ale na innych terenach to okupanci. Ktoś będąc w mniejszości, nie mając kwalifikacji do tego, żeby rządzić, może panować tylko na podstawie siły. Taką siłą była kiedyś armia radziecka w Polsce, a w tej chwili jest nią bezwolność obywateli. Ludziom się już niczego nie chce, dlatego tylko 50% chodzi na wybory. To jest bierny opór. Jak człowiek urodzony w Zamościu trafił do Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego? Było to przed stanem wojennym. W sprawy kaszubskie angażowałem się znacznie wcześniej, ale nie będąc z urodzenia Kaszubą, nie decydowałem się na wstąpienie do ZKP. Ówczesna prezes Izabella Trojanowska zakończyła moje wahania (chyba wyczuwała je instynktownie) i stwierdziła, że nadszedł czas, abym także organizacyjnie włączył się do Zrzeszenia. Przyjęty zostałem bardzo pozytywnie. Doświadczałem wielokrotnie życzliwości, choćby jako inicjator i przez kilkanaście lat główny (wespół z Edmundem Szczesiakiem) organizator Spływów Kajakowych „Śladami Remusa” czy jako autor wielu artykułów w „Pomeranii”, których napisanie wymagało bezpośrednich kontaktów ze środowiskami kaszubskimi. Dodam, że w naszym miesięczniku też często byłem i jestem prekursorem. Przykładem może być zapoczątkowany przez mnie cykl o kaszubskich zespołach pieśni i tańca, który potem kontynuował Grzegorz Schramke, czy informator regionalny, w jakim umieszczałem m.in. terminy i godziny mszy z kaszubską liturgią słowa oraz kaszubskich audycji radiowych. Uważam, że prekursorskie są też artykuły sportowe, które ostatnio cyklicznie publikuję w „Pomeranii”. Takich artykułów, dotyczących sportu, nie publikują pisma i działy sportowe gazet. Woli pan mówić o sobie Kaszuba z wyboru czy regionalista? Zdecydowanie Ja – Kaszuba z wyboru. To, że byłem regionalistą (planistą zagospodarowania przestrzennego regionów), zanim zostałem Kaszubą z wyboru, wiąże się z moim zawodem, z byciem architektem, i z moją edukacją, decyzjami z moich lat młodzieńczych, które musiał podejmować mój ojciec, a później wespół ze mną pod wpływem różnych okoliczności, np. wielkiego przedwojennego kryzysu czy II wojny światowej. Mogę mówić o sobie Kaszuba z wyboru, tak jak Polakiem z wyboru był np. największy polski etnograf Oskar Kolberg pochodzący z niemieckiej rodziny. Dobrym przykładem jest też mój kolega z lat przedszkolnych, późniejszy profesor Wiktor Zin. Jego ojciec, stolarz artystyczny, który robił m.in. meble dla prezydenta RP, nazywał się Ziń i był grekokatolikiem narodowości ukraińskiej. Prof. Zin był Polakiem z wyboru. Różnica między nami jest taka, że on wszedł do innego narodu wtedy, kiedy na terenie, na którym mieszkał, tj. w Hrubieszowie, ten naród był w przewadze, a ja wówczas, gdy Kaszubi byli wyraźnie na marginesie całej społeczności Rzeczypospolitej Polskiej. Rozmawiał Dariusz Majkowski POMERANIA WRZESIEŃ 2015 Zanurzony w kaszëbiznie WËDARZENIA Òb lato na Kaszëbach mòżna bëło wzyc ùdzél w dwùch nadzwëkòwëch wëdarzeniach: Latowi Szkòle Kaszëbsczégò Jãzëka (sczerowóny przédno dlô dozdrzeniałëch) i Latowiszczu z kaszëbsczim jãzëkã (dlô dzecy). Jedno i drëdżé dało wiôldżi brzôd i mést pòkôzało dobrą drogã na przińdnosc. D A R I U S Z M A J KÒ W S C Z I Na zaczątk czile zdaniów ò Latowi Szkòle. Warała òd 29 czerwińca do 13 lëpińca. Ji przédné zadanié to pòkazywanié kùlturë a historie Kaszub. Ùczãstnicë mieszkelë w òkòlim Szimbarka i Wieżëcë, w môlu, gdze jak gôdô pòchôdający z tëch strón przédnik Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô Łukôsz Grzãdzëcczi, kaszëbizna je czims nôtërnym, żëwim i nie bùdzy niżódnégò zdzëwieniô. Tam téż òdbëwałë sã ùczbë kaszëbsczégò jãzëka w dwùch karnach (przëdzelenié do jednégò abò drëdżégò zanôlégało òd te, jak chto napisôł pòczątkòwi test). Pò ùczbach wëjéżdżelë w rozmajité place, chtërne òrganizatorzë mielë za wôżné dlô naji krôjnë, taczé, jak: Mùzeùm – Kaszëbsczi Park Etnograficzny we Wdzydzach, Mùzeùm Słowińsczi Wsë w Klukach, zómk w Bëtowie, Mùzeùm Kaszëbsczi Ceramiczi Neclów w Chmielnie, Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë ë Mùzyczi w Wejrowie. Niejedne z nëch môlów bëłë nieznóné nawetka ùczãstnikóm z Kaszub, a doch nie felowało lëdzy z bùtna (z Krakòwa, Wrocławia, a nawetka ze słoweńsczi Ljubljanë). Czejbësmë leno sedzelë w szkòłowi zalë i ùczëlë sã jãzëka przez czëtanié i pisanié, to ta ùczba bëłabë za baro sëchô – gôdô Môrcën Òdelsczi z Wrocławia. Wôrtné bëłë téż zéńdzenia z dzysdniowima animatorama lëteracczégò i kùlturalnégò żëcô na Kaszëbach. Latowô Szkòła miała bëc całownym zanurzenim, zagłãbienim sã w aùtenticzną kaszëbiznã. I mëszlã, że to sã nama ùdało – pòdczorchiwô Ł. Grzãdzëcczi. Dokazã na to niech mdze lëst M. Òdelsczégò, w jaczim òpisywô swòje wrażenia òbczas Latowi Szkòłë Kaszëbsczégò Jãzëka. Rôczimë do lekturë (s. 40–41). Drëdżé z tëch wëdarzeniów òdbëło sã w Stôri Hëce, gdze òd 3 do 11 lëpińca dérowało „Latowiszcze z kaszëbsczim jãzëkã”. Dzecë miałë leżnosc do pòznaniô kaszëbiznë i najich tradicjów. Szpacérowałë pò gminie Lëniô szlachama kaszëbsczich dëchów, pòtikałë sã ze znónyma kaszëbsczima lëteratama i regionalistama a téż Kaszëbama z Kanadë. Janusz Mamelsczi kôrbił jima ò czarownicach i pczołach, Adóm Hébel rëchtowôł je do wiôldżégò wëstãpù na binie – dzecë zagrałë „Klucz” na spòdlim dokazu Jaromirë Labùddë, a Halina Klejsa ùczëła kaszëbsczich spiéwów. Rozmajitëch wanogów, pòtkaniów i rozegracjów nie felowało niżódnégò POMERANIA SÉWNIK 2015 Ùczãstnicë Latowi Szkòłë Kaszëbsczégò Jãzëka. Òdj. ze zbiérów M. Òdelsczégò dnia. Nôwôżniészim równak dobëcym tegò latowiszcza béł kòntakt z rówienikama, co téż gôdają abò próbùją gadac pò kaszëbskù. Dlô starszich, co chcą swòje dzôtczi ùczëc kaszëbiznë, je to stolemnô wôrtnota. Dzãka temù kùńczą sã pitania na ôrt: Dlôcze jô móm kôrbic jinaczi jak wszëtcë wkół? Mòja córka, jakô bëła nômłodszą ùczãstniczką tëch kòloniów, w pôrã dni czësto nôtërno przeszła na kaszëbsczi jãzëk. Òd te czasu do starszich, młodszi sostrë czë drëszków z latowiszcza, z jaczima ju pôrã razy widzała sã w òstatnym czasu, gôdô pò kaszëbskù. Jesmë mielë ò to starã òb szesc lat, a sygło pôrã dni z jinyma dzecama... Czejbë nié to, że terô czile razy dzéń w dzéń spiéwie z sosterką „Kaszëbskô Królewô” i „Kaszëbsczé jezora”, co mùszimë z białką „dlô dobra sprawë” cerplëwie strzëmiwac, rzekłbëm, że wëswanié córczi na latowiszcze bëło nôlepszim, co jesmë mòglë zrobic. Przeprôszóm za taczé familijné „wanodżi”, ale wiém, że jistno mają òtaksowóné kòlonie téż jinszi starszi i dzecë. Móm nôdzejã, że taczich ùdbów na zagłãbienié czë jinaczi gôdającë: zanurzenié dzecy abò dozdrzeniałëch w kaszëbiznã bãdze corôz wiãcy. Winszowania za jich wëmëslenié i realizacjã dlô Kaszëb skò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô (Latowô Szkòła Kaszëbsczégò Jãzëka) i Stowôrë Akademiô Głodnica wespół z Kaszëbską Jednotą (Latowiszcze z kaszëbsczim jãzëkã). Òbëdwa projektë bëłë ùdëtkòwioné przez Minysterstwò Administracje i Cyfrizacje. 9 PAGINA LEWA Etnofilologiô to dobri czerënk dlô lëdzy, co dopiérze chcą sã ùczëc kaszëbiznë, ale téż dlô tëch, co òd dzecka gô dają doma pò kaszëbskù. Wôżné je to, że pòznac mòżna nié le jãzëk, ale téż historiã czë geògrafiã Kaszëb. Mëszlã téż, że młodi, chtërny skùńczą etno filologiã, nie bãdą miec wiãkszégò problemù z dostónim robòtë. Bãdą baro dobrze przërëchtowóny chòcle do prô cë w szkòle jakò szkólny kaszëbsczégò jãzëka. Jack Czôpiewsczi Dlô mie wôżnô je przede wszëtczim ùczba jãzëka. Chcã rozmiec nié leno gadac, ale i pisac. Na sztudiach móm to zagwësnioné na nôwëższi rówiznie. Baro wôrtné są téż pòtkania z ùtwórcama lëteraturë abò kùńsztu. Nasze zajimniãca nie są leno w aùlach i salach, ale dotikómë kaszëbsczi kùlturë na żëwò. Bëlno sã téż czëjemë w swòjim karnie. Czasã je midzë nama wiôlgô różnica wiekù, ale tegò sã nie czëje. Jesmë 10 ze sobą sparłãczony, pòtikómë sã nawetka w wòlnym czasu, pòmôgómë sobie nawzójno. Wôrt sztudérowac ka szëbską etnofilogiã! Brëgida Michalewicz Na początku bałam się, że nie dam rady, że porywam się z motyką na słońce. Wcześniej nawet nie słyszałam kaszubszczyzny… A jednak ukończyłam pierwszy rok studiów z bardzo dobrymi wynikami! Wszystko to dzięki przychylnym wykładowcom oraz studentom, z którymi miałam przyjemność się uczyć. Na etnofilologii kaszubskiej nie ma „suchej teorii”. Na zajęciach rozmawiamy po kaszubsku (chociaż na początku roku nie umiałam powiedzieć więcej niż „jo”). Rozwijanie słownictwa, nauka wymowy i gramatyki, o której również nie miałam pojęcia, sprawiały mi przyjemność w obecności tylu wspaniałych ludzi. Pomagają mi również organizowane co najmniej raz w miesiącu spotkania i wyjazdy związane z kulturą kaszubską. Otworzyły mi się oczy na bogactwo tej kultury. Czekam z utęsknieniem na ponowne spotkanie z ludźmi tworzącymi wspaniałą, rodzinną atmosferę. Czekam na kolejne pokłady wiedzy, którą mogę wchłonąć. To prawda, że na etnofilologii kaszubskiej jest nas niewielu, ale przecież nauka w takiej grupie jest znacznie łatwiejsza. Wykładowcy uczą z indywidualnym podejściem do każdego studenta, co sprawiło, że po pierwszym roku wszyscy jesteśmy na niemal równym poziomie. Ja, która nigdy wcześniej nie miałam styczności z kulturą i językiem kaszubskim, teraz mówię płynnie i do tego poprawnie. I choć już jedne studia skończyłam, to cieszę się, że mogę studiować ten kierunek. To jedna z lepszych decyzji w moim życiu. Chciałabym, abyś i ty, drogi czytelniku, spróbował. Nieważne, czy jesteś świeżo po maturze, czy masz 50 lat. Zasługujesz na wspaniałe doświadczenie, jakim jest studiowanie na tym kierunku. Daria Klucewicz POMERANIA WRZESIEŃ 2015 WËDARZENIA To cë béł ale szpòrt… na żokach! RÓMAN DRZÉŻDŻÓN Nierôz biwô, że dwie jistné mësle krãcą sã w dwùch głowach, jaż kùreszce, przëtrôfkã, sã spòtikają. Tak bëło z ùdbą na kaszëbsczi stand up. Mëslôł jem ò przezérkù taczich kòmédiowëch mònologów ju pôrã lat temù, czedë jesz dzejôł Kabaret FiF, mëslôł téż ò tim Adóm Hébel z wcyg dzejającégò Kabaretu Kùńda. W 2014 rokù, òb jeséń, ma dwaji sã zgôdelë a rzeklë „Kùńc mësleniô, mùsz sã wzyc za robòtã”. Òrganizacyjno w zjiscenim ti ùdbë pòmôgelë nama stowôra Kaszëbskô Jednota a Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë w Wejrowie. Gôdczi a skecze I Przezérk Stand up comedy, jaczi béł 19 czerwińca 2015 rokù, òstôł pòzwóny Szpòrt na żokach. Kò ną rzeklënã znają na Kaszëbach wszëtcë! Adóm z Patrikã Mùdlawã wzãlë sã za zrëchtowanié artistny programë Przezérkù. Do wespółrobòtë rôczëlë m.jin. Téater Zymk. W przerwach midzë wëstãpama gadëszów, jaczich bëło 8 sztëk, prezeńtowelë òni skecze, jaczich przédną témą bëło wieselé. Òpòwiôdajkòwie letkò ni mielë. Kò nicht nie wiedzôł, czedë przińdze jegò czas na wëstãp, co baro pòdnôszało jima cësnienié krwie. Nie wiedzelë téż, chtëż jejich òceniwô. Pewno niechtërny sã domiszlalë, chto béł w jury, kò taczi trzeji chłopi krącëlë sã pò zalë Restaùracji Campanula z malińczima hëftama a dërch co notérowelë. Gadësze mùszelë téż, co je znanką standapòwëch wëstąpieniów, nawiązac interakcjã z pùblëcznoscą. Nót je szczero rzec, że nié wszëtczima to sã ùdało. Gôdczi bëłë rozmajité, niejedne aùtorsczé a nowòczasné, zôs niejedne baro òdtwórczé. Kòl niechtërnëch bëło widzec problem z bëlnym trzimanim mikrofónu. Równak smiéchù to dało z kòpicą a jesz wicy. Pùblëcznosc żëwò reagòwała, zãbòlącë sã a chichrającë, òsoblëwie smia sã ze stôrëch a dobrze znónëch wiców (!), a nôdgrôdzającë kôrbiôrzów stolemnyma brawama. Niżóden artista nie béł wëgwizdóny ani òbrzëcony zgnitima tomatama. Zgódny òbsąd Wëstãpë gadëszów a Téatru Zymk warałë trzë gòdzënë. Tej jury w składze Tomôsz Fópka z Kabaretu We Dwa Kònie, Pioter Cëskòwsczi z mùzycznégò karna Bliza (przódë Kabaret FiF) a Róman Drzéżdżón (téż ze swiãti pamiãcy Kabaretu FiF) szło sã naradzëc. Tuwò mùszi rzec, że bëlë òni nadzwëk POMERANIA SÉWNIK 2015 zgódny. Pierszi môl bezgôdkòwò przëznelë Szëmónowi Hellandowi ze Starzëna. Nen téż dobéł w krëjamnym welowanim pùblëcznoscë nôdgrodã Żoka Dëtków. Na wełnianô żoka nasztopónô bëła skòpicą mònétama w nominałach òd 1 grosza do 5 złotëch. Razã wëszło wicy jak 250 złotëch pòlsczich a… 3 kaszëbsczé dëtczi. Drëdżi plac werdiktã jury dobëła Sztefaniô Socha z Chmielna, trzecy plac dostôł Tadéùsz Makòwsczi z Zawò rów, a wëprzédnienia trafilë do Mareka Mùdlawa z Lëzëna i Rómana Hinca z Kãbłowa. Òkróm tegò pamiątczi za ùdzél dostelë Wòjcech Zielke ze Starzëna, Sławòmir Jankòwsczi z Kãbłowa i Riszard Nalepka z Wejrowa. Dobrzińcama Szpòrtu na żokach bëlë Pòwiatowé Starostwò w Wejrowie, Galeria Niespodzianki w Wejrowie, Sala Weselna Słowiczanka w Robôkòwie, Restaùracjô McDonald’s w Pùckù, Rafôł Szlas, Matéùsz Schmidt, Tomôsz Groth, Artur Jabłońsczi ë Piotr Stanecczi PHU w Lëzënie. Ùczãstnicë òkróm dëtkòwëch a rzeczowëch nôdgrodów dostelë téż bédënczi wëstãpów w rozmajitëch môlach Kaszëb. Kò jidze ó to, żebë wcyg rozwijalë swòje taleńta a trenowelë na przińdny rok, czej mdze rëchtowóny II Przezérk Stand up comedy Szpòrt na żokach. Òdj. P. Cëskòwsczi 11 KASZËBI W PRL-U Zéńdzenia ù Méstra Jana. Jón Trepczik w ùbecczich zôpiskach do 1956 r. SŁÔWK FÒRMELLA* Plan òperacjowëch pòdjimnotów Jak napisôł jem w pòprzédnëch numrach najégò pismiona, òb lato 1954 r. Pòwiatowi Ùrząd Pùblicznégò Bezpiekù (PÙPB) w Wejrowie zaczął zajëmac sã sprawama kaszëbsczégò separatizmù. Brzadã tegò zainteresowaniô béł zrëchtowóny w wëżi nadczidniãtim ùrzãdze 17 gòdnika 1954 r. Plan òperacjowëch pòdjimnotów do sprawë fig[ùrantów] Trepczik[a] Jana i Labùdë [Aleksandra] (pòl. Plan operacyjnych przedsięwzięć do sprawy fig.[urantów] Trepczyk[a] Jana i Labudy [Aleksandra]). Na jegò zôczątkù ùsadzoné òstało krótczé òbgôdanié òglowi sytuacje, z jaczégò mòżemë sã wëdowiedzec rzeczów, chtërne ju colemało wiémë. Jesz rôz bëło tam napisóné, że w chëczach Jana Trepczika òdbiwają sã zetkania (w pòlsczim òriginalnym teksce ùżëté òstało w òd niesenim do nich słowò schadzki), jaczich ùczãstnikama są ks. Francëszk Grëcza, Féliks Marszôłkòwsczi i wiele jinszich kaszëbsczich dzejarzów. W planie tim wspòmniony òstôł téż krëjamny wiadłodôwôcz bezpieczi ò tacewnym mionie „Kos W[ojciech]”, chtëren przënosziwôł ji wiadła ò dzejanim zrzeszińców. Z tegò, co ÙB wëdowiedzało sã òd swòjégò nadczidniãtégò wëżi wespółrobòtnika, wëchôdało, że lëdze, co mają łączbã z Trepczikã, mają wrodżé òdniesenié do dzysdniowi jawernotë. Òznôczało to, że nie widzało sã jima to wszëtkò, co dzejało sã w „lëdowi” 12 Pòlsce i pòlitika ji wëszëznów (w tim téż jich òdniesenié do Kaszëbów). Jedną przëczëną nieùbëtkù ùrzãdu bezpiekù bëło to, że jegò fónkcjonariuszowie nie wiedzelë, pò co kaszëbsczi dzejarze pòtikają sã ù Trepczika. Drëgą zôs bëła łączba, jaką wedle Bruna Richerta mielë òni z rewizjonisticznym òstrzódkã, jaczi dzejôł tej w Zôpadnëch Niemcach. Czej piszemë ò tim cządze najich dzejów, mùszimë pamiãtac, że béł to czas, czedë lëdze jesz bëlno pamiãtelë II swiatową wòjnã. Wszëtczé krziwdë, jaczé Pòlôchóm ë Kaszëbóm zrobilë tej Niemcë, bëłë jesz dosc swiéżim wspòminkã. Temù téż pòsądzenié jaczégòs człowieka ò wespółrobòtã z nima òznôczałobë, że mô òn łączbã z wrogama Pòlsczi i mògłobë mù baro zaszkòdzëc. Jeżlë zôs chòdzy ò „rewizjonizm”, jaczi wëstãpòwôł tedë w niechtërnëch zôpadnoniemiecczich strzodowiszczach, to òznôczôł òn w tim czasu zgrôwã do nieùznôwaniô pòlsczi zôpadny grańcë na Òdrze ë Łużëcczi Nyse. Dlô „rewizjonistów” wcyg „wôżnô” bëła przedwòjnowô grańca pòlskò-niemieckô z 1937 rokù i nie ùznôwelë òni za pòlsczé zemie Szląska, zemie lubùsczi, Warmie i Mazur ë kùreszce przëłączonëch pò wòjnie do Pòlsczi òbéńdów dôwnégò Wòlnégò Miasta Gduńska i Zôpadnégò Pòmòrzô. Temù téż wedle wspòmnionégò wëżi Planu òperacjowëch pòdjimnotów kaszëbsczi dzejarze, co mielë łączbã z rewizjonisticznyma òstrzódkama, mòglë òstac przez nie ùżëti do wrodżégò dzejaniô procëm Lëdowi Pòlsce. (dzél 4) Szëkanié nowégò wiadłodôwôcza Skòrno wedle ÙB mòżlëwé bëło, że dzejnota Trepczika i Labùdë sczerowónô je procëm pòlsczémù państwù, tej mùsz bëło ùwôżni przëzerac sã jima, jich żëcémù ë wszëtczémù, co robią i co gôdają doma i w robòce. Tôklã bezpieczi bëło równak to, że pòdług nadczidniãtégò wëżi dokùmentu, ni mia òna w gòdnikù 1954 r. taczich wiadłodôwôczów, co bë bëlë w sztãdze dotëgòwiwac dërch corôz to nowëch bieżącëch wiadłów ò domòwim ë warkòwim żëcym figùrantów. Jedurnym w tim czasu zdrzódłã wiédzë na témã dzejaniégò Trepczika i Labùdë béł dlô ùbówców „Kos-Wojciech”, to je B. Richert. Jegò krëchòwizną bëło dejade to, że chòc bëlno znôł òn kaszëbsczich dzejarzów, tej równak przez to, że mieszkôł w Warszawie, to je dalek òd Pòmòrzégò, ni miôł mòżlëwòtë dawac bôczeniégò na jich codniowé żëcé. Temù téż fónkcjonariuszowie krëjamnëch służbów ùdbelë so, żebë wëzwëskac (przënômni na pòczątkù rozprôcowaniégò) procëm Trepczikòwi i Labùdze nëch swòjich wiadłodôwôczów, chtërny ju òd jaczégòs czasu wespółrobilë z wejrowsczim ùrzãdã bezpiekù. Mielë òni tacewné miona: „Żeromski”, „Wokulski”, „Lajkonik” i „Szajkowska”. Wedle Planu òperacjowëch pòdjimnotów robilë òni jakno szkólny i pòchòdzëlë z Pòmòrzégò. Pierszą rzeczą, jaką mùszelë zrobic dlô ÙB, bëło pòcwierdzenié wiadłów, chtërne bezpieka ùdosta przódë òd B. Richerta. POMERANIA WRZESIEŃ 2015 KASZËBI W PRL-U Drëgą bëło wëdowiedzec sã czegòs wicy ò rëchtowónëch ù Trepczika zéńdzeniach zrzeszińców i ò fòrmach jich wrodżégò dzejaniô. Òkróm te ùbówcë mielë swiądã, że ta „séc” krëjamnëch wespółrobòtników, chtërnëch mòglë w tim czasu ùżëc procëm figùrantóm, mògła nie sygnąc do tegò, żebë bëlno jich rozprôcowac. Temù téż ùdbelë so òni, żebë nadczidniãti wëżi wiadłodôwôcze òdkôzelë ùrzãdowi bezpiekù, z jaczima jinszima lëdzama Trepczik ë Labùda pòtikają sã i trzimią łączbã. Pózni z karna tëch lëdzy ùbówcë chcelë wëapartnic òsobã, co òdwiedzywô Trepczika doma, pòchôdô z kaszëbsczégò strzodowiszcza i zrzeszonô je z Méstrã Janã ju òd przedwòjnowégò cządu. Jak widzymë, ùbówcë mielë starã ò to, żebë kandidat na nowégò wiadłodôwôcza béł człowiekã, chtërnémù bë Trepczik wierził i z jaczim bë rôd gôdôł. Na kùńcu człowiek nen miôł òstac zachãcony (zwerbòwóny) do krëjamny wespółrobòtë z wejrowsczim ùrzãdã bezpiekù, gdze dotëgòwiwôłbë nowé wiadła na témã tegò, co sã doma ù Trepczika richtich dzeje. Człowiekã, jaczi wedle wspòmnionégò wëżi Planu òperacjowëch pòdjimnotów òdpòwiôdôł za to, żebë do gromicznika 1955 r. zwerbòwac nowé „òsobòwé zdrzódło wiadłów”, béł jeden z fónkcjonariuszów wejrowsczi bezpieczi ppòr. A. Langa. Drãgò je równak dzysô òdpòwiedzec na pitanié, czë ùdało mù sã w tim czasu to zrobic. Przëczëną tegò je to, że do najich czasów przewarôł leno dzél wëtwòrzonëch przez ùrząd ë służbã bezpiekù papiorów. Rozmòwa z rewòlwerã na stole Jeżlë chòdzy ò rapòrtë rëchtowóné w 1955 r. przez krëjamnëch wespół robòtników ÙB, a chtërne tikałë sã personë J. Trepczika, to w aktach nalôzł jem wiadło ò jednym z nich. Pòchôdôł òn z 27 łżëkwiata tegò rokù a jegò „aùtorã” béł wiadłodôwôcz ò pseùdonimie „Szajkowska”. Mòżemë sã z niegò wëdowiedzec, że Méster Jón krëjamno rozkòscérzôł w tim czasu westrzód szkólnëch historiã kaszëbów. Mia to bëc ksążka napisónô w dëchù kaszëbsczégò separatizmù, a ji aùtorã béł nibë sóm Trepczik. Òkróm tegò wiémë, że „Szajkowska”, co ùcza wierã w ti sami szkòle, co rozprôcowiwóny przez niã figùrant, òdkôza téż ùbówcóm, że jedna ze szkólnëch (miono i nôzwëskò ti białczi je w aktach) przëniosła tã ksążkã do szkòłë i krëjamkò pòwiedza „Szajkòwsczi”, że dosta jã prawie òd Trepczika. Widzymë tej, że do ùrzãdu bezpiekù dërch przëchôdałë wiadła, co nibë miałë „pòcwierdzëwac” to, że Méster Jón zajimô sã jakąs separatisticzną dzejnotą. Nie dało to krëjamnyma służbama lëdowi Pòlsczi pòkù, bò krótkò pò tim sprawą tą zainteresowa sã jich warszawskô centrala, to je Kòmitet do sprawów Pùblicznégò Bezpiekù, chtëren pòwstôł w môlu zlëkwidowónégò w gòdnikù 1954 r. Minysterstwa Pù blicznégò Bezpiekù. Brzadã tegò zainteresowaniô personą Trepczika bëłë dwie òperacjowé rozmòwë, jaczé mùszôł òn òdbëc z przedstôwcama bezpieczi òb lato 1955 r. Pierszô z nich mia môl 15 lëpińca tegò rokù. W archiwùm gduńsczégò partu Instititu Nôrodny Pamiãcë ùchòwôł sã do dzysô napisóny dzesãc dni pózni Służbòwi zôpisk z òperacjowi rozmòwë przeprowôdzony z Trepczikã Janã z Wejrowa (pòl. Notatka służbowa z przeprowadzonej rozmowy operacyjnej z Trepczykiem Janem z Wejherowa). Nigle równak do ni zazdrzimë, wôrt przëbôczëc, co ò tim zdarzenim napisôł sóm Méster Jón. Jegò wspòmink, co tikô sã prawie ti sprawë, nalezc jidze w ksążce Jana Drzéżdżona pòd titlã Współczesna literatura kaszubska 1945–1980. Czëtómë w nim: W lëpińcu 19561 rokù òstôł jem wezwóny do Ùrzãdu Bezpiekù, gdze Wasta Nowicczi w gromadze z jesz jednym panã z Warszawë pòłożëlë przed sobą rewòlwer na stole i kôzelë mie sã dolmaczëc z mòjégò kaszëbsczégò dzejaniô. Z tegò przesłëchaniô zmerkôł jem, że zajimanie sã kaszëbską kùlturą, pisanié kaszëbsczich lëteracczich dokazów je dzejanim sczerowónym procëm Pòlsce, procëm pòlsczi racje stanu, wedle pòzdrzatkù przedstôwcë Przédnégò Ùrzãdu Bezpiekù w Warszawie – zbrodnią2. * Aùtor je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduńsczégò partu Institutu Nôrodny Pamiãcë. 1 Jón Trepczik, czej pisôł swój wspòmink, zmilił sã ò rok. Zdarzenié to pò prôwdze òdbëło sã w 1955 r. 2 Wëjimk z ksążczi Jana Drzéżdżona pòd titlã Współczesna literatura kaszubska 1945– –1980 ë wszëtczé wëzwëskónéw teksce cytatë wzãté z pòlskòjãzëkòwëch zdrzódłowëch tekstów skaszëbił Słôwk Fòrmella. Wzory haftu znów w sprzedaży! Fundacja Wydawnictwa Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego wznowiła niezwykle popularną teczkę Wzory Haftu Kaszubskiego Szkoła Żukowska. Od 2012 roku pozycja ta nie była już dostępna w sprzedaży. Teczka zawiera 20 barwnych plansz formatu A3 oraz 20 odpowiednich matryc czarno-białych do kopiowania na płótno. Każda zawiera numerację kolorów użytych nici wg producentów oraz praktyczne rady dotyczące techniki haftowania i przenoszenia wzoru na płótno. Publikacja – w cenie 40 zł – do nabycia w księgarni internetowej www.kaszubskaksiazka.pl, w Biurze Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Gdańsku oraz w siedzibie gdańskiego oddziału ZKP. POMERANIA SÉWNIK 2015 13 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH Hochsztapler nr 1 w PRL-u STANISŁAW SALMONOWICZ Hochsztaplerami z niemiecka określano w Europie tak zwane niebieskie ptaki: zręcznych oszustów finansowych, szalbierzy udających kogoś innego, aferzystów. Dobry hochsztapler posiadał spore umiejętności aktorskie, pewność siebie, zdolność budzenia do siebie zaufania. Klasycznym jednorazowym przykładem politycznego hochsztaplera, nieco komediowego, będzie zwykły mieszkaniec Berlina, który przebrał się w mundur kapitana (stąd określenie „kapitan z Köpenick”) i wydawał polecenia miejscowym władzom: urzędnicy, widząc mundur kapitana, skwapliwie je wykonywali, o nic nie pytając. Każda epoka rewolucji czy wojennego zamętu rodzi rzesze hochsztaplerów. Tak też było w Rosji w dobie wojny domowej i pod rządami bolszewików. Ilia Erenburg opisał Burzliwe życie Lejzorka Rojtszwańca, z zawodu krawca, który imał się w służbie nowej władzy różnych zawodów, do których nie miał kompetencji. Z nieistniejącej działalności hodowlanej (rozmnażania królików) słał tak dobre sprawozdania do Moskwy, że aż wysłano specjalną komisję do zbadania jego sukcesów. Kiedy komisja ustaliła, że niestety hodowli nie ma (i nie było), Lejzorek znów musiał szukać pracy, tym razem w resorcie kultury. 14 Niedawno publikowana gruba książka, raczej reportaż historyczny1, przypomniała postać hochsztaplera z PRL-u o ponurej sławie: Juliana Haraschina (1912–1984), znanego także jako Polan-Haraschin, co było rezultatem dołączenia do nazwiska rzekomego pseudonimu rzekomego bohatera lat okupacji niemieckiej. Pochodził z inteligenckiej rodziny krakowskiej. Ojciec był cenionym nauczycielem, a stryj Leon zasłynął pod nazwiskiem Leona Wyrwicza jako twórca satyrycznych spektaklów jednego aktora. Bratanek niewątpliwie odziedziczył zdolności aktorskie, jednakże wykorzystywał je nie na scenie, lecz w życiu. Ważnym na przyszłość faktem będzie wdzięczność wobec ojca Haraschina jednego z jego ulubionych uczniów – Michała Łyżwińskiego z ubogiej rodziny krakowskiej, potem oficera Legionów Piłsudskiego, wreszcie generała o przybranym nazwisku Żymierski, późniejszego Marszałka PRL-u. Bez niego zapewne nie byłoby wielkiego hochsztaplera Haraschina. Julian Haraschin był przystojnym młodzieńcem, miał wielkie powodzenie u kobiet. Studiował z przerwami prawo na UJ, dorywczo pracował i lubił się bawić. Pierwsza życiowa „wpadka” była poważna: uwiódł nieletnią, miał sprawę karną, ale zręcznie się bronił (czy go chroniono?) i został skazany łagodnie (wyrok z zawieszeniem wykonania kary). W dodatku uzyskał po jakimś czasie, rzecz niebywała, dzięki pozytywnej opinii sądu łaskę Prezydenta RP, która nie tylko karę orzeczoną uchyliła, ale i stanowiła o zatarciu jej orzeczenia „z wszelkich rejestrów sądowych”. Formalnie więc mógł oświadczać, że nigdy nie był karany, pod rządami PRL-u czasami wspominał mgliście, że był represjonowany z przyczyn politycznych! Dzięki krakowskim powiązaniom uzyskał pracę w Dyrekcji Polskiej Poczty w Krakowie i w 1939 r. był już referendarzem. Czuł się jednak, jak pisze jego biograf, pokrzywdzony. Kiedy w związku z wojną zmobilizowany został do poczty polowej, dostał się do niewoli niemieckiej. I tu, można by powiedzieć, znikł skromny urzędnik pocztowy, narodził się późniejszy dygnitarz PRL-u. Trzy gwiazdki rangi pocztowca Haraschin umieścił na naramiennikach i został przez Niemców przez pomyłkę uznany za kapitana i skierowany do oflagu. Dokumenty oficjalne niemieckie „przyznające mu” stopień kapitana Haraschin z miejsca skwapliwie chował, ale po jakimś czasie załatwił reklamację poczty z Krakowa, dzięki której zwolniony jako urzędnik cywilny bez zbytniego hałasu wrócił do Krakowa w sierpniu 1940 r. Wkrótce postarał się o dobre stanowisko w niemieckiej dyrekcji transportowej w Generalnej Guberni, być może podpisał volkslistę, ale dowodów na to nie mamy po latach. Miał za to liczne, niekoniecznie legalne (na spółkę z Niemcami) dochody i nigdy – co dziś POMERANIA WRZESIEŃ 2015 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH wiadomo – w żadnej działalności konspiracyjnej nie brał udziału. W późniejszych etapach jego mitologizowanego życiorysu walczył bohatersko w AK, współpracował z AL, a nawet sprokurował sobie zaświadczenia, że współpracował z partyzantką słowacką w 1944 r. Miał z tego tytułu jeden z licznych swoich orderów, czy też sam go sobie nadał, dziś już trudno stwierdzić! Mamy jednak rok 1945 i J. Haraschin szuka pracy. W wojsku nigdy nie służył, z Niemcami nigdy nie walczył. Ma jednak wiele atutów, które potrafi wykorzystać: wpływowa rodzina w Krakowie, przyjaźń innej, też wpływowej rodziny Macharskich, której Haraschin pomagał w czasie okupacji, przyjaźnił się z późniejszym księdzem Franciszkiem, a ożenił się z jego siostrą Janiną. Mieszkali we wspólnym mieszkaniu przez wiele lat. Największym jednak atutem Haraschina będzie znajomość jego ojca z generałem Żymierskim, Naczelnym Dowódcą LWP, człowiekiem „Moskwy”, niezwykle wpływowym w pierwszych latach po wojnie. Ojciec wysłał syna z listem do Żymierskiego. Tenże, bez dyskusji, przyjął, że J. Haraschin jest kapitanem Wojska Polskiego, że ma dyplom magistra prawa, i uznał go za znakomitego kandydata do wojskowej służby sprawiedliwości. Już 7 grudnia 1945 r. kapitan Haraschin rozpoczął pracę w Wojskowym Sądzie Okręgowym w Krakowie. Jego krwawej kariery sędziego, zwanego za plecami „krwawym Julkiem”, nie sposób opisać w felietonie. Skazywał, zgodnie z instrukcjami, żołnierzy Armii Krajowej, młodzieżowych konspiratorów, księży w procesach lat pięćdziesiątych. Na podstawie archiwaliów szczegółowo to zobrazował Krystian Brodacki. Sędzia Haraschin za gorliwość szybko awansował, wkrótce był już podpułkownikiem, zastępcą szefa WSO w Krakowie. Równocześnie nadal rozbudowywał swój życiorys: na różne sposoby zdobywał lub wręcz fałszował odpowiednie dokumenty. Wkrótce nosił liczne odznaczenia za walkę z okupantem, w tym Virtuti Militari, uzyskane rzekomo za służbę w Armii Krajowej. Prawdopodobnie, według autora biografii, w biurze Komisji Weryfikacyjnej AK w Warszawie ukradł potrzebny formularz i sfałszował po jego wypełnieniu podpis pułkownika POMERANIA SÉWNIK 2015 „Radosława”. Wiadomo dziś, że również łapówkami nie gardził i drogą protekcji świadczonych nie za darmo rozpoczął inną, nieprawdopodobną karierę uczonego na Wydziale Prawa UJ. Byłem wówczas pracownikiem tegoż Wydziału, bliżej Haraschina nie znałem, ale choć wielu rzeczy najważniejszych się wówczas nie wiedziało, jednak w gronie moich przyjaciół było jasne, że jest to kombinator i postać wątpliwa. Haraschin uzyskał w niewyjaśnionych okolicznościach doktorat, pomagał mu w tym jeden z profesorów, którego syn był oskarżony o udział w młodzieżowej konspiracji i dzięki Haraschinowi wyszedł cało z opresji. Nowy pracownik Wydziału wszędzie miał koneksje, był działaczem PZPR, jedni się go bali, inni wkrótce mu coś zawdzięczali. Taka to była epoka. Kolejno zostawał zastępcą profesora, kierownikiem zakładu, wreszcie prodziekanem Studium Zaocznego. Jako prodziekan z kilkoma wspólnikami i dzięki licznym osobom wprowadzanym w błąd bądź zdobywanym protekcjami, zorganizował intratny proceder ułatwiania studiowania przedstawicielom elity PRL-u pilnie potrzebującym dyplomów. On je im załatwiał. Oszukiwano, fałszowano dokumenty, dopisywano nazwiska trudnych egzaminatorów. Jego pewność siebie rosła. Miał przyjaciół w Krakowie i w Warszawie, gdzie jego interesów pilnowała słynna wiceminister Szkolnictwa Wyższego, Eugenia Krassowska. To ona ratowała go przed kolejną wpadką, gdy zapragnął formalnie awansować na profesora. W tym celu trzeba było przeprowadzić przewód habilitacyjny. Miał pełne poparcie PZPR na UJ, rozprawę o wojskowym prawie karnym angielskim rzekomo sam napisał, co o tyle było dziwne, że raczej angielskiego nie znał. Według moich ówczesnych informacji rozprawę pisało aż kilka osób, żadna z nich nie figurowała na okładce. Wszystko było ukartowane, ale profesor Adam Vetulani wystąpił ostro przeciw habilitacji, udowadniał, że to będzie skandal naukowy. W ostrym sporze na Radzie Wydziału przegrał: w tajnym głosowaniu zwyciężyli konformiści, bodaj dwoma tylko głosami. Kiedy jednak Senat UJ miał tę uchwałę zatwierdzić, mój ówczesny profesor Michał Patkaniowski, poparty przez rektora Stefana Grzybowskiego, przeważyli wbrew partyjnym dygnitarzom decyzję: uchwała Rady Wydziału Prawa i Administracji UJ o nadaniu stopnia docenta Haraschinowi została uchylona. Tenże jednak się nie załamał i z miejsca złożył odwołanie, którego w Warszawie dopilnowała Eugenia Krassowska, ponoć bardzo blisko z nim związana. Ostatecznie docentem UJ został i wydawało się, że z każdego punktu widzenia spoczywa na laurach. Jak się jednak okazało później, o jedną aferę w życiu hochsztaplera było za dużo. W czerwcu 1962 r. SB aresztowała w kraju i w Krakowie szereg osób, na czele z Haraschinem, pod zarzutem udziału w wielkich aferach łapówkarskich. Na UJ władze PZPR usiłowały sprawę wyciszyć, jednakże kilka osób musiało odejść z pracy, a inne ukarano dyscyplinarnie. Sam Haraschin z kilkoma osobami stanął przed sądem, który jednak wielu spraw nie wyjaśnił, a jego, w istocie głównego oskarżonego, potraktował stosunkowo łagodnie. Orzeczona kara i tak nie została w pełni wyegzekwowana, ponieważ już jako więzień Julian Haraschin przeszedł na służbę SB. Dojrzano wielki nowy interes w jego rodzinnych i przyjacielskich powiązaniach z kurią arcybiskupią w Krakowie: Służba Bezpieczeństwa nade wszystko obawiała się Karola Wojtyły, więc agent w jego otoczeniu był dla nich ważny. Tak oto Haraschin wrócił do Krakowa w 1968 r. i odtąd, aż do swej śmierci, był jak to oceniano w raportach MSW, najlepszym ich agentem w kołach kościelnych. Jego szwagier był dla Haraschina źródłem informacji. PRL była państwem totalitarnym, państwem strachu, konformizmu, donosów i agentów. Na tym przykładzie jednak widać, że czasem również rajem dla hochsztaplerów, pod warunkiem, że potrafią się w danym momencie właściwie ustawić. Jeżeli Haraschin był jednak czas jakiś represjonowany, to używając słynnej rosyjskiej formuły spopularyzowanej przez Gogola, nie dlatego, że brał łapówki, ale dlatego, że „...nie wedle rangi brał”. 1 Por. Krystian Brodacki, Trzy twarze Juliana Haraschina, wyd. Arcana, Kraków 2015, ss. 529(!). 15 SZTUKA Reminiscencje kaszubskie w malarstwie prof. Kazimierza Ostrowskiego M A Ł G O R Z ATA D O R N A Wybierał tematy najprostsze, bo jak mawiał, od najprostszych tematów należy zaczynać i na nich kończyć. Malował zatem po wielekroć pejzaż z okolic Kartuz i Chmielna oraz sylwetki świątków i Chrystusów Frasobliwych. Utrwalał też pradawny archetyp słońca, malowanego płasko, na planie koncentrycznie zakomponowanych okręgów. Malował żaglówki ze schematycznie potraktowanym trójkątem żagli i wreszcie, sprowadzone do form figur geometrycznych, typowe dla kaszubskiego pejzażu murowane kapliczki, kępy olch, piaszczyste drogi i pola, pagórki, bryły niewielkich domostw i kościołów, przywodzące na myśl (tak lubiany przez Ostrowskiego) motyw katedry w Chartres. Posługiwał się zdecydowanym w rysunku, niekiedy płynnym obrysem, kiedy indziej szkicowym konturem, czasami czarnym, sprawiającym, że praca nabierała charakteru witrażu, czasami – rozbielonym, szarawym lub przechodzącym w żółcienie i ugry czy świetliste czerwienie, oranże. Kolor traktował szczególnie, odbierając mu prawo tworzenia iluzji głębi czy perspektywy, nadawał mu raczej wymiar symboliczny, oddzielając od zwyczajowo przypisanych mu znaczeń. Atelier profesora Kazimierza Ostrowskiego (nazywanego przez przyjaciół bez cienia poufałości, z niekłamanym szacunkiem, „Kacho”) mieściło się 16 przy ul. Abrahama 62 w Gdyni, niedaleko słynnej kawiarni Cyganeria. Pamiętam swą pierwszą wizytę, w 1986 roku, w pracowni malarza, o którym w sopockim klubie SPATiF opowiadano anegdoty i który (zapewne wbrew sobie) stał się wykreowanym przez grupę swych uczniów „Mistrzem”. Sam wolał się nazywać „Majstrem”, przypominając czasy, gdy terminował w warsztacie ojca, wykonując napisy na murze, a po przeprowadzce do Gdyni w latach trzydziestych ubiegłego wieku – szyldy, tabliczki z nazwami ulic, liternictwo na burtach statków. A jednak właśnie jako „Mistrz” został wykreowany na namalowanym przez Kubę Bryzgalskiego portrecie, pochodzącym z prezentowanej w sopockim BWA w 1985 roku wystawy pt. „Profesor i uczniowie”. Malarz przedstawił pedagoga w nieco karykaturalnej pozie, z marsową miną Napoleona – zdobywcy. Szeroka, złota rama podkreśla patos dominujących na płótnie aksamitnych czerwieni i czerni. Nareszcie (niestroniąca od uroczystych panegiryków) krytyka mogła się czuć usatysfakcjonowana. „Kacho”, którego prace usiłowano wpisać w jakiś schemat interpretacyjny, a ich twórcę traktować wyłącznie jako ucznia Légera, zdawał się nie podzielać ani entuzjazmu publiczności, ani krytyki. Zakłopotany, a może nawet zażenowany, Ostrowski pozostawał programowo na uboczu. Dla niego najważniejsze były prace następców, ich wrażliwość, intuicja, artystyczna osobowość każdego z nich. Nie kształcił w swej pracowni naśladowców, mimo że jak mawiał: „Légera zrobić łatwo, a później już powtarzać w nieskończoność”. Podobno korektę robił chętnie, ale nie miał potrzeby wydawania wyroków, raczej podejmował rozmowę, w przekonaniu, że zawód malarza jest trudny, bolesny, że prowadzący pracownię nie ma prawa niczego narzucać. Tak więc gdy latem 1986 roku wdrapałam się wreszcie na któreś tam piętro gdyńskiej kamienicy, targając wysłużonego grundiga i nie kryjąc dumy, że mój magnetofon jest już kasetowy (w latach osiemdziesiątych używano jeszcze magnetofonów szpulowych, „na taśmę”), bardzo liczyłam na długą, barwną opowieść o Paryżu, o studiach w pracowni Légera, o dyskusjach w paryskich kafejkach, o romansach z pięknymi modelkami. Zanim jednak udało mi się uruchomić sprzęt, usłyszałam: „Proszę nie włączać tej maszyny, chyba że chce pani posłuchać jazzu”. Siedzieliśmy zatem w pracowni zagraconej ponad miarę, z antresolą pełną rekwizytów i płócien, zagruntowanych desek i kawałków równo przyciętej tektury, książek i takich przedmiotów, jak hełmofon czołgisty, kask, gipsowe odlewy, fragmenty postaci i popiersi, puszki i słoje, w których przygotowywał farby (z reguły gwasz, z domieszką wosku, według własnej receptury). – Chciałabym napisać poważny tekst o początkach pana kariery – zaczęłam dosyć niezręcznie, pamiętając, że mój rozmówca nie należał do POMERANIA WRZESIEŃ 2015 SZTUKA ulubieńców PRL-owskiej jeszcze wówczas władzy, że obecność jego w „Akademii”, zwanej do 1996 roku Państwową Wyższą Szkołą Sztuk Plastycznych (co wyraźnie umniejszało jej status) – nie była mile widziana. – O początkach? Jak pani poprzewraca te teczki, możemy później pogadać. Nazbierało się tego trochę przez ponad trzydzieści lat… Tak więc zostałam poddana pewnego rodzaju próbie. Myślę, że Ostrowski nie ufał dziennikarzom, nie lubił wywiadów, nie zabiegał też o popularność. Żył we własnym rytmie, podporządkowanym zmienności pór roku, co szczególnie widać było w jego kaszubskich pejzażach, których zachowało się tak niewiele. Rzadko bowiem malował na płótnie, farb olejnych używał też niezbyt często, jego ukochaną, niezwykle „ulotną” techniką był gwasz. W konsekwencji kompozycje, które tworzył, okazywały się nietrwałe, nie znajdowały nabywców, nie przechowywano ich w muzealnych kolekcjach, czasami realizowano je w formie fresku lub gobelinu, wyjątkiem okazuje się tutaj tkanina dekoracyjna, tkana tradycyjną techniką tapiserii, zaprojektowana przez profesora w 1992 roku dla Filharmonii w Bydgoszczy. W czasie tamtej pierwszej wizyty w gdyńskiej pracowni artysty musiałam przejrzeć sterty zakurzonych papierzysk, rysunków, projektów tkanin i malarstwa ściennego, szkiców, w których z trudem rozpoznawałam fragmenty (już namalowanych) obrazów. Kiedy już bardzo zmęczona po kilku godzinach przeglądania tej chaotycznej „dokumentacji” myśli i poszukiwań artysty, daleka od egzaltacji i zachwytów, zamykałam ostatnią teczkę, zrozumiałam kruchość i ulotność tego, co profesor Ostrowski robił. Pożółkłe, postrzępione papiery… Nie spotkałam nikogo, kto w tak nonszalancki sposób kwestionowałby wartość swych dzieł. Nie udawał skromności – był skromny. Najtrwalsze okazały się kompozycje malowane na płytach paździerzowych, na dykcie, na pozszywanych kawałkach płótna. Specyficzny notatnik artysty malarza sporządzony w pośpiechu, z emocją, przypominający barwną układankę, monumentalny, POMERANIA SÉWNIK 2015 zgeometryzowany ornament… Wszystkie te prace cechował celowy brak głębi, powstawały struktury niby domyślane, wykalkulowane do końca, logiczne, jednak z jakimś piętnem chropowatości, które niepokoi wyraźnym dysonansem, ale i prowokuje do zastanowienia. Takie też były kaszubskie pejzaże, w których najważniejsze okazywały się barwy dojrzałej oliwki i cała gama brązów, przechodzących w ciepłe zielenie żółcieni, pejzaże, w których wyraźny, niekiedy drapieżny kontur oddzielał formy płasko malowanych fragmentów architektury czy trójkąty rozpiętych żagli od dekoracyjnie potraktowanej wody i nieba. Profesor Kazimierz Ostrowski bywał częstym gościem w pracowni mojego ojca, Romualda Bukowskiego, dyrektora sopockiego BWA. Zawsze w zabawnych spodniach na szelkach, czasem w nonszalancko przekrzywionym berecie, nieco rubaszny, jednak także tajemniczy pan, przypominający nastroszonego ptaka ze „Sklepów cynamonowych” Schulza. W naszym domu mówiło się o nim „Kacho” i brzmiało w tym przezwisku chyba wszystko to, co można przypisać człowiekowi przynależnemu powojennej artystycznej Bohemie. Wreszcie komuś, kto emanował (podobnie jak jego obrazy) ciepłem i serdecznością właściwą twórcom, których dzieła okazują się zupełnie bezinteresowne, powstały bowiem z wielkiej życzliwości wobec świata, z samej radości i esencji życia, z prawdziwej pasji tworzenia. Kazimierz Ostrowski (1917–1999), profesor gdańskiej PWSSP, w l. 1981–1984 prodziekan Wydziału Malarstwa i Grafiki tej uczelni. Zajmował się malarstwem, stosując często formę panneau, czyli traktując obraz jako element wpisujący się w podziały architektoniczne budynku. Nie stronił od projektowania tkaniny artystycznej, mozaiki czy polichromii. Jego prace cechowało nie tylko zamiłowanie do geometrii, dążenie do budowania logicznych, przemyślanych struktur kompozycyjnych, ale także charakteryzowała je czytelność i wyrafinowana prostota. Był absolwentem pracowni malarstwa Artura Nacht-Samborskiego oraz Jacka Żuławskiego. W 1949 otrzymał stypendium od rządu francuskiego na studia w Paryżu i przez trzy lata studiował pod kierunkiem Ferdynanda Légera. Tam też poznał osiągnięcia europejskiej awangardy początków XX wieku i po powrocie do kraju w 1950 r. próbował stosować zdobytą w Paryżu wiedzę. Jego wczesne dzieła mimo oryginalnej, dekoracyjnej formy nie zyskały przychylności władz. Dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku jego malarstwo zaczęto pokazywać w salonach wystawienniczych. Z Kaszubami związany był przede wszystkim w okresie pracy w gdańskiej PWSSP, w latach 1964–1987, kiedy to wraz z grupą studentów bywał na plenerach w okolicach Kartuz i Chmielna. Od 1950 r. zaprezentował swe prace na ok. 60 wystawach indywidualnych i na dziesiątkach wystaw zbiorowych, w tym „Profesor i uczniowie” (BWA Sopot 1985 r.), oraz w ramach cyklu wystaw o charakterze ogólnopolskim Festiwal Sztuk Plastycznych „Porównania”. W trzecią rocznicę jego śmierci gdański oddział ZPAP ustanowił nagrodę jego imienia, przyznawaną za wybitne osiągnięcia w dziedzinie malarstwa. R E K L A M A 45 zł 45 zł 45 zł www.KaszubskaKsiążka.pl zamówienia telefoniczne pod numerem 607904846 17 Z POŁUDNIA Świętowanie książki KAZIMIERZ OSTROWSKI Schyłek lata nastraja melancholijnie, piękny czas się skończył A wspominam o tym, ażeby sięgnąć do wydarzenia i trzeba wrócić do szarej rzeczywistości. Po urlopie zostały tyl- sprzed wakacji, mianowicie imprezy nazwanej Regionalne ko wspomnienia i fotografie, które dawniej pracowicie opisane Forum Wydawnicze. Ideą tego przedsięwzięcia było dokowkładało się do grubych albumów, a dziś w epoce cyfrowej nanie przeglądu wszystkich tytułów książek i periodyków, przenosi się całe ich setki do komputerów i nikt już nie ma cza- jakie w ostatnich piętnastu latach (2001–2015) ukazały się su, albo i ochoty, do nich wrastaraniem instytucji i stowacać. Wszystko tak szybko się rzyszeń w okręgu chojnickim. zmienia, w ciągu jednego życia (...) nasze miasteczka Publikuje się bowiem dużo, świat przewraca się kilkakroć. lecz niedostatek informacji są oddalone o sto sprawia, że wiedza o regioTrzydzieści lat temu departament książki Ministerstwa Kulkilometrów od centrów nalnym piśmiennictwie jest tury i Sztuki odmówił nam ponikła. Lokalne media ograGdańska czy Bydgoszczy, niczają się do lakonicznej zwolenia na wydanie leksykonu regionalnego. Deficytowy wówo promocji jakiejś a przecież nie rezygnują wzmianki czas papier na druk książki zgoksiążki (jeśli w ogóle zauwaz naukowych żą) i na tym się kończy. Orgadził się odstąpić dyrektor przetwórni „Las” w Brusach ze swej Forum postanowili i kulturalnych ambicji. nizatorzy puli na etykiety i reklamy, lecz więc ukazać całe bogactwo nic to nie pomogło. Takie były wydawniczego dorobku poczasy, o każdej publikacji decydowała Warszawa. Dodam jednak, łudniowo-zachodniej części Pomorza Gdańskiego. że w latach 80. oddział ZKP był jedyną w Chojnicach organizacją, Słowo „bogactwo” nie jest w tym wypadku przesadą. Do która prowadziła (skromną, bo skromną) działalność edytorską. udziału w imprezie zgłosiło się bowiem 17 instytucji i orgaW tej dziedzinie też świat wywrócił się na rãbë, jak mawiała moja nizacji z Chojnic, Człuchowa, Czerska, Brus i Tucholi, które ramama. Dziś nikt prosić, ani nikt pozwalać nie musi. zem wyeksponowały kilkaset (!) książek, albumów, tomików Swiãtowanié ksążczi Kùńczącé sã lato przënôszô melankòlije, snôżi cząd sã ju skùńcził i je nót nawrócëc do szari jawernotë. Pò ùrlopie pòòstałë leno wspòminczi i òdjimczi, jaczé przódë rãdo òpisóné wkłôdało sã do pãkatëch albùmów, a dzysdnia w cyfrowi érze przenôszô sã je całéma stama do kòmpùtrów i nicht ju ni mô czasu, abò i chãcë, do nich nawracac. Wszëtkò tak chùtkò sã zmieniwô, pòdczas jednégò żëcô swiat przewrôcô sã czile razy. Trzëdzescë lat w tił departament ksążczi Minysterstwa Kùlturë i Kùńsztu béł przékã i nie dozwòlił nóm wëdac regionalnégò leksykònu. Papiór do drëkòwaniô ksążków, chtërnégò wtenczas nie sygało, chcôł òdstąpic direktor przetwórni „Las” w Brusach ze swòjégò dzéla na nôlinczi i reklamë, leno nick to nie dało. Taczé bëłë czasë, ò kòżdi pùblikacji rozsądzywa Warszawa. Dopòwiém równak, że w latach 80. part KPZ béł jedną le w Chònicach stowôrą, jakô sprôwia (prosté, bò prosté) editorsczé dzejanié. W tim zôkrãżim téż swiat wëwrócył sã na rãbë, jak gôdiwa mòja 18 mëmka. Dzysdnia nicht prosëc, ani nicht zezwalac ni mùszi. A wdôrziwóm to, żebë sëgnąc do przëtrôfkù sprzed wakacjów, hewòtno imprezë pòzwóny Regionalné Fòrum Wëdôwiznowé. Przédną mëslą ti pòdjimiznë bëło zrobienié przezérkù wszëtczich titelów ksążk i cządników, jaczé w slédnëch piãtnôsce latach (2001–2015) wëszłë za sprawą institucjów i stowôrów w chònicczim òbrëmienim. Bò pùblikùje sã wiele, leno niedostónk infòrmacjów sprôwiô, że wiédzô ò regionalny pismieniznie je słabô. Môleczné media òbchôdają sã lakòniczną nadczidką ò promòcji jaczis ksążczi (jeżlë w całoscë zmerkają) i na tim kùńc. Òrganizatorzë Fòrum ùdbelë so tej pòkazac całą bòkadnosc wëdôwiznowégò ùróbkù pôłniowò-zôpadnégò dzéla Gduńsczégò Pòmòrzô. Słowò „bòkadnosc” nie je w tim przëtrôfkù przesadą. Do bëtnictwa w impreze zgłosëło sã 17 institucjów i òrganizacjów z Chònic, Człëchòwa, Czerska, Brusów i Tëchòlë, jaczé do pòspòłu wëekspònowałë czileset (!) POMERANIA WRZESIEŃ 2015 Z PÔŁNIÉGÒ poetyckich, przewodników, broszur i tytułów wydawnictw ciągłych – czasopism popularno-naukowych. Prezentowane publikacje mają oczywiście różny ciężar gatunkowy i wartość, nierówny poziom merytoryczny i edytorski, ale w swej masie są świadectwem życia umysłowego pomorskiej prowincji, jak się okazuje, życia wcale nie gnuśnego. Zwróćmy uwagę, że nasze miasteczka są oddalone o sto kilometrów od centrów Gdańska czy Bydgoszczy, a przecież nie rezygnują z naukowych i kulturalnych ambicji. Nierzadko zresztą publikacje powstają przy współpracy naukowców z ośrodków akademickich. Osób merytorycznie przygotowanych do pracy naukowej jest w tzw. terenie coraz więcej, choćby w muzeach czy w Parku Narodowym, gdzie tworzy się specjalistyczne opracowania, są też nauczyciele z zaciekawieniem badawczym. Problemem natomiast dla większości lokalnych wydawców jest brak pieniędzy; organizacje społeczne muszą każdą złotówkę wyprosić od samorządów, wyżebrać od sponsorów czy dołożyć z własnych składek. Trzeba więc podziwiać aktywność i dorobek m.in. Borowiackiego Towarzystwa Kultury w Tucholi czy Towarzystwa Miłośników Ziemi Człuchowskiej. Nie zasypia także gruszek w popiele miejski oddział Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Chojnicach. Na tle ogólnej biedy jako krezusi jawią się edytorzy, których stać na wydawanie pokaźnych dzieł, np. Lokalna Grupa Działania „Sandry Brdy” (album A. Ortmann, Boże Męki powiatu chojnickiego, monografia Kosznajderia, red. J. Szwankowski), UM w Chojnicach (wydawca szeregu monografii, w tym Dziejów Chojnic) czy Muzeum Historyczno-Etnograficzne w Chojnicach (ostatnie dzieło – Marcin Synak, Jan Paweł Łukowicz (1886 – 1957). Portret myśliwego). ksążków, albùmów, pòeticczich tómików, prowadników, broszurów i titelów cągłëch wëdôwiznów – cządników pòpùlarno-nôùkòwëch. To sã wié, że przedstôwióné pùblikacje mają rozmajitą wôrtnotã i gatunkòwą cãżkòsc, rozmajitą rówiznã meritoriczną i editorską, ale w swòji miazdrze są pòcwierdzenim môgòwëch mòżnotów pòmòrsczi prowincji, jak sã pòkazywô, żëcégò wcale nié òspałégò. Dôjmë bôczënk, że nasze miastka są bezmała sto kilométrów òddaloné òd centrów Gduńska czë Bëdgòszczë, a równak nie niechają nôùkòwëch i kùlturalnëch pòdjimiznów. Równak co zamanówszë pùblikacje pòwstôwają przë wespółrobòce nôùkòwców z akademicczich òstrzódków. Lëdzy meritoricznie przëszëkòwónëch do nôùkòwi robòtë je w tpzw. terenie corôz wicy, dôjmë na to w mùzeach czë w Nôrodnym Parkù, dze pòwstôwają specjalisticzné òbrobienia, są téż szkólny z zacekawienim do badérowaniô. Za to jiscënkã dlô wikszoscë môlowëch wëdôwców je felënk dëtków; spòlëznowé òrganizacje mùszą kòżdégò złotégò wëprosëc w samòrządzënach, prachrowac ù dobrzińców czë dołożëc z gwôsnëch składków. Je tedë nót zdzëwòwac sã aktiwnoscą i ùróbkã m.jin. Bòrowiacczégò Towarzëstwa Kùlturë w Tëchòlë czë Towarzëstwa Miłotników Zemi Człëchòwsczi. Nie òstôwiô téż leżnotë bez POMERANIA SÉWNIK 2015 W tej beczce słodyczy jest także łyżka dziegciu. Większość książek publikuje się bez recenzji wydawniczych (mniemam, że z powodu niedostatku środków), skutkiem czego zdarzają się pozycje trącące amatorszczyzną, niedopracowane, a nawet bałamutne i szkodliwe, które w ogóle ukazać się nie powinny. Ale czyż niedoróbki i buble nie wychodzą także pod szyldem wydawnictw profesjonalnych? Pomysłodawca imprezy, prezes Chojnickiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk Kazimierz Jaruszewski oraz dyrektor MBP w Chojnicach Anna Lipińska obiecują organizowanie Regionalnego Forum Wydawniczego co trzy lata. Może na następnym „triennale książki” pokażą się również wydawcy, których zabrakło w tym roku. SPROSTOWANIE Gorąco przepraszamy panią Annę Trepczyk, autorkę tek stu „Moda na haft kaszubski” opublikowanego w letnim numerze „Pomeranii” (7–8/2015) na s. 61, za błędne przy pisanie jej artykułu innej osobie. O „Modzie na haft kaszubski” napisała dla naszych Czytelników Anna Trepczyk, tak, jak informujemy w spisie treści na s. 1. R E K L A M A zwënédżi miesczi part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w Chònicach. Na pòspòdlim òglowi biédë jakno bògôcze jawią sã wëdôwcowie, jaczi mògą wëdawac machtné dokazë, np. Môlowé Karno Dzejaniô „Sandrë Brdë” (albùm A. Òrtmann, Boże Męki powiatu chojnickiego, mònografiô Kosznajderia, red. J. Szwankòwsczi), ÙM w Chònicach (wëdôwca wielnëch mònografiów, w tim Dzieje Chojnic) czë Mùzeùm Historiczno-Etnograficzné w Chònicach (slédny dokôz – Môrcën Synak, Jan Paweł Łukowicz (1886–1957). Portret myśliwego). W ti beczce miodnosców je téż łëżka dzekcu. Wikszosc ksążków pùblikùje sã bez wëdôwiznowëch òbgôdënków (domiszlóm sã, że z leżnoscë niesëdżi strzódków), temù téż zdôrzają sã ùsôdzczi prawie amatorsczé, niedorobioné, a nawetka òchlëwé i szkòdlëwé, chtërne prôwdã rzekłszë bë ni miałë wcale sã ùkazac. Ale czë rzeczë niedorobioné i bëlejactwa nie wëchôdają téż pòd szildã profesjonalnëch wëdôwiznów? Ùdbòdôwca imprezë, przédnik Chònicczégò Towarzëstwa Drëchów Nôùków Kadzmiérz Jaruszewsczi z direktorką MBP w Chònicach Aną Lëpińską mają przëmówioné szëkòwanié Regionalnégò Fòrum Wëdôwiznowégò co trzë lata. Mòże òb czas pòstãpnégò „triennale ksążczi” pòkôżą sã téż wëdôwcë, jaczich zafelało latos. Tłómaczëła Danuta Pioch 19 HISTORIA Kaszubi na Pomorzu Zachodnim na przestrzeni wieków Część 2: Pomorsko-polskie sąsiedztwo i chrystianizacja Pomorza Zachodniego Z YG M U N T S Z U LT K A Książę państwa polskiego Mieszko I (960–992) w latach 967–972 podbił Pomorze kaszubskie między dolną Odrą a dolną Wisłą, a następnie w 991 r. poddał swój kraj, którego zachodnią granicę stanowiła Odra a północną Morze Bałtyckie, pod protekcję Stolicy Apostolskiej. Wiele wskazuje na to, że poza jego granicami znajdowały się wyspa i miasto Wolin. Szczupłość źródeł sprawia, że nie jesteśmy w stanie dokładnie zarysować stosunków wewnętrznych na Pomorzu. Pewne jest, że przytłaczającą większość jego mieszkańców stanowili pogańscy Kaszubi, obok których w strefie nadmorskiej zamieszkiwali nieliczni Skandynawowie. Z zachodu graniczyli oni z plemionami wieleckimi (lucickimi), z południa – z Polanami i Kujawianami, a ze wschodu z Kociewiakami i Prusami. Przełom X–XI w., w dużej mierze pod wpływem oddziaływania państwa Piastów, był okresem ożywienia, a następnie progresywnego rozwoju rolnictwa, rzemiosła i handlu, zwłaszcza ze Skandynawią, pozostającymi w sprzężeniu zwrotnym ze wzrostem zaludnienia (sieci osadniczej) i zaczątkami kształtowania się miast. Największymi z nich były Szczecin i Kołobrzeg, który z racji centralnego położenia i funkcji 20 państwowotwórczych w 1000 r. został stolicą biskupstwa obejmującego swą jurysdykcją całe Pomorze. Wojny niemiecko-polskie, trwające z przerwami w latach 1003–1018, oraz być może nazbyt gorliwa działalność chrystianizacyjna pierwszego biskupa kołobrzeskiego Reinberna spowodowały, że biskupstwo przetrwało zaledwie do około 1006 r. Jego upadek pozostawał prawdopodobnie w związku z utratą zwierzchnictwa nad Pomorzem przez Piastów, którego nie zdołał odzyskać Bolesław Chrobry oraz Mieszko II (1025–1034)1. Pomyślnemu rozwojowi społeczno-gospodarczemu Pomorza kaszubskiego towarzyszyły ważne wewnętrzne przemiany ustrojowe. Ich istotą było przekształcenie w drugiej połowie X w. archaicznego ustroju plemiennego w ustrój książęcy, lub lepiej – wieloksiążęcy, podobnie jak miało to wcześniej miejsce wśród Słowian lewoodrzańskich. Nie wiemy, ile było kaszubskich księstw plemiennych. Z XI w. znamy tylko jednego historycznego księcia, noszącego imię po matce z rodu Piastów – Siemomysła – ale nie znamy jego książęcego terytorium. Prawdopodobnie nie było ono małe, skoro w 1046 r. występował na zjeździe w Merseburgu jako równorzędny partner księcia Kazimierza Odnowiciela (1034–1058). Pozostawał z nim w sporze na tle trybutu, od którego świadczenia został uwolniony przez cesarza Henryka III (1039–1056). Decyzja ta wzmocniła Pomorzan na tyle, że kolejny władca polski książę Bolesław Śmiały (1058–1079) musiał się bronić przed ich najazdami2. Rządy książąt Władysława Hermana (1079–1102) i Zbigniewa (1102–1107) były kontynuacją polsko-pomorskich niepokojów graniczno-politycznych. Dopiero Bolesław Krzywousty (1102– –1138) w 1109 r. zapoczątkował drugi „piastowski podbój Pomorza”, zajmując w 1121 r. całe Pomorze kaszubskie po Szczecin, a w 1123 r. również Pomorze lewoodrzańskie (lucickie). Władzę nad obu częściami Pomorza zachował jednak ich dotychczasowy książę Warcisław I (1119–1135/36), który dał początek dynastii Gryfitów, panującej do 1637 r. Książę ten uznał zwierzchnictwo Bolesława Krzywoustego, któremu płacił trybut i dostarczał posiłki na wyprawy wojenne. Książę polski z tytułu zwierzchnictwa nad lucicką częścią Pomorza płacił trybut cesarzowi. Stworzyło to szczególną sytuację prawną, mającą poważne konsekwencje dla przyszłości Pomorza Zachodniego, które zachowało autonomię w stosunku do Polski. Książę Warcisław I zaprowadził jednak w swym państwie polski system ustrojowo-prawny, wojskowy, podatkowy i sądowy, którego istotą było zastąpienie systemu grodowego systemem kasztelańskim. Tym głębokim POMERANIA WRZESIEŃ 2015 HISTORIA przemianom wewnętrznym towarzyszyło ukształtowanie się kaszubsko-lucickiego możnowładztwa (elity politycznej)3. Proces integracji księstwa kaszubsko-lucickiego z państwem polskim pogłębiła chrystianizacja. Książę Bolesław Krzywousty już w 1121 r. zabiegał o utworzenie dla zajętych terenów dwóch biskupstw misyjnych, wchodzących w skład metropolii gnieźnieńskiej. W 1123 r. powołano biskupstwo lubuskie, natomiast dla Pomorza miało być założone po jego chrystianizacji. Z inicjatywy księcia polskiego i z poparciem Stolicy Apostolskiej oraz cesarza Henryka V (1105–1125) w 1124 r. miała miejsce pierwsza wyprawa misyjna biskupa bamberskiego Ottona (1102–1139), któremu towarzyszyli orszak zbrojny i polscy kapłani z kapelanem Bolesława Krzywoustego na czele. Misja trwała pół roku i objęła kaszubską część księstwa Warcisława I. Chrystianizacji części lucickiej dokonał również biskup bamberski cztery lata później z inicjatywy ks. Warcisława I, przy poparciu cesarza i Stolicy Apostolskiej. Dla schrystianizowanych ziem pomorskich biskupstwo utworzono dopiero w 1140 r., pierwszym jego ordynariuszem został wspomniany kapelan Wojciech (1140–1160/62), zakonnik, doskonale przygotowany do tej funkcji. Obejmowało ono obszar Księstwa Pomorskiego, na wschodzie jego granicę formalnie stanowiła rzeka Łeba, faktycznie zaś Góra Chełmska4. 1 J. Widajewicz, Najdawniejszy piastowski podbój Pomorza, Slavia Occidentalis 10: 1932, s. 13 n.; K.R. Prokop, Biskupi zachodniopomorscy Tekst antyfony brewiarza kamieńskiego o św. Faustynie, (X–XX w.), Koszalin 2003, s. 19 n.; G. Labuda, Polska, Czechy, Niemcy patronce diecezji pomorskiej. Antyfona rozpoczyna się i Związek Wielecki w X wieku, w: Fragmenty Słowiańszczyzny Zachodniej, od słów „O felix Cassubia”. Tekst publikowany: J. Petert. I, Poznań 1960, s. 247 n.; tenże, Studia nad początkami państwa polskiego, t. I, Poznań 1987, s. 428–435; tenże, O stosunkach prawno-politycznych sohn, Das breviarum Caminense, Köln – Graz 1963, s. 60. państwa polskiego z państwem niemieckim w X i XI wieku, Czasopismo Oryginał w Preussische Staatsbibliothek PK Berlin. RePrawno-Historyczne 57: 2005, s. 327 n.; tenże, Stan dyskusji nad dokuprodukcja z wystawy: Z kaszubsko-słowiańskich i polskich mentem Dagome iudex i państwem Schinesghe, w: Civitas Schinesghe cum losów Pomorza Zachodniego. © ZKP Oddział w Szczecinie pertinentiis, red. W. Chudziak, Toruń 2003, s. 9 n.; tenże, Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. I. Czasy średniowieczne, Gdańsk 2006, s. 66 n.; tenże, Dzieje polityczne (VI Civitas Schinesghe cum pertinentiis XII wiek); ekspansja państwa polskiego na Pomorze (X Civitas Schinesghe cum pertinentiis XII wiek), w: Historia Pomorza, t. I, cz. 1, s. 303 n. 2 L. Leciejewicz, Tworzenie się pomorskiego państwa monarchicznego, w: Historia Pomorza, t. I, cz. 1, s. 302–303; tenże, Początki nadmorskich miast na Pomorzu Zachodnim, Wrocław 1962, s. 35 n.; W. Duczko, Obecność skandynawska na Pomorzu, s. 31 n.; E. Rymar, Rodowód książąt pomorskich, t. I, Szczecin 1995, s. 68 n. 3 B. Zientara, Polityczne i kościelne związki Pomorza Zachodniego z Polską za Bolesława Krzywoustego, Przegląd Historyczny 61: 1970, 2, s. 194 n.; K. Myśliński, Polska a Pomorze Zachodnie po śmierci Bolesława Krzywoustego, Roczniki Historyczne 17: 1948, s. 9 n., 129 n.; B. Śliwiński, Pomorze w polityce i strukturze państwa wczesnopiastowskiego (X–XII w.), Kwartalnik Historyczny 107: 2000, 2, s. 5 n.; J. Spors, O domniemanej jedności plemiennej i państwowej Pomorza we wczesnym średniowieczu, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. VI, pod red. S. Kuczyńskiego, Warszawa 1994, s. 23 n.; G. Labuda, Historia Kaszubów, s. 101 n.; J. Spors, Organizacja kasztelańska na Pomorzu Zachodnim XII–XIII w., Słupsk 1991, s. 58 n. 4 Pomorze Zachodnie w żywotach Ottona, przetłum. J. Wikarjak, przedmowa G. Labuda, Warszawa 1979; K. Malczyński, Bolesław Krzywousty, wyd. 2, Wrocław 1975, s. 125 n.; K. Liman, Studia historyczno-literackie nad żywotami św. Ottona z Bambergu, Poznań 1966, s. 214; J. Petersohn, Der südliche Ostseeraum im kirchlich-politischen Kräftespiel des Reichs, Polens und Dänemarks vom 10. bis 13. Jahrhundert, Köln – Wien 1979, s. 211 n.; G. Labuda, Początki diecezjalnej organizacji kościelnej na Pomorzu i Kujawach w XI i XII wieku, Zapiski Historyczne 33: 1968, 4, s. 550 n.; tenże, Zamierzenia organizacji diecezjalnej na Pomorzu w roku 1123 (przed misją chrystianizacyjną) biskupa Ottona z Bambergu, w: Instantia est mater doctrinae. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Władysławowi Filipiakowi, Szczecin 2001, s. 327 n.; K. Ślaski, Tworzenie się wspólnoty ustrojowej Pomorza Zachodniego z Polską, w: Historia Pomorza, t. I/2, s. 75–76; K.R. Prokop, Biskupi zachodniopomorscy (X–XX w.), Koszalin 2003, s. 27 n.; E. Rymar, Biskupi – mnisi – reformatorzy. Studia z dziejów diecezji kamieńskiej, Szczecin 2002, s. 12–13; W. Dziewulski, Biskup pomorski Wojciech, Zapiski Historyczne 23: 1957, 4, s. 7 n. POMERANIA SÉWNIK 2015 21 MÙZYKA Szlachã warszawieniô „Kaszëbsczich nótów” TOMÔSZ FÓPKA We w tórk 25 zélnika w Wejro wie òstôł òficjalnô òtemkłi Szlach Kaszëbsczich Nótów. Karno wanożników pòd przédnictwã prezydeńta gardu Krësztofa Hildebrandta przez dwie a pół gòdzënë pòznôwało miasto przez pòsobné lëtrë Kaszëbsczégò Abecadła. Nótë wëkùmóné òstałë w kamiznie a òstatnô „stacjô” ti òsoblëwi kaszëbsczi drodżi bëła kòl Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë a Mùzyczi. Na łôwce sôdł w żelazło zaklãti akòr dionista, chtërnémù za mòdło pòsłużił Tadéùsz Dargacz, przédnik karna Koleczkowianie. Pò wcësniãcym jedny knąpë instrumeńtu jidze ùczëc nagranié, jak Tadéùsz mówi ò pieskù, co mù kòl nóg sedzy, a ò kance z piwã, co kòl mùzykańta stoji. Drëgô knąpa je namienionô zażiwaniô tobaczi, a trzecô... zapùszczô „Kaszëbsczé nótë”, co je spiéwô a graje prawie Tadéùsz Dargacz. Lëdzëska chãtno robią sobie z pòstacją na łôwce z tószkã i kanką òdjimczi. Tak téż i më, pòspół ze Stanisławã Janką a Rómkã Drzéżdżona stanãlë. A na pół parkù miona Aleksandra Majkòwsczégò sã rozlégało: „To je krótczé, to je dłudżé...” Nótë w spiéwnikach Pòsobny dokôz z „ Nóta ma” do Rómkòwégò zbiéru – tedë pòmëslôł jem sobie. Róman Drzéżdżón òd lat zbiérô rozsóné pò swiece „kaszëbsczé nótë”, jaczich stolëmny dzél pòkôzôł ju na pôra wëstôwkach1 a w ksążce2. A kùli je jesz „Kaszëbsczich nótów” w spiéwnikach 22 Kòl „Dargaczowi łôwczi”. Òdj. Anna Kąkòl a na platkach? Môta chãc na wanogã? Nie mdze dwùch gòdzyn... Ni ma za wiele spiéwników, dze „Kaszëbsczé nótë” jidze pòtkac z tekstã i na piãclëni. Mòże je tej nalezc schò wóné pòd titułã „Znaki kaszubskie” w zbiérze Pieśni z Kaszub i Kociewia Pawła Szefczi, wëdónym w 1979 rokù. Są w drëdżim dzélu a trzecym parce ksążczi Polska pieśń i muzyka ludowa duetu Bielawsczi&Mioduchòwskô, 19 lat pózni, i w spiéwniczkù dlô przedszkòlów Kaszëbsczi cëdowny swiat Fópczi (2010). Ni ma jich za to ani w ksążkach Pieśni z Kaszub Kirsteina i Roppla z 1958 rokù i Kaszubski Śpiewnik Domowy Witosławë Frankòwsczi (2014), ani w... Nótach kaszëbsczich Eùgeniusza Prëczkòwsczégò z 2008 rokù. Ten òstatny spiéwnik mô pòdtitel „pòpùlarné piesnie”, a jedny z nôpòpùlarniészich – co jã czãsto cëzyńcowie za kaszëbsczi himn bierzą – ni mòże sã w nim dosznëkrowac. Zapitóny ò to redaktór wskôzywô nótë „nótów”, ale w wersje òbrôzkòwi, na òbkłôdce ksążczi i mówi, że to je tak pòpùlarny dokôzk, że nótów „nótów” nie je nót. Kò kòżdé dzeckò znaje jich melodiã. POMERANIA WRZESIEŃ 2015 MÙZYKA Mòże i znają, ale ze spiéwanim „Nótów” nijak nie je dobrze. Czej spiéwający docygnie do zlabializowónégò słowa „chòjnë” – tej ju wiéta, przez jaczé „a” je nen artista. Artista mdze kaszëbił, a artista – warszawił. ...a na platkach Klasyczné a nordowé brzëmienié „nótów” z idealną wëmòwą „chòjnë” przënôszô platka „Józef Roszman i Plesta”. Baro redotné i czësto kaszëbsczé „chòjnë” są kòl Kaszëbów z Kanadë na jich platce „Zeza wiôldżi wòdë... Kaszëbë”. Pëszné solo Vicka Dudalsczégò. Na magnetofónowi kasece „Nigdë do zgùbë” z 1990 rokù są ju „chojny, widłë gnojny”. Słëchającë pòsobnëch kasetów i platków mómë baro czãsto do czënieniô z tim samim błãdã. Pôrã przikładów. Damroka Kwidzyńskô spiéwie „chojnë” z bluesową szmaką na platce Kòmpaniji Wãdzëbôków, co jidze téż ùczëc i ùzdrzec w nece3, prosto i czësto swiéżo ze Szklarsczi Pòrãbë. Te same „chojnë” w wëkònanim Damroczi, ale na jubileùszowim CD „Gdze mòja chëcz” ùczëjemë w molowi tonacje. Pòlsczé Radio z Warszawë wëdało seriã „Mùzykã zdrzódłów” a pòstrzód platk je jedna (nr 17) namienionô Kaszëbóm. Nasz dokôz je tam òpisóny jakno „To je krótczi, to je dłużi”. Z Warszawë są pewno téż dzôtczi, co sepleniącopòlasząco jadą z „òznoco” do „chojny”. Mòżna kùpic tã platkã w internetowim krómie òd rãczi4. Pò zniżce leno 22 PLN. Nie jidze ju kùpic platczi wëdóny przez Towarzëstwò Drëchów Gminë Szemùd w 2004 rokù jakno „Biesiada kaszubska”, ale „chojny” òstają jistné, i to na dwùch stegnach płitë. Pòmali a z wëstrzédnokaszëbska spiéwią Chmielanie na platce „Nie zabôczta bawic sã”. „Chòjnë” są kòl nich midzë „chójnë” a „chôjnë”, ale żódno karno tak wdzãczno nie òddało rëczeniô wòłu. Za to The Rozmish na CD „Go Kaszëbë” bédëje „chójnë” pòdóné nisczim głosã Tatianë. Karno Kościerzyna spiéwie „chojnë”, „widły” i „òznaczo”. Pòdbëtowsczé karno Skład Kolonjalny pòdôwô spiéwkã w baro cekawi aranżacji, ale téż z „warszawską” wëmòwą „chojnë”. Snôżo a z dëchã i ptôszkã zrobia „Kaszubskie nuty” przédnô pòlskô dżezmenka Kristina Stańkò, na platce POMERANIA SÉWNIK 2015 Kaszëbsczé nótë w Celbòwie pòdług żłobiôrza Łukasza Dłudżégò ze Smólna. Òdj. Róman Drzéżdżón KASZËBSCZÉ NÓTË6 To je krótczé, to je dłudżé, to kaszëbskô stolëca to są basë, to są skrzëpczi, to òznôczô Kaszëba. Òznôczô Kaszëba, basë, skrzëpczi, krótczé, dłudżé, to kaszëbskô stolëca. To je ridel, to je ticz, to są chòjnë, widłë gnojné. Chòjnë, widłë gnojné, ridel, ticz, òznôczô Kaszëba, basë, skrzëpczi, krótczé, dłudżé, to kaszëbskô stolëca. To je prosté, to je krzëwé, to je slédné kòło wòzné. Slédné kòło wòzné, prosté, krzëwé, chòjnë, widłë gnojné, ridel, ticz, òznôczô Kaszëba, basë, skrzëpczi, krótczé, dłudżé, to kaszëbskô stolëca. To są hôczi, to są ptôczi, to są prësczé pół torôczi. Hôk, ptôk, półtorôk, slédné kòło wòzné, prosté, krzëwé, chòjnë, widłë gnojné, ridel, ticz, òznôczô Kaszëba, basë, skrzëpczi, krótczé, dłudżé, to kaszëbskô stolëca. To je klëka, to je wół, to je całé, a to pół. Całé, pół, klëka, wół, hôk, ptôk, półtorôk, slédné kòło wòzné, prosté, krzëwé, chòjnë, widłë gnojné, ridel, ticz, òznôczô Kaszëba, basë, skrzëpczi, krótczé, dłudżé, to kaszëbskô stolëca. To je môłé, a to wiôldżé, to są instrumenta wszelczé. „Spik”. Leno te „chojnë”, „chojnë”... Je kùreszce Glenn Meyer z karna Groovekojad, co barżi melorecytëje, jak spiéwô, ale z amerikańską wëmòwą... Są téż taczé wëkònania, dze abò nicht nie spiéwô (zéwiszcze „Kaszëb sczé nótë” w szląsczi Wikipedii5 i gi- tarowô platka z bluesã: „Baltic wind – meridional trip” Jarka Reglińsczégò), abò nicht nie graje (zwãkòwô kôrtka wëdónô przez Stowôrã Turisticzné Kaszëbë z Kartuz). A Wa jak spiéwôta? Pò kaszëbskù czë warszawskù? 1 M.jin. w Wejrowie: http://www.wejherowo.pl/aktualnosci/wernisaz-wystawy-kaszubskie-nuty-n3307.html i w Pùckù: http://muzeumpuck.pl/wernisaz-wystawy-to-je-krotcze-to-jedludze-wedrowki-szlakiem-obrazkowych-nut/ 2 Drzeżdżon R., To je krótczé, to je dłudżé... Wędrówki szlakiem obrazkowych nut, Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, Wydawnictwo Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Wejherowo – Gdańsk 2013 3 https://www.youtube.com/watch?v=KdoxCO1p9h8 4 http://sklep.polskieradio.pl/Products/9560-muzyka-zrodel-vol-17-kaszuby.aspx 5 https://szl.wikipedia.org/wiki/Kasz%C3% ABbscz%C3%A9_n%C3%B3t%C3%AB 6 Drzeżdżon R., „Kaszubskie nuty” pamiątka z Kaszub z błędami, w: Biuletyn Rady Języka Kaszubskiego, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 2009, s. 272–277. 23 100-LECIE KOŚCIOŁA PW. ŚW. JÓZEFA W WYGODZIE ŁĄCZYŃSKIEJ O parafii Wygoda i jej duszpasterzach Część 2: Sylwetki proboszczów wygodzkich i ich dokonania J Ó Z E F B O R Z Y S Z KO W S K I Ks. Anastazy Sadowski O pierwszym jegomościu, filomacie brodnickim, można rzec budowniczym parafii i kościoła, wiemy już sporo. Dodać wypada, iż jako działacz narodowy zasłynął m.in. wydanym drukiem Kazaniem patriotycznym wygłoszonym 9 lipca 1919 roku z okazji Zmartwychwstania Polski w Kartuzach (Gdańsk 1919) po podpisaniu traktatu wersalskiego. Działał m.in. w Towarzystwie Czytelni Ludowych i był członkiem Towarzystwa Naukowego w Toruniu. W dwudziestoleciu międzywojennym należał do Bractwa Pomorskiego i był nadal bardzo aktywny w działalności organizacji rolniczych i samorządu powiatowego. Współpracował blisko z przywódcą lokalnym endecji, ks. Bernardem Łosińskim. Jako prezes Kółka Rolniczego oraz Banku Ludowego powstałego w Wygodzie przed wojną, w wyniku jego bankructwa w okresie wielkiego kryzysu naraził się parafianom, którzy potracili oszczędności. Unikając pogłębienia konfliktu, władze biskupie przeniosły go w 1935 r. do parafii Szynwałd pod Grudziądzem. Tam na początku wojny został aresztowany przez Niemców i 20 listopada 1939 r. zamordowany w Klamrach pod Chełmnem1. Przed mianowaniem nowego proboszcza parafią administrowali ks. Feliks Klonowski (1908–1939), wikary z Sierakowic (jako kapłan w Matarni zamordowany w Sarnim Dworze k. Egiertowa), oraz ks. Tadeusz Zapałowski (1901–1939), wcześniej administrator 24 w Leśnie, później proboszcz w Sulęczynie, zamordowany 25 listopada 1939 r. w Lasku Kaliskim k. Kartuz. Ks. Zygmunt Poćwiardowski Następcą ks. Sadowskiego został mianowany w 1936 r. ks. Zygmunt Poćwiardowski (1903–1977), dotychczasowy wikariusz w parafii św. Jakuba i katecheta Gimnazjum im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wśród jego uczniów był m.in. Lech Bądkowski (1920–1984) – pisarz, żołnierz, polityk, jeden z twórców Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, rzecznik prasowy „Solidarności” i redaktor naczelny tygodnika „Samorządność”. Do końca życia z sympatią wspominał swojego katechetę, a i odwiedził go nieraz na Wygodzie przy okazji pobytów w Łączyńskiej Hucie. Ks. Zygmunt przetrwał w Wygodzie lata sanacji, tragicznej okupacji niemieckiej i przeróżne doświadczenia PRL-u2. Tu też spoczął na zawsze obok kościoła u stóp pomnika (dzieło Ignacego Zelka)3, jaki z jego inicjatywy ufundowała parafia w 50-lecie swego istnienia w 1952 r., pamięci swego pierwszego proboszcza, ks. A. Sadowskiego. Centralną figurą tegoż pomnika jest postać Dobrego Pasterza z Barankiem. Dobrym duszpasterzem był także ks. Zygmunt, wspaniałym człowiekiem, rozumiejącym ludzi, niosącym im pomoc nie tylko duchową, ale i materialną. Nie miał żyłki działacza, zwłaszcza polityka, która nie była obca ks. Sadowskiemu. Dbał o kościół i parafian. Będąc do końca użytkownikiem sporej plebanki i gospodarzem wielu obiektów parafialnych, nie zabiegał o dobra materialne4. Z przypisanych doń nieruchomości korzystali głównie ich pracownicy i mieszkańcy, a proboszcz często dokładał z własnej kieszeni do gospodarstwa plebańskiego… Szczególnie ciężkie lata okupacji hitlerowskiej ks. Zygmunt przeżył jako sublokator plebanii, w której zamieszkał przedstawiciel okupanta. Za życzliwą radą miejscowych Niemców przyjął II grupę Niemieckiej Listy Narodowościowej (NLN) i zmienił swoje nazwisko na Poker, co było warunkiem zachowania życia i możliwości dalszej pracy wśród parafian. W ich pamięci pozostał gorliwym duszpasterzem i Polakiem, niosącym pomoc działającym w okolicy ludziom TOW „Gryf Pomorski”5. Po wojnie, w PRL, z tytułu przynależności do NLN przeżył niejedną – delikatnie mówiąc – przykrość, jednak nigdy nie stracił zaufania i życzliwości parafian. Plebania wygodzka słynęła wtedy z otwartości i gościnności, a wikariusze jego, wśród których był przyszły bp elbląski ks. Andrzej Śliwiński, traktowali go jak ojca – plebanię niemal jak dom rodzinny6. Żałuję, że żaden z nich nie spisał swoich wspomnień, mimo moich próśb i ich obietnic. Śp. ks. Edmund Talaśka jako proboszcz w Starych Polaszkach wspominał, iż podczas kolędy niejedna samotna niewiasta czy wdowa czekała na wizytę ks. proboszcza, który zwykle zostawiał u niej na stole zebrane datki, dzięki którym mogła przeżyć do wiosny. Ks. kan. Henryka Bietzkego, dziś seniora w Osowej, zdumiały natomiast więcej niż rodzinne zwyczaje w plebanii wygodzkiej, a zwłaszcza dostępna dla wikariuszy bez ograniczeń POMERANIA WRZESIEŃ 2015 100-LECIE KOŚCIOŁA PW. ŚW. JÓZEFA W WYGODZIE ŁĄCZYŃSKIEJ kasa, z której każdy mógł zabrać, ile trzeba, byle tylko było z czego…7 Ks. Zygmunt Poćwiardowski i jego ostatni wikariusz śp. ks. Bogdan Górski z wielką życzliwością przyjęli zakorzenienie się w Łączyńskiej Hucie Klubu Studenckiego „Pomorania”, wspierając nas duchowo, zakupując zrzeszeniowe wydawnictwa itp. Ks. Zygmunt poświęcił w 1976 r. naszą chatę oraz kapliczkę św. Franciszka i Matki Boskiej Sianowskiej – pierwsze dzieło Franciszka Sychowskiego w parafii. Zmarł 30 maja 1977 r. w dniu, kiedy w Gołuniu miało miejsce spotkanie z okazji 15-lecia Pomoranii, której przedstawiciele uczestniczyli w jego pogrzebie. Ks. Stanisław Gackowski Dobre relacje z plebanią środowiska kaszubsko-pomorskiego spotykającego się w Łączyńskiej Hucie rozwinęły się za czasów proboszczowania ks. Stanisława Gackowskiego, dziś ks. prałata seniora w Żukowie. Ks. Stanisław urodził się w 1934 r. w Chojnicach, gdzie ukończył gimnazjum i skąd poszedł na studia do Pelplina. Jako młody ksiądz, wyświęcony 24 grudnia 1957 r., wikariusz chmieleński od 1 kwietnia 1958 r., poznał ks. prob. Z. Poćwiardowskiego, który „przyjeżdżał na odpust Piotra i Pawła do Chmielna bryczką w parę pięknych koni. Dawał hojne »napiwki«; ludzie mówili o nim, że on »nie kocha pieniędzy!«”8. Na Wygodzie ks. Stanisław odwiedzał tamtejszych wikariuszy E. Talaśkę i A. Śliwińskiego, zawsze gościnnie przyjmowany przez ks. proboszcza, także z kolegami w grupie uczestników spływów kajakowych. Gdy zmarł ks. Z. Poćwiardowski, ks. Stanisław był proboszczem w Wąpiersku koło Lidzbarka Welskiego. Bp Bernard Czapliński zaproponował mu przejście do Wygody. W czasie odbierania stosownego dekretu w przytomności ks. kanclerza A. Śliwińskiego usłyszał odeń: „na proboszcza parafii Wygoda i ja się zgłaszałem, i to na piśmie, ale jej nie otrzymałem”, co potwierdził ks. biskup dodając, iż ks. Andrzej do innych rzeczy powołany; prorokując niejako jego biskupstwo. Pierwszy rok pracy w Wygodzie ks. Stanisław spędził sam. Jak wspomina: POMERANIA SÉWNIK 2015 Ks. Stanisław Gackowski (z lewej) wśród dzieci komunijnych w kaszubskich strojach z księdzem wikarym Czesławem Lasem, 1981 r. Za ks. Stanisławem na wprost stoi Miłka Borzyszkowska „Nie było katechetów, więc katechizowałem w czterech szkołach – w Kamienicy Szlacheckiej, Borzestowie, Lisich Jamach i Łączynie. Inwentarz, konie, krowy, sprzedała pani Wiktoria Poćwiardowska, a ziemie wydzierżawiłem p. Kazimierzowi Kwidzińskiemu z Borzestowa, hodowcy owiec. Po roku przyszedł do Wygody ks. neoprezbiter Ryszard Wiśniewski rodem z Gdyni. On głównie przejął obowiązki katechezy. Z czasem doszła też katechetka Magdalena Reclaw, która prowadziła scholę dziecięcą. Warunki do nauki nie były najlepsze, dlatego przystąpiliśmy do wybudowania trzech sal katechetycznych: w Borzestowie u państwa Stankowskich, w Lisich Jamach u państwa Bałachowskich-Grzenkowiczów i w Kamienicy Szlacheckiej na wykupionej przez parafię działce. Szkoła w Łączynie przestała istnieć. W Kamienicy Szl. w pierwsze piątki słuchaliśmy starsze i chore osoby spowiedzi i celebrowaliśmy mszę świętą. Po moim odejściu salkę tę przebudowano na kościół filialny”9. Z dalszej relacji ks. Stanisława dowiadujemy się, że projektantem salek, podwórza plebanii z pergolą przy budynkach gospodarczych, bramy cmentarnej i całego ogrodzenia cmentarza był inż. Jerzy Bindulski z Koszalina. Figurę św. Franciszka z Asyżu z Wilkiem z Gubio wyrzeźbił Andrzej Majchrzak z Koszalina. Z kolei piękną figurę Matki Boskiej Wniebowziętej, postawioną w miejscu ołtarza pierwotnej kaplicy, ufundowaną ku pamięci ks. Józefa Szotowskiego, wyrzeźbił Franciszek Sychowski, autor kapliczek w Łączyńskiej i Borzestowskiej Hucie. On również wykonał rzeźbę Chrystusa Zmartwychwstałego z kapliczki na cmentarzu, ufundowanej przez Bolesława Dawidowskiego10. Wszystko to wzbogaciło na trwałe krajobraz kulturowy Wygody. Życie codzienne parafii od święta wzbogaciły też stroje kaszubskie dla dzieci komunijnych, kaszubskie dożynki organizowane wspólnie z ZKP w Łączyńskiej Hucie, Seminaria Pisarzy Kaszubskich itp. Ks. Stanisław prowadził też chór. W starej organistówce, w urządzonej kaplicy M.B. Anielskiej, ks. Franciszek Grucza w 1983 r. odprawił pierwszą mszę św. w języku kaszubskim! Podobnych pionierskich wydarzeń było więcej. Między innymi ufundowana przez członków ZKP – poświęcona przy okazji kolejnego Seminarium Kaszubskiego w Łączyńskiej Hucie – tablica z tekstem w języku kaszubskim, umieszczona 25 100-LECIE KOŚCIOŁA PW. ŚW. JÓZEFA W WYGODZIE ŁĄCZYŃSKIEJ energicznego następcę, zacnego ks. prałata Ireneusza Bradtkego… Od lewej: ks. Marian Kryszyk, ks. Konrad Kufel i ks. Czesław Las na dożynkach w Łączyńskiej Hucie, 1988 r. w kruchcie, upamiętniająca ks. dra i poetę Leona Heykego, wikariusza wygodzkiego w latach 1919–1920, wykonana przez prof. Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku Sławoja Ostrowskiego. Organistówka wraz z jej budynkiem gospodarczym, gdzie urządzono salę kominkową, odgrywała wówczas ważną rolę miejsca rekolekcji kapłańskich i młodzieży oraz innych grup z różnych 26 zakątków Pomorza i Polski. Tu ukrywał się też jeden ze stoczniowców poszukiwanych w stanie wojennym przez UB. Stoczniowcy naprawili później stary wiatrak na sąsiadującym z plebanią wzgórzu. Zachowana „Kronika Domu Rekolekcyjnego M.B. Anielskiej w Wygodzie” stanowi cenny dokument działania wzbogacającego także życie parafii tamtych lat, nadzwyczajnych obecności biskupów – B. Czaplińskiego, Mariana Przykuckiego, Tadeusza Werno, ks. infułata Franciszka Janka, ks. prałata Henryka Jankowskiego, ks. poety Antoniego Peplińskiego oraz wspaniałego ojca duchownego kleru diecezji chełmińskiej, śp. ks. Jerzego Świnki, jak i grup rekolekcyjnych niewiast, reprezentujących głównie środowisko inteligencji Trójmiasta. Gośćmi w Wygodzie i Łączyńskiej Hucie były m.in. dr Stanisława Grabska z Warszawy i dr Aleksandra Gabrysiak z Elbląga. Niestety, ks. bp Marian Przykucki uznał, że ks. Stanisław Gackowski winien objąć większą parafię Żukowo, co stało się w 1988 r., gdzie proboszczował do 2009 i współtworzył nową rzeczywistość miasta i gminy w III RP oraz od 1992 roku archidiecezji gdańskiej11. Tam też nadal jest czynny w duszpasterstwie; wspomaga swego równie Ks. Konrad Kufel III RP na Wygodzie to lata proboszczowania śp. ks. Konrada Kufla (poprzednio proboszcza w Żmijewie) i aktualnego jegomościa ks. kan. Bogdana Drozdowskiego. Ks. Konrad pracował tu tylko kilka lat; złożony ciężką chorobą przeszedł wcześniej na emeryturę, zamieszkując początkowo w starej organistówce. W pamięci parafian pozostał jako życzliwy ludziom duszpasterz, dobry kaznodzieja, kierownik budowy kościoła filialnego w Kamienicy, kontynuujący na miarę swoich możliwości tradycje dobrej roboty i m.in. współpracy ze Zrzeszeniem Kaszubsko-Pomorskim. Za jego czasów znaczącym wydarzeniem były pobyty w parafii i msze św. odprawiane w kościele wygodzkim oraz kazania śp. ks. profesora Józefa Tischnera (1931–2000), filozofa, duszpasterza akademickiego, przyjaciela ojca św. Jana Pawła II, kapelana „Solidarności” i Związku Podhalan, przyjaciela Kaszubów12. Wydarzeniem również po trochu parafialnym był zjazd zacnej rodziny Kuflów w Wygodzie w 1992 r. upamiętniony okolicznościową publikacją… Po krótkim okresie emeryckiego pobytu na Wygodzie, wymagający codziennej opieki ks. Konrad przeniósł się w 1996 r. do rodzinnego Świecia, gdzie najbliżsi krewni – rodzeństwo i ich dzieci – stworzyli dlań niemal komfortowe warunki na dalsze lata trudnego życia przy postępującej chorobie. Radością jego ostatnich lat życia w Świeciu były m.in. odwiedziny niejednej rodziny z parafii w Wygodzie. Podczas pogrzebu, w którym uczestniczyła delegacja z Wygody z ks. prob. B. Drozdowskim, Zmarłego pożegnał w imieniu parafii radny Hubert Lewna. Ks. Bogdan Drozdowski Aktualny proboszcz wygodzki, rodem z Kościerzyny, przybył tu w 1994 r. z młodej parafii w Kaliszu Kaszubskim, zorganizowanej przez ks. Zygmunta Jutrzenkę-Trzebiatowskiego z Lipusza13. Współpracując z częścią aktywnych parafian i pomocnymi dlań władzami trzech gmin, ks. Bogdan Drozdowski przeprowadził m.in. remont kościoła POMERANIA WRZESIEŃ 2015 100-LECIE KOŚCIOŁA PW. ŚW. JÓZEFA W WYGODZIE ŁĄCZYŃSKIEJ Wikariuszem w parafii Wygoda był m.in. późniejszy biskup ks. Andrzej Śliwiński (dachy i malowanie wnętrza), doprowadził do uporządkowania otoczenia i parkingu oraz zamontowania oświetleniego nocnego – iluminacji kościoła itp. W świątyni pod chórem znalazły się tablice pro memoria księży z familii Janków i ks. bpa A. Śliwińskiego. Częstym gościem parafii był śp. ks. bp Jan Bernard Szlaga i jego najmłodszy sufragan, ks. bp Wiesław Śmigiel, do dziś wyróżniający Wygodę. Innowacyjnym dokonaniem ks. Drozdowskiego jest patronat nad orkiestrą dętą, wzbogacającą m.in. oprawy odpustów parafialnych, zwłaszcza sierpniowego. Od lat sierpniowym odpustom M.B. Zielnej towarzyszą dożynki, których gwoździem programu jest wielki festyn parafialny, Figura Matki Boskiej Wniebowziętej, wyrzeźbiona w 1982 r. przez F. Sychowskiego. Na zdjęciu obok kapliczki ks. kanonik Bogdan Drozdowski stanowiący święto, jarmark i koncert, ucztę dla ciała i ducha gospodarzy i letników. W AD 2015 ks. proboszcz, kanonik gremialny kapituły kolegiackiej kartuskiej, ukończył 65 lat. Przed nim dalsze lata duszpasterzowania i działania w parafii i dekanacie, gminach i powiecie… 1 Zob. też J. Borzyszkowski, Kaszubsko-pomorscy duszpasterze – współtwórcy dziejów regionu, Gdańsk – Pelplin 2002, s. 296–297. Postać ks. Z. Poćwiardowskiego spotykamy na kartach opracowań dot. walki władz PRL z Kościołem katolickim w diecezji chełmińskiej. W aktach IPN z niejednej informacji wynika, iż unikał on kontaktu z władzami, a także z prorządowym Caritasem, którego był formalnym członkiem. 3 I. Zelek jest autorem wielu rzeźb, m.in. we Wielu i w Pelplinie, a po wojnie także pomnika zamordowanego w Stutthofie ks. Alfonsa Mańkowskiego, ufundowanego w jego parafii w Lembargu koło Brodnicy. 4 Wygoda z tytułu imiennego przypisania plebańskiego gospodarstwa do ks. Z. Poćwiardowskiego uniknęła przejęcia ziemi kościelnej przez państwo na podstawie dekretu o dobrach martwej ręki z 1950 r. 5 Zob. J. Borzyszkowski, TOW „Gryf Pomorski” i jego ludzie znad Jeziora Raduńskiego, „Pomerania” 1989, nr 12. 6 Zob. J. Borzyszkowski, Andrzej Śliwiński (1939–2008) – Kaszuba i kaszubolog, pierwszy biskup diecezji elbląskiej, „Acta Cassubiana”, t. XII, s. 455–461. Ks. Franciszek Jank – przyjaciel ks. Zygmunta, w swoim opracowaniu Księża Diecezji Chełmińskiej, którzy przeżyli lata 1939–1945… zanotował, iż obrońcą jego przed gestapo był Bernard Freyberg! 7 Rozmowa z ks. H. Bietzkem w Straszynie w 2014 r. na uroczystości jubileuszowej ks. prał. dra Bogdana Głodowskiego. (Wikariuszami ks. Z. Poćwiardowskiego wg zestawienia ks. J. Dawidowskiego byli: Feliks Winiarski 1937; Edmund Talaśka 1957–1961; Andrzej Śliwiński 1961–1964; Henryk Bietzke 1964–1967; Józef Kobiela 1967–1971; Bogdan Górski 1971–1977). 8 Wygodzkie wspominki i curriculum vitae ks. S. Gackowskiego w zbiorach autora. 9 Ibidem. 10 Franciszek Sychowski, uczeń Otylii Szczukowskiej z Wejherowa, absolwent ASP w Gdańsku, poprzez żonę Marię związany był z Franciszkańskim Ośrodkiem Duszpasterstwa Akademickiego w Katowicach, działającego pod opieką ks. prof. Gaudentego Kustusza, odwiedzającego przez lata w ramach kaszubskich wanóg Wygodę i Łączyńską Hutę. 11 Na koncie żukowskich dokonań ks. Stanisława znajduje się m.in. renowacja ponorbertańskiej świątyni, reorganizacja Muzeum Parafialnego i budowa – organizacja Katolickiej Szkoły Powszechnej oraz udział w powstaniu nowej parafii pw. Miłosierdzia Bożego, której proboszczem został jego b. wygodzki wikariusz, dziś ks. kan. Czesław Las. 12 Zob. Pro memoria ks. Józef Tischner (1931–2000). Filozof szczęsnych darów, zebr. i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2007 oraz J. Borzyszkowski, Moi mistrzowie i przyjaciele, Gdańsk 2015, s. 97–519. 13 Zob. jego wspomnienia – Z. Jutrzenka-Trzebiatowski, Przez trudy do radości, Gdańsk 1999. 2 POMERANIA SÉWNIK 2015 27 POMORZANIE Zbigniew (Binek) Urbanowski – zapomniany tucholski artysta (część 2) MARIA OLLICK Początek końca Już w pierwszych dniach września 1939 r. mieszkańcy Tucholi przekonali się, co to wojna. Powołana do życia organizacja Selbstschutz, w której skład wchodzili miejscowi Niemcy, za swój cel obrała wywarcie krwawej zemsty za „prześladowania i krzywdy” doznane przed wojną od ludności polskiej. Zaczęły się aresztowania, szczególnie inteligencji i aktywnych społecznie obywateli polskich. Aby uniknąć aresztowania, Urbanowski ukrył się w Nadolnej Karczmie – Brdzie, skąd pochodziły dziewczęta służące w jego rodzinnym domu. Gdy niebezpieczeństwo minęło, powrócił do swojej pracowni. Kiedy wybuchła wojna, właściciel firmy, jak się potem okazało członek Selbstschutzu, dotychczas Paweł Ziehlke, natychmiast zmienił imię na Paul. Chcąc przypodobać się nowym miejscowym władzom, posunął się nawet do tego, że projekty Zbigniewa Urbanowskiego, cenionego w środowisku, próbował przedstawiać jako swoje. Jednak po namowie ojca Konstantyna artysta kategorycznie zażądał od Ziehlkego, by zrezygnował z tych „praktyk”. Tucholska niemiecka administracja chętnie chwaliła się pracami Urbanowskiego, pomijając jednak jego nazwisko i polską narodowość, przedstawiała go jako „Urbana” albo „ein heimatlicher Künstler” – „rodzimego artystę”. Podczas wizyty na Pomorzu grupa malarzy monachijskich odwiedzała również Tucholę. Miejscowe władze pochwaliły się dziełami artysty. Szczególne wrażenie na bawarskich malarzach wywarł cykl pejzaży przedstawiających odcinek Brdy. Z pracami tucholskiego twórcy 28 Rodzina Z. Urbanowskiego z organizatorkami wystawy – Justyną Więckiewicz (z lewej) i Marią Ollick (z prawej). W środku dr Eugenia Szatkowska – siostrzenica artysty. zapoznał się też przebywający w Tucholi minister Rzeszy Walter Funk. Wiosną 1944 r. w pracowni Urbanowskiego zjawił się gauleiter Pomorza Albert Forster z asystą. W rozmowie z gauleiterem artysta odmówił podpisania volkslisty. Odpowiedź Forstera była kategoryczna – „wysłać do obozu koncentracyjnego”. Świadkiem spotkania Zbigniewa Urbanowskiego z Forsterem był jego przyjaciel Franciszek Wierzba. Na tę okoliczność zeznawał w gdańskim procesie gauleitera Pomorza przed Najwyższym Trybunałem Narodowym w 1948 r. (stenogram zeznań w: Marian Podgóreczny, Albert Forster gauleiter i oskarżony, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1977, s. 390–394). Po dwóch dniach tucholski burmistrz i landrat ponownie nakłaniali artystę, by podpisał niemiecką listę narodowościową w zamian za obietnicę niewcielenia do niemieckiego wojska. Urbanowski w końcu zmienił zdanie i podpisał volkslistę. Zapewnienia okazały się pustosłowiem. Na początku kwietnia 1944 r. został powołany do służby wojskowej i po dwutygodniowym przeszkoleniu wysłany na front na Słowację, a następnie na Węgry. Frontowe życie Binka trwało krótko. Co do dalszych losów i śmierci artysty istnieją sprzeczne informacje. Jedna z wersji zakłada, że zginął już w kwietniu pod Debreczynem, w rejonie Hajdú-Bihar na wschodzie Węgier, pod granicą z Rumunią. Argumentem na jej rzecz była wiadomość o śmierci, prawdopodobnie na skutek strzału w tył głowy, i przesłana rodzinie część (mało istotnych) rzeczy osobistych. Druga wersja natomiast, którą podtrzymuje rodzina, mówi o tym, że jako żołnierz Wehrmachtu dostał się do niewoli i był przetrzymywany w obozie „Czerwona Gwiazda” pod Czelabińskiem w Związku Radzieckim. Po wojnie siostrę Janinę (Podgórską) mieszkającą w Tucholi przy ul. Nowodworskiego odwiedził mieszkaniec Tucholi (prawdopodobnie o nazwisku Wesołowski) zwolniony z obozu POMERANIA WRZESIEŃ 2015 POMORZANIE w Czelabińsku, który przyniósł pozdrowienia od „Konstantego Wierzby”. Była to dobra wiadomość – brat żyje, przecież czasem używał pseudonimu „Wierzba”, podpisując swoje prace. W rodzinie uważa się również (chociaż nie ma na to dowodu), że po zwolnieniu z niewoli dostał się do Moskwy, gdzie pracował w teatrze jako scenograf. Jak można przypuszczać (takiego zdania jest rodzina), zmarł w Związku Radzieckim śmiercią naturalną. Pewne jest jednak, że poszukiwanie przez krewnych śladów Binka za pośrednictwem Międzynarodowego Czerwonego Krzyża zakończyło się niepowodzeniem. W archiwum tucholskiej parafii pw. Bożego Ciała znajduje się lista tucholan poległych w latach 1942–1944, spisana odręcznie ołówkiem chemicznym. Widnieje na niej 58 nazwisk. Pod nr. 57 znajduje się nazwisko Zbigniewa Urbanowskiego z adnotacją „rok 1944”. Więcej szczegółów brak. Zapomniany, choć obecny Poza rodziną niewiele osób pamięta o artyście, mimo że w mieście wciąż można znaleźć ślady jego talentu. W najnowszej monografii Tucholi (2010) brak jakiejkolwiek noty na temat działalności Zbigniewa Wacława Urbanowskiego. Niewiedza doprowadziła do tego, że część jego dorobku zaprzepaszczono. Wiele prac zaginęło albo zostało bezmyślnie zniszczonych. Przykładem może być zwieńczenie wieży kościoła pw. Bożego Ciała w Tucholi w kształcie bandery „Daru Pomorza” z gryfem, które zostało umieszczone po usunięciu przez Niemców krzyża i czterech pinakli. Okupant zatwierdził projekt, nie zdając sobie sprawy z jego symboliki. Zwieńczenie górowało nad budowlą przez pół wieku, do momentu zamontowania obecnego, w kształcie krzyża. Banderę „Daru Pomorza” oddano na złom. Kolejnym przykładem symboliki polskości był także „Dar Pomorza” – motyw architektoniczny umieszczony na tzw. „kamienicy pod żaglowcem” przy rynku. Szkoda, że przy renowacji kamienicy zrezygnowano z tego elementu, który zarówno podkreślał pomorskość miasta oraz więź Tucholi z zakupionym przez społeczeństwo w 1929 r. dla Szkoły Morskiej w Gdyni trzymasztowym żaglowcem szkolnym, jak i przywoływał pamięć Matki POMERANIA SÉWNIK 2015 Chrzestnej Marii Janta-Połczyńskiej, żony ówczesnego ministra rolnictwa, sprawczyni bandery żaglowca. Pozostały jednak pewne ślady twórczości Urbanowskiego w tucholskiej architekturze: kominek w urzędzie miejskim, stylizowane elementy zdobnicze budynku Komendy Powiatowej Policji w Tucholi – owoc granatu, tulipan i rozeta nawiązujące do wzornictwa kaszubskiego, oraz zdobienia tucholskiej kamienicy przy ul. Świeckiej 41. Mijamy je codziennie, nie zdając sobie sprawy z tego, że to właśnie jego dzieła. Pozostałe prace – obrazy olejne, ceramika, drzeworyty, fotografie, witraże – trafiły do rąk prywatnych, a nieliczne (jako anonimowe) do zbiorów Muzeum Borów Tucholskich. Jeden z obrazów olejnych, pejzaż Doliny Brdy, zachował się w Urzędzie Miasta i Gminy w Tucholi. W trakcie realizacji projektu „A oni myślą, żem wszystek pomarł...”, drogą wywiadów, docierały informacje o pracach artysty rozsianych po kraju i za granicą (w Gdańsku, Poznaniu, w Niemczech). Okazało się np., że w Świnoujściu, w salce katechetycznej parafii pw. Gwiazdy Morza, znajduje się jego obraz olejny „Serce Pana Jezusa” o wymiarach 139 cm wysokości i 100 cm szerokości, w złoconych ramach z ornamentem roślinnym. Już w ramach obchodów 700-lecia Tucholi (1987) nastąpiła pierwsza po 1945 r. próba przypomnienia artysty. Jedna z wystaw w Muzeum w Witrynie poświęcona była sylwetce artysty i jego pracom. Natomiast w wydanym w 2004 r. przez Miejską Bibliotekę Publiczną słowniku biograficznym Wybitni, niepospolici, zasłużeni: znani i nieznani, czasem zapomniani przedstawiciele regionu (autorstwa M. Ollick) znalazł się również krótki biogram artysty. A ja powstanę jak Fenix z popiołu i niech przemówi mój świat i okruchy rozsiane i zapomniane… 20 lutego 2015 r. w Tucholskim Ośrodku Kultury odbyło się otwarcie wystawy poświęconej twórczości Zbigniewa Urbanowskiego, postaci ze wszech miar zasługującej na przywrócenie należnej jej pamięci. W dwóch salach wystawowych wyeksponowane zostały obrazy olejne, akwarele, drzeworyty, fotografie i ceramika. Były dokumenty dotyczące działalności artystycznej, życia osobistego i rodzinnego oraz świadectwa tragizmu okresu okupacji i śmierci twórcy. W otwarciu wystawy uczestniczyli członkowie rodziny zapomnianego artysty, depozytariusze eksponatów, Burmistrz Tucholi Tadeusz Kowalski, dyrektor Tucholskiego Ośrodka Kultury Piotr Mówiński oraz liczni sympatycy i miłośnicy sztuki. Organizatorzy zadbali o wydanie okolicznościowej publikacji – 54-stronicowego katalogu z próbą zinwentaryzowania ocalałych prac artysty. Dobrze się stało, że po przeszło siedemdziesięciu latach od śmierci Zbigniewa Urbanowskiego udało się zgromadzić chociaż cząstkę tego, co w ciągu tak krótkiego życia (żył 31 lat) wniósł on nie tylko do naszego regionalnego dziedzictwa kulturowego, ale również do kultury narodowej (prace w Muzeum Narodowym w Krakowie, kolekcje prywatne w kraju i za granicą). Otwarcia wystawy dokonała znana i szanowana tucholska lekarka dr Eugenia Szatkowska, siostrzenica Zbigniewa Urbanowskiego. Za inicjatywę przywrócenia pamięci o artyście w imieniu rodziny podziękowała Ewa Kaźmierska. Były wspomnienia (prezentacja multimedialna), koncert kameralny i poczęstunek cocktailowy. Retrospektywną, nietypową wystawę o charakterze dokumentu, zaskakującą bogactwem i wszechstronnością twórczości artysty, przygotowało Borowiackie Towarzystwo Kultury przy współudziale Tucholskiego Ośrodka Kultury. Nad realizacją projektu pracowało wiele osób, a pracami kierowały: Justyna Więckiewicz, artysta-plastyk Tucholskiego Ośrodka Kultury i członkini Borowiackiego Towarzystwa Kultury, oraz prezes towarzystwa Maria Ollick. Zebrane i eksponowane na wystawie prace Zbigniewa (Binka) Urbanowskiego stały się kapitalnym materiałem poglądowym, który został efektywnie wykorzystany w ramach edukacji regionalnej podczas lekcji historii i plastyki. Fot. ze zbiorów M. Ollick Projekt „A oni myślą, żem wszystek pomarł…” dofinansowany został grantem z konkursu „Tu mieszkam, tu zmieniam” ogłoszonego przez Bank Zachodni WBK oraz wsparciem Gminy Tuchola w konkursie na zadanie publiczne. 29 Pomorscy dziennikarze wobec regionalnej wspólnoty i różnorodności ANDRZEJ HOJA Pomorze to przestrzeń definiowana przez Polaków, Niemców i Kaszubów w różny sposób. Kulturowo niegdyś o wiele bardziej spójna, dziś podzielona nie tylko granicą między państwo polskie i niemieckie, ale i świadomością mieszkańców różnych jego części. Bo pomorska różnorodność to nie tylko przynależność do dwóch organizmów państwowych, to także różnice w obrębie samego regionu oraz w dziedzictwie i kulturze jego mieszkańców. Chociaż od blisko 25 lat w poznanie i zrozumienie pomorskich sąsiadów z obu stron granicy angażują się szkoły, instytucje państwowe i placówki naukowe, wciąż jednak, mimo wieloletniej polsko-niemieckiej współpracy, Polacy i Niemcy z Pomorza znają się w znikomym stopniu. Częstsze kontakty i informacje o sobie nawzajem pojawiają się jedynie w obszarze przygranicznym. Świadomość potencjału Pomorza jako całości staje się jednak coraz silniejsza. Aby go w pełni wykorzystać, nie wystarcza samo polsko-niemieckie zbliżenie – wymaga to poznania się Pomorzan i zrozumienia się w o wiele szerszym zakresie, przy zaangażowaniu wszystkich pomorskich subregionów. Krokiem ku urzeczywistnieniu tego celu jest organizowany przez Muzeum Pomorza z Greifswaldu (Pommersches Landesmuseum), we współpracy ze Stowarzyszeniem Historyczno-Kulturalnym „Terra Incognita” z Chojny, polsko-niemiecki projekt: „Pommern medial. Deutsche und polnische Journalisten auf der Suche nach der gemeinsamen Verantwortung für ihre Region/Pomorze w mediach. Pomorscy dziennikarze w poszukiwaniu wspólnej odpowiedzialności za region”. 30 Media, mimo że ich rola wydaje się kluczowa w poznaniu się Pomorzan, były dotychczas mało wykorzystywane w tym celu przez pomorskie społeczeństwo. Środki masowego przekazu mają ogromny wpływ na to, jak postrzegamy siebie nawzajem i jak dobrze rozumiemy swoje i innych problemy czy potrzeby. Bez ujrzenia szerszego, pomorskiego, transgranicznego kontekstu, oceny w mediach mogą być uproszczone, jednostronne lub nieprawdziwe. Dlatego tak ważne jest to, by przedstawiciele mediów z różnych części Pomorza mieli okazję zrozumienia innych obszarów i zamieszkujących je mieszkańców pod kątem problemów, z którymi spotykają się u siebie. Celem projektu jest zatem uwrażliwienie pomorskich mediów, a za ich pośrednictwem społeczeństwa Pomorza, na problemy i wyzwania, przed którymi stoją różne części regionu, a które dopiero w szerszym kontekście i takiejż perspektywie mogą nabrać nowego znaczenia lub zostać przewartościowane. Projekt przewiduje zorganizowanie w dniach 14–18 września br. podróży studyjnej dla przedstawicieli mediów z Pomorza, zarówno z jego niemieckiej, jak i polskiej części. 15 uczestników reprezentować będzie 5 pomorskich subregionów: po niemieckiej stronie powiaty: Vorpommern-Rügen i Vorpommern-Greifswald, a po stronie polskiej: Pomorze Zachodnie, Pomorze Środkowe i Pomorze Gdańskie. Każdy z subregionów reprezentować będą dziennikarze radiowi, prasowi i fotoreporterzy. Odwiedzą oni miejsca, które staną się punktem wyjścia do dyskusji o problemach pomorskich regionów: wspólnym dziedzictwie, historii, kulturze, turystyce, gospodarce, współpracy transgranicznej czy przyszłości. Miejsca te zlokalizowane będą we wszystkich częściach Pomorza, z których pochodzą uczestnicy – od Greifswaldu na zachodzie aż po Gdańsk na wschodzie. Grupę uczestników z Pomorza uzupełni zaproszony specjalnie do projektu publicysta spoza regionu, podejmujący w swoich publikacjach m.in. tematykę wielokulturowości. Zadania tego podjęła się reporterka Studia Dokumentu i Reportażu Polskiego Radia – Katarzyna Błaszczyk, która pochodząc ze Śląska, biegle włada językiem niemieckim i polskim. W rezultacie podczas dyskusji dziennikarze będą mieli okazję spojrzenia na poruszane tematy nie tylko z bardzo różnych pomorskich perspektyw, ale i z zewnątrz. Wynikiem podróży studyjnej, dyskusji i spotkań będzie kilkanaście artykułów prasowych i reportaży, w tym fotoreportaży, publikowanych w najważniejszych organach prasowych na Pomorzu (m.in. w „Dzienniku Bałtyckim”, „Pomeranii”, „Kurierze Szczecińskim”, „Nordkurierze”). Dodatkowo powstaną także polskie i niemieckie reportaże radiowe dotyczące tematyki poruszanej w trakcie projektu (m.in. Radio Szczecin, Hörfunk NDR). Efektami projektu będzie zacieśnienie się współpracy przedstawicieli mediów z różnych części Pomorza, w tym mediów polskich i niemieckich – co może skutkować lepszym zrozumieniem innych pomorskich obszarów przez odbiorców tychże mediów, a tym samym odegrać znaczącą rolę w kształtowaniu się wspólnej pomorskiej świadomości i odpowiedzialności. Projekt jest współfinansowany przez Fundację Współpracy Polsko-Niemieckiej. POMERANIA WRZESIEŃ 2015 Ò a-gro-tu-ri-sti-ce! TTM, Gôdómë pò kaszëbskù, 25.06.2015 Na ekranie widzymë Wójta w mùcë, sedzącégò na zeslu i czëtającégò gazétã. Zgrużdżony wbiegiwô Bùlewka i głosno wòłô: [Bùlewka] Wójce, wójce! (...) Jô przëszedł w taczi sprawie: jô sã prawie doznôł, że to nie dô ùdëtkòwieniô dlô gbùrów. [Wójt] Ale dlô jaczich gbùrów? Dlô tëch żôrotnëch? [Bùlewka] Nié, gòrzi. [Wójt] Dlô tëch z nietipiczną chòwą? [Bùlewka] Jesz gòrzi. [Wójt] Dlô tëch, co mają jaczés wiôldżé pòla? [Bùlewka] Jesz gòrzi. [Wójt] Në to kòmù nie chcą dac? [Bùlewka] Tą razą òni nie chcą dac ùdëtkòwieniô dlô mie. Wójce, jô nie wiém, jak to sã stało, më ò dzéń za pòzdze wniosk złożëlë. I to nie przeszło. Wójce, i jak më sã terô z białką dómë radã? Czim ma dzecë nafùdrëjemë? ùaaaaa [bleczi]. Në mòże żebë jô w gminie pòdwëżkã dostôł? [Wójt] Në doch w gminie cebie dobrze płacą. [Bùlewka] Baro dobrze, blós mało. [Wójt] A co të mëslisz, że co jô zrobiã? [pôrzkô w gazétã] (...) Jô sobie muszã òd gãbë òdbierac, żebë na naji dwùch sygło. Co të mëslisz, że jô pò pòlu nëkóm i sejã te dëtczi a pòtemù je żniwiã? [Bùlewka] Në nié... Ale co jô móm z tim swòjim gbùrstwã zrobic? [Wójt] Widzysz, gbùrzëzna sã zmieniwô. To, że twój ópa robił na gbùrstwie, twój òjc, to nie znaczi, że të z tegò bãdzesz miôł dobré dëtczi. Terô mùszi bëc elasticzny. Terô gbùrzë stôwiają na agroturistikã! [Bùlewka] Akropolistikã?! To cos z Grecje je? Wójce, ale co më sã òd Greków mòżemë naùczëc? Kò òni są bankrot! [Wójt] AGROTURISTIKÃ jô gôdóm! Të nie wiész, co to je? [Bùlewka] Në kò Wójt wié, że jô pò greckù nie gôdóm, a zresztą na ti mitologie jô sã téż tak strzédno znajã. Jô blos wiém, że òni tam baro białczi ùwôżają, bò tam nawet to nôwëższé bóstwò to je dzeùs jaczis. I tej òna jakòs takô słabô je, bò òna mô chërã wiedno, ale to pewno cos òd głowë jidze, bò ji nawet z głowë antena wërosła, to mùszało bòlëc. [Wójt] Wiész të co, jak cebie dëtków felëje, to të mòże bë napisôł ksążkã? [Bùlewka] A ò czim? [Wójt] Egipsczé cemnoscë jak tobaka w rogù, të! Antena z głowë wërosła! Jak jô cebie w łeb pãknã, to cebie gùczã na łbie wërosce, të! [Bùlewka] Tej Wójce, co jô móm zrobic? Ò co jidze z tim, żebë jô na cos tam pòstawił? [Wójt] Jô nie gôdóm nic ò żódny Grecje, le ò a-gro-tu-ri-sti-ce! Rozmiejesz të? Të bierzesz letników z miasta, òni przëjéżdżają na wies, sedzą kòl ce, të robisz swòje, òni òbzérają, jak të robisz, mòże cebie nawetka pòmògą w tim. I tëlé! I jesz za to dëtczi płacą. [Bùlewka] Tegò jô czësto nie rozmiejã, kò nierôz wòdë ni ma, sztrómù ni ma, wszãdze dalek, ni ma jak wëjachac, a òni so tak przëjadą jak dò gòscyńca, jo? [Wójt] Prawie nié do gòscyńca, blós do ce. Wiész, matinka roda i dzôtczi, i swiéżi lëft. [Bùlewka] Matinka roda? Aaa, jak ta mòja sąsôdka Roda wëléze ze swòjima dzôtkama, to jakbë pszczołë z ùla. [Wójt] Niewôżné, Bùlewka, słëchôj, jak të chcesz, to gmina cebie charakter bùdinkù zmieni, blós tam... cedle pòdpiszesz... a jeżlë të môsz tam mało jizbów, to nawetkã nie darwôsz tegò robic, tam blós nalézë jim jaczis plac do spaniô i tëli. [Bùlewka] Do spaniô? Aaa, to je to! bò w tëch agroturistititikach òni mają te spa. Aaa, to jidze ò to, że plac do spaniô! To jô móm. Jaczés wërë to sã naléze, to bãdą te spa, jo... [Wójt] Në jesz jaczés atrakcje jima... [Bùlewka] Ò prawie! Atrakcje. To jô mògã jima wëbùdowac basen, lodowiszcze, kòrtë, bòjiszcze. Wszëtkò to mòże bëc. [Wójt] Jo. Jak dëtczi môsz, tej smiało! [Bùlewka] Ale jak? A to jô z gminë nie dostónã? [Wójt] Niééé! [Bùlewka] To jiné atrakcje... Tej mòże to bùten sã jima zesel pòstawi i so mdą sedzec. [Wójt] Ale të mùszisz jima zagwësnic jakąs adrenalinã! Gdze të môsz adrenalinã na zeslu? Że jakôs sprãżëna tam w slôdk strzeli?! [Bùlewka] Nié... në to mòże... Ò! Jô wiém! To mòje dzecë wiedno lubią, jô mùszã jima wiedno lemic za to. Jak òne tak zjéżdżają pò tëch taczich rórach, co są do wdmùchiwaniô sana na górã, na szopã. I òne pò tim zjéżdżają i w to sano sã ladëją. A terô jakbë jô tak pôrã tëch rórów tak zeszwëcowôł (?), to bë bëło taczé dłudżé, to bë bëła takô zjéżdżówka i òni bë tam zjéżdżëlë. I to bë richtich fëjn bëło. A tej jesz zrobic taczi szkòleniowi òstrzódk dlô strongmanów: to jak żniwa sã zaczną, to òni mie tam bãdą balotë ladowac – to taczé cwiczenia fizyczné bãdą. A jesz do tegò, jô móm taką ùdbã, że na drëdżi rok, jak jô ju ùżorgóm përznã dëtków z tegò, to jô ten gnój z tegò wëwalã, tam sã kachle wëłożi i basen bądze. O! To je dobré! Genialné! Wójce, Bóg zapłac wiele razy. Jô to jidã realizowac! [Wójt] Lelekòwò. Jakô wies, taczi rokefeler! R E K L A M A POMERANIA SÉWNIK 2015 31 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH ÙCZBA 46 Domòwé zwierzãta RÓMAN DRZÉŻDŻÓN, DANUTA PIOCH Zwiérz(ã) to pò pòlskù zwierz(ę). Domôcé zwierzãta to zwierzęta domowe. Doma mòże chòwac, tj. hodować, na przëmiôr psë – psy, kòtë – koty, ptôchë – ptaki, ribczi – rybki. Są téż taczi, co mają gadzënë, tj. gady, abò òwadë – owady. Cwiczënk 1 Przeczëtôj gôdkã i przełożë jã na pòlsczi jãzëk. Wëzwëskôj do te słowôrz kaszëbskò-pòlsczi. (Przeczytaj rozmowę i przetłumacz ją na język polski. Wykorzystaj do tego słownik kaszubsko-polski). – Witôjże drëchù! Jô czuł, że të so môsz psa kùpioné. Jakô to je rasa? – Bùdzyszterier. – Co? – To je pies z Hélsczégò Półòstrowù, a tam mają trzë rasë: Bùdzyszterierë, Rottawailerë i Kònkelspaniele. – Ha, ha, cebie to sã le wipczi trzimią! Pòwôżno sã pitajã. – Na pòwôżno, to jô móm òd bracynë dostóné kòta wszelejak do mie nastawionégò, tak że nigdë nie wiém, co òn ze mną zrobi. – Kòta? Z tegò, co jô pamiãtajã, to të miôł ribczi doma. – Króm tegò móm jesz biôłé mëszë òstro biegającé, mòrską swinkã wnetk tak wiôlgą jak klôtka, kanarka, co wësok lôtô, papùgã dichtich pòrosłą piórama, mëszôka drist wchôdającégò na kòżdą zôwadã, trzë pajczi spòkój no spiącé w dzéń a wãża sënącégo pòmalëczkù za kòżdą szafã. – Mògą òne sã ze sobą zgòdzëc? – Ale jo, kò ne wszëtczé zwierzãta na ògle w klôtkach sedzą. – Kòt téż? – Nié, në cëż të! Kòt na dakù. – Na dakù? Czemùż? – Bò òn mô tósza strach. – Równak të tósza môsz? – Nié, jô nié, sąsôd, ale òn je za grańcã wëjachóny, a mie prosył, żebë jô sã jegò psã zajimôł. Tak tej Tusy sedzy kòl mie ju trzë lata a wachtëje, żebë kòt nick lëchégò zwierzãtóm nie robił. – Rozmiejã, że scyrz w bùdze bùten sedzy? – Zgłëpiôł të! Doma na zófie leżi. – Kòt na dakù, scyrz na zófie, mëszë, ptôchë, gadzëna a pajczi w klôtkach. Fùl chëczë zwierzãtów, a dze je môl dlô człowieka? – Në cëż… jô mùszã w sklepie sedzec. 32 Cwiczënk 2 W ùczbie 45. bëło ò òdjistnikòwëch przëczasnikach, przëbôczë so nã wiédzã. (W lekcji 45. była mowa o przysłówkach odrzeczownikowych, przypomnij sobie te wiadomości) W ti ùczbie je gôdka ò przëczasnikach pòchôdającëch òd znankòwników. Westrzód nich na ùwôgã zasługiwają taczé zortë: * fòrmë òbòczné: zakùńczoné na -e abò -o: dokładnie/ dokładno, spòkójnie/spòkójno * cekawé fòrmë bez wëgłosowégò -o: dalek, głãbòk, szerok, wësok równoleżné z fòrmama zakùńczonyma na -o * nieznóné òglowòpòlsczémù jãzëkòwi abò jinaczi brzmiącé w kaszëbiznie: barzo, czerzwiono, dopiérze, pëszno, gwësno, chùtkò, òstro, zrazë, pòmalëczkù, wszelejak, wnetk * zapòżëczoné z niemiecczégò: dëcht, dichtich, drist, fejn, frësz, karsz. (W tej lekcji jest mowa o przysłówkach odprzymiotnikowych. Wśród nich na uwagę zasługują następujące rodzaje: * formy oboczne: zakończone na -e lub -o: * ciekawe formy bez wygłosowego -o: * nieznane językowi ogólnopolskiemu lub inaczej brzmią ce w kaszubszczyźnie: * zapożyczone z języka niemieckiego). Nalézë w słowarzu i zapiszë znaczenia wszëtczich przëczasników pòdónëch w ramce. (Znajdź w słowniku i zapisz znaczenia wszystkich przysłówków użytych w ramce). Pòdsztrëchnij wedle instrukcji przëczasniczi ùżëté w teksce gôdczi (zapisóné grëbim drëkã): * prostą linią fòrmë òbòczné: zakùńczoné na -e abò -o; * falëstą linią fòrmë bez wëgłosowégò -o; * przeriwóną linią nieznóné òglowòpòlsczémù jãzëkòwi abò jinaczi brzmiącé w kaszëbiznie; POMERANIA WRZESIEŃ 2015 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH Ùłożë i zapiszë zdania z przëczasnikama, jaczé są wëmienioné w ramce, a nie bëłë ùżëté w gôdce. (Ułóż i zapisz zdania z przysłówkami wymienionymi w ramce, a niewykorzystanymi w dialogu). Cwiczënk 3 Przedolmaczë z kaszëbsczégò jãzëka na pòlsczi rzeklënë, w jaczich wëstãpùją zwierzãta. Spróbùj wëłożëc jejich znaczenia. (Przetłumacz z języka kaszubskiego na polski powiedzenia, w których występują zwierzęta. Spróbuj wyjaśnić ich znaczenia). Gadac, jakbë sã psë żarłë. Grëzc sã jak psë. Pògniotłi, jakbë psu z gardła wëwlókł. Szczekac jak pies na wiater. Bëc cëszi kòta. Znaje sã na tim jak kòt na mëdle. Czôrny kòt wlôzł w piéck. To të mòżesz jic kòtowi pòwiadac. Ju kòt je w rowie. Żëc jak pies z kòtã. Zdrój: B. Sëchta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. Cwiczënk 4 Dôj bôczënk na słowa pòdsztrëchniãté w teksce gôdczi. Jak ne czasniczi bë mògłë jinaczi brzmiec w ti òsobie? (Zwróć uwagę na słowa podkreślone w dialogu. Jak te czasowniki by mogły brzmieć inaczej w tej osobie). Czasniczi taczegò ôrtu (pitóm/pitajã, pamiãtóm/pa miãtajã) mòżemë w kaszëbiznie realizowac pòdwójno: zakùńczoné w 1. i 2. òsobie na -óm, -ôsz abò na -ajã, -ajesz (niescygnionô fòrma). Nen drëdżi spòsób je archaiczny i stosëją gò na nordowëch Kaszëbach. Reszta Kaszëb mô nowszé mòdło òdmianë wedle kòniugacje -óm, -ôsz. Wôżnô infòrmacjô: niescygnionô fòrma na -ajã je zachòwónô blós w 1. òs. pòj. lëczbë i w 3. òs. wielny lëczbë: (jô) zamiôtajã, (òni) zamiôtają. (Czasowniki takiego rodzaju możemy w języku kaszubskim realizować podwójnie: zakończone w 1. i 2. osobie na -óm, -ôsz lub na -ajã, -ajesz (nieściągnięta forma). Ten drugi sposób jest archaiczny i stosują go na północnych Kaszubach. Reszta Kaszub stosuje nowszy wzór odmiany według koniugacji -óm, -ôsz. POMERANIA SÉWNIK 2015 Ważna informacja: nieściągnięta forma na -ajã jest zachowana tylko w 1. os. l. poj. i w 3. os. l. mn.: (jô) zamiôtajã, (òni) zamiôtają). Wëpiszë przikładë jinëch czasników, co mògą bëc realizowóné jak te podóné wëżi. (Zapisz przykłady innych czasowników, które mogą być realizowane jak te podane wyżej). Cwiczënk 5 Przełożë na pòlsczi jãzëk nôslédné zdania, bôczë, że niejedne ze słów mògą miec rozmajité znaczenia, tedë podôj wszëtczé znaczenia skrëté w zdaniach (przełóż na język polski następujące zdania, zwróć uwagę, że niektóre słowa mogą mieć różne znaczenia, zatem podaj wszystkie znaczenia ukryte w zdaniach): Scyrz w bùdze, a człowiek w sklepie? Co të chòwiesz w chëczach? Chòwanié ptôchów w chëczach je bùten szëkù, òne bë miałë bëc bùten. Cwiczënk 6 Òpiszë jeden dzéń z żëcégò psa abò kòta, wëzwëskùjącë jak nôwicy pòdónëch niżi synonimów (opisz jeden dzień z życia psa lub kota, wykorzystując jak najwięcej podanych niżej synonimów): pies, piesk, scyrz, szczirz, tusk, tusy, tósz; kòt, pùjk, mimi, mimiszk, mùjk, pùjôszk, micy, mick, miaùczk, karwet, pajéżk, wapòch, mézjasz, pùnc, drapajk, zapiécoch, brużdżón, briżdżel. SŁOWÔRZK * pòdwójną linią zapòżëczoné z niemiecczégò. (Podkreśl według instrukcji przysłówki użyte w dialogu, zapisane grubym drukiem: * prostą linią formy oboczne: zakończone na -e lub -o; * falistą linią formy bez wygłosowego -o; * przerywaną linią nieznane językowi ogólnopolskiemu lub inaczej brzmiące w kaszubszczyźnie; * pòdwójną linią zapożyczone z języka niemieckiego). bùten – na zewnątrz, na dworze; dak – dach; mëszôk – chomik; równak – jednak; wachtowac – stróżować, pilnować; wipczi – żarty; zófa – sofa, kanapa R E K L A M A UCZ SIĘ ONLINE www.skarbnicakaszubska.pl 33 GDAŃSK MNIEJ ZNANY Szkolny spacer Choć wędrujemy dziś ulicą Wałową, jednak dawnych wałów ani fortyfikacji tutaj nie odnajdziemy. Wałowa znajduje się właściwie w centrum Gdańska, ale sprawia wrażenie końca miasta, gdzie nie sposób dotrzeć przypadkiem. M A RTA S Z A G Ż D O W I C Z Ku pamięci Dziś interesuje nas teren posesji numer 21, czyli Szkolnego Schroniska Młodzieżowego. Wśród krzewów przed budynkiem odnajdziemy pokaźną tablicę upamiętniającą Polaków zajmujących się działalnością oświatową, którzy zginęli z rąk nazistów w czasie II wojny światowej. Co roku w Dzień Edukacji Narodowej gromadzą się tu uczniowie gdańskich szkół, by złożyć im hołd. Tablicę wykonano w 1984 roku, a napis na niej głosi: „Bojownikom o polskie słowo i polską kulturę (…) Pamięć o nich nie zginie”. Każde z wymienionych na tablicy 44 nazwisk zasługuje na zatrzymanie się, ale niektóre szczególnie się zapisały na kartach historii Wolnego Miasta Gdańska. Kazimierz Sołtysik, rozstrzelany w Piaśnicy 11 listopada 1939 roku, zginął za swoje zaangażowanie przy tworzeniu szkolnictwa dla polskiej młodzieży. Mieszkał w Gdańsku zaledwie 10 lat, ale spędził je bardzo intensywnie. Uczył języka polskiego w Gimnazjum Polskim, prowadził koło językowe, kierował uczniowską biblioteką. Wykładał też polskim żołnierzom stacjonującym na Westerplatte. Od 1934 34 roku był dyrektorem polskiej szkoły średniej. Dziś jego imię nosi Szkoła Podstawowa nr 58 na gdańskich Siedlcach. Alfons Żurek, nauczyciel wychowania fizycznego i harcerz, poniósł śmierć jeszcze przed wybuchem wojny – został pobity przez bojówkę hitlerowską. Był komendantem II Hufca Harcerzy i zastępcą komendanta Gdańskiej Chorągwi Harcerzy. Został zaatakowany, gdy szedł z harcerzami na akademię 3 maja 1939 roku. By uniknąć polskich manifestacji, władze Wolnego Miasta nie zgodziły się pochować go w Gdańsku. Pogrzeb odbył się w Poznaniu. Macierz Szkolna Tablica nieprzypadkowo znajduje się w tym miejscu. Na budynku schroniska młodzieżowego zobaczyć można informację, że w latach 1928–1939 mieściła się w nim polska szkoła podstawowa Macierzy Szkolnej w Wolnym Mieście Gdańsku. Gdańska Macierz Szkolna działała od 1921 roku. Celem tej organizacji było zapewnić polskim dzieciom dostęp do polskich szkół. Pierwsza taka powstała w 1922 roku na dzisiejszej ulicy Augustyńskiego 1, nazwanej tak po wojnie na cześć dyrektora Jana Augustyńskiego, który prowadził tu Gimnazjum Polskie w latach 1925–1939. Macierz troszczyła się również o najmłodszych, tworząc tzw. ochronki. W 18 punktach opiekowano się 700 polskimi dziećmi. W 1926 roku otwarto Polskie Szkoły Handlowe (zawodową i wyższą). W latach dwudziestych organizacji udało się utworzyć w Wolnym Mieście Gdańsku system szkolnictwa polskiego. Powstawały szkoły powszechne – również poza granicami miasta, np. w Trąbkach Wielkich, Postołowie, Ełganowie. Nauczyciele przyjeżdżali do Gdańska z całej Polski. Za pracę tutaj otrzymywali podwójne wynagrodzenie. Choć szkoły podlegały Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Rzeczypospolitej, to jednak plan roku szkolnego był bliższy niemieckiemu. W 1930 roku do Macierzy należało dwa tysiące osób. Prócz nauki organizowano także wyjazdy wakacyjne, kursy czy konferencje. Wielu działaczy Macierzy zostało zamordowanych przez nazistów. Zginął także jeden z inicjatorów jej powstania Władysław Pniewski – polonista, znawca literatury regionalnej, który redagował kaszubskie czasopismo „Gryf”. Został rozstrzelany w Stutthofie w 1940 roku. Prócz miejsca na ulicy Wałowej Macierz Szkolną upamiętnia także ulica jej imienia przy akademikach Uniwersytetu Gdańskiego w Oliwie. Fot. M.S. POMERANIA WRZESIEŃ 2015 ROCZËZNË / GOSPODARKA Wspòmink ò Wòjcechù Bùchhòlzu w 100. roczëznã Zasłużony chònicczi pedagóga, regionalista i òrganizatór pòùczënë Wòjcech Bùchhòlz ùrodzył sã 23 łżëkwiata 1915 r. w kòcewsczim Zblewie. Egzamin dozdrze niałotë zdôł w Gdini, a pózni sztôłcył sã w Dëchòwnym Seminarium w Pelplënie, pòtemù – do wëbùchniãcô wòjnë – na Warszawsczim Ùniwersytece. Sôdzewi kòncentracyjnëch lôgrów Stutthof i Münchenallach/Dachau, gdze bëłë zjiscywóné brutalné mediczné eksperimentë. 1 rujana 1945 r. zaczął robic ja kno szkólny historie i łacëznë w Pań stwòwim Gimnazjum i Liceùm w Chò nicach. Warkòwą robòtã na zaczątkù parłãcził z wëjôzdama do Tornia, gdze na ÙMK skùńcził historiczné sztudia. W latach 1953–1975 béł direktorã Òglowòsztôłcącégò Liceùm; môl ten òd 1966 r. mô òbrzesziwającé miono Chònicczich Filomatów. Znóny béł jakò bëlny prôwca, erudita, ale téż człowiek mający starã ò wësoką niwiznã nôùczaniô. Òkróm administracyjny i pedagògòwi robòtë mòckò interesowôł sã nôùką, òsoblëwie mediewistiką; je aùtorã m.jin. rozdzélu „Krzëżacczé rządë” w pierszi mònografie chònicczégò krézu (1971 r.) pòd redakcją prof. Stanisława Gierszewsczégò. Krótkò pò wòjnie (1947 r.) przër ëc htowôł pùblikacjã Chojnice w latach 1939–1945 – niedôwno znowionô je wôrtnym zdrzódłã do pòznaniô niemiecczégò teroru wedle pòlsczégò lëdztwa w wòjnowim czasu. W 1964 r. òstôł wëdrëkòwóny jegò referat Udział chojnickich filomatów w powstaniu styczniowym 1863/4 r. Òprôcowanié to je czãsto wëzwëskiwóné w badérowaniach nad dzejama filomacczi rësznotë na Pòmòrzim w XIX wiekù. Wòjcech Bùchhòlz angażowôł sã téż w spòlëznowò-kùlturalną robòtã, béł wespółzałóżcą chònicczégò partu Kaszëbsczégò Zrzeszeniô, rëszno dzejôł w Chònicczim Kùlturalnym Towarzëstwie. Jakno przedstôwca ChKT òb czile lat wespółredagòwôł wëdôwóné òd 1964 r. „Zeszyty Chojnickie”, béł m.jin. przédnikã redakcyjnégò kòlegium. Ùmarł 18 maja 1981 r. i òstôł pò chòwóny na kòmùnalnym smãtôrzu. Ùchwôlënkã Gardowi Radzëznë je patronã jedny z chònicczich szaséjów. Pòstacjã i zasłëdżi W. Bùchhòlza przëbôczëlë w strëmiannikù nôleżnicë Chònicczégò Towarzëstwa Drëchów Nôùków (pòl. Chojnickie Towarzystwo Przyjaciół Nauk) òbczas òglowégò zéńdzeniô Kòmisje Kùlturë i Spòrtu Gardowi Radzëznë. Straszné, drãdżé do òpisaniô lô growé przeżëca bez wątpieniô nad szarpnãłë psychiczną kònstrukcjã młodégò jesz wnenczas człowieka. Cãżkò nalezc sã w żëcym pò bëtnoscë w swiece wôrtnotów wëwróconëch na rãbë. Wiele ùczniów, wspòminającë swòjégò licealnégò direktora i szkól négò, przëpòminô sytuacje, czedë bùdzył òn jich ùwôżanié i równoczasno strach. Mielë w ùwôżanim jegò wiédzã, spòsobnosc do zainteresowaniô przedmiotã (np. łacëzną), ùlubienié historie. Rozmiôł egzekwòwac òbòwiązczi òd pòdléżnëch mù szkólnëch, béł wëmôgającym naùczëcélã. Òstôwô we wdzãczny pamiãcë chòniczanów. Kazimierz Jaruszewski, tłóm. DM XIX-wieczny dworzec w nowej szacie Zaniedbany dworzec kolejowy w Redzie, leżący przy linii kolejowej 213 Reda – Hel i nr 202 Gdańsk Główny – Stargard Szczeciński, doczekał się remontu. Podróżni jeszcze przed sezonem wakacyjnym mogli zobaczyć rezultat kilkumiesięcznych prac przy remoncie pochodzącego z drugiej połowy XIX wieku dworca. Wpisany do rejestru zabytków obiekt od lat czekał na przywrócenie dawnej świetności. POMERANIA SÉWNIK 2015 W ramach prac, które inwestor konsultował z konserwatorem zabytków, rozebrano parterową dobudówkę przylegająca do dworca oraz odtworzono ganek. Wymieniono także stolarkę okienną, odnowiono elewację, poddano konserwacji sztukaterię i elementy drewniane oraz przebudowano schody zewnętrzne od strony ulicy. Prace obejmowały również przeniesienie przyłącza wodociągowego, które znajdowało się w pawilonie SKM przeznaczonym do rozbiórki. Po remoncie obecny system ogrzewania zostanie zmieniony na gazowy. Remont zleciły Polskie Koleje Państwowe S.A., właściciel dworca. Koszt wszystkich prac wyniósł ponad 600 tys. zł. Teraz nadszedł czas na modernizację okolic dworca. Miasto Reda planuje tam m.in. budowę parkingu dla aut i rowerów. Sławomir Lewandowski 35 ZJAZDY RODZINNE Uczestnicy zjazdu VIII Zéńdzenié Borachów – Borzyszkowskich z Piekła rodem JÓZEF BORZYSZKOWSKI „Pielgrzymka” do rodowej wsi Rodzina Borzyszkowskich, po kaszubsku Bòrzëszków, Bòrachów, jest chyba pionierem organizowania modnych dziś zjazdów rodzinnych. Pierwsze Zéńdzenié Borachów odbyło się ćwierć wieku temu w Sulęczynie. Miejscem spotkania był ośrodek szkoleniowy Lasów Państwowych, zlokalizowany w dawnym dworku Łaszewskich. Ten zjazd trwał 3 dni, a w drugim jego uczestnicy odbyli „pielgrzymkę” do rodowej wsi Borzyszkowy, jadąc długą procesją samochodową przez wsie i przysiółki od pokoleń zamieszkiwane przez rodzinę. Były to m.in. Lipusz, Jabłuszko, Sominy, Lipnica, a wcześniej Pyszno, gdzie miało miejsce spotkanie z teatrem „Byle co” Joanny Ślebody i wystawioną przezeń sztuką Anny Łajming. W Borzyszkowach duchowni z rodziny wraz z ówczesnym gospodarzem parafii ks. Kazimierzem Raepkem odprawili mszę św. w intencji żywych i umarłych. Na obu borzyszkowskich cmentarzach spoczywa wielu przedstawicieli 36 rodu, jego różnych gałęzi, zwłaszcza Wyszków i Szadych, do dziś aktywnie uczestniczących w życiu społecznym na Gochach i Zaborach oraz w innych zakątkach Kaszub, Pomorza i Polski. Z Borzyszków wracaliśmy przez Piaszno, Tuchomie i Tuchomko, Bytów i Parchowo do Sulęczyna, by następnego dnia po niedzielnej sumie, odprawionej przez ks. Antoniego Peplińskiego, a także niemal odpustowym obiedzie rozjechać się do domów. Dokumentem tegoż zjazdu jest pierwszy tom rodzinnej serii pt. Borzyszkowy i Borzyszkowscy, zawierający różne opracowania dotyczące dziejów rodziny i wsi Borzyszkowy1. Przygotowanie na każdy zjazd kolejnego tomu serii stało się swoistą tradycją, przejętą m.in. przez Trzebiatowskich. Jednakże specyfiką wydawnictw Borachów jest to, że publikują (i piszą) prace nie tylko o własnej rodzinie, ale też o miejscowościach, w których odbywają się zjazdy i o związanych z nimi wybitnych postaciach, a przy tym sporo materiałów źródłowych, m.in. wspomnień. Tomiki te wydane są pod firmą Zrzeszenia (oddział w Lipuszu) i Instytutu Kaszubskiego. Sporo też w nich utworów z literatury kaszubsko-pomorskiej dawnych mistrzów i współczesnych twórców, nawiązujących do miejsc i ludzi związanych z rodziną. Drugim elementem specyfiki zjazdów Borachów jest upamiętnianie wybitnych Kaszubów – w postaci kapliczek przydrożnych i tablic w kościołach i na domach, gdzie mieszkali. Między innymi upamiętniono w samych Borzyszkowach dwóch najwybitniejszych kapłanów tej parafii z XVIII wieku: ks. Wojciecha Kleknera – budowniczego kościołów w Brzeźnie Szlacheckim i Borzyszkach, oraz ks. Jana Gotfryda Borka – historyka parafii i Kościoła w Prusach Królewskich. W Sworach upamiętniono ks. Franciszka i jego braci malarzy Drapiewskich, a w Kaliszu Kaszubskim – Annę Łajming. Domagamy się przywrócenia starej nazwy! Zjazdy odbyły się w następujących latach: I w 1991 w Sulęczynie i Borzyszkowach, II w 1991 w Kamionce, III w 1993 w Lipnicy i Borzyszkowach, IV w 1994 w Pelplinie i Nowej Cerkwi, V w 1996 POMERANIA WRZESIEŃ 2015 ZJAZDY RODZINNE we Wdzydzach, VI w 1999 w Tuchomiu, VII w 2004 w Bąku i VIII w 2015 także w Bąku. Od poprzedniego zjazdu minęło 11 lat. W tym czasie deklarujący się przez lata jako gospodarze i organizatorzy kolejnego zjazdu odbyli jeno własny w gronie niejako kociewskim z kaszubskiego Grabowa rodem, zakorzenionego również w Jabłuszku Dużym nad Jeziorem Wieckim, gdzie źródła Wdy – Czarnej Wody, łączącej Kaszuby i Kociewie. Jednocześnie o spotkaniu w węższym gronie, by bliżej się poznać, dumali też Borzyszki z Piekła rodem, związani również, zwłaszcza emocjonalnie, z Jabłuszkiem. Gromadziły nas przez minione lata głównie pogrzeby; latoś m.in. na Oksywiu Bronka Borzyszkowskiego z Gdyni, w młodości działacza klubu Pomorania, a potem oddziału gdyńskiego ZKP. Uznaliśmy, że warto się ponownie spotkać poza żałobnymi okazjami. Chcieliśmy zorganizować ten zjazd w samym Piekle – przysiółku Radunia, parafia i gmina Dziemiany. Tam bowiem urodził się nasz dziadek Józef i nasi ojcowie lub matki, dziś wszyscy po tamtej stronie życia. Dziedzicem Piekła jest dziś Jerzy, wnuk Franciszka (brata Józefa), a syn Wiktora. Jerzy rozbudował samotne gospodarstwo do całkiem pokaźnego przysiółka. Niestety, przed kilku laty gmina Dziemiany, z inicjatywy śp. ks. prob. Józefa Empla, przemianowała Piekło na Kalwarię! (?) POMERANIA SÉWNIK 2015 Uznaliśmy, iż jest to przykład współczesnego barbarzyństwa, a przynajmniej braku kultury. Stąd też domagamy się przywrócenia starej nazwy, a dopóki się to nie stanie, dopóty nie będziemy się tam gromadzić. Z tego też powodu tegoroczny zjazd Borzyszków z raduńskiego Piekła rodem odbył się ponownie w Bąku, w zagrodzie Edwarda Borzyszkowskiego nad kanałem Czarnej Wody. Jej gospodarz jest najstarszy z wnuków raduńskiego Józefa i Pelagii z Hetmańskich, pochodzącej z Grzybowa. Warto zaznaczyć, że Józef wżenił się do Grzybowa, lecz nie wytrzymawszy tam roku, wrócił na ojcowiznę, gdzie zamieszkał z żoną w chacie robotniczej, należącej teraz do nowego gospodarza – brata Franciszka. Jako robotnik rolny dorabiał drobnym rzemiosłem, kierując swoich 5 synów również do tej działalności. Nigdy mu chyba nie zaśmiecał głowy szlachecki rodowód. Stąd mocne jest u tychże Borzyszków von z von! A czołową dewizą jego synów było powiedzenie: „dobra robota sama się chwali”. A tymczasem spotkaliśmy się w Bąku... VIII Zéńdzenié Borachów odbyło się zatem w Bąku 27 czerwca br. Zgromadziło ono około 150 osób, wśród których, obok potomków Józefa i Franciszka z Piekieł, znaleźli się następcy drugiego karsińskiego Bolesława Borzyszkowskiego, rodem z Zamościa (m.in. wnuk Mariusz, właściciel restauracji w Ścięgnicy, Kobylnicy) i Feliksa Borzyszkowskiego z Czerska – spokrewnieni przez Trzcińskich z Piekielnikami. Spotkanie rozpoczęło się mszą św. koncelebrowaną przez ks. kan. Stanisława Borzyszkowskiego, proboszcza i dziekana w Nowej Cerkwi k. Pelplina (syna Jana z Jabłuszka – Niezabyszewa), ks. kan. Janusza Szczepaniaka, ojca duchownego WSD w Szczecinie (syna Eugenii z d. Borzyszkowskiej z Karsina) oraz zaprzyjaźnionego ks. prał. Bogdana Głodowskiego z Gdańska. Oprawę muzyczną liturgii zapewniła kapela rodzinna zaprzyjaźnionych z Borachami, a niezawodnych Czarnowskich z Brus (ojca Władysława i syna Marka) oraz duet skrzypcowy Szczepaniakówien (z domu) ze Szczecina. Bezkonkurencyjne w oprawie tej mszy świętej w katedrze pod sosnami były ptaki, których śpiew towarzyszył naszej muzyce i pieśni. Po mszy św. wykonano wspólną fotografię. Następnie obejrzeliśmy minikoncert kabaretu „Koń Polski” w wykonaniu szefa Leszka Malinowskiego i jego żony Marii – córki Edwarda, gospodarza zgromadzenia. Ważnym punktem gromadzącym zebranych było stoisko z książkami Instytutu Kaszubskiego, prowadzone m.in. przez Rocha (lat 4) i Mirona (lat 18) – wnuków Józefa z Gdańska, którego trzeci wnuk Barnim był gospodarzem parkingu. Ich działalności patronowała ciocia Adela Lipińska, współgospodyni Muzeum Rolnictwa w Lipuszu, sekretarz rady familijnej Borachów, której przewodniczy kościerski nadleśniczy Jerzy Borzyszkowski. Największym zainteresowaniem cieszył się, oczywiście, tom VIII rodzinnej serii, zatytułowany Borzyszkowy i Borzyszkowscy... z Piekła rodem, przygotowany przez Józefa Borzyszkowskiego, wydany przez Instytut Kaszubski przy wsparciu finansowym kilku członków rodziny. Na jego zawartość składają się: szkic biograficzny jubilata Edwarda Borzyszkowskiego z Karsina-Bąka; materiały genealogiczne do sagi Borzyszków z Piekła rodem, oprac. przez Stanisława Borzyszkowskiego z Bytowa; Pamiątkowa grafika A. Arendta 37 ZJAZDY RODZINNE Seniorki – Stefania Serocka i Regina Kuczkowska z Jolą Borzyszkowską z Tuchomka. Z tyłu Borzyszki z Piekła – Dziemian i Dużego Jabłuszka. Fot. Wojciech Serocki ks. Franciszka Podlaszewskiego „Zarys historii parafii i kościoła w Dziemianach”, którego drobne fragmenty przed laty publikowały „Kaszëbë”, a całość przygotował do druku i wstępem (szkicem biograficznym ks. F. Podlaszewskiego) opatrzył J. Borzyszkowski; Tomasza Rembalskiego „Szlachectwo w czasach zaboru pruskiego na przykładzie Borzyszkowskich z powiatu kartuskiego”; spisy treści poprzednich tomów serii „Borzyszkowy i Borzyszkowscy”. W książce opublikowano także wiersze Felicji Baski-Borzyszkowskiej i Sławiny z Borzyszkowskich Kwidzińskiej. Jest też wstęp i bogate w informacje zakończenie. Na okładce tomu znalazł się obraz dawnych Piekieł śp. Franciszka Drzewickiego, żonatego z Marią Borzyszkowską, kuzyna A. Łajming. Honorowymi gośćmi zjazdu, obok wójta Karsina Romana Brunkego i rodziny Czarnowskich, były Regina Kuczkowska lat 87 i Stefania Serocka lat 94, wraz z synem Wojciechem i synową Urszulą z Kozłowskich, dawnymi pomorańcami. (Byłych pomorańców było tam więcej – m.in. z Borzyszków Ciechanowscy, Synakowie). Czas między posiłkami wypełniony był śpiewami, gawędami i wypominkami o tych, co odeszli. Głównym narratorem był Stanisław, rodzinny genealog. Były też koncerty muzyczno-wokalne poszczególnych grup rodzinnych, z których wyróżnić trzeba Szczecin, Lipusz-Papiernię i Tuchomko z Tuchomiem. Ukoronowali je najmłodsi – przedszkolaki i uczniowie klas początkowych z inspiracji Rocha. Wszyscy uczestnicy spotkania wyjechali z Bąka z pamiątkową grafiką wykonaną przez Andrzeja Arendta z Wejherowa oraz z zaproszeniem na kolejne spotkanie Borzyszków z Piekła rodem w samym Piekle, którego dziedzic Jerzy będzie za 2 lata obchodził 60. urodziny. Oby udało mu się, przy wsparciu braci i siostry Marii, obywateli wsi i gminy Dziemiany, przywrócić dzisiejszej Kalwarii pierwotną nazwę „Piekło”, udokumentowaną m.in. w monografii prof. Edwarda Brezy Toponimia powiatu kościerskiego, a niedawno przywołaną przez Andrzeja Chludzińskiego w artykule „Niebo, piekło i ich wysłannicy w nazewnictwie pomorskim”, opublikowanym w tomie Wielkie Pomorze. Wierzenia i religie, pod red. Daniela Kalinowskiego (Gdańsk – Słupsk 2015). Mam nadzieję, że to swoiste wezwanie – wyzwanie dotrze do aktualnych włodarzy gminy Dziemiany. Póki co pozostaje nam pamięć o dawnych mieszkańcach raduńskiego piekła i o tych, którzy zeń wyszli w świat, oraz o ich potomkach ciepło wspominających dawne niełatwe, ale również piękne czasy, a także z niepokojem przysłuchujących się narzekaniom współczesnych. Fot. na s. 36–37 ze zbiorów Autora 1 Tom ten ukazał się również w poszerzonej wersji, obejmującej m.in. relację z „poprawin” pierwszego zjazdu, jakie z inicjatywy Józefa Szada-Borzyszkowskiego odbyły się we wrześniu 1991 r. w przysiółku Kamionka, nad Brdą k. Swornegaci. Józef, organista sworzyński, opowiedział nam gadkę, skąd wzięło się tyle gniazd rodowych Borachów położonych, podobnie jak Kamionka, nad brzegami Brdy. Puenta jej taka, że Borachy „wykiwali” Purtka, który chciał ich potopić, płynąc Brdą do najgłębszego jeziora na trasie jej przepływu przez Pomorze. R E K L A M A NAJŚWIEŻSZE INFORMACJE Z ŻYCIA ZKP W TWOJEJ SKRZYNCE MEJLOWEJ 38 POMERANIA WRZESIEŃ 2015 ZJAZDY RODZINNE Spotkanie rodu Aubracht Prądzyńskich Przed kościołem w Ugoszczy 6 czerwca 2015 r. Herb Aubracht Prądzyńskich. Ambona w kościele w Borzyszkowach z ok. 1738 roku (na jez. Kłączno) przez rzekę Kłonecznicę i jezioro Małe do miejscowości Hammer Młyn i z powrotem do przystani w Kłącznie. Na Małym spływowicze zatrzymali się przy pomoście zlokalizowanym przy rodzinnym gospodarstwie należącym do Mikołaja Prądzyńskiego (1842–1925) oraz jego kolejnych potomków. Tego samego dnia w godzinach wieczornych dokonano prezentacji wznowionego pierwszego wydania książki z 2009 roku pt. Dzieje rodu Aubracht Prondzińskich z Płotów Dużych pochodzących z Prądzony autorstwa Gerarda i Grzegorza (Aubracht) Prondzińskich z Bytowa. Autorzy tej publikacji przedstawili historię rodziny od 1366 roku i opowiedzieli o powiązaniach z rodziną Prądzyńskich z Wielkopolski, która została wymieniona w „Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego” w roku 1257. Na sobotę 6 czerwca zaplanowano główne uroczystości. Od rana chętni wzięli udział w zawodach zorganizowanych na strzelnicy. O godzinie 15 Aubracht Prądzyńscy spotkali się na mszy świętej w kościele w Ugoszczy, po której na zewnątrz kościoła wykonano pierwsze wspólne pamiątkowe zdjęcie. Następnie kawalkada samochodów przejechała do ośrodka „Miechowice”. Na miejscu przy użyciu drona nakręcono film dokumentujący zjazd oraz wykonano serię pamiątkowych zdjęć. Do godziny 4 rano dnia następnego ucztowano, zapoznawano się z kopiami historycznych dokumentów rodzinnych i archiwalnymi zdjęciami, prowadzono rozmowy, brano udział w grach zespołowych i konkursach oraz bawiono się przy dziękach zespołu muzycznego. Ostatni dzień zjazdu, tj. 7 czerwca, rozpoczął się od udziału we mszy świętej w kościele w Borzyszkowach, którego jednym z fundatorów jest rodzina Aubracht Prądzyńskich. Po mszy uczestnicy zjazdu mogli z bliska podziwiać historyczny herb rodzinny umieszczony na ambonie kościoła ok. roku 1738. Następnie zjazdowicze odwiedzili wybrane miejscowości związane z historią rodziny: Prądzonę, Klewiska, Lipnicę, Płotowo i Niezabyszewo. W czasie zjazdu do kroniki rodzinnej wpisało się ponad 300 osób. Rada rodziny zaproponowała, by kolejne zjazdy Prądzyńskich odbywały się zawsze w dniach od Bożego Ciała do najbliższej niedzieli po nim. W roku 2016 będzie to 26–29 maja. Po wielu latach przerwy Prądzyńscy zorganizowali w tym roku zjazd rodzinny. Pierwszy duży zjazd rodziny Prądzyńskich miał miejsce w czerwcu 1987 roku w Prądzonie i został opisany w miesięczniku „Pomerania” (nr 9/1987). Od tego czasu odbywały się mniejsze, liczne rodzinne spotkania o charakterze lokalnym. W 2015 roku z pomysłu Ryszarda (Aubracht) Prądzińskiego z Gdyni i Grzegorza (Aubracht) Prondzińskiego z Bytowa odbył się zjazd potomków Mikołaja Prądzyńskiego (1842–1925) oraz przedstawicieli innych gałęzi rodu. Na miejsce spotkania wybrano ośrodek kolonijno-wczasowy „Miechowice” koło Kłączna (w gm. Studzienice). Rodzinne święto rozpoczęło się 4 czerwca. Pierwszego dnia uczestnicy zjazdu wzięli udział we mszy świętej i procesji Bożego Ciała w Ugoszczy, po której liczni przedstawiciele rodziny udali się do zamku w Bytowie na wspólny obiad, a potem zwiedzali miasto. Wieczorem zorganizowano wstępną prezentację historii rodziny z opisem drzewa genealogicznego oraz udostępnieniem odpisów i kserokopii aktów urodzenia, ślubów i zgonów od początku XVII wieku do czasów współczesnych. Na piątek 5 czerwca zaplanowano spływ kajakowy od przystani w Kłącznie POMERANIA SÉWNIK 2015 Ryszard Prądziński Fot. ze zbiorów organizatorów zjazdu 39 Latnô Szkòła Kaszëbsczégò Jãzëka ë Kùlturë 2015 13 lëpińca zakùńczëła sã Latnô Szkòła Kaszëbsczégò Jãzëka ë Kùlturë, jaką pierszi rôz, w taczi fòrmie, zrëchtowóné miało Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié. (...) Ùczbë kaszëbsczégò jãzëka òdbiwałë sã co dzéń przed pôłnim, przez 5 gòdzyn, a pò pôłnim dlô ùczãstników, tj. dlô naji, rëchtowóné bëłë zéńdzenia ze znónyma Kaszëbama (przëjachelë do nas: dr Justina Pòmierskô, Zyta Górnô, Stanisłôw Janka, Pioter Dzekanowsczi, prof. Jan Jerzi Strelaù, prof. Cezari Òbracht-Prondzyńsczi, Wòjcech Mëszk i Paweł Ruszkòwsczi) ë studijné rézë do môlów kùlturowò wôżnëch dlô Kaszëbów. Kòntakt z tima môlama béł baro wôżny dlô naji dlôte, że nie bëła to le nôùka z ksążków i wëkładów, ale empiriczné pòznôwanié regionu i lëdzy. Pò przëwitanim jesmë napiselë test, w chtërnym kòżdi pòkôzôł, jak znaje jãzëk kaszëbsczi w pisënkù, a pòtemù bëło sprôwdzoné, jak gò znaje w gôdce. Òstelë jesmë pòdzelony na dwa karna – barżi ë përzinkã mni zaawansowóné. Westrzód ùczãstników nôczãscy bëlë przińdny szkólny kaszëbsczégò jãzëka. Wejle tak to przëszło, że w òbadwach karnach bëlë téż ùczałi – jãzëkòznajôrzë (téż jakno ùczãstnicë). Mòżna òdwôżëc sã na scwierdzenié, że kòżdégò dnia jãzëk kaszëbsczi béł dlô naji corôz mni cëzy. Jesmë pòznelë rozmajité pòwiedzóné przez nają szkólną wastną Danutã Pioch wëjimczi Żëcégò i przigód Remùsa i Ò panu Czôrlińsczim co do Pùcka pò sécë jachôł, mdące jãzëkòwima ë żëcowima skôrbama na Kaszëbach ë (nié leno) dlô Kaszëbów, na przikłôd: „Chto kaszëbsczi jãzëk znaje, ten òbjedze wszëtczé kraje” czë „Më trzimómë z Bògã” – frazã, chtërną baro czãsto je widzec na kaszëbsczich fanach, i kùreszce szerok znóny (na Kaszëbach) dokôz Jana 40 Trepczika „Zemia Rodnô” – tekst himnu kaszëbsczégò młodëch lëdzy z Karna Sztudérów Pòmòraniô. Jeżlë jidze ò na jich Szkólnëch (wastnô Danuta Pioch ë wasta Janusz Mamelsczi), tej mùszi rzeknąc, że mielë wszëtkò na pòszëkù, a më bëlë wiedno parôt do ùczbë. To bëło taczé baro bëlné sparłãczenié. W pierszim dzélu wôrt wërazno wskazac, że naji Szkólny mielë pòczëcé hùmòru – rozmielë nié leno bëlno ùczëc, ale téż òpòwiadac wëpczi, co bëło taczim didakticznym dofùlowanim. Pòznôwelë jesmë rozmajité tematiczné òbrëmia, ùczëlë sã jesmë ò kaszëbsczi gôdce i òsoblëwëch kaszëbsczich zwãkach, gôdelë jesmë ò rodzëznie, dodomie, môlu zamieszkaniégò, warku ë zajimnotach, òdpòczinkù, kalãdôrzu, ò rozegracjach do òbezdrzeniô w zdrzél nikù ë w jawernoce. Słowizna z infòr maticznégò òbrëmieniô (internetélc, kluczplata) czë słowizna sparłãczonô z wiodrã (prëczk, szlaga, łiskawica, krãcëszk) nie je ju dlô naji krëjamnô. Doznelë më sã, że farwny jãzëk kaszëbsczi je fùl słowiznë òznôczający zadzëwòwanié (Ala weter jo! Matizernoga! Mariczënë bùksë! Wejle!). Jesmë bëlë czësto głodny, czej jesmë gôdalë ò kaszëbsczim jestkù i môltëchach. Na słowizna baro nama sã widzała. Mòżna, kąsk szpôsowno, pòwiedzec, że nôùka òb czas Latny Szkòłë dała dëbeltny brzôd, leksykalny i kùlinarny, bò zwëskalë jesmë wiãcy słowiznë i téż òskòmë na jestkù, ò chtërnym jesmë gôdalë. Òkróm tegò taczé zwrotë jãzëkòwé, jak: Bòże przeżegnôj, Bòże pòmagôj ë Bóg zapłac, na wiedno zapamiãtómë. Jesmë sã téż dowiedzelë, że czedës miast pëlów lëdze lékarzëlë sã zelama (taczima, jak: jaskùlczé òczkò, psy jãzëczk czy hermùs). Ju w pierszi dzéń wszëtcë chãtny pòszlë za Łukôszã Grzãdzëcczim, przéd nikã Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, na Wieżëcã – Kaszëbsczi Òlimp. Òb czas Latny Szkòłë më òdwiedzëlë CEPR w Szimbarkù (ë spòtkalë sã tam z Kaszëbama z Kanadë) i Mùzeùm – Kaszëbsczi Park Etnograficzny we Wdzydzach (gdze më pòznelë romanticzną historiã Tédora ë Izydorë Gùlgòwsczich – załóżców tegò pierszégò na pòlsczi zemi mùzeùm na swiéżim lëfce). Jesmë téż zwiedzëlë Mùzeùm Słowińsczi Wsë w Klukach, Mùzeùm Kaszëbsczi Ceramiczi Neclów w Chmielnie i téż Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë ë Mùzyczi w Wejrowie. Na gwës ni mòżna zabôczëc wizytë w Sanktuarium Kaszëbsczi Królewi w Swiónowie, gdze më mielë leżnosc do pòspólnégò zaspiewaniô piesni „Kaszëbskô Królewô”. Òkrom tegò më mòglë òbezdrzec zómk w Bëtowie ë w Stołpskù, a nawetka kòscół w Smôłdzënie, chtëren je wôżnym môlã na Kaszëbach, bò tam prawie robił pastor Michôł Pòntanus, jaczi (i jegò pòsobnicë) pòmógł w òbstojenim POMERANIA WRZESIEŃ 2015 LISTY słowińsczi gwarë jaż do XX wiekù. Më bëlë téż ùczãstnikama XVII Swiatowégò Zjazdu Kaszëbów w Rédze i Kòscersczich Tôrgów Ksążczi Kaszëbsczi i Pòmòrsczi – Costerina 2015. 11 lëpińca bëłë nama wrãczoné zaswiôdczenia ò ùkùńczenim kùrsu kaszëbsczégò jãzëka, òb czas widzawiszcza „Scynanié kani”, a Latnô Szkòła zakùńczëła sã, jak jem pisôł na pòczątkù, 13 lëpińca. Pòdrechòwùjącë, Latnô Szkòła Kaszëbsczégò Jãzëka ë Kùlturë 2015 ë kaszëbizna dôwô wiôldżé mòżlëwòscë. Doswiôdczenié dwùch tidzeni z żëwim jãzëkã ë kùlturą dało wiele ë ùgwë sniło wszëtczich ùczãstników, że wstąpilë na pasowną stegnã. Jô móm mëslów całi trëmąd, ale leno tëch nôbarżi òptimistnëch i dobrëch. Òddzãkòwanióm nie bëło kùńca. Më wszëtcë mómë nôdzejã, że negò samégò ôrtu Latnô Szkòła mdze w przindnoscë – w 2016 rokù. Wiedno bëlné ùdbë – wiedno Ka szëbë! Dr Môrcën R. Òdelsczi Kòmisjô Filologicznëch Nôùków PAN (Òddzél we Wrocławiu) Kaszubi w Gruzji Dziecięcy zespół regionalny Jantarki ze Szkoły Podstawowej w Mostach w gminie Kosakowo już po raz siódmy reprezentował swoją szkołę, gminę, a przede wszystkim Kaszuby na Międzynarodowym Festiwalu Dziecięcych Zespołów Regionalnych. W poprzednich latach grupa z Mostów prezentowała swoje umiejętności na scenach m.in. Cypru, Hiszpanii i Włoch. W lipcu tego roku jako jedyny polski zespół i jeden z dwóch europejskich Jantarki miały okazję wystąpić w Gruzji na festiwalu tańca i choreografii Kaukasus 2015 i pokazać na nim wiązankę tańców kaszubskich. Wszystkie grupy (a było ich 20, większość pochodziła z różnych regionów Azji) brały udział w koncertach i paradach ulicznych, tworząc wielobarwny i różnokulturowy korowód. Zespół Jantarki został zakwaterowany w małej i urokliwej miejscowości Ureki nad Morzem Czarnym. W czasie pobytu w Gruzji Jantarki odwiedziły Poti (a w nim przepiękną cerkiew), POMERANIA SÉWNIK 2015 Zugdidi, Kobuleti, Ozurgeti oraz Batumi – słynne z piosenki Filipinek: „Batumi, herbaciane pola Batumi…”. Herbaciane pola niestety już nie istnieją, ale Batumi rozkwita, jest w nim ośmiokilometrowa promenada, na której znajdują się m.in. 130-metrowa Wieża Alfabet (w ciągu godziny obraca się o 360 stopni), koło diabelskiego młyna, latarnia morska, aleja palmowa oraz park nadmorski z replikami budowli z całego świata, oraz Park Botaniczny. Ten ostatni położony jest nad urwistym brzegiem morza, w miejscu zwanym Zielonym Przylądkiem. Rosną w nim tysiące egzotycznych gatunków roślin z niemal wszystkich stref klimatycznych świata.. Można tu podziwiać las bambusowy, bananowce i magnolie drzewiaste, a także drobną roślinkę „mimozę”, która po dotknięciu się zamyka. Jednak największe wrażenie zrobił na nas Teatr Państwowy, w którym dzieci z Mostów miały okazję wystąpić podczas koncertu poświęconego 80. urodzinom znanego gruzińskiego tancerza Jumbera Dundua. Ten wyjątkowy artysta (człowiek legenda) zauroczony kaszubskimi strojami i tańcem odwiedził młodych Kaszubów w hotelu w Ureki. Tygodniowy pobyt w Gruzji pozwolił Jantarkom poznać wspaniałą, choć tak różną od naszej, kulturę mieszkańców Azji oraz pokazać światu kulturę i tradycje Kaszub. Regionalne kaszubskie stroje przyciągały uwagę Gruzinów. Jednak udział w festiwalu Kaukasus 2015 okazał się nie tylko okazją do promowania swojego regionu, był to również czas na zawieranie nowych znajomości, nawiązanie przyjaźni z członkami innych zespołów. Festiwalowym gościom poza ekspresyjnym tańcem gruzińskim i oryginalnymi dźwiękami gruzińskich pieśni towarzyszyła też kuchnia gruzińska – chaczapuri, chinkali, adżapsandali, gruzińskie szaszłyki na „szpadach” czy słodkie churchele i oczywiście przepyszne arbuzy. Swoje podróże po świecie, w tym wyjazd do Gruzji, Jantarki zawdzięczają m.in. opiekunkom zespołu i nauczycielkom języka kaszubskiego – Lucynie Sorn i Aleksandrze Pająk – oraz dyrektorowi szkoły i menadżerowi zespołu Annie Szymborskiej, a także wójtowi Gminy Kosakowo Jerzemu Włudzikowi oraz Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomorskiemu Oddział Dębogórze-Kosakowo. Sponsorami tegorocznego wyjazdu były Fundacja PGNiG im. Ignacego Łukasiewicza i DV Deweloper z Kosakowa. Anna Szymborska 41 ZROZUMIEĆ MAZURY Sowiróg WA L D E M A R M I E R Z WA Wielki dąb, kilka rozłożystych lip, zdziczałe grusze, bzy i śnieguliczki, resztki fundamentów, nasyp nad jeziorem, do którego przybijały łodzie rybaków, i uporządkowany niedawno cmentarzyk, to wszystko, co pozostało po wsi Sowiróg w Puszczy Piskiej. Ernst Wiechert (1887–1950), literacki piewca Mazur, umieścił w niej akcję swojej najwybitniejszej powieści Dzieci Jerominów. Wiechert urodził się w leśniczówce w Piersławku nieopodal Piecek, stanowiącej służbowe mieszkanie jego ojca. Dzieciństwo spędził wśród mazurskiego ludu, lasów i jezior. Nieobca była mu puszczańska osada Sowiróg nad Jeziorem Nidzkim, „położona pod 22 stopniem długości wschodniej oraz 53 i ½ stopnia szerokości północnej”, między Zamordejami, gdzie autor bywał u wuja, a Jaśkowcem, w którym urodził się ojciec. Tak o niej w Dzieciach pisał: „O Sowirogu nie opowiadała jeszcze żadna kronika. Kroniki nie mówią o zagubionych wsiach. Wśród jezior i bagien owej wschodniej krainy położone są te wsie z szarymi dachami i ślepymi oknami, ze studniami z żurawiem i kilkoma dzikimi gruszami na kamienistych miedzach. Otacza je wielki bór, wysklepia się nad nimi wysokie niebo z ciężkimi chmurami, między rozpadającymi się płotami biegnie piaszczysta droga. Wychodzi z rozległych lasów i znów wśród nich ginie. (…) Są tak małe, że nazwy ich widnieją tylko na mapach, których używa żołnierz podczas manewrów, a i to wcale nie jest pewne. Nazwy te brzmią obco i smutnie, bywają to nawet dawne nazwy, lecz już poza granicą powiatu nikt ich nie zna. Są niby mogiły z czasów dawno zapomnianych wojen, zapadłe, z zatartymi napisami”. 42 Założona w 1563 r. wieś Sowiróg (literacki Eulenwinkel, niem. Sowirog, od 1938 r. Loterswalde) liczyła pod koniec XIX w. 96 mieszkańców. W 1939 r. było ich 169. Szkołę wybudowano na przełomie XIX i XX w. z czerwonej cegły, w 1927 r. nauczyciel Beckhern miał w niej 18 uczniów. W tej wsi o obco brzmiącej nazwie, po której dzisiaj rzeczywiście zostały już tylko zapadłe mogiły z zatartymi napisami, żyli „od zawsze”, niespiesznym życiem, zgodnie z tradycją i pokornie przyjmując to, co ofiarowywał im los, bohaterowie powieści Wiecherta. „Dzień rozpoczynał się dla nich, gdy bladły gwiazdy, a kończył się, gdy znowu wschodziły nad lasami. Pełen potu i znoju, nie dawał im, poza samym życiem, niczego. (…). Nigdy nikt spośród nich nie wyniósł się nad resztę tak, aby dać nazwisku znaczenie w okolicy lub prowincji. Od dzieciństwa przypadła im czarna dola, przebywali mroczną drogę życia. Czasami któryś zyskiwał rozgłos jako niebezpieczny kłusownik, rabuś ryb lub złodziej drzewa. Lecz nazwisko takie cichło za zakratowanymi oknami, sława przemijała wraz z życiem”. Najważniejsze miejsce w mazurskiej sadze Wiecherta przypadło ubogiej rodzinie węglarza Jeromina. Nazwisko Jeromin, pochodzące od polskiego imienia Hieronim, było popularne na południowych Mazurach. Głównym bohaterem powieści jest najmłodsze dziecko Jerominów, syn Jons Ehrenreich. Akcja rozpoczyna się w 1904 r., gdy on ma sześć lat. Wiechert przedstawia losy całej siódemki rodzeństwa, najważniejsze dla powieści są dzieje Jonsa, który ukończy medycynę, by powrócić do rodzinnej wsi nieść pomoc najuboższym. Jak zauważyła Magdalena Sacha w pracy Topos Mazur jako raju utraconego w literaturze niemieckich Prus Wschodnich, „losy społeczności wiejskiej wpisane są w tragiczne wydarzenia pierwszej połowy XX w. – I wojnę światową, powojenną biedę i inflację, plebiscyt, rządy narodowych socjalistów i wybuch II wojny”. W ostatniej scenie powieści niemieckie czołgi, „rogate bestie, które wynurzyły się z morza”, jadą przez wieś w stronę polskiej granicy, co zwiastuje początek końca mazurskiego świata. W styczniu 1945 r. rosyjskie czołgi ten mazurski rozdział wschodniopruskiej krainy zaczęły ostatecznie zamykać. Ostatnim mieszkańcem Sowirogu był Mazur Rydzewski, który nagabującym go o wyjazd do Niemiec urzędnikom miał odpowiadać, że nigdzie się nie ruszy, bo tu jest jego ojczyzna. Jak wspominał w 1974 r. w „Słowie na Warmii i Mazurach” Eugeniusz Bielawski, nauczyciel i twórca Izby Regionalnej w Wejsunach, „odwiedzali go przez jakiś czas krewni ze Spalin i Ukty. A potem i po nim ślad zaginął. Gdy rozbierano ostatni dom w Sowirogu, znaleziono go martwego w jednej z piwnic”. Ostatecznie wieś przestała istnieć w 1949 r. Władze powiatowe nakazały rozbiórkę wszystkich budynków i choć „pracownicy administracji leśnej część domów chcieli zatrzymać dla pracowników leśnych i ich rodzin”, jednak urzędnicy gminni powiadomili ich, że „komunalna władza powiatowa te domy sprzedała”. Sowiróg podzielił w ten sposób los wielu innych rozszabrowanych i opuszczonych puszczańskich wsi mazurskich, m.in. Wądołka, Piskorzewa, Przerośli, Zagonu, Niedźwiedzia i Wilczego Bagna. Niedawno pracownicy Nadleśnictwa Pisz i wolontariusze uporządkowali sowiroski cmentarz, znajdujący się w głębi POMERANIA WRZESIEŃ 2015 ZROZUMIEĆ MAZURY Puszczy, ok. pół km od zabudowań dawnej wioski. Wśród karp powalonych drzew i pod rozłożystym dębem zachowało się ok. 20 nagrobków oraz sporo mogił ziemnych. Czas zatarł większość inskrypcji. Dzieci Jerominów to powieść znakomita, pisana sercem przepełnionym miłością do czasów bezpiecznej krainy dzieciństwa. Obawiam się, że jej lektura może stwarzać kłopot współczesnemu czytelnikowi, wychowanemu na lakoniczności komiksu i esemesowej frazie. Namawiam jednak, by po nią sięgnąć. Nie da się bowiem zrozumieć Mazur bez Wiecherta (także: Proste życie, Missa sine domine i Pani Majorowa) oraz Lenza (Muzeum Ziemi Ojczystej). Mistrzostwo osiąga Wiechert w opisach mazurskiej przyrody. Nie na piękno i prawa natury chciał jednak zwrócić uwagę swą sagą. Jak zauważyła Elżbieta Konończuk, Mazury są dla niego miejscem zadomowienia duchowego dziedzictwa mieszkańców: „Bohaterowie Wiecherta żyją w świecie, w którym miarą wszelkiej wartości jest dziedzictwo, pamięć przodków i rytualnie odczytywana Biblia. Swój świat porządkują na wzór mitów i opowieści biblijnych, gdyż nazywają one to, co wieczne, trwałe i niezmienne”. To właśnie Biblia pozwala im zachować pierwotną prostotę serca. Zagubiony w Puszczy Sowiróg był dla jego mieszkańców centrum świata. Zdaniem Magdaleny Sachy, wieś żyje wg „cyklicznego, zamkniętego rytmu solarnego, ściśle związanego z życiem przyrody – siewem, wzrastaniem, żniwem, obumieraniem i ponownym wzejściem”. Współczesnemu czytelnikowi Sowiróg jawić się może jako część świata przedindustrialnego, znam jednak wielu takich, którzy wiele by dali za to, by się w takim właśnie świecie choć na jakiś czas znaleźć. W Polsce książka Wiecherta miała dwa wydania (1972 i 1986), oba zawdzięczamy nieistniejącemu już olsztyńskiemu wydawnictwu „Pojezierze”. Paradoksalnie, autor zapomniany już w Niemczech, co było swego rodzaju karą za niewygodną dla rodaków antyfaszystowską postawę, przeżywa w naszym kraju, bo rzecz moim zdaniem nie dotyczy tylko mieszkańców Mazur i Warmii, czytelniczy renesans. Wydanie POMERANIA SÉWNIK 2015 Dzieci Jerominów przeszło wprawdzie u nas początkowo bez echa, skutki były jednak poważne. Na trzy pozwolę sobie zwrócić tu uwagę. Po pierwsze, Wiechert pisał o wsi mazurskiej, która nie znała konfliktu polsko-niemieckiego, co nie było zgodne z ówczesną linią partii i musiało irytować posłusznych jej antyniemieckich zapiewaczy. Wprawdzie jest rzeczą oczywistą, że mieszkańcy Sowirogu, choć znają niemiecki, na co dzień posługują się gwarą, ale w plebiscycie 1920 r. tylko jeden głos padnie tu za Polską, a właściwie, jak pisze Wiechert, „przeciw ojczyźnie”. Po drugie, głęboka religijność bohaterów sagi, ich oddanie Bogu, kierowanie się biblijnymi zasadami – musiały szokować szermierzy antykościelnego frontu ideologicznego w Polsce, a przecież Wiechert, podobnie jak bohaterowie jego książki, nie miał z katolicyzmem nic wspólnego. Ku zaskoczeniu niektórych, protestanci jawili się jako naprawdę groźni przeciwnicy na drodze do budowy ateistycznego społeczeństwa. Po trzecie, wydanie powieści Wiecherta szczególnie mocno zabolało naszych literatów. Henryk Panas, najbardziej znany wówczas olsztyński pisarz uczciwie, choć eufemistycznie, stwierdził, że dla wiechertowskich Dzieci „nie znajdujemy w naszej powojennej literaturze właściwego odpowiednika”. Jak zauważył prof. Zbigniew Chojnowski w pracy Od biografii do recepcji, „w zauroczeniu olsztyńskich literatów światem Wiecherta skryło się poczucie twórczej porażki, uzmysłowienie niemożności pełnego, artystycznie oryginalnego i wiarygodnego wypowiedzenia się o skomplikowanej, nadal podlegającej politycznemu tabu historii i współczesności pogranicznego regionu”. Uważam, że Chojnowski był w swej opinii zbyt łaskawy dla naszych literatów, bo Wiechert miał nad nimi jeszcze jedną przewagę: był mistrzem słowa, oni zaś jedynie jego wyrobnikami. W prozie nie zmieniło się to do dzisiaj, w poezji mistrzowsko dojrzał jedynie Erwin Kruk. Mazurska proza nadal czeka na polskiego Wiecherta. Dzieci Jerominów ukazały się w Niem czech w dwóch tomach (1945, 1947). W „Posłowiu” Wiechert, zdruzgotany wojną i jej konsekwencjami, także dla mazurskiego ludu, nie mogąc przecież przewidzieć fizycznej zagłady Sowirogu, konstatował, że „trzeci tom tej książki ciężkimi i strasznymi literami napisała historia i żadna twórczość literacka nie ma prawa opromieniać blaskiem tych okropności. Nie pozostaje nam nic innego, jak tylko przyjąć z powrotem tych działających i cierpiących do serca, z którego powstali. Piasek spoczywa na ich oczach i nie wiemy, jakie Bóg jeszcze ma zamiary wobec tego piasku Sowirogu. Ale jedno przynajmniej niech będzie ich udziałem: Odpoczynek wszystkim uśpionym i pokój wszystkim zmarłym”. Niech spoczywają w spokoju. Na puszczańskim cmentarzu mieszkańców wsi Sowiróg. Maj 2011 r. Fot. Waldemar Mierzwa 43 WËDARZENIA Wësziwk, kaszëbizna i wòjnowé przeżëca... Czekawi gòsce, filmë na témë wôżné dlô Pòmòrzô i fùl zala òbzérników. W lëpińcu i zélnikù w gminie Żukòwò piąti rôz òdbéł sã Festiwal Kaszëbsczich Filmów. Latosy Festiwal zaczął sã òd pòkôzaniô filmów, jaczé prezentowałë lëdowé ùtwórstwò. „Na Kaszëbach” z 1961 r. wôrt bëło òbezdrzec chòcle dlôte, że wëstãpòwałë w nim sostrë Jadwiga i Zofiô Ptach – mésterczi wësziwkù z Żukòwa. Na pòdobną témã béł drëdżi film „Hafciarska tradycja Żukowa” z 2015 r. Na zakùńczenié pierszégò dnia ùczãstnicë zéńdzeniô òbezdrzelë jesz dokôz „Kaszubi w Kanadzie” i mielë leżnosc pògadac z gòscama, chtërnyma bëlë prawie bòhaterowie tegò filmù, przedstôwcowie òntarijsczich Kaszëbów. Nôwôżniészim pónktã drëdżégò zéńdzeniô béł dokùmentalny film Magdalénë Kropidłowsczi „Izabella Trojanowska – kobieta o wielu obliczach”. Do restaùracje Mùlk w Miszewkù przëjachało wiele lëdzy, co mielë leżnosc pòznac tã znóną pòmòrską gazétniczkã. Tak pò prôwdze to wszëtcë wcyg czëjemë cësk ji dzejaniô. Doch wiele z tëch, co z nią wespółrobilë, dzysô òdgriwô wôżné role w pùblicznym żëcym i rozwiju kaszëbiznë – pòdczorchiwôł Eùgeniusz Prëczkòwsczi, kòòrdinatór Festiwalu i pòsobnik Trojanowsczi na stanowiszczu prowadzącégò telewizyjną programã „Rodnô Zemia”. Swòje zéńdzenia z redaktorką wspòmina m.jin. Katarzëna Czedrowskô-Zagòzdon: Bëła jem sztudérką pòlonisticzi, czedë òstała jem rôczonô do telewizyjnëch ùczbów kaszëbsczégò. To bëła dlô mie wiôlgô przigòda. Dzysô jem szkólną kaszëbsczégò i wcyg wrôcóm do tëch chwilów. Swòjã wiérztã dedikòwóną Trojanowsczi wërecytowa pòétka Ida Czaja, jakô przëznała, że redaktorka „Rodny Zemi” mia wiôldżi cësk na ji ùtwórstwò i zainteresowanié kaszëbizną. 44 Trzecé zéńdzenié minãło pòd znakã Güntera Grassa. Nôprzódka ùczãstnicë Festiwalu mòglë òbezdrzec dzélëk filmù Die Blechtrommel na spòdlim romana tegò bëlnégò pisarza pòd jistnym titlã (jaczégò tłómaczenié ùkôzało sã pò pòlskù pt. Blaszany bębenek). Pózni òstôł zaprezentowóny dokùment Bòżenë Òlechnowicz „Witamy w domu Herr Grass”. Jak gôdała aùtorka filmù, jakô przëjachała na festiwalowé zéńdzenié, Jesmë towarzëlë wizyce Grassa we Gduńskù rok pò dostanim przez niegò Nôdgrodë Nobla. Noblista béł baro swòbódny i nama żëczny. Òsoblëwie sympaticzné są jegò gôdczi z kaszëbsczima krewnyma, òn sóm wërazno pòdczorchiwôł, że czëje sã przédno Kaszëbą. Pòstãpny filmòwi wieczór minął ùczãstnikóm festiwalu m.jin. pòd znakã najégò miesãcznika. Òbezdrzelë wej „50 lat »Pomeranii«” Tatianë Slowi. Na zéńdzenim béł przédnik Redakcjowégò Kòlegium, wielelatny przédny redaktor pismiona Édmùnd Szczesôk, chtëren òpòwiôdôł ò cządnikù „Pomerania”, ale téż ò swòji nônowszi ksążce Rajska wyspa, w jaczi òpisywô kawle mieszkańców Wiôldżégò Òstrowù na jezorze Wdzydze. Tegò dnia òstôł jesz pòkôzóny film „Kaszubska mowa” z 1994 r. Jegò bòhaterkama są pierszé szkólné kaszëbsczégò w brusczim KLO: Wanda Lew-Czedrowskô i Felicjô Baska-Bòrzëszkòwskô i téż jiny lëdze, jaczi mielë starã ò ùczbã kaszëbsczégò w szkòłach. Na zôczątkù jesmë ni mielë niżódnëch didakticznëch pòmòców, ale wiele entuzjazmù. Młodzëzna téż z wiôlgą chãcą zaczãła nôùkã domôcégò jãzëka. Jem sã ùczëła wespół z ùczniama – wspòmina W. Lew-Czedrowskô. Nôwiãkszim mést wëdarzenim latoségò Festiwalu bëło zéńdzenié z Kadzmierzã Piechòwsczim, bòhaterã POMERANIA WRZESIEŃ 2015 WËDARZENIA filmù „Uciekinier”. 96-latny gòsc òpò wiôdôł m.jin. ò swòjim ùcekniãcym z lagru Auschwitz w òbleczenim niemiecczégò òficérë, ò sw. Maksymilianie Marie Kòlbe, jaczégò mãczelstwò widzôł na swòje òczë, i ò stalinowsczich ùstëgòwaniach. Kadzmiérz Piechòwsczi pòchòdzy z kaszëbsczi familie, jaczi gniôzdã je wies Piechòjce pòd Kòscérzną. Film ò jegò żëcym zrobił wiôldżé wrażenié na bëtnikach (a bëło jich kòl 170). Pò jegò òbezdrzenim nie je pòtrzébny niżóden kòmentôrz – rzekł ks. prof. Wòjcech Cëchòsz. Wëpôdô leno wërazëc wiôldżé ùwôżanié dlô wastë Piechòwsczégò i redosc z bëcégò w tim placu. Na zakùńczenié całégò wëdarzeniô òstôł pòkôzony film „Śniegi w żałobie”, jaczi òpòwiôdô historiã marszu smiercë z lagru Stutthof. Na zalë béł m.jin. jegò reżiséra Wòjcech Kwapisz. Festiwalowé dokazë bãdze mòżna òbezdrzec téż w Gdini i Kòlbùdach, a òrganizatorzë mëslą ò projekcjach w jinëch môlach na Kaszëbach. Wôrt tej-sej zazerac na starnã www.zkpbanino.pl, gdze bãdą sã pòjawiac infòrmacje na tã témã. Red. Òdj. z archiwùm E. Prëczkòwsczégò Òrganizatorama V Festiwalu Kaszëbsczich Filmów bëlë: Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié Part w Baninie, Òstrzódk Kùlturë i Spòrtu w Żukòwie, Restaùracjô Mùlk z Miszewka, Prëczkòwscë Akademiô Kaszëbskô. Wespółrobòta: Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié Part w Żukòwie, Kòła Wiesczich Gòs pòdëniów w Pãpòwie, Niestãpòwie, Tokarach i Miszewie. „Aby dużo młodzieży dać, trzeba dużo umieć” W artykule zatytułowanym jak wyżej, zamieszczonym w numerze 6/2015 „Pomeranii” (na s. 38–39), omyłkowo podałem, że jego bohater Leon Knut w 1960 r. otrzymał tytuł magistra fizyki, w tymże roku uzyskał on bowiem tytuł magistra matematyki. Korzystając ze sposobności, uzupełnię dane biograficzne podane w ww. artykule. Otóż we wrześniu 1990 r. Leon Knut został skierowany przez biskupa ordynariusza diecezji chełmińskiej do nauczania religii w Zespole Szkół Budowlanych na podstawie misji kanonicznej do nauczania religii rzymskokatolickiej z 1951 r. Tę informację znalazł we własnoręcznie napisanym przez Leona życiorysie jego syn Krzysztof Knut. POMERANIA SÉWNIK 2015 Jerzy Szmytka 45 GÒSPÒDARKA „Chałupy welcome to...” Zatropòwóné drodżi, wëfùlowóné wanożnikama banë, felënk môlów w hòtelach i pensjónatach a zalëdzoné jaż do sztrądów pieglëszcza, pòprzedzelóné farwnyma parawanama. To òbrôzczi z latoségò feriowégò sezonu na wëbrzeżim, chtëren z pòzdrzatkù turisticzi mòże ùznac za ùdóny. Jak co rokù je równak na co pònarzekac, gwësno w nôdzeji, że w przińdnym rokù mdze lepi. Pòlsczé wëbrzeżé bez wątplëwòtów pr zënôlégô do nôsnôżn iészic h w Eùropie. Rozmajitosc rodë, bòkadnô kùlturowô i historicznô spôdkòwizna czë mòżlëwòta ùprôwianiô wòdnëch spòrtów na snôdczich wòdach Pùcczi Hôwindżi sprôwiają, że rok w rok przëjeżdżiwają tuwò tësące turistów. Chòc wiodro nié wiedno nãcy, równak naje wëbrzeżé przëcygô jak magnés. Latos wëpòczink w nym dzélu Bôłtu zastãpòwôł téż wëjazdë w niegwësné i niebezpieczné partë pôłniowi Eùropë czë nordowi Africzi. Kùltura i òbëczaje Pòlôchów na ùrlopie to baro òbjimnô téma, tak tej nie mdã sã ji tikôł – òkróm jednégò, mòże dwùch wątków, ale to za sztót. Jiną wôżną sprawą je to, jak prezentëją sã môlëznë, jaczé żëją z turisticzi. Czë sygnie ùmôlowanié w sąsedztwie mòrza abò hôwindżi? Wiele môlowëch samòrządzënowców wierã tak mëszli, bò czej turista zaczinô szëkac czegòs wicy nigle wòdë i piôskù, mòże prosto sã negò nie doszëkac. Słuńce, parawan i szituzë Nipòcy z pòzdrzatkù na wiodro lëpińc prôwdac nie òdstrasziwôł turistów, równak nie dôwôł téż òptimiznë, czej sã mëslało ò drëdżim dzélu feriów. Colemało zëmniészi zélnik sprawił równak wiôlgą niespòdzónkã i przëwitôł ùrlopòwników gòrączką. Ùtrzimiwającé sã nad Pòlską i nad najim wòjewództwã wësoczé ceplëznë szkòdzëłë wnet całi gòspòdarce, òd energeticzi pò gbùrzëznã. Ùpałë pòzytiwno zôs nacëskałë na turistikã. Turisticzné môlëznë Pòmòrzô, tak na Hélsczim Półòstrowie, jak téż 46 na zôpôd òd niegò bëłë baro zatłoczoné, a òsobë, co ni mògłë nalezc noclegù, np. we Wiôldżi Wsë, mùszałë szëkac dak ù nad głową chòcbë w Pùckù, jaczi w nym sezonie w kùńcu përznã przëszedł do se turisticzno. Nad pòlsczim mòrzã mòże robic wiele rzeczów. Òczëwidno, nôbarżi pòpùlarné je òpôlanié sã na piôszczëtëch pieglëszczach, chtërnëch w najim regionie prawie nie felëje. Nieòdłączną latosą pòznaką pieglińca béł parawan. W domëslë mający òchraniac przed wiatrã, chronił równoczasno przed „wtikającyma sã” sąsadama. Przë leżnoscë òkôzało sã, że pùbliczné pieglëszcza mòże so prosto zarabczëc. Sygło wstac wczas reno i za pòmòcą parawanu abò parawanów òdgrodzëc czile czë czilenôsce kwadratowëch métrów pieglëszcza na swój ùżëtk. Na nen ôrt pòwstôwałë stolëmné labirintë zesadzoné z farwnëch sztofów, a parawaning wszedł na wiedno do feriowégò kanónu. Równak nié całi dzéń człowiek leżi òbkrążony parawanã. Czasã nót je z niegò wińc, np. do szituza. I z nym w niechtërnëch placach mòże bëc jiwer. Bò wej môlowé samòrządzënë chãtno dzerżawią teren na pieglëszczu gastronomicznym òbiektóm czë tzw. piwnym ògródkóm. Le nie widzą òne jinëch spòdlowëch brëkùnków pieglińców, np. pùnktów do przezeblakaniô sã czë priszniców wcyg je baro môło na najich pieglëszczach. Felëje téż taczich, jak bë sã słëchało, szituzów, bò te môłé, przenosné i letkò smierdzącé ni mògą bëc za taczé ùznóné. Jeżlë bez pùnktu do przezeblakaniô i prisznica dô sã jakòs przeżëc, to z fizjologicznym brëkùnkã je ju përznã barżi drãgò. Ti, co mają wzdrig do toi toia, rôd kòrzistają z pònãtnoscë môlowëch dunów abò lasów, co na gwës nie dodôwô rodze esteticznëch i pôchniączkòwëch wôrtnotów. Përznã to dzywné, że turisticzné gminë na co dzéń tak chãtno zwënégùjącé ùnijné dotacje ni mògą, nie rozmieją abò nie chcą zainwestowac w plażową infrastrukturã, chtërna zbëlniłabë kómfòrt turistów. Ji ny m pr oblemã nad mòr sczic h môlëznów je sztrasowi hańdel, jaczi sóm w se nie je lëchi. Równak szpacérëjącë głównyma szaséjama, np. Wiôldżi Wsë czë Jastarni, mòże sã pòczëc jak na òdpùsce. Niechtërny mògą nawetka pòczëc sã, jakbë szpacérowelë Krupówkama – bò wej co czile métrów stoji bùda z òscypkama, a jak sã bëlno pòszukô, to i biôłégò miedwiédzka sã naléze. Òglowò gôdającë, nad mòrzã mòże dostac do kùpieniô wszëtkò to, czegò na co dzéń nicht ni miôłbë chãcë kùpiwac. Témą na dłëgszé rozwôżania je trzôsk, niepòrządk czë prosto brëdota, jaką pòòstôwiają pò se turiscë. Baną czë aùtołã? Wanoga na Hélsczi Półòstrów gwôsnym aùtołã w latnym sezonie mòże sã zamienic w prôwdzëwą ùcemiãgã. W tropie mòże stanąc ju cziledzesąt kilométrów przed célã – na òkrãżnicë Trójgardu. Dali dëcht nie je lepi, droga przez Rëmiã i Rédã, a pòtemù wòjewódzkô droga 216 rzôdkò czej biwô drogą bez jiwrów... Ti barżi żorgòwny skrôcają so rézã przez Kòsôkòwò abò Mrzeżëno. Ale POMERANIA WRZESIEŃ 2015 GÒSPÒDARKA / Z JASTARNI w Pùckù i tak nót je wjachac na nadczidłą wòjewódzką drogã 216, chtërna cygnie sã jaż do Hélu. Z jachanim nazôd nie je lepi. Jiną mòżlëwòtą mógłbë bëc sztrekòwi transpòrt, bò wej banë mają latã bòkadną przewòzową òfertã. Niestetë, banë na linii Gdiniô – Hél ni mają dobri òpinii midzë pasażérama i nie chòdzy dëcht ò techniczny stón pòdstôwiónëch składów (linie colemało òbsłëgiwają mòderné sztrekòbùsë). Jakô je tegò przëczëna? Wedle wanożników przewòznik pòdstôwiô za krótczé składë, stądka je tłok (òsoblëwò w weekendë). Tuwò nót je równak stanąc w òbronie kòlejë. Pò pierszé paramétrë niechtër nëch peronów nie dôwają mòżlëwòtë pòdstôwianiô nieskùńczono dłudżich składów, pò drëdżé nadczidłi tłok (ale sztëczny) twòrzą colemało sami pasażérowie. Z najim wanożenim je përznã jak z nadpòmkłima parawanama. Lubimë sã òddzeliwac. W banie òdgrôdzómë sã kùferkama, kòłama czë dzecnyma wòzykama. Widzec je to bëlno z pòzdrzatkù peronu, z jaczégò najim òczóm pòkazywają sã pùsté rëmie w westrzódkù składu, a czej òtmikają sã dwiérze, ni mòże weńc do banë, bò lëdze pchają sã w przeńscym. Te pùsté rëmie to prawie stojącé kùferczi, pùsté dzecné szpacérowé wòzyczi (dzecë sedzą kòl starszich na kòlanach) czë kòła, chtërnëch ni miałobë bëc w pasażérsczich przedzélach. A sygnie kùferczi wsënąc pòd sedzëszcza (sztrekòbùsë mają pùstą rëmiã pòd sedzëszczama) abò ùłożëc na pòlëcach. Juwerno nót je zrobic ze szpacérowima wòzykama. Apartnô téma to kòła. Z doswiôdczeniô wiém, że w latnym sezonie nôlepi òbmëszlëc tur na taczi ôrt, cobë móc kòłã dojachac do môlu, jaczi je célã drodżi, i z niegò móc jachac nazôd na dwùch kółkach, bò nawetka kòłowé wagónë colemało biwają zajimniãté przez zwëczajnëch pasażérów. Nad mòrzã nie je lëchò, ale… Nad pòlsczé mòrze i tak mdã jezdzył, bò z pòlsczim wëbrzeżã nie je jesz tak lëchò, jak z Zakòpónym, jaczé w mòjim òdczëcym ju dôwno ùtracëło swòjã juwernotã, a gòńba za dudkama je tam nôwôżniészô. Mòżno bë sã równak namëszlëc – ne słowa czerëjã do môlowëch włodarzów – czë nie bëłobë wôrt w latnym sezonie ùcywilizowac nadmòrsczé môlëznë. Jeżlë chcemë kònkùrowac z kùrortama pôłniowi Eùropë, to mùszi tuwò òbòwiązëwac jaczis szëk, mùszi fùnkcjonowac pasownô plażowô infrastruktura. Nadmòrsczé kùrortë mùszą téż bédowac turisce jaczés atrakcje na wëpôdk lëchégò wiodra. Bùda z przëpiekłima kòłczama czë piwny ògródk niemùszebno mdze zadowòlniwac wszëtczich òdpòcziwającëch. Sławomir Lewandowski, tłómaczëła Hana Makùrôt Òdj. S. Lewandowski Wczasowe rekordy RYS Z A R D ST RU C K Tym, którzy przyjeżdżają na urlop do Jastarni od co najmniej 30 lat, przyznaje się medale „Długoletnim wczasowiczom”. Prawdopodobnie w każdej miejscowości turystycznej można znaleźć takich urlopowiczów, którzy przyjeżdżają do niej od kilku, kilkunastu lub nawet kilkudziesięciu lat. Jednak to właśnie w Jastarni postanowiono docenić wybór miejsca wypoczynku, wybór ponawiany przez nich z każdym rokiem. Pomysł takiego honorowania wczasowiczów, którzy nieodmiennie na miejsce swego wypoczynku wybierają jedną z miejscowości gminy: Jastarnię, Juratę lub Kuźnicę, narodził się jeszcze w ubiegłym wieku, mianowicie w 1999 roku. Pierwsze wręczenie medali nastąpiło rok później i wtedy właśnie jednorazowo przyznano największą ich liczbę, bo aż osiemdziesiąt. Po tym pierwszym, rekordowo licznym nadaniu przyszły następne. Co prawda nigdy się już nie POMERANIA SÉWNIK 2015 zdarzyła taka sytuacja, jak w 2000, ale co roku odbywa się kilka uroczystości nadania medalu. Takie uroczystości mają podobne scenariusze. Ale niektóre mają miejsce podczas ważnych dla Jastarni wydarzeń, jak Sobótka czy Dni Węgorza, wtedy nadania medali dodatkowo je uświetniają i pokazują zebranym, że można tu przyjeżdżać przez długie lata. Inny rodzaj uroczystości to te bardziej kameralne, odbywające się w siedzibie Urzędu Miasta Jastarnia, kiedy to oprócz laureatów obecni są tylko członkowie ich rodzin oraz akurat tu wypoczywający znajomi. Takim spotkaniom towarzyszą wspomnienia z pierwszych przyjazdów do Jastarni. Jednak czas upływa wtedy nie tylko na wspomnieniach, pojawiają się także propozycje działań, które należałoby podjąć, aby uczynić każdą z miejscowości gminnych jeszcze bardziej przyjazną turystom. Niemal wszyscy laureaci dzięki nadaniu im medalu czują jeszcze silniejszą więź z miejscowościami, gdzie wypoczywają, co czasami skutkuje napisaniem książki o Jastarni lub powstaniem innego materiału promocyjnego. Oczywiście, nikt tego od nich nie wymaga, po prostu sami chcą się odwdzięczyć miastu, które wybrali na swój wakacyjny dom. To wy jesteście naszymi najlepszymi ambasadorami – często stwierdza podczas takich uroczystości Tyberiusz Narkowicz, burmistrz Jastarni. Zarówno uczestniczenie w takich uroczystościach, jak i obserwowanie ich z boku jest wzruszającym przeżyciem. Radość ludzi, że oto miasto, do którego przyjeżdżają od lat, dostrzegło ten fakt i ich uhonorowało, jest widoczna dla każdego. Jedna z laureatek powiedziała, że swój medal ustawi na półce obok odznaczenia „Sprawiedliwy wśród narodów świata” i na równi będzie je sobie ceniła. Jak Państwo myślicie, jak długo można przyjeżdżać na wypoczynek do tego samego miasta? Rekordzistka od 80 lat przyjeżdża do Jastarni, a kolejna osoba ma w tej dziedzinie staż tylko o 10 lat krótszy. 47 Ostatni skrawek wolnego pogańskiego Pomorza JAC E K B O R KO W I C Z Podróżni udający się na plaże Sassnitz lub na historyczny przylądek Arkony, wjeżdżając od strony Stralsundu, omijają miasteczko Garz. Prawda, nie ma ono dostępu do morza, co na wyspie Rugii, z jej niezwykle skomplikowaną linią wybrzeża, wydaje się jakimś wynaturzeniem. Ale przecież i tu widać wały potężnego słowiańskiego grodziska, zachowane w całości, a nie w połowie, jak te arkońskie. Od niego zresztą pochodzi nazwa miejscowości: Garz to zniemczony wariant Gardźca czyli Grodźca – jak brzmiałoby imię miasta w standardowej polskiej wymowie. To zapomniane dziś miejsce ma swoją wielką historię. Zanim Rugię na stałe podbili szerzyciele europejskiej cywilizacji – chyba tak trzeba nazwać zdobywców, którymi przecież nie byli Niemcy, lecz Duńczycy – mieścił się tu ważny ośrodek pogańskiej religijności. Gardziec był miejscem kultu aż trzech słowiańsko-pomorskich bóstw: Rugiewita, Porewita i Porenuta. Z analiz uczonych wynika, że właśnie tych bogów plemienni Rugianie czcili najpierw, nim jeszcze w niedalekiej Arkonie ustanowili kult Świętowita. Nowego boga ze starymi łączyło pewne podobieństwo ich wizerunków: wszyscy mieli po kilka twarzy. Pamiętnego 1168 roku, zaraz po zdobyciu Arkony, biskup Absalon skierował swoje wojska ku Gardźcowi. Ten, pomny losu poprzedniczki, poddał się bez 48 walki. Biskup jako pierwszy uderzył siekierą drewniany, nadnaturalnej wielkości posąg Rugiewita. Duński kronikarz Sakson Gramatyk, który był naocznym świadkiem owych wydarzeń, zapamiętał, że w zakamarku pogańskiego tułuba uwiły gniazdo jaskółki. Padło na ziemię razem z posągiem. Także figury Porewita i Porenuta porąbali na sztuki duńscy wojownicy. Wewnątrz grodowych wałów, siedziby trójcy starych bogów, niemieccy archeolodzy prowadzili wykopaliska, natrafiając na drewniane resztki trzech mniemanych świątyń. I tutaj pojawia się zagadka. Islandzka Knytlinga Saga, czyli opowieść o potomkach duńskiego króla Kanuta powstała jeszcze przed zdobyciem Rugii, wzmiankuje o borgar Gardz. Borgar – znaczy „grody”, nie pojedynczy gród. W Gardźcu były więc co najmniej dwa, tymczasem w miasteczku widać tylko jeden. Drugi, a może i trzeci powinien być gdzieś w pobliżu. Sakson podaje, że do Gardźca, położonego na otoczonej mokradłami kępie, wiódł wąski przesmyk, palisada jednego grodu musiała więc blisko sąsiadować z następną. Jeśli główny gród był siedzibą aż trzech świątyń, niewiele pozostawało w nim miejsca dla ludzi. Ten domysł potwierdzają naukowcy – w czasie pokoju gród nie był zamieszkały, natomiast podczas wojny za ścianą wałów kryli się okoliczni rolnicy. Według Saksona w całej osadzie mogło znaleźć miejsce aż sześć tysięcy osób. Wątpliwe, aby oni wszyscy mogli się zmieścić w grodzie świątynnym. Fot. Jost Jarwardt GENIUS LOCI Rozejrzyjmy się więc za drugim grodziskiem. Niedaleko zachowanych wałów widać średniowieczny kościółek. Świątynia, jakich wiele na niemieckim Pomorzu; zastanawia tylko jej wezwanie: patronem kościoła jest święty Piotr. Imię apostoła nadawano w wiekach średnich – przynajmniej na tych terenach – pierwszym ośrodkom misjonarskim. Kościół, może kaplica pod jego wezwaniem istniał więc w czasach następujących bezpośrednio po chrystianizacji Rugii. Na dużym lądzie kościoły świętego Piotra fundowano w centrach osad świeżo nawróconych Słowian. Czy tak było również w Gardźcu? Bardzo możliwe. Otoczona cmentarzykiem świątynia wygląda dziś skromnie, jednak dawniej musiała stać na środku wzniesienia, być może pozostałości dawnego grodziska. Podobnie jak sąsiadująca z nią pastorówka – pobliska szosa zakręca w tym miejscu łukiem, którego zarys dziwnie przypomina krzywiznę linii palisady. Jeśli domysł jest trafny, to mielibyśmy aż trzy grodziska w Gardźcu. Chyba nikt jeszcze nie robił tam badań archeologicznych. Na Rugii jest więcej takich miejsc – z niejasną, nieodgadnioną przeszłością. Wyspa nie miała szczęścia do pisanej historii. Ostatni skrawek wolnego pogańskiego Pomorza, uwieczniony jedynie w zdawkowych wzmiankach obcych kronikarzy, przepadł w niepamięci wieków. Dziś to, co na wyspie jest do odkrycia, spokojnie spoczywa pod ziemią. POMERANIA WRZESIEŃ 2015 Fot. Jost Jarwardt Z KOCIEWIA / Z BORÓW Chodzić jak w marzeji MARIA PA J Ą KO W S K A- K E N S I K Znowu mam kłopot z wyborem, a właściwie ustaleniem tytułu dla swojego powakacyjnego felietonu. Powinien intrygować, zachęcać do przeczytania, ale też nawiązywać do głównej myśli. Myśli są rozliczne, która główna? W każdym dniu tyle się dzieje, również na moim Kociewiu. Polecam przynależność do grupy „uczestników w kulturze” , którzy nie znają (tj. nie używają) słowa „nuda”. Nawet gdy coś wydaje się monotonne, może zbyt rozciągnięte w czasie, jest czas na refleksję, na myślenie równoległe, na twórczą pracę wyobraźni. Nie wszystko musi, nawet nie powinno, być dynamiczne, spiętrzone, kreatywne. Szczęśliwi, którzy nie muszą się śpieszyć, mogą smakować życie, dostrzec odcienie piękna, dobra. No tak, ale kochać – powinni się jednak śpieszyć, zdaniem nie tylko poety... W kulturze ludowej takie spowolnienie, wakacyjnie wymarzone, nie jest wartością, jako że liczy się nade wszystko praca. Chodzić jak w marzeji (tak wymawiano) to zarzut, nagana, bo lato to czas żniw, kiedyś bardzo znojnych! Są jednak tacy, którzy na wspomnianą marzeję, czyli słodki błogostan, mogą sobie pozwolić. Na przykład nie martwią się (zbytnio!) dniem jutrzejszym według zasady – Da Bóg dzień, da i radę. Cenna ufność, którą wpajała mi mama. No tak, ale ludzie są różni. Ten truizm po kociewsku brzmi: Só take i só take... właśnie to powiedzenie – krótkie i celne – było ze mną w te wakacje. Uniwersalne. W tak zwartej wersji przekazała mi je pani sekretarz naszego starostwa, z którą wyprawiłam się do kociewskich Skarszew, gdzie z rozmachem zorganizowano konkurs „Kociewski Skowrónek”. Na radość uczestnictwa w kulturalnym wydarzeniu składało się i miejsce związane z J. Wybickim, i nowe teksty „po kociewsku” napisane przez nauczycielki. Na dodatek także to, że świeckie starostwo bardzo angażuje się w przygotowanie V Kongresu Kociewskiego, aż boję się przechwalić. Na przykład na początku wakacji zebrano dyrektorów szkół ponadgimnazjalnych, by zachęcić do wzmożonej edukacji regionalnej i prezentacji swojego dorobku w październikowych „Plachandrach z uczbó”, podobne będą zorganizowane też dla samorządowców, i to na południu Pomorza, gdzie Kociewie się zaczyna, czyli w Grucznie kojarzonym szeroko z ks. Franciszkiem Kameckim i z Festiwalem Smaku, już dziesiątym, bogatym, podczas którego „regionalność” (w tym kociewskość) jest wartością główną. W Roku Kongresowym Gruczno doczekało się nowej, poszerzonej wersji bedekera zasługującego na podziw. Tu też „dopina się” wydanie książki Kociewie. Ziemia i mowa. Język mówiony, terytorialny, czyli gwara również ma swoje życie, blaski i cienie. Kiedyś fundament tożsamości regionalnej, a dziś? Muzem Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim zorganizowało debatę na temat badania tożsamości. Prowadził ją senator Andrzej Grzyb, którego działania na rzecz regionu trudno przecenić. W ważnym miejscu ważna debata. Przy okazji można było poznać badania regionu prowadzone na Uniwersytecie Gdańskim i od południa w Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Zaangażowanie młodych jest bardzo obiecujące, by nie było tylko tak, jak w tytule nowej książki Tadeusza Majewskiego Starsza pani pilnuje... Jeszcze więcej mówi podtytuł tej książki – „O Kociewiu niewygnanym z pamięci”. No tak, ale Só take i só take... Będzie dobrze, póki tych, którym jest wszystko jedno, będzie mniej. Ludzie jeszcze reagują, niekiedy wystarczy jedno ważne słowo, o czym przekonałam się podczas wyprawy m.in. do słonecznej Chorwacji. Napis na mojej lnianej torbie: Kociewie, łagodna kraina – wzbudzał ciekawość lub dobre skojarzenia. I mogłam chodzić jak w marzeji. Borowiacka sztuka ludowa i muzyka w Trzebiatowie MARIA OLLICK Podczas imprezy folklorystycznej „Sąsiady” organizowanej przez Trzebiatowskie Towarzystwo Kultury zaprezentował się zespół Frantówki Bysławskie oraz grupa borowiackich twórców. Zostaliśmy zaproszeni przez ośrodek kultury w Trzebiatowie. Była to okazja do pokazania naszego dorobku kulturowego, dziedzictwa i współczesnego oblicza kultury Borów Tucholskich. Impreza ta od wielu lat odbywa się na przełomie czerwca i lipca. Uczestnictwo Borowiaków w tym wielokulturowym święcie POMERANIA SÉWNIK 2015 było wynikiem wcześniej nawiązanych kontaktów artystycznych (wystawy H. Kaczanowskiej i Z. Korytowskiego). Trzebiatów (pow. gryficki, woj. zachodniopomorskie) to miasto z bogatą i zawiłą historią, w której powojenny okres spowodował zawirowania kulturowe i tożsamościowe. Mieszkańcy to społeczność wielowyznaniowa, o wielu korzeniach narodowościowych i etnicznych – polskich, ukraińskich, łemkowskich i niemieckich. Różnorodność sztuki promującej nasz region zainteresowała mieszkańców miasta i turystów. Stoisko odwiedził również burmistrz Trzebiatowa. Występy Frantówek Bysławskich zachęciły publiczność nie tylko do wspólnego śpiewu, ale i do tańca. Były też warsztaty twórcze w zakresie sztuki ludowej i malarstwa prowadzone wspólnie z miłośniczkami rękodzieła skupionymi wokół ośrodka kultury w Trzebiatowie. Dały one możliwość wzajemnego poznania się i nawiązania bliższych kontaktów. Wyjazd do Trzebiatowa zorganizowało Borowiackie Towarzystwo Kultury wsparte dotacjami Gminy Tuchola i Powiatu Tucholskiego w ramach konkursów na zadania publiczne. 49 ROK KS. LÉÓNA HEYCZI Réza szpùrama ksãdza Heyczi Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenie ògłosëło 2015 Rokã Ksãdza Léóna Heyczi. Ju przez pierszé miesące tegò rokù òdbëło sã wiele wëdarzeniów z tim sparłączonëch, midze jinszima malarsczi plener, naùkòwô kònferencjô, wieczórnice, lëteracczé i recytatorsczé kònkùrsë. A Pùbliczné Gimnazjum miona Kaszëbskò-Pòmòrsczich Pisarzi w Lëzënie zòrganizérowało rézã szpùrama ks. Heyczi. STA N I S Ł Ô W JA N K A Lëzëno Westrzódka rézowników bëlë m.jin. lëzëńsczi pisarze Zbigórz Klotzka i Féliks Sykòra, kòòrdinator nôùczi kaszëbsczégò jãzëka w pòmòrsczim wòjewództwie Józef Bòdio i jô jem béł. W drogã rëgnãłë jaż trzë nafùlowóné, w wikszim dzélu szkólnyma i gimnazjalistama, aùtobùsë. Przed wëjachanim z Lëzëna karno młodëch złożëło kwiatë (pòtemù wiązanczi bëłë téż kładłé w Wigòdze i Kòscérznie) przed przedwòjnowim pòmnikã „Powstańców i Wojaków”, na chtërnym z bòkù są ùmieszczoné słowa Heyczi z wiérztu „Kaszëbsczi swiat” Tu je mòja mòc i chwała Mégò serca swiãti dzél W jegò służbie jô sã trawiã Zdrzącë w jegò wiôldżi cél. Wigòda W ti wsë (w kartësczim krézu) rézow nicë òdwiedzëlë môlowi kòscół pòd wezwanim swiãtégò Józefa, gdze ùtwórca Kaszëbsczich spiéwów béł òd 20 strëmiannika 1919 rokù przez czile miesãcy wikarim i gdze napisôł swój bëlny wiérzt „Kaszëbskô”; w tim czasu prawie wrócył z I wòjnë swiatowi (eùropejsczi, jak tej gôdelë), służił w prësczi armii jakò kapelón i dozérôcz chòrëch. We wiérzce ò zblëżający sã niepòdległoscë Kaszëbsczi i Pòmòrzô napisôł midzë jinszima: 50 Pòd kòscrsczim pòmnikã ks. Heyczi ò patronie roku òpòwiôdô ks. prałat Marión Szczepińsczi. Òdj. S. Janka I jô rzekł: ò biédny kraju, Wstaniże i rzeczë słowò! Stôł sã cud, Kaszëbskô wstała I zaczinô jic na nowò. Prowadnikã pò wigòdzczim kòscele i jegò historii béł probòszcz môlowi parafii ksądz Bògdón Marión Drozdowsczi. Jô przëbôcził rézownikóm, że w 1981 rokù, czej w Łątczińsczi Hëce, w chëczë pòmòrańców, òdbiwałë sã Zetkania Piszącëch pò Kaszëbskù, òrganizérowóné przez Józwã Bòrzësz kòwsczégò, w ti chëczë bëła zawiészonô tôfla ùpamiãtniwającô ksãdza Léóna Heykã. Pòdpiselë jã tedë zrzeszińcë, pòécë i pisarze: ks. prałat Francëszk Grëcza, Aleksander Labùda, Féliks Marszôłkòwsczi i Jan Trepczik. Labùda i Trepczik bëlë ùczniama Heyczi w Seminarium dlô Szkólnëch w Kòscérznie. W 1987 rokù Méster Trepczik mie rzekł do „Pòmeranii”, że czej ùcził sã w Kòscérznie, ksądz Heyka „wiele pisôł, a wid sã ù niegò pôlił do pózny nocë”. W kòscele w Wigòdze dwie gimnazjalistczi wërecytowałë wiérztë Heyczi: „Swiat kaszëbsczi” i „Zómk zapadłi”. POMERANIA WRZESIEŃ 2015 ROK KS. LÉÓNA HEYCZI / ZACHË ZE STÔRI SZAFË Kòscérzna W tim miesce më sã zatrzimelë przed bùdinkã Pòwiatowi Zrzeszë Szkòłów nr 2 m. Kòmisji Nôrodny Edukacji, gdze mô sedzbã czile techników; direktorã ti szkòłë je Tadéùsz Lëpsczi z Wiela, przódë aùtor i nôleżnik redakcyjnégò kòlegium „Pòmeranii”. Tuwò w latach 1920–1939 ks. dr. Léón Heyka béł prefektã, to je szkólnym katechézë i przez jaczis czas francësczégò jãzëka w Seminarium dlô Szkólnëch Chłopów (Męskie Seminarium Nauczycielskie, do 1935 rokù), a pózni Gimnazjum i Liceùm miona Józefa Wëbicczégò. Òn tam béł wëchò wawcą przindnëch bëlnëch Kaszëbów pisarzi, w tim ju przëwòłónëch Aleksandra Labùdë i Jana Trepczika, a téż Józefa Cénôwë. W Kòscérznie pòwstałë wszëtczé lëteracczé dokazë Heyczi: ksążka pòétickô Kaszëbsczé spiéwë (1926), Podania kaszubskie (1931), szołobùłczi „Agùst Szlôga” (1935) i „Katilina” (1936), i téż stolëmny romanticzny pòémat „Dobrogòst i Miłosława” (1923–1939). Tuwò téż napisôł czile nôùkòwëch dokazów z teòlogii, przed wszëtczim do taczich pismionów, jak „Miesięcznik Katechetyczny i Wychowawczy” i „Miesięcznik Diecezji Chełmińskiej”. Jesz przed I swiatową wòjną òbronił we Wrocławiu (tedë: Breslau) i òpùblikòwôł we Gduńskù swój dokôz doktorsczi Die Moraltheologie der sieben apokalyptischen Sendschreiben (Mòralnô teòlogiô sétmë apòkalipticznëch lëstów pòwszéchnëch). W Kòscérznie katechéta mieszkôł w jednym ze skrzidłów bùdinkù szkòłë, a w aùlë seminarium i gimnazjum òdprôwiôł co dzéń mszã swiãtą; òn béł prekùrsorã przedsobòrowi lëturgii eùcharisticzny – twarzą w stronã wiérnëch. W ti prawie aùlë, gdze sã ùchòwałë jesz òriginalné trapë na pòdwëższenié, chtërne pamiãtają 1866, czej pòwstało tuwò Katolëcczé Seminarium dlô Szkólnéch, gimnazjaliscë z Lëzëna wëstawilë trzëaktową szołobùłkã Heyczi „Agùst Szlôga”. Pò widzawiszczu òdbëło sã pòdsëmòwanié Pòwiatowégò Kònkùrsu Pòétickò-Lëteracczégò pt. „Miłość, przyjaźń dobro”, w chtërnym wzãła ùdzél młodzëzna z 43 gimnazjalnëch szkòłów pòmòrsczégò wòjewództwa. I place w apartnëch ôrtach – proza, pòézjô, dokazë w kaszëbsczim jãzëkù – zwëskelë: Rozaliô Hòppa (pòl. Hoppe) z Rédë, Paùlina Bronk z Miechùcëna i Juliô Domarus z Pomieczëna. Wôrt je wspòmniec – gôdô Kristina Lewna, szkólnô lëzëńsczégò gimnazjum i kaszëbskô pisarka – że gimnazjalnô młodzëzna òdwożno pisze na cãżczé tematë, jaczima są miłosné pierszé rozczarowania czë nié wiedno szczeré drëszstwò. Ale ceszi mie, że z rokù na rok przëbiwô młodëch piszącëch pò kaszëbskù. Swiôdczi to ò tim, że mòwa starków, ta pierszô niczim nieskażonô, jesz wcyg je żëwô i co je wôżné: stôwô sã prioritetowô w wëznawanim wiele wseczëców. Z dôwnégò bùdinkù gimnazjum ùczãstnicë wanodżi przeszlë do para fialnégò kòscoła pòd wezwanim Swiãti Trójcë, gdze ks. Léón Heyka béł wikarim przed I swiatową wòjną. „Z Kòscérznë – napisôł pò pòlskù we wspòmnieniach Heyka – jô òbjachôł przed eùropejską wòjną swòjim aùtã kaszëbską òbéńdã, a jô zwiedzôł wszëtczé czekawszé historiczné môle i zabëtczi, zbiérôł môlowé bôjczi i òpòwiednie, rozmôwiôł tamò z lëdzama na témã sprôw kaszëbskò-pòlsczich, òpòwiôdôł tam sam wëjimczi z regionalnëch dzejów pòmòrsczich. Jô tej béł w nôwikszim rozpãdze, ale wòjna przerwała planë i rézë”. Przed plebanią, gdze stoji pòmnik Léóna Heyczi (w miesce je téż ùlëca i spòdlecznô szkòła miona pòétë), gòsce z Lëzëna wësłëchalë rozgôdczi ks. prałata Mariana Szczepińsczégò ò historii parafii i kùlce kòscersczi Matczi Bòsczi Królowi Rodzëznów. Pòtemù direktor Mùzeùm Kòscer sczi Zemi Krësztof Jażdżewsczi zaprowadzył młodzëznã do sedzbë mùzeùm (na kòscersczim rënkù), abë mògła pòdzëwiac ekspòzycjã nôwôżniészich przibiórów zrzeszonëch z tą kaszëbską zemią, a téż òbezdrzec wëstawã wdôrziwającą ksãdza Heykã. Òddzãkòwanié rézowników òdbëło sã na kòscersczim rënkù, gdze je piãknô fòntanna i pòmnik Remùsa. Tamò i rëchli przëgriwało kaszëbsczé karno mùzyczné Levino z Lãbòrka. Przë pôłnim ò ksãdzu Heyce rozpòwiôdôł prof. Tadéùsz Linkner, mieszkańc Kòscérznë i prôcownik Katédrë Historii Lëteraturë na Gduńsczim Uniwersytece. Rézownikóm nie sygło czasu, żebë òdwiedzëc môl ùrodzeniô Heyczi, Cérzniô kòl Bieszkòwic, ale jak zagwësniwô direktor Kazmiérz Bistroń, na to jesz przińdze cząd w żëcym szkòłë. Numeratór Numeratór, jak sama pòzwa nama ò tim gôdô, béł ùżiwóny do nabijaniô pasownëch numrów na rozmajitëch cedlach. Prawie nen pòchôdający z lat 30. XX stalata brëkòwóny béł w pòdjimiznie Drukarnia Przemysłowa w Wejrowie. W latach 1931– –1939 miéwcama ti drëkarnie bëlë bracynowie Aùgùst i Józef Czerwioncë. W sétmëdzesątëch latach Józef sprzedôł numeratór wejrowsczémù mùzeùm. Chòc mô òn wicy jak òsmëdzesąt lat, wcyg mòże jegò ùżëwac – kò przódë robioné bëłë mocniészé zachë jak dzysô. rd POMERANIA SÉWNIK 2015 51 Lecëdła mëslów Jaromira Labùdda jakno pòetka nie spieszi sã z przedstôwianim swòjich nowëch pòeticczich dokazów. Czej sã pòznało ji rëchlészé wiérztë ze zbiérków Kôrba cëchòtë z 1986 rokù i Słowa òbséwają zemiã z 1995 rokù, mógłbë sã spòdzewac dokazów swiéżëch, napisónëch przez pòetkã barżi dozdrzelałą, pòtrafiącą zajimająco wëpòwiedzec egzystencjalną mëslã, a przë tim nie wëzerac za zawòłónoscą sukcesu. Dejade to nastawienié leno w dzélu òstało zjisconé. Nowëch fòrmów, chtërne bë miałë wprowadzëc jakąs czësto nową dlô Aùtórczi tematikã czë pòetikã wëpòwiedzë, za wiele ni ma. Temù przińdze pòprzestac na przëbôczenim so wiérztów sprzed prawie trzëdzescë abò dwadzesce lat i zdrëszëc sã z nowima ùmëslënkama, chtërne szlachùją za dôwni napisónyma. Hewò mómë wëdóny w 2014 rokù zbiérk 100 wiérztów Jaromirë Labù ddë, skłôdający sã ze sztërzech kóm pòzycyjnëch dzélëków: Na zberkù wiecznoscë, Kôrba cëchòtë, Słowa òbséwają zemiã, Gladë i sztormë. Kòżden z nich mô jistno taczé samò zestawienié tekstów. Nôprzód je przedstawionô pòlskòjãzëcznô wersjô w prozaiczny fòrmie, a pòtemù kaszëbskòjãzëczny wiérztowóny zôpis wëpòwiescë. Takô grafiô zdôwô sã wskazëwac, że pò pòlskù òstała zapisónô przédnô deja dokazu, a dopiérkù dali w jãzëkù kaszëbsczim Aùtórka wëpòwiôdô swòjã artisticzną ùdbã. W przedesłowiu do zbiérkù Labùdda wëznôwô, że dwùjãzëcznosc wëdôwkù mô pòmòc w jegò òdbiérze czëtińcowi, „chtëren nie znaje naszi mòwë”, nie dopòwiôdô równak, czemù w pòlsczi wersji òbniecha fòrmã wiérztowóną, a leno akapitama òddzelëła to, co w domôcy lirice zawiarła w òsóbny sztrofie. 52 Ju leno òglowé przezdrzenié kaszëbskòjãzëcznëch dokazów dozwôlô scwierdzëc, że Pòetka zadba, żebë chòc w pôrã placach zachòwac rimùjącé sã akcentowé zestroje, a w pòstãpnëch mòmentach mia starã, żebë w wersach ùtrzëmac równą lëczbã sylabów. Prawie tã wersyfikacyjną òrganizacjã pòmijô w wariantach pòlskòjãzëcznëch, do czegò zresztą, jakno Aùtórka, mô prawò, chòc mdącë zaprawioną lëteratką, mògła jinaczi wëzwëskac swòje doswiôdczenié. Do te taczi ùkłôd zestawionëch ze sobą pò sąsedzkù pòlsczich i kaszëbsczich tekstów ju pôrã razy w kaszëbsczich wëdôwiznach béł zastosowóny, temù trzeba rzec procëm przeswiôdczeniémù Aùtórczi, że Zwadë dëszë mòji nie są pierszim zbiérkã pòezji tegò ôrtu. Sygnie nadmienic chòcbë ò lëteracczich bédënkach Jana Walkùsza Jantarowi pôcerz / Jantarowy pacierz, Janusza Mamelsczégò Bursztynowy skarb / Jantarowi skôrb, Henrika Jerzégò Mùsë Mój kaszubski świat / Mój kaszëbsczi swiat, Gracjanë Pòtrëkùs Zderzenia albo Mateùsza Mejera Zamkłô w słowach. Pierszi dzélëk nônowszégò pòetic czégò ùmëslënkù Labùddë rozpòczinô sã sztërzema wiérztama sparłãczonyma aùtotematizmã. Tworzenie / Twòrzenié, Dzieło / Dokôz, Niepisane / Niepisóné oraz Pisz / Piszë to pòeticczé rozwôżania òdnôszającé sã do bënowëch mòżnotów tacącëch sã w ùtwórcë i do znaczeniô zamkłégò w słowie. To wiérztë ò spòsobnoscë, jakô mòże sã òbjawic w stolemny erupcji, leno że czasã mòże blós łisknąc w maniącym zasklenim i przëniesc ze sobą ledwò òdczëcé prôwdë. Labùdda wësok sobie wôżi òdpòwiedzalnotã pòetë-medium, bez chtërnégò wëpòwiescë mògą przemawiac tak dobro i ùbëtnô snôżota, ale zarô téż òmóna i krzëwô szpacëzna. Pò taczi introdukcji Pòetka do lekturë jesz rôz zamiescywô całi swój pierszi zbiérk wiérztów. Żebë w tim môlu zôs nie pòwtarzac nëch òbsądów, jaczé ju bëłë wërzekłé w latach òsmëdzesątëch, czedë zbiérk béł wëdóny, wôrt je zgòdzëc sã z dbą, że ta intelektualnô lirika w cekawi i zajimający spòsób diagnozëje jeleżnosc òpisywaniô niejawernotë swiata. Realnota z pierszégò zbiérkù Labùddë leno tej-sej zdôwô sã miec wërazné òbrëmié, a dosc czãsto ji grańce midzë nocą a dniã, dobrim a lëchim, redotą i kòmùdą są rozmazóné. Wnenczas wôrtnotama, do jaczich Pòetka sã òdwòłiwô, są Matka, Òjc, rodnô Mòwa, wzglãdã chtërnëch przejôwiô miłotã i wdzãcznotã, ale téż tczã i cążący òbrzészk. Wiérztë zebróné w całosc pòzwóną paradoksã (Kôrba cëchòtë) wcyg mają swòjã mòc, nick nie zestarzałë sã w swòjim niedopòwiedzenim i skrodzënie. Jistno je téż z zawiartoscą drëdżégò zbiérkù Labùddë. Słowa òbséwają zemiã to fòrmë, jaczé w swòji ambicji przedstawieniô bòkadniészégò òbrazu swiata wcyg mògą zajëmac i inspirowac. Pòezje pòzebróné w tim dzélëkù są wiãcy retoriczné jak emòcjonalné, wiãcy miticzné jak przedstôwnotowé. Piszącë je, Pòetka pòstawiła przed sobą drãdżé zadanié. Dô sã òdczëc chãc nalézeniô włôsnégò apartnégò jãzëka dlô nazwaniô pòjãców abò òglowégò pòchwatu. Zwãczi téż kąsk bezzasadnô tendencjô do pisaniô/ kôrbieniô w fòrmie liricznégò „më”, leno że nie je to òsoblëwie nôskwarnô technika. Nôbarżi przëcygającé (tak w czasach, czedë bëłë wëdóné, jak we wiôldżim dzélu téż i dzysô) są wiérztë bùdëjącé cos na sztôłt miticznégò czasu, òsoblëwé zdroje szëkù, bezpiekù i snôżotë. Taczé dokazë, jak: Mamie / Mëmie, Dom / Chëcz, Za oknem / Za òknem, Trwanie w chwili / Chwilowanié, Wejrzenie czasu / Wezdrzenié czasu, Może wrócić / Mòże warcëc czy Ziemia / Zemia są ôrtama wezdrzeniô w głãbszé znaczenié bëcô, òdczuwanié w òkamërgnienim wëższégò pòrządkù, leno bënômni nié wszëtkò tak prosto i jawerno sã òbjôwiô. W latach dzewiãcdzesątëch, czej në wiérztë bëłë pùblikòwóné, mògłë òne rozskacac mitizacyjnym òbrëmiã i ùmiejãtno wplôtónym ònirizmã. Terô ti mòcë ju w nich ni ma, równak dali są jasnym przikładã lirików, dodôwającëch lecëdłów mëslóm, ale nié w stateczny diskùrs klasycyzmù, ani nié przez szôlałi òpisënk wëzbëti rozëmòwaniô òmónë, leno barżi w swójny, elegancczi, specjalno niedoòkreslony ôrt pòezjowaniô. Dlô dzysdniowégò czëtińcë nôwôżniészi je part Gladë i sztormë, jaczi jak jô ju napòmknął, môlama szlachùje za wëjimkama znónyma ju z pierszich zbiérków. Mómë tej w krótczich fòrmach zarzekłosc bëcym i zjawiszczama swiata, jak chòcbë w wiérztach Testament POMERANIA WRZESIEŃ 2015 LEKTURY lata / Testameńt lata czë Nasza wyspa / Naj’ òstrów. Dô sã téż natrafic na archetipiczné dzélëczi, przëbôcziwającé jakąs na pół zabëtą brawãdã, wezmë na to dokazë Wyścigi / Miónczi czë Inaczej / Jinaczi. Pòetka dzeli sã téż barżi òsobistima wiérztama, jak Niepewność / Niegwësnota, Nadziejo moja / Nôwiaro mòja czë Do jutra / Do witra…, w jaczich decydëje sã pisac dosc szczero. Szkòda le, że Labùdda nie òdwôżëła sã na wëzwëskanié taczich fòrmów we wiãkszim dzélu, bò prawie to bë dozwòlëło przeòrganizowac dôwną pòeticką strategiã i sã mni tacëc za kònstrukcją liricznégò „më”, a zdzyrżëc sã na indiwidualną òpòwiésc. Slédny kómpòzycyjny part pòetic czégò zbiérkù zawiérô taczé òsoblëwò cekawò òdznacziwającé sã wiérztë, jak Stworzenie Kaszub / Stwòrzenié Kaszëb, Wyścigi / Miónczi, Pory roku / Cządë rokù. Ne dokazë wskôzëją na ùdałé narzeszenié do znónëch mòtiwów kaszëbsczi lët erat urë z òbrazama pòczątków wszechswiata, przedwiecznégò pòrząd kù i... nieszkòdlëwégò demóna Òmóńca. Roznôszô sã nad nima egzystencjalné cepło, emòcjonalny bezpiek, redota i przeswiôdczenié prowadny mądroscë. Na òsë letkòscë i dowòlnotë mòże zaznaczëc jiné wiérztë z negò partu ksążeczczi Labùddë. Móm tu na mëslë fòrmë: Krzyż / Krziż i Drzewo moje / Drzewò mòje, òdnôszającé sà do przeżiwaniô krëjamnotów sacrum. Aùtórka ùderziwô w pateticzné tonë parłãczącé mòtiwë rodë z chrzescëjańską topiką, POMERANIA SÉWNIK 2015 co razã wëtwôrzô òdczëcé zamëszleniô i pòdniosłoscë. Na samim kùńcu nônowszégò zbiérkù Pòetka zamiescëła Drugie życie / Drëdżé żëcé. To gwësno nie je sprawa przëtrôfkù i swiôdczi ò dejowim przesłanim ti liriczi. Wiérzta napisónô je w dëchù ùtwórstwa Òjca Pòetczi: òdwòłiwô sã w nim do plemienia Subisławów, do Germanów, Lachów, strzédnëch wieków i… Lëdowi Pòlsczi. Równak dzys nót bë bëło so rozwôżëc, czë w zmitizowónym mëslenim ò Kaszëbach wszëstkò mô wcyg ne same òdniesenia. Dlôcze, jak pisze Aùtórka, „Dzys żdô òdpòjãcô Sobiesławów plemiã”? Czë wskôzëje, że më wcyg jesz żëjemë pòd prusczim czë socjalisticzno-partijnym panownictwã i ni mòżemë zamanifestowac swòji kaszëbsczi pòdmiotowòscë? Abò jak rozmiec scwierdzenié: „Dosc bëło mãczelstwa Germanów i Lachów”? Czë jidze ò to, że mãczelnikama bëlë i Niemcë, i Pòlôszë, na co wskôzëje logika przedstawionégò zdania, czë mòże ò to, że òba te nôrodë doprowadzëłë do mãczelstwa Kaszëbów? A kùreszce dôwającé do mëszleniô pòeticczé zestawienié „Jak òd Wieków Strzédnëch, tak w Pòlsce Lëdowi / Seroctwem strzód lëdów bëło naji bëcé”. Czejbë jic turã logiczi ti wiérztë, doszłobë sã do swiądë, że tësąc lat historii Kaszëb i Kaszëbów to jeden cyg ùcemiãdżi i bólu. Lékã na ból kaszëbsczégò niezjisceniô mia bë bëc òdmieniwającô sã „niesmiertelnô dësza swiata”, dzãka jaczi Kaszëbi zaczną nowé żëcé. Ten ôrt wëzwëskaniô prometejsczégò mitu nie wëzwãczôł dowiérno, nie zgrała sã retorika i przeswiôdczenié pòsłaniznë. Slédnô wiérzta cekawégò zbiérkù Jaromirë Labùddë, zgódno z ji włôsnyma słowama, òkôza sã „mrzónką”, dejade mòże w przińdnoce przëniese òna bòkadniészé rozeznanié swiata. Równak biôtczi zarejestrowóné przez Aùtórkã, grãdzącé ji pòeticką dëszã, niesą wcyg nôdzejã przińdnotë i chòc w pôrã placach dozwôlają rozwinąc lecëdła mëslów. Daniél Kalinowsczi, tłóm. Bòżena Ùgòwskô Jaromira Labùdda, Zwadë dëszë mòji, „Biblioteczka Gminë Wejrowò”, Gmina Wejrowò i Pùblicznô Biblioteka Gminë Wejrowò m. Aleksandra Labùdë w Bólszewie, 2015. DZIAŁO SIĘ we wrześniu • 3 IX 1985 – w Gdańsku zmarł Jerzy Dziewicki, były redaktor naczelny „Dziennika Bałtyckiego” i „Głosu Wybrzeża”. Bliski przyjaciel Lecha Bądkowskiego, Franciszka Fenikowskiego, Róży Ostrowskiej i Izabelli Trojanowskiej, którzy współpracowali dzięki niemu z „Głosem Wybrzeża”. Urodził się 3 stycznia 1918 w Wilnie i pochowany został na Cmentarzu Srebrzysko w Gdańsku. • 7 IX 1905 – w Garczu urodziła się Marta Bystroń, sklepowa, hafciarka, choreograf, założycielka Zespołu Pieśni i Tańca„Kaszuby” w Kartuzach, laureatka Medalu Stolema (1971). Zmarła 11 lutego 1996 w Kartuzach i tam została pochowana na starym cmentarzu obok kolegiaty. • 10 IX 1905 – w Zbychowie urodził się ks. Jan Józef Stryczek, biblista, kapelan AK, prof. Seminarium Duchownego w Pelplinie, po II wojnie światowej prześladowany przez UB. Zmarł 17 lutego 1976 w Gdyni, pochowany został na cmentarzu parafialnym w Pelplinie. • 11 IX 1955 – w Lasach Piaśnickich odsłonięto Pomnik Ofiar Piaśnicy. W pierwszych miesiącach po wybuchu II wojny światowej Niemcy rozstrzelali tam ok. 12 tys. osób. • 14 IX 1995 – fara wejherowska otrzymała tytuł Kolegiaty. Pierwszym prepozytem Kapituły Kolegiackiej został ks. prałat Bogusław Żurawski. • 18 IX 1935 – w Owczarkach k. Grudziądza zmarł Wiktor Kulerski, dziennikarz i wydawca, poseł do parlamentu Rzeszy, senator RP, działacz ruchu ludowego, twórca, redaktor naczelny i właściciel „Gazety Grudziądzkiej”. Kulerski urodził się 20 marca 1865 w Grucie k. Grudziądza, pochowany został na cmentarzu komunalnym w Grudziądzu. • 19 IX 1885 – w Chełmnie urodził się ks. Wacław Wojciechowski, działacz młodokaszubski, sekretarz redakcji „Gryfa”. Zmarł 28 czerwca 1937 w Toruniu i tam został pochowany na cmentarzu garnizonowym. • 22 IX 1925 – we Wdzydzach Kiszewskich zmarł Izydor Gulgowski, nauczyciel, pisarz, etnograf, twórca Muzeum Kaszubskiego we Wdzydzach, co dało początek utworzeniu na ziemiach polskich pierwszego muzeum na wolnym powietrzu (drugiego w Europie). Urodził się 4 kwietnia 1874 w Iwicznie k. Starogardu Gdańskiego, a pochowany został na terenie obecnego Muzeum – Kaszubskiego Parku Etnograficznego we Wdzydzach. Źródło: Feliks Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie 53 PÒTKANIA DLÔ PISZĄCËCH PÒ KASZËBSKÙ Słonecznô òszalałosc Czerwińc. Pòczątk lata. Słoneczny, cepłi dzéń. Lëdzy nie je za wiele. Na ùrzmie, pò lewi starnie, robi cãżczi sprzãt. Kòszałkòwò rëchtuje sã, żebë przëjimnąc nowëch gòscy. Czëc leno las, maszinë i kôrbiónkã. Robimë zmianë na górce, na chtërny ùczą sã pùrgac môłé dzecë. Chùdzy bëła kąsk za przidkô – dolmaczi nama miéwca spòrtowégò centrum Ireneùsz Kòszałka. Je widzec, że jegò Kòszałkòwò òb lato nie spi. E D I TA JA N KÒ W S KÔ -GIERMEK, M A RTA M I S ZC Z A K Kòszałkòwò – nôwikszi na Pòmòrzim stok dlô pùrgôczów – òstrzódk ùmôlowóny pòd ùrzmama górë Wieżëcë, nôwëższi na Kaszëbach i téż w całi Strzódkòwòeùropejsczi Niżawie. Historiô centrum Kòszałkòwò sygô rokù 1970, czej òjc Ireneùsza – Józwa Kòszałka – wënajął pierszą jizbã dlô gòscy, chtërny chcelë òbôczëc snôżotã môla. Pózni zrëchtowelë pierszą górkã do pùrganiô i tak lëdze mòglë pòznac òkòlé òb zëmã. Ùrmë lëdzy bëłë corôz wikszé, a domôcy dëch Kaszëb rozcygôł sã nad môlã dzãka jegò miéwcóm Kòszałkóm, dlôte mùszelë òni szëkòwac nowé atrakcje – pòstãpné rzmë do pùrganiô, kùlidżi a jestkù. Kaszëbi i turiscë, chtërny terô nalézą sã tuwò òb zëmã, znają ten môl baro dobrze. Górczi zrëchtowóné dlô pùrgôczów zachãcëwają do spãdzëwaniô czasu aktiwno. To môl nié blós dlô starszich, le téż dlô dzecy. Môłi pùrgôcze mògą ùczëc sã w zëmòwëch szkółkach a czëc sã bezpieczno kòl instruktorów pùrganiô czë snowboardu. A co dali, czej kùńczi sã zëmòwi czas? Trikòłówce, zorbing a błãdzëszcza Ju òd zymkù Kòszałkòwò przëgòtiwô sã do pòstãpnégò zëmòwégò cządu, ale téż òb lato na gòscy żdają wcyg nowé atrakcje. Jak rzecze nama wasta Kòszałka, centrum w Wieżëcë to dobri môl na całi rok, nawetka jeżlë je lëché wiodro, bò na niewiodro to nôlepszi je 54 ùsmiéch, a to dëcht spòrt dôwô nama wiesołosc. W Wieżëcë aktiwno je przez całi rok i to na wszelejaczi ôrt. Pòjôwiô sã wiele nowëch ùdbów, apartno na spòdlim górsczich spòrtów, bò jim wicy môłëch a prostëch atrakcjów, tim wicy bãdze mòżlëwòtë dlô starszich i młodszich, cobë aktiwno spãdzëc czas i cobë nie bëło jimrotë – dodôwô miéwca Kòszałkòwa. Zôbawë na rzmach mòże zacząc, sedzącë na przëmiôr na trzëkòłówcach – maszinach z Czech. Kòszałkòwò to jedurny môl w Pòlsce, dze mòżna na nich zjachac z górczi. Gwësno cos, co mô trzë kòła, je bezpieczniészé niżlebë miało dwa – wëstrzódk cãżënë trzëkòłówców je niżi, a slédny part maszinë mô òsóbné scyganié. Co wicy, z górczi jedzemë dzãka grawitacje, bez trzôskù mòtóra. Mòżna czëc wiater we włosach i to nié letczi, bò òbczas jachaniô chùtkòsc sygô nawetka 60 km/h. Jiny bédënk dlô chùtkòwcë to mountainboard – dél z kòłama. Ten spòrt je dobri nawetka dlô tëch, chtërny nigdë ni mielë òrãdzë jezdzëc na délorolce (délokùlôkù) czë na snowboardze. Naprôwdã ekstremalny je zorbing – stolëmnô kùgla. Mùszi wlezc do ni bënë i sturlac sã z górczi. Adrenalina rosce. Równak w taczim tempie nié kòżden chce òdpòcziwac, dlôte dlô zmarachòwónëch, chtërny chcą naladowac akùmùlatorë, téż cos sã naléze, na przëmiôr kònie. Ni mô Kaszëb bez kòniów, wòzów czë briczków, a wkół Kòszałkòwa je tegò wiele – pòdpòwiôdô miéwca òstrzódka. Jeżlë kòmùs jimrotno na wòzu, tej mòże spróbòwac jinëch atrakcjów i nie chòdzy tuwò ò jazdã pòd wòzã. Nôlepszi na rozrëszanié dżiblënów zastałëch za biórowim délã je nordic walking. Dlô chãtnëch są tuwò szlachë nordic walking, trenérowie na môlu, w òstrzódkù, czë bùten. Kòmù lepi na dwùch kòłach (tj. na kòle) – naléze tuwò i sprzãt, i trasë, a jeżlë përznã mù sã pòszczãscy, téż kamratów. Amatoróm wòdnëch spòrtów atrakcje zagwësni przëstań nad Òstrzëcczim Jezorã, jakô je dosc krótkò òstrzódka. Tuwò mòżna rëbaczëc a płëwac. A kòmù mdze i tak za dalek, blëżi naléze môłi stôw. Jeżlë wieczerzi jesz ni ma widzec, a dzecë rozpichô energiô, tej żdają na nie dmùchańce, skôcónczi, pajczënë, błãdzëwiszcza. Starszim òstôwô tedë ùbëtnô noc w jedny z noclegòwëch jizbów. Kòszałkòwò to dobri môl dlô głodnëch aktiwnotë a ùbëtkù. Dlô kòżdégò je wiele słuńca, wiatru, swiéżégò lëftu tak òb zëmã, jak i òb lato. Kąsk pò kaszëbskù Kòżdi, chto òkróm strawë dlô cała, jaką naléze np. w karczmie Biôłi Misz abò w Gawrze, chcôłbë téż nico dlô dëcha, mdze rôd, bò je tuwò na co zdrzec – czej pùdze na górkã spôlëc naddatk kaloriów, gwësno zawiesy òkò na wëstawie malënków kartësczi artistczi Stenie Neubauer. Nowòczasny kaszëbsczi design, cekawé malowidła, metalplastika – to wôrt je òbôczëc. Kòżden, chto naléze sã bënë, wòłô „Jak ùdało sã wama zrobic taczé apartné wëstrojenié jizbów?!” Kaszëbskô téma, równak na jiny ôrt, jedurnô takô w Pòlsce – dolmaczi wasta Ireneùsz. Òkróm wëstrojeniô mòżna tuwò nalezc téż jinszé regionalné detale. Kaszëbsczé elementë są na przëmiôr jakno bédënk w menu Biôłégò Misza, përznã kaszëbsczégò klimatu mòżna czëc, szmakùjącë klósków POMERANIA WRZESIEŃ 2015 PÒTKANIA DLÔ PISZĄCËCH PÒ KASZËBSKÙ natkónëch krëpnicą, wpisónëch na lëstã zwëkòwëch (pòl. tradycyjnych) produktów pòmòrsczégò wòjewództwa. Pò prôwdze nôbarżi kaszëbsczi je sóm môl, co pòdsztrëchiwô granié „pò kaszëbskù” przez mùzyczné karno. Kaszëbską mùzykã czëc je tuwò na prosbã gòscy, bò nié kòżdi lëdô fòlklór. Centrum Aktiwnégò Wëpòcziwaniô Kòszałkòwò mòże bëc widzóné jakno wôżné dlô Kaszëb przez sąsedztwò kaszëbsczich lasów czë jezorów, a téż krótkòsc znónégò Centrum Edukacje i Promòcje Regionu w Szimbarkù. Co je wôrt pòdsztrëchniãcô, je to môl, w chtërnym czas spãdzëwają i Kaszëbi, i lëdze z bùtna. A czej turistóm sã tuwò ùwidzy, tej chãtno mdą wracac na Kaszëbë. Niejedny mògą rzec, że w samim westrzódkù Kaszëb takô promòcjô regionu to wcyg za mało, le Ireneùsz Kòszałka barni sã tak: ni mòżemë bëc za baro kaszëbsczi, bò dlô najich gòscy, chtërny pòtikają sã z tim na co dzéń, to bëłobë jimrotné. Nawetka dlô taczégò, co je z Kartuz, to ju nie je czekawé. Czej zaczãło grac ù naju Radio Kaszëbë, lëdze pò dwùch gòdzënach miele dosc. Jô sã jich pitôł: „wa, Kaszëbi, môta tegò dosc?” I czuł jem „jo”. I jak to wëjasnic? I widzã to tak, że môl zrobiony całi „pò kaszëbskù” to za wiele. Wszëtcë razã Kòl Wieżëcë je rozmajitosc jak w stôri kaszëbsczi brawãdze – jezora, górë, wòdë, lasë, czile wiôldżich miast i përznã bòrów – ò bôjce dosc gadac… Takô pòstac Kaszëb je pò prôwdze snôżô, le przë tim nié mni wëmôgającô. To nie je taczi letczi sztëczk chleba! – gôdô miéwca Kòszałkòwa. Chtos gôdô: kùpiã piãc kòniów, dwa wòzë, bãdą atrakcje i zarobiã. A jô mù òdpòwiôdóm: niech rzekną ti, co mają. Pò prôwdze wëzdrzi to dëcht jinaczi – dolmaczi wasta Kòszałka. Lëdze przëjéżdżają z mëslą „pòjmë tuwò, do Wieżëcë, bò je jezoro, mòże zjachac na trzëkòłówcach abò pòjezdzëc na kòniu. Ùwôżóm, że kòżdi, chtëren dzejô w turistnym warkù, mùszi scygac lëdzy jak nôbarżi do se, le téż do òkòlégò. Nicht z bùtna nie mësli, czë mdze spôł ù Nowaka czë ù Kòwalsczégò. Tuwò jedna atrakcjô rôczi na drëgą, wszëtkò je zrzeszoné i ni mòże jiscëc sã, że ù sąsôda je całi aùtokar gòscy. Jô sã mùszã ceszëc, że òn jich tuwò scygnął, bò òd niegò do mie je blós 100 métrów. Sygnie leno miec starã, żebë turista chcôł zazdrzec POMERANIA SÉWNIK 2015 Òdj. E. Jankòwskô-Giermek i do mie. Wszëtcë w ti branżë zwëskają, jeżlë zrëchtëjemë wielenã atrakcjów dlô turistów. Ti, co tuwò przëjéżdżiwają, ju terô wiedzą, że Kòszałkòwò to nié blós zëma i że wiele dzeje sã téż òb lato – gôdô z ùsmiéwkã wasta Ireneùsz. W jednoce sëła. Nawetka nimò procëmnotów. Wespółdzejanié sprôwiô, że òkòlé je corôz czekawszé, a to zwiksziwô wielenã turistów na Kaszëbach, a wicy turistów to wikszé zwësczi dlô całégò regionu. Przińdnota W Kòszałkòwie môlu je fùl: je plac na spòrtë i na szpòrtë, je zôbawòwi plachc, a téż môl na nowé atrakcje, dlôte mòżna planowac na przińdnotã. W pierszi rédze jidze ò zlepszenié noclegów – dolmaczi Kòszałka. Chcã zrobic téż taczé môłé spa na ôrt rehabilitacje – to je masaże, cwiczënczi, òglowò cos dlô cała i pòprawë sprawnotë. W planach Kòszałkòwa je téż basen dlô dzecy. Jim wicy atrakcjów, tim lepi, bò dze pòjadą starszi z dzecama – tam, dze je zajimniãcé, nawetka czej je niewiodro, a taczim czekawim môlã mòże bëc basen – dodôwô. Równak kòżdô inwesticjô, òkróm dobri ùdbë, wëmôgô téż dëtków i robòtë. Dlôte baro pòmòcné mògą bëc ùnijné dopłatë. W planach miéwcë je téż kaszëbsczi nórcëk – môl z kaszëbsczima nótama, tobaką – tak, żebë pòkazac tuwòtészé zwëczi. Felô blós dobrégò môla a ùdbë, jak pòkazac rozmajitosc Kaszëb na czekawi ôrt. Jak pòdsztrëchiwô Kòszałka, mùsz je wiedzec, co sã mô, rozmiec to òdkrëc i bùsznic sã tim; jak tak zrobisz, tej bãdzesz mni sã jiscył i bãdze cë wiele lepi. Pòtkanié dlô piszącëch pò kaszëbskù, jaczégò brzadã je ten tekst, òdbëło sã w Kòlanie i òstało ùdëtkòwioné przez Minysterstwò Administracje i Cyfrizacje. 55 SPORT – PIŁKA NOŻNA Niemiecka piłka w stanie wskazującym? Polska (41. w rankingach) wygrała 11 października 2014 r. z Niemcami (lider rankingów) 2:0. W opiniach o tym meczu piłki nożnej głównie zastanawiano się nad tym, dlaczego wygraliśmy. A przecież ważne jest także równorzędne pytanie: Dlaczego Niemcy przegrali? JA N U S Z KO WA L S K I W winnej strefie Europy (Półwysep Iberyjski, Francja oraz francuskojęzyczne części Belgii i Szwajcarii, Włochy i Grecja) świętuje się winobrania, ale przedmiotem świąt są grona winorośli, a w mniejszym stopniu wyciskane (mówiąc prymitywnie) z nich wino. Ponadto są to święta tylko regionalne, np. w szwajcarskim kantonie Neuchâtel we wrześniu. Na wschód od Odry i Nysy z przedłużeniem do wschodnich Alp, a na północy aż po kraniec Norwegii rozciąga się europejska strefa wódczana. W niej pije się równo w piątek i w świątek, więc nie ma specjalnych świąt okowity czy np. wiśniówki. Oś piwna Europy prowadzi od Alp przez Austrię, Niemcy (spożycie roczne piwa na 1 mieszkańca ok. 148 litrów, w tym w Bawarii ok. 240 litrów), a dalej przez Skandynawię aż po norweski Svalbard. Czym dalej od tej osi, tym spożywanie piwa jest mniejsze. Alkohol osłabia kondycję fizyczną i psychiczną go pijącego, co objawia się także po dłuższym czasie od ostatniego drinka czy kufla, tj. także gdy alkoholomierz wykazuje zero alkoholu w wydychanym powietrzu. Głównymi surowcami, z których wytwarza się piwo (pomijam szczegóły produkcji), są jęczmień i chmiel. Różne odmiany chmielu uprawianego na obszarach o różnych klimatach (zmieniających się z roku na rok) nadają co roku inny smak produkowanemu piwu. Piwosze wyczuwają te różnice. Wielu z nich co roku zmienia gatunek piwa. Przełom września i października jest okresem degustacji różnych piw. Wtedy w Niemczech (z centrum w Monachium) urządza się od ponad półtora wieku 16-dniowe szaleństwa piwne kończące się w pierwszą niedzielę października, a nazwane Oktoberfest. Wówczas całe Niemcy, z wyjątkiem abstynenckich dziwaków, chodzą chwiejnym krokiem. Obserwatorzy meczu 11 X 2014 r. widzieli, że niemieccy piłkarze biegali wolniej niż zwykle, niecelnie podawali piłkę, słabo strzelali, słowem zachowywali się jak muchy w smole. Nie dziw, że z drużyną o takiej (chyba tylko chwilowej) kondycji nasi kopacze wygrali. * * * W czasach mojego dzieciństwa nauczyciele byli kształceni do 1932 r. w seminariach nauczycielskich, a później w 3-letnich liceach pedagogicznych. Pominę przemiany struktur i nazw szkół/uczelni kształcących nauczycieli w PRL. Obecnie absolwenci Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu otrzymują tytuły magistrów wychowania fizycznego oraz turystyki. Asystenci AWFiS, żeby móc awansować, muszą obronić pracę doktorską, a później uzyskać stopień doktora habilitowanego kultury fizycznej. Nie jest łatwo sprecyzować tematy, których opracowanie by kwalifikowało na kolejne stopnie naukowe. To, co napisałem przed gwiazdkami, jest hipotezą przyczyny przegranej niemieckich piłkarzy w meczu z polskimi. Przejście od hipotezy do stwierdzenia wymagałoby szerszego, niż można to uczynić w krótkim artykule, prześledzenia wyników meczów piłkarskiej reprezentacji Niemiec z reprezentacjami innych państw z podziałem na mecze rozgrywane w różnych latach: a) w okresie Oktoberfestu i tuż po nim i b) w innych terminach. Kto zrobi analogiczne zestawienia wyników meczów drużyn niemieckich klubów z drużynami zagranicznymi i na podstawie tych zestawień potwierdzi lub obali moją hipotezę o wpływie alkoholu na te wyniki, temu bez wątpienia należy się doktorat, nawet habilitowany, a jeżeli zrobi to dowcipnie, to nawet tytuł doktora humoris causa. Cëdowny skansen Warô piątô edicjô kònkùrsu „7 nowëch cudów Pòlsczi”, jaczi òdbiwô sã na stronach miesãcznika „National Geographic Traveler”. Latos redakcjô nominowała téż Mùzeùm – Kaszëbsczi Etnograficzny Park we Wdzydzach. Je to jedurny przedstôwca pòmòrsczégò wòjewództwa w tim kònkùrsu. Rôczimë do welowaniô na naj snôżi skansen – pierszé w Pòlsce mùzeùm na wòlnym lëfce. 56 Żebë to zrobic, mùsz je weńc na starnã www.7cudow.national-geographic.pl/nominacje i òddac swój głos do 22.09.2015. Jeżlë dodómë do te czile zdaniów, w jaczich napiszemë, dlôcze widzy sã nama wdzydzczé mùzeùm, wezniemë ùdzél w kònkùrsu z nôdgrodama. Drobnotë nalézeta na pòdóny wëżi stronie. Rôczimë do welowaniô! POMERANIA WRZESIEŃ 2015 Fot. A. M. MUZYKA Dom w kaszubskiej pieśni Kaszuby w pieśni artystycznej / Kaszëbë w artisticzny piesnie / Kashubia in Art Song, wykonawcy: Aleksandra Kucharska-Szefler (sopran), Witosława Frankowska (fortepian), Wojciech Winnicki (tenor), Szymon Morus (skrzypce), realizacja, cyfrowa edycja i mastering nagrań: Studio MTS Mariusz Zaczkowski, koncepcja albumu i wstęp: Witosława Frankowska, konsultacja językowa: prof. Jerzy Treder, przekłady: W. Frankowska, Edmund Kamiński, Jean Ward, projekt graficzny albumu: Joanna Bogusz, zdjęcia: Bartosz Sójka. Nagrania zrealizowano w Studio S4, Radio Gdańsk. Pomerania: Niedawno ukazał się dwupłytowy album Kaszuby w pieśni artystycznej. Jak to się stało, że stworzyłyście – bo jak rozumiem, jest to wasze wspólne przedsięwzięcie – ten album? Aleksandra Kucharska-Szefler: W życie wykładowców akademickich wpisany POMERANIA SÉWNIK 2015 jest nieustający rozwój zawodowy, a co za tym idzie, praca nad tworzeniem dzieła artystycznego… Witosława Frankowska: Nie umniejszając kwestii, że z wiekiem rodzi się w nas potrzeba pewnych podsumowań… AKS: Koncepcja albumu jest dziełem Witki, ja wyraziłam tylko kilka życzeń co do utworów, na których prezentacji szczególnie mi zależało, m.in. Psalmu 128 w tłumaczeniu Szymona Krofeya, do którego Witka skomponowała poruszającą muzykę. Praca nad płytą, 57 MUZYKA choć czasochłonna, przysporzyła nam wszystkim (w nagraniu uczestniczył również tenor Wojciech Winnicki i skrzypek Szymon Morus) wiele radości, w obliczu której sprawa przyszłej habilitacji zeszła na dalszy plan. Znacznie ważniejsze stało się w miarę pełne przedstawienie tytułowego zagadnienia. Doszło do tego, że wobec konieczności dokonania wyboru (jedna płyta nie udźwignie 100 minut muzyki) nie potrafiłyśmy zrezygnować z żadnej pieśni, i zdecydowałyśmy się dograć jeszcze część materiału na drugą płytę. Dzięki temu na pierwszej można prześledzić ślady inspiracji kaszubską pieśnią ludową, na drugiej zaś wsłuchać się w kwintesencję kaszubskości, czyli muzykę Jana Trepczyka, bez której obraz pieśni artystycznej byłby zdecydowanie niepełny. Pomerania: Album, o którym mówimy, znakomicie dopełnia Muzykę Kaszub. Materiały encyklopedyczne (Gdańsk 2005) o materiał ilustracyjny, dźwiękowy. Miałaś zatem, Witko, jako redaktor, też swój interes w publikacji tego dzieła... WF: Naturalnie, i bynajmniej się tego nie wypieram. Myślę, że udało się nam całkiem zgrabnie zilustrować hasło: „muzyka inspirowana folklorem kaszubskim” w odniesieniu do pieśni solowej. Pomerania: A jak przebiegała sama praca nad płytą? WF: Miałyśmy wiele szczęścia, współpracując ze znakomitym reżyserem dźwięku, Mariuszem Zaczkowskim ze Studia MTS, który dołożył wszelkich starań, by należycie wybrzmiała każda nuta, każda spółgłoska, by wszystkie proporcje między głosem a instrumentem zostały zachowane. Nie kto inny, tylko on podczas żmudnych godzin w studiu umiał nas rozchmurzyć, rozbawić, ale i należycie zmotywować. Ostateczny kształt płyty to w dużej mierze jego zasługa. Pomerania: Słyszałam, że płyta ma swego mecenasa. WF: Sponsorem strategicznym wydania albumu (uczelniane środki na habilitację mogły pokryć zaledwie skromną 58 część kosztów) został mąż Oli, Tadeusz Szefler, który uznał, że i repertuar, i cały nasz projekt jest tego wart. Zapamiętałam jego słowa, iż jedni budują domy, inni udają się w podróż dokoła świata, a domem Oli była zawsze muzyka i on chciałby taki dom wraz z nią postawić. Pomerania: Piękny przykład mecenatu, który nie tylko ukazuje wspaniałe umiejętności Oli i waszą wspólną, prawie 25-letnią współpracę, ale przede wszystkim wzbogaca kaszubską kulturę. AKS: Tadeusz zawsze mówi, że jeśli coś robić, to najlepiej jak się da. Miał na myśli też stronę graficzną. Bardzo długo nad nią myślałyśmy. WF: Zważywszy na blisko stuletnią rozpiętość materiału muzycznego, szukałyśmy czegoś w rodzaju motywu przewodniego łączącego świat, który bezpowrotnie odszedł, z naszą XXI-wieczną rzeczywistością. Nie było łatwo. Osobą opatrznościową okazała się młoda pianistka i graficzka w jednej osobie, Joanna Bogusz. Po wysłuchaniu nagrań orzekła: „Płytę widzę jasno, tak jak jasny jest sopran solistki”. Było to dla mnie spore zaskoczenie, ponieważ jako jedną z najbardziej typowych cech muzyki Kaszub postrzegałam zawsze lekką nutę melancholii (obecną zwłaszcza w muzyce regionalnej). Miło się czasem pomylić. Pomerania: Jedną z wielu mocnych stron tego albumu jest doskonała dykcja śpiewaczki; przyznam się, że w przypadku muzyki poważnej rzadko zdarza mi się rozumieć każde słowo. Początkowo zaskoczyło mnie, a potem zachwyciło zróżnicowane brzmienie kaszubszczyzny w poszczególnych utworach. WF: Pamiętasz pieśń „Nie spiéwôj pùsti nocë” do pięknych słów Alojzego Nagla? Pojawia się w niej przesłanie „i barniã wiôldżé karna słowiańsczich stôrëch słów”. Nam też na tym zależało, by ocalić brzmienie kaszubskich słów w różnych dialektach. Oczywiście, nic by z tego nie wyszło, gdyby nie ogromna, wspaniała praca prof. Jerzego Tredera, który do końca czuwał nad czystością kaszubszczyzny historycznej (Psalm 128 do słów Krofeya), południowej i literackiej. Wszystkie nagrania były z Profesorem konsultowane, zdarzało się, że znajdował jeszcze jakieś usterki, które później przyszło nam w studiu czyścić... To było prawdziwe cyzelatorstwo, ale ogromnie zależało nam na oddaniu tych wszystkich niuansów językowych, o które Profesor całe życie zabiegał. Chcieliśmy, by był z naszej płyty, i przy okazji z nas także, zadowolony. Pomerania: Dzięki temu, że zdecydowałaś się, Olu, na habilitację we Wrocławiu, kaszubska pieśń artystyczna trafi także do tego miasta, a zatem nie tylko mamy pomnik kaszubskiej pieśni artystycznej, ale i jej promocję. AKS: Mamy nadzieję, że trafi w ręce tych, którym bliskie są Kaszuby i ich kultura. Pomerania: Opracowując układ tych płyt, chyba nie mogłyście nie myśleć o odbiorcy. Zakładam, że nie chodziło tylko o recenzentów pracy habilitacyjnej. Jakiego adresata widziałyście? AKS: Zauważyłam, że reakcja na poszczególne płyty jest różna. W zależności od tego, kto słucha, jedni wybierają pierwszą, inni – drugą, i to zależy od indywidualnych upodobań. Dla mnie osobiście liczyła się reprezentatywność utworów połączona z możliwością różnorodnej interpretacji. Pomerania: Z jak dużego materiału korzystałyście i jaki jego procent znalazł się na tej płycie? WF: Twórczość pieśniarska Jana Michała Wieczorka została zaledwie zarysowana, podobny los spotkał pieśni w opracowaniu Łucjana Kamieńskiego. A jako że zależało nam na pokazaniu nie tylko pieśni, ale i arii operowych, zatem musiały się pojawić fragmenty niewydanej opery Feliksa Nowowiejskiego „Kaszuby”. Wykorzystałyśmy również mało znane, niezwykle barwne pod względem harmonicznym opracowania utworów Jana Trepczyka dokonane przez Władysława Walentynowicza. Obecność na płycie kołysanki A w Reduni krwawô wòda zawdzięczamy jednemu ze słuchaczy „Spotkań z muzyką Kaszub”, który po koncercie „Kòlibiónka” podszedł do nas głęboko poruszony kołysanką Tylewskiego. Jak POMERANIA WRZESIEŃ 2015 MUZYKA się później okazało, był już wówczas bardzo chory i zmarł po miesiącu, zostawiając żonę i syna. Myślę, że on najbardziej się wczytał w tragizm tego utworu, wiedząc, że odchodzi. Pomerania: W książeczce, która towarzyszy albumowi, podajecie teksty pieśni w 3 językach… AKS: Nie wszyscy znają język kaszubski, poza tym w pieśniach, choć może zabrzmi to dziwnie, najważniejszy jest tekst, melodia ma znaczenie drugorzędne. Dlatego są tu tłumaczenia z kaszubskiego na polski, ale i z polskiego na kaszubski – dla zachowania trzech kolumn tekstowych. WF: Największe wyzwanie transla torskie stanęło przed Jean Ward. Tłumaczyła z polskiego na angielski, ale słuchała pieśni po kaszubsku. Nucąc sobie, dobierała właściwe słowa. W efekcie powstał cudowny przekład. Wierz albo nie wierz, ale Hej, mòrze, mòrze można już śpiewać po angielsku! AKS: Jeżeli mowa o promocji muzyki kaszubskiej, to bez tłumaczeń na język angielski płyta nie miałaby szansy trafić do tych wszystkich miejsc, w które powinna. Podobnie bez opracowań fortepianowych, które na użytek płyty wykonała Witka. WF: Nie przesadzajmy. Choć w większości korzystałyśmy z opracowań rękopiśmiennych, jednak zasadniczy zrąb nagranych utworów istnieje w wersji kompletnej. Będąc zwolenniczką twórczej improwizacji, ciągle nie mogę się zdecydować na ostateczną wersję pieśni Jana Trepczyka, choć pewien krok w tej mierze chyba udało się już zrobić? AKS: Kiedy Witka ten materiał rzeczywiście opracuje i wyda, będzie to znaczący krok w promocji muzyki kaszubskiej, jako że wówczas utwory te będą mogli wykonywać wszyscy. Pomerania: Rozumiem, że album to tylko część projektu. Czekamy zatem na opracowania kaszubskich pieśni artystycznych i na kolejne wasze muzyczne przedsięwzięcia. Z A. Kucharską-Szefler i W. Frankowską rozmawiała Bogumiła Cirocka POMERANIA SÉWNIK 2015 Fot. Bartosz Sójka ZAPROSZENIE Na uroczystą promocję albumu „Kaszuby w pieśni artystycznej” zapraszamy do gdańskiego Ratusza Staromiejskiego, miejsca, w którym odbył się pierwszy wspólny koncert Aleksandry Kucharskiej-Szefler i Witosławy Frankowskiej. Promocja będzie miała miejsce 22 października o godzinie 18. 59 Z NORDË Na miónczi z wiatrã W lëpińcu wiôlżińsczi part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô i Centrum Kùlturë, Promòcje i Spòrtu we Wiôldżi Wsy zòrganizowelë w Chalëpach Kaszëbsczé Bôtë Pòd Żôglama. Gwiôzdą rozegracje bëła Nataliô Szroeder, ale tak pò prôwdze nôwôżniészi bëlë marénowie i jich bëlné òkrãtë. Òdj. A. Wegner KLËKA LËNIÔ. NA WDÔR PROF. LABÙDË Òd 3 do 10 zélnika w Lëni òdbiwôł sã malarsczi plener „Môle sparłãczoné z żëcym i robòtą prof. Gerata Labùdë”. Òrganizatorama bëlë: Pùblicznô Biblioteka Gminë Wejrowò i Gminowi Dodóm Kùlturë w Lëni. Brzadã pleneru są òbrazë przedstôwiającé samégò G. Labùdã i zrzeszoné z nim place: m.jin. chëcz na Kamiany Górze w Nowi Hëce, gdze sã ùrodzył, lëzëńską Pòwszechną Szkòłã, bùdink Ùniwersytetu Adama Mickiewicza w Pòznanim, jaczégò béł rektorã, czë grób na smãtôrzu w Lëzënie. W wëdarzenim wzãło ùdzél 12 môlowëch artistów: Macéj Tamkùn, Celina Szachòwskô, Teréza Ellwart, Teréza Szczodrowskô, Aleksandra Mazurkiewicz-Tiesler, Longina Wësockô, Alina Żëwickô, Brëgida Sniateckô, Andrzéj Grabòwsczi, Ludwika Szefka (pòl. Szefke), Zdzysłôw Karbòwiôk, Bronisłôw Melzer. Chcemë dodac, że 2016 rok òstôł ògłoszony przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié rokã prof. Labùdë. Decyzjô ta je sparłãczonô z 100. roczëzną tegò wiôldżégò kaszëbsczégò ùczałégò, jaczi ùrodzył sã 28 gòdnika 1916 rokù. Red. na spòdlim tekstu M. Tamkùna Prof. G. Labùda. Òbrôz M. Tamkùna BËTOWÒ. ZÉŃDZENIÉ Z PROF. STRELAÙÃ W klubie Jaś Kowalski bëtowsczi part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, Kaszëbsczi Institut i Gmina Bëtowò zòrganizowałë pòtkanié z prof. Janã Strelaùã. Ten jeden z nôbëlniészich pòlsczich psychòlogów młodé lata spãdzył prawie w Bëtowie, gdze m.jin. chòdzył do strzédny szkòłë. Zéńdzenié bëło sparłãczoné z pro mòcją ksążczi Poza czasem, jakô je wë wiadã-rzéką z profesorã. Jan Strelaù òpòwiôdô w ni ò swòjim żëcym, robòce i zainteresowaniach. Na pòtkanié do klubù Jaś Kowalski przëszło wiele bëtowianów, w tim drëchów profesora ze szkòłowëch lat. Red. Òdj. K. Rolbiecczi ÒSTRZËCE. LEGENDË ÒDCËSNIONÉ W KAMACH Aleja Kaszëbsczich Legendów òstała òtemkłô w Òstrzëcach. Jidący nią lëdze mògą òbezdrzec kamiané graficzi, jaczé są ilustracjama do znónëch na Kaszëbach òpòwiedniów. Òkróm tegò Gminowi Òstrzódk Kùl turë w Somòninie wëdôł pùblikacjã, w chtërny nalazłë sã legendë w sztë rzech jãzëkòwëch wersjach. Ji aùtorã je Róman Drzéżdżón. Je wiele wsów i miastów, gdze są dzysô aleje z òdcësnionyma rãkama rozmajitëch gwiôzdów. Më jesmë chcelë zrobic cos sparłãczonégò z regionã, dlôte w Òstrzëcach turiscë bãdą WWW.KASZUBI.PL POMERANIA SÉWNIK 2015 mòglë pòznawac kaszëbsczé legendë – pòdczorchiwô Marión Kòwalewsczi, direktor somònińsczégò òstrzódka kùlturë. Red. WIADOMOŚCI & KOMUNIKATY 61 KLËKA TORUŃ. ZJAZD ZESPOŁU KOCIEWSKO-NADWIŚLAŃSKIEGO ZKP Po raz pierwszy w tym mieście 27 czerwca br. miało miejsce spotkanie Zespołu Kociewsko-Nadwiślańskiego Rady Naczelnej Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Dla przypomnienia jedyne dotąd toruńskie obrady Rady Naczelnej ZKP (wówczas z udziałem głównych władz Zrzeszenia) odbyły się 5 grudnia 2009 roku, przy okazji odsłonięcia tablicy poświęconej Lechowi Bądkowskiemu. W tym roku do Torunia zjechali przedstawiciele oddziałów miejskich położonych wzdłuż Wisły – Tczewa, Grudziądza i Bydgoszczy. Oddział toruński reprezentowali prezes Michał Targowski i wiceprezes Wojciech Szramowski. Spotkanie rozpoczęło się zwiedzaniem toruńskiego zespołu staromiejskiego, po którym przybyłych oprowadziła członkini oddziału toruńskiego Hanna Giełdon-Szramowska. Następnie po przeniesieniu się działaczy do budynku Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu zaznajomili się oni z bogatymi zbiorami Czytelni Pomorzoznawczej, które w ciekawy sposób przybliżyła kierownik Pracowni Pomorzoznawczej Urszula Zaborska. Właściwe obrady Zespołu rozpoczęły się w południe, a działalność poszczególnych oddziałów scharakteryzowali – toruńskiego Michał Targowski, bydgoskiego prof. Maria Pająkowska-Kensik, grudziądzkiego Jarosław Loewenau, a tczewskiego Michał Kargul. Po żywej dyskusji ustalono, że na następnym zebraniu Zespołu oddziały dokonają wyboru przedsięwzięcia, które będą wspólnie realizować w roku 2016. Postulowano także potrzebę zorganizowania warsztatów dla liderów oddziałów pozakaszubskich. Wojciech Szramowski Fot. W. Szramowski RÉDA. SWIÉŻÉ WEZDRZENIÉ NA TRADICJÃ Gardowi Dodóm Kùlturë w Rédze zòrganizowôł Midzënôrodny Kònkùrs Kaszëbsczégò Wizualnégò Kùńsztu Cas- subia visuales. Béł to kònkùrs na artisticzny plakat z przetwòrzonym kaszëbsczim mòdłã. Swòje dokazë przësłało 44 ùt wórców. Jury (dr Marta Flisykòwskô z ASP we Gduńskù, Benita Grzenkòwicz-Ropela z MKPPiM w Wejrowie i Paùlina Piotrowskô z Gardowégò Dodomù Kùlturë w Rédze) przëznało Grand Prix Magdalénie Tomiak. W ùdokaznienim czëtómë: „Projekt òdnôszô sã do mò tiwù kaszëbsczégò wësziwkù, równak z wiôlgą wrazlëwòtą i ùwôżanim do tradicje wprowôdzô nową jakòsc. (...) Bez wątpieniô wôrt dac bôczenié na całą graficzną kómpòzycjã, jakô òkróm dobrégò warsztatu niese téż swiéżi, pòzytiwny, a przë tim òdwôżny prze kazënk”. A hewò lësta zaòstałëch nôdgro dzonëch: II môl – Karól Fòrmela, III môl – Joanna Kòłodzejczik, wëprzédnienia: Damión Chrul, Agata Stachòwiak, Iwóna Gabrisz (pòl. Gabryś). Wernisaż i wrãczenié nôdgrodów òdbëłë sã 4 lëpińca, òbczas Zjazdu Ka szëbów, w rédzczim dodomie kùlturë. Red. MISZEWÒ. SPIÉWË MÉSTRA JANA Kòl 30 ùczãstników wzãło ùdzél w latosym Wòjewódzczim Kònkùrsu m. Jana Trepczika. Kòżdi z nich zaspiéwôł dwa dokazë, w tim jeden napisóny przez patrona kònkùrsu. Niwizna bëła wërównónô. Prezentacje bëłë pò prôwdze dobré, pòjawiło sã wiele spòsobnëch spiéwôków – pòdczorchiwô przédnik jury Sławòmir Bronk. Dobiwcama òstelë: Miłosz Tetrëcz i Daniél Radecczi-Mikùlicz w kategórie 62 klas 0–1, Martina Kòrczëńskô i Paweł Serkòwsczi w kategórie klas 2–3, Magdaléna Malotka-Trzebiatowskô i Nataliô Dembkòwskô w kategórie klas 4–6. Nôdgrodã za nôwiãkszą jãzëkòwą pòprawnosc dostała Aleksandra Biłanicz, a za nôlepi zaspiéwóny dokôz Jana Trepczika òstôł wëprzédniony duet Alicjô Szmùda i Patricjô Wùjec. (ep) Òdj. ze zbiérów E.P. POMERANIA WRZESIEŃ 2015 KLËKA BOLSZEWO. GALERIA REGIONALNYCH OBRAZÓW W BIBLIOTECE CYFROWEJ Biblioteka Publiczna Gminy Wejherowo w Bolszewie w internecie – w Bałtyckiej Bibliotece Cyfrowej (www.bibliotekacyfrowa.eu) – upubliczniła ponadpięcioletni dorobek regionalnych artystów skupionych w działającym przy bibliotece Kole Pasji Twórczych. Mowa o obrazach, które powstały podczas licznych plenerów malarskich: w Orlu, Górze i Lini. W większości były one inspirowane klasyką literatury kaszubskiej, m.in. powieściami Żëcé i przigòdë Remùsa Aleksandra Majkowskiego i Twôrz Smętka Jana Drzeżdżona, poematem „Dobrogòst i Miłosława” Leona Heykego, felietonami Gùczowégò Macka (Aleksandra Labudy), powieściami Augustyna Necla. Jeden z plenerów nosił tytuł „Historia Kaszubów w 16 odsłonach”. Powstały też portrety wspomnianych kaszubskich literatów, a także działaczy, m.in. Lecha Bądkowskiego i Antoniego Abrahama, do tego obrazy z postaciami z kręgu mitologii kaszubskiej, pejzażami, wydarzeniami historycznymi i zabytkami. Koło Pasji Twórczych istnieje od 2008 roku – mówi Janina Borchmann, dyrektor BPGW w Bolszewie. Należą do niego nie tylko osoby malujące na płótnie, ale też rzeźbiące, wyszywające, fotografujące... Są wśród nich ludzie różnych zawodów i w różnym wieku. Ich prace zaprezentowaliśmy dotychczas na kilkudziesięciu wystawach. Powodzeniem cieszyły się obrazy namalowane na podstawie powieści „Życie i przygody Remusa” A. Majkowskiego. Jeden z nich znalazł się nawet na okładce płyty z czytanym tekstem wspomnianej powieści. Nie tak dawno z kolei zaciekawienie wzbudził poczet książąt pomorskich pędzla (i według wyobraźni) Macieja Tamkuna z Redy, przedstawiający m.in. Świętopełka II Wielkiego, Mestwina, Sambora i księżniczkę Damrokę. Oglądający obrazy autorstwa malarzy tworzących przy BPGW w Bolszewie znajdą również w Bałtyckiej Bibliotece Cyfrowej dokładny ich opis z podaniem autora, materiałów, na jakich zostały wykonane, wymiarów i informacji, kiedy dane płótno powstało. Iwona Joć-Adamkowicz BANINO. KÒRUNACJÔ MÉSTRÓW WËSZIWKÙ Béjata Bach z Banina i Patrik Szleja z Môłkòwa, dobiwcowie w Wòjewódz czim Kònkùrsu Kaszëbsczégò Wësziwkù w Lëni, òstelë princeską i ksãcã Kaszub. Je to brzôd ùdbë Dawida Szulësta, chtëren ju czilenôsce lat temù zòrga nizowôł w Kanadze kònkùrs wësziwkù, a jegò laùreatowie dostôwelë w nô dgrodã m.jin. ksążãcé title. Banińsczi part Kaszëbskò-Pòmòr sczégò Zrzeszeniô przeniósł ten zwëk do sebie. Gòscama pierszi przërëchtowóny przez nen part dekòracje bëlë kanadijsczi Kaszëbi z Dawidã Szulëstã. Prawie òn, wespół z bùrméstrã Żukòwa Wòjcechã Kankòwsczim, włożił na głowë dobiwców kòrunë. Jesmë baro rôd, że mòżemë bëc swiôdkama historicznégò wëdarzeniô nadaniô symbòlicznëch titlów princesczi i ksãca Kaszub. Chcemë tã nową tradicjã cygnac dali w pòstãpnëch latach – pòdczorchiwała Éwa Kòsznik, direktorka Spòdleczny Szkòłë w Baninie, gdze òdbëła sã pierszô kòrunacjô. Red. na spòdlim tekstu ep Òdj. M. Gòrlikòwsczi GDUŃSK. WËSTÔWK NA SOŁDKÙ Klub Chrzestnëch Matków Armatorów Gduńsczégò Pòbrzegù na òkrãce-mùzeùm Sołdek przërëchtowôł wëstôwk „Matczi i òkrãtë” (pol. „Matki i statki”). Mòżna òbezdrzec archiwalné filmë z chrztów, POMERANIA SÉWNIK 2015 rozmajité dokùmeńtë, artikle z gazétów, òdjimczi, lëstë i historie sparłãczoné z dzejaniama i żëcym chrzestnëch matków. Je téż interaktiwny môl, gdze symbòliczno mòżna rozbic bùdlã ò bórtã. Wëstôwk bãdze òtemkłi do kùńca rujana latoségò rokù. Red. 63 KLËKA WEJROWÒ. LËTERACCZÉ ZÉŃDZENIA W PARKÙ Òb lato wejrowskô Miastowô Pùblicznô Biblioteka, wespół z Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi a téż wëdôwizną Region òrganizowała lë teracczé strzodë. Pòtkania òdbëwałë sã krótkò Latowi Biblioteczi w Pałacu Prze- bendowsczich i Keyserlingków. Swòje dokazë przedstôwielë: Janusz Mamelsczi, Artur Jabłońsczi, Henrik Pòłchòwsczi, Stanisłôw Janka, Édmùnd Szczesôk, Róman Drzéżdżón i Eùgeniô Drawz. Òkróm òbgôdczi ò swòjich ksążkach aùtorzë diskùtowelë z ùczãstnikama ò problemach i dobëcach kaszëbsczi lëteraturë, a téż ò swòjich pisarsczich i pòéticczich planach. Red. WDZYDZE. 42. JÔRMARK Òd 18 do 19 lëpińca òdbiwôł sã 42. Wdzydzczi Jôrmark. Latos w programie bëłë m.jin. wëstãpë taczich karnów, jak: Joryj Kłoc z Lwòwa, jaczé grało mùzykã lirników i kòbzarzów z czasów syczowégò kòzactwa, Zgagafari, chtërno prezentowało tradicyjné słowiańsczé i skandinawsczé zwãczi, a téż regionalnëch zespòłów z Kaszub, Kòcewiô i Belgie. Uczãstnicë Jôrmarkù mòglë téż òbezdrzec pòkôzczi rozmajitëch rze miãsłów, warków i wiesczich zajim niãców a do te pòszmakac regional négò jestkù. Jak rok w rok òdbéł sã téż kermasz dokazów artistów, rãkò dokazników i rzemiãslników. Red. SŁËPSK. ÙROCZËSTÔ MSZÔ I ÒDDZÃKÒWANIÉ Z PROBÒSZCZÃ W kòscele sw. Jacka w Słëpskù 9 zélnika òstała òdprôwionô ùroczëstô mszô z kaszëbską liturgią słowa. Taczé msze są w tim miesce regùlarno òd 1990 rokù, a jich inicjatorã béł 25 lat temù prof. Zygmùnt Szultka. Pierszą òdprawił ks. Marión Miotk, pózni jezdzëlë tuwò m.jin. ks. Henrik Cyrzan, ks. Alfónks Fòrmela, ks. Władisłôw Szulist. Òd wiele lat kapelanã słëpsczich zrzeszeńców je ks. Róman Skwiercz, chtëren béł téż przédnym celebransã i kaznodzeją òbczas zélnikòwi eùcharistie. Òbczas mszë i pózni na zéńdzenim partu słëpsczi Kaszëbi dzãkòwelë téż ksãdzu Janowi Giriatowiczowi, wielelatnémù probòszczowi parafie sw. Jacka, chtëren latos przeszedł na emeriturã. Jak pòdczorchiwają zrzeszińcë, bez niegò i jegò żëcznotë dlô ti inicjatiwë nie bëłobë mòżlëwé 25-lecé kaszëbsczich mszów w miesce. Red. Òdj. DM CHOJNICE. FORUM WYDAWNICZE Z udziałem aż 17 instytucji i stowarzyszeń odbyło się I Regionalne Forum Wydawnicze. Organizatorami przedsięwzięcia byli: Chojnickie Towarzystwo Przyjaciół Nauk i Miejska Biblioteka Publiczna w Chojnicach. Prelegenci w swoich wystąpieniach przedstawili publikacje wydane w XXI wieku i nakreślili swoje plany 64 wydawnicze. Bogatą ofertę publikacji uczestnicy Forum zaprezentowali też na przygotowanych stoiskach. Swoimi wydawnictwami pochwaliły się m.in. Zaborskie Towarzystwo Naukowe, Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Czerskiej, Borowiackie Towarzystwo Kultury i Towarzystwo Miłośników Ziemi Człuchowskiej. Gościem specjalnym Forum był prof. Włodzimierz Jastrzębski, zaprzyjaźniony od lat ze środowiskiem chojnicko-tucholskim. Oprawę muzyczną Forum przygotowała reprezentacja chojnickiego partu ZKP. Kazimierz Jaruszewski POMERANIA WRZESIEŃ 2015 KLËKA RËMIÔ. KASZËBSCZÉ LATO W sóm dzéń pòczątkù lata (21 czerwińca) aùtokar òbwiózł pò strzédnëch Kaszëbach przënôleżników rëmsczégò partu i sympatików. Nôprzód ùczãst nicë rézë bëlë w Swiónowie na mszi sw., chtërną òdprawił ks. prof. Jan Perszón. A pózni zwiedzëlë Kaszëbsczi Park Miniaturów w Strëszi Bùdze, kòscół we Wigòdze, kamianné krãdżi we Wãsorach i zatrzimelë sã przë pòmnikù na Złoti Górze. Kòl setczi rëmianów, razã ze stanicą i banerã, wzãło ùdzél w lëpińcowim XVII Swiatowim Zjezdze Kaszëbów w Rédze. A ju 2 zélnika òdbéł sã nasz rëmsczi, téż baro ùdóny, XXII Jôrmark Kaszëbsczi w Starowiesczim Parkù. Wëstąpiłë artisticzné karna kaszëbsczé i pòlskòjãzëkòwé. Z nëch pierszich – chór „Rëmianie” i skłôdóny przede wszëtczim z młodzëznë Zespół Piesni i Tuńca „Serakòjce”. Dredżi zôrt karnów téż miôł kaszëbsczé akcentë – „Siebie Warci” i „Półtora Gościa”, òba z Rëmi. Pò pòlskù spiéwelë ze swòją mùzyką „Mitra” z Trójgardu i Patrik Tumór ze Szląska („gwiôzda”). Bëłë kònkùrsë, granié w baszkã, kermasz, wëstôwka gòłąbków. Kaszëbsczi Jôrmark nôleżi do nôwikszich latowëch imprezów w Rëmi, a òrganizëje gò razã Miesczi Dodóm Kùlturë i nasz part KaszëbskòPòmòrsczégò Zrzeszeniô. Stało sã tradicją, że tidzéń pózn i w t i m sa m i m môlu c hãt ny przënôleżnicë partu i téż sympaticë bawią sã na pòjôrmarkòwim zéńdzenim. Je to ùdba, żebë sã barżi zintegrowac. Taczi sóm cél mô tradicyjnô „zabawa pòd blónama” pòd lasã przë kùńcu zélnika. Òrganizëje jã Kazmiérz Klawiter i przédnik Ludwik Bach. J.H. Òdj. ze zbioru L.B. WIERZCHÙCËNO. PRZEZÉRK REGIONALNËCH KARNÓW Ju XVII rôz kaszëbsczé mùzyczné grëpë pòtkałë sã na Kaszëbsczim Placu we Wierzchùcënie. Ùdzél wzãło 8 karnów. Przezérk, jaczi òdbéł sã 5 lëpińca, zaczął sã mszą swiãtą w intencji karnów i jich czerowników. Kòmisjô w składze: Tomôsz Fópka, Regina Szczupaczińskô, Béjata Dąbrowskô przëzna nôdgrodã Grand Prix Redzanóm. I môl dobëła Kaszëbskô Rodzëzna z Lëni, II Marëszczi z Céwic, III Karno Lewino z Lãbòrga. Przédnik Radzëznë Kaszëbsczich Chùrów ùfùndowôł czelëch, jaczi dostelë Redzanie. Téż to karno dobëło nôdgrodã Waldemara Jaroszewicza, przédnika Pòmòrsczégò Òkrãgù Civitas Christiana, za promòwanié religijny kaszëbsczi spiéwë. Pùblicznosc bëlno sã bawiła, a nôleżnicë karnów wëmieniwelë sã doswiôdczeniama. Jadwiga Kirkòwskô, tłom. DM SUCHY DĄB – WDZYDZE. Z ŻUŁAW NA KASZUBY W ramach projektu „Wiedza paszportem do przyszłości” uczniowie ZS w Suchym Dębie wyjechali do Wdzydz. Była to nagroda za pracę w minionym roku POMERANIA SÉWNIK 2015 szkolnym. Młodzi ludzie zwiedzali Muzeum – Park Etnograficzny we Wdzydzach. Można było uczestniczyć w lekcji kaszubskiego, lepić garnki, a także poznać dawne gry i zabawy ludowe. (...) Kaszubi, Kociewiacy i Żuławiacy to mieszkańcy Pomorza, a ich dorobek wzbogaca naszą małą ojczyznę – tłumaczyła uczestnikom wycieczki Aleksandra Lewandowska, dyrektor ZS w Suchym Dębie. Kolejnym etapem wyjazdu były gry i zabawy terenowe. Podchody i biegi terenowe dla starszych, a przygotowanie ogniska i poznawanie mieszkańców lasu dla młodszych na długo pozostaną w naszej pamięci – powiedział Michał Pawlak, uczeń klasy 2 gimnazjum. (...) „Wiedza paszportem do przyszłości” to program, który realizuje ZS w Suchym Dębie. Jest on współfinansowany ze środków Unii Europejskiej. Głównym organizatorem wyjazdu była Magdalena Leśkiewicz. Uczniami opiekowali się: Michał Albiński, Marzena Gracek, Tomasz Jagielski, Sebastian Ptach, Ewa Tarasiuk i Mariola Twardowska. Tomasz Jagielski Fot. z archiwum ZS w Suchym Dębie 65 KLËKA WIELE. GRAND PRIX DLÔ ROSZMANA W latosym Turniéru Lëdowëch Ga dëszów Kaszub i Kòcewiô wzãło ùdzél 29 ùczãstników. 8 i 9 zélnika biôtkòwelë w trzech kategóriach. Nôdgrodã miona Wicka Rogalë, namienioną dlô lëdzy z bùtna Pòmòrsczi, dostała Sztefaniô Bùda. Drëdżi plac zajãła Łucjô Czudec, a trzecy – Rafôł Baran. Nôdgrodã miona Józefa Brusczégò za prezentacjã pùblikòwóny gôdczi dobëła Genowefa Czech, a na pòstãpnëch môlach bëlë: Janusz Prëczkòwsczi i Karolëna Keler. Białczi zmieniłë sã placama w pòstãpny kategórie – aùtorsczich i niepùblikòwónëch gôdków (miona Hieronima Derdowsczégò). Tu pierszô bëła K. Keler, drëgô G. Czech, a na trzecym placu nalezlë sã Andżelika Kamińskô i Édmùnd Lewańczik. Andżelika dosta téż nôdgrodã Pòmòrsczi Radzëznë LZS we Gduńskù dlô nômłodszégò ùczãstnika. Przédną nôdgrodã jurorzë przë znelë latos Józefòwi Roszmanowi, znónémù nordowémù gadëszowi, aktorowi i spiéwôkòwi. Ùczãstników Turniéru òbsądzywelë: Felicjô Baska-Bòrzëszkòwskô, Grégór Schramke i Bòżena Ùgòwskô. Red. KROKOWA. PRACOWITE LATO Wakacje 2015 roku to bardzo pracowity okres dla Oddziału ZKP w Krokowej. 4 lipca liczna grupa naszych Zrzeszeńców wzięła udział w zjeździe Kaszubów w Redzie, a 19 lipca nasi członkowie zorganizowali Kaszubski Festyn w Dębkach. Jego celem było zaprezentowanie licznym wczasowiczom i turystom wypoczywającym w Dębkach i najbliższej okolicy naszego kaszubskiego folkloru – strojów, pieśni, tańca i rękodzieła. W tym roku mimo niezbyt przyjaznej aury wszyscy chętnie obejrzeli występy zespołów: Bliza z Chłapowa, Levino z Lęborka i Kaszëbskô Rodzëzna z Lini. Ten ostatni zespół był szczególnie gorąco oklaskiwany. (...) Członkinie naszego Oddziału serdecznie zapraszały do stoisk ze słodkimi wypiekami i chlebem ze smalcem. Dużym wzięciem cieszyło się stoisko z rękodziełem i pamiątkami z Kaszub oraz kolejny raz prezentowaną książką Augustyna Dominika Opowieści Dominika wydaną z okazji setnej rocznicy urodzin autora. Dobrej zabawy nie zepsuł nawet deszcz. Imprezę w Dębkach zakończyła msza św. odprawiona w polowej kaplicy przez ks. Krzysztofa Stachowskiego – proboszcza z Żarnowca. 2 sierpnia nasi członkowie włączyli się w Jarmark Cysterski organizowany przez proboszcza i Radę Parafialną Parafii pw. Zwiastowania Pana w Żarnowcu. Napis nad stoiskiem „Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Oddział w Krokowej” znowu przyciągał wielu chętnych do zakupu pamiątek z Kaszub. Bożena Hartyn-Leszczyńska GDAŃSK. W HOŁDZIE JANOWI SOBIESKIEMU Działający w Gdańsku od 10 lat Trójmiejski Klub Kociewiaków na swoim spotkaniu 29 listopada 2014 roku podjął rezolucję, by za patrona Klubu obrać króla Jana III Sobieskiego, który był przez niemal 30 lat starostą gniewskim na Kociewiu. 66 Zasłużył się wówczas wielce nie tylko dla gniewskiego zamku, odbudowując go ze zniszczeń, ale także dla Kociewia i jego mieszkańców. Pamiętać należy również o związkach Sobieskiego z Gdańskiem. Tu król przyczynił się m.in. do postawienia Kaplicy Królewskiej, był mecenasem Jana Heweliusza i tu przyszedł na świat jego syn Aleksander. Impulsem do przyjęcia tego właśnie patrona była zbliżająca się 50. rocznica sprowadzenia pomnika Sobieskiego do Gdańska. Odlany z brązu pomnik Jana III Sobieskiego stanął we Lwowie na Wałach Hetmańskich w 1897 roku. Po II wojnie światowej rozważano przerobienie Sobieskiego na Bohdana Chmielnickiego, ale odstąpiono od tego. W końcu po 5 latach pomnik został przywieziony do Polski i stał od 1950 roku w Wilanowie, skąd przywieziono go do Gdańska. W Gdańsku został uroczyście odsłonięty w trakcie Dni Gdańska 26 czerwca 1965 roku. Dla upamiętnienia 50. rocznicy postawienia pomnika Jana III Sobieskiego w Gdańsku przedstawiciele Trójmiejskiego Klubu Kociewiaków 26 czerwca 2015 roku uroczyście złożyli u stóp swojego patrona wiązankę kwiatów. Na szarfie napisali „Królowi Janowi III Sobieskiemu w Gdańsku 1965–2015 Trójmiejscy Kociewiacy”. Krzysztof Kowalkowski Fot. z arch. Krzysztofa Kowalkowskiego POMERANIA WRZESIEŃ 2015 SËCHIM PÃKÃ ÙSZŁÉ Instrukcjô òbsłudżi abò nowô miotła TÓMK FÓPKA – Wezkôj mie to rozësadzë, jo? – pòprosza mòja białeczka, wietwiama pòchôdającyma ze zberkù łączi Antona Drzéwianégò czej ju mia sokù z brzadu narobioné a chca statczi òmëc. z Miotłowi Hëtë. Mómë atestë, że rosłë òne tam jesz za Bòga Òjca, Nibë letkô rzecz do zrobieniô, ale... Żódnégò dinksa do ò czim swiôdczą badérowania sétmheptidã piôskù zrobioné przez przëcësnieniô. Ani òdkrãcëc, ani wëcygnąc. Nie jidze z mòcë. ùczałëch z Institutu Mùskòwégò Maklaniô z Mackòwni Wiôldżi. Prosbów statk nie słëchô. „Òjcze nasz” téż nie pòmôgô. A biał- Cobë ùprawic miotłã, je nót nôprzodkã pòrechòwac pòsobné ji dzéle a òbôczëc, czë jaczégò nie felëje pòdług spisënkù: ka czekô... Jidze to za pierszim razã włączëc zdrzélnik, radio, Jeden miotłowi szlig, półtoramétrowi, bez sãków; kómpùter? Wierã jo, tec kòżdi taczi statk mô knąpã z òglowò Dwanôsce trzëdzescëcentimétrowëch bezlëstkòwëch znóny m kòleczkã z górë wietwiów; sztriczkã przebòdłim, tamJeden, dwadzesce szesc cen(...) dzysdnia wikszosc towôrów -sam òpisóną w anielsczim timétrów dłudżi, kòprowi drót. je robionô w Chinach, temù dialekce kaszëbsczégò jãzëka Na szlig (nr 1) przëstąpic pierszô instrukcjô je pewno òbùtą w gùmòwą skòrzniã nogą, POWER, nie wiedzec czemù – prawie w tim jãzëkù. Në tej tak, cobë sã nie rëchôł. Wëbrac bez labializacje. Krãtë-wãtë sã je nót to przedolmaczëc. zmiarcészi (to je mni grëbi jak zaczinają, ga w môl symbòlów, Spòlszczëc a jesz lepi – ten drëdżi) kùńc szliga (nr 1). malënków sã pisze. W całoscë, skaszëbic. A kùli më mómë Czej kùńce sztila (nr 1) są równo żlë jidze ò zesadzenié do grëpë kaszëbsczich Chińczików abò grëbé, tej wëbrac równo jaczi. jaczégò SDB, to je statkù doma chińsczich Kaszëbów? Wietewczi (nr 2) przecãtima brëkòwnégò (pòl. AGD) – produceńcë ùszczestlëwiwają kùpiającëch rozmajitima instrukcjama. Chłopi colemało nôprzódkã skrącywają statk, a czej co jesz òstónie, jaczé szruwczi, rórczi a jiné – szukają za instrukcją. Czasã pò taczim zmóńtowanim w môl aùtomaticzny pralczi nalôżają cos na sztôłt wòjskòwégò fligra. Białczi jinaczi. Tej-sej chùtczi zazdrzą na papiór, leno drãgò jima przëchòdzy òdszifrowac, ò co jidze, bò... to chłopi mają napisóné. To jedno. Drëdżé: dzysdnia wikszosc towôrów je robionô w Chinach, temù pierszô instrukcjô je pewno prawie w tim jãzëkù. Në tej je nót to przedolmaczëc. Spòlszczëc a jesz lepi – skaszëbic. A kùli më mómë kaszëbsczich Chińczików abò chińsczich Kaszëbów? Rzeknieta, że mòże przełożëc z chińsczégò na anielsczi a tej na pòlsczi, a tej... Në jo, tëli że to mdze jak jigra w „głëchi telefón” i zôs pò skòrzëstanim z instrukcje jaczégò dinożarła zbùdëjemë. – Jak żëc? – zapitôta. – Co robic? Òdpòwiém: pisac swòjã instrukcjã. Dlô sebie. Pòd sebie. Òd sebie. Prosto, jak krowie na rowie, wëtłómaczta, ò co jidze. Tej cos prostégò na pòczątk. Instrukcjô òbsłudżi chróscany miotłë Na samim zaczątkù firma nasza „Z brakù rakù” mùszi mòckò pòdzãkòwac za kùpienié czësto swiéżo zrobiony miotłë zortu „Lec ë pierz II”. Je to czësto kaszëbsczi statk, pòdług aùtorsczi licencje, ze szligã leszczënowim a brzózkòwima POMERANIA SÉWNIK 2015 kùnuszkama zesadzëc do se a kąsk nima tak złożonyma lëft wëszmaksac, cobë sã mòcni do grëpë zgrużdżałë. Wkół zmiarcészégò kùńca sztila (nr 1) ùłożëc wietewczi (nr 2), leno tak, cobë dwa dzéle długòscë (kòl 20 cm) wietewków (nr 2) wëkùkiwałë za zmiarcészi kùńc sztila (nr 1) a sztil (nr 1) calëtinczi równo béł wietewkama (nr 2) òbstąpiony. Wząc rozwinąc drót (nr 3), pamiãtającë, że robimë to rãkama, bò jedna noga òbùtô w gùmòwą skòrzniã trzimie sztil (nr 1), a drëgą sã pòdpiérómë przë robòce. Drótã (nr 3) robimë zôdzerzgã, co nią scyskómë wietewczi (nr 2) ze sztilã (nr 1) krótkò kùnuszków wietewków (nr 2) na sztilu (nr 1). Pò zacësniãcym drótu (nr 3) na wietewkach (nr 2) wkół sztila (nr 1) stôwiómë miotłã na sztilu (nr 1) wietwiama (nr 2) do górë a trzimiącë mòcniészą swòją rãką miotłã w môlu zrobieniô zôdzerzdżi, òbkrãcywómë drót (nr 3) wkół miotłë drëgą rãką. (Do tegò mòżna ju ne gùmòwé skòrznie scygnąc). To, co òstónie z zawijónégò drótu (nr 3), zarzesziwómë tak, cobë sã drót (nr 3) niepòtrzebno nie pińdlôł przë robòce. Òbùwómë skòrznie, bë paradno wińc na òbòrã. Zamiôtómë wietwiama (nr 2) do dołu, sztil (nr 1) trzimiącë w rãkach. Òpasowac przë tim mùszi na to, cobë sã sztilã (nr 1) òkã nie wëczidnąc a wietwiama (nr 2) za mòcno do zemi nie przëcëskac, cobë swòjich persczich diwanów nie skażëc. Miotłã mùszi zatacëc przed dzecama a niespòsobnyma białkama z bardówką na brodze. Do ùzdrzeniô w najim krómie a pamiãtôjta na przińdnosc: Z naszą miotłą wszëtczé smiecë flot wëmiecesz! 67 Z BÙTNA Naju pëlckòwsczi jiwer z lesnym RÓMK DRZÉŻDŻÓNK Do najégò, chòc zataconégò na zbërkù swiata Pëlckòwa, rozmajité wiescë ze swiata dochôdają. Slédnym czasã Pòlôszë jiwer mają, czë wziąć czë wziąść. A jenkù jo, żebë ti mackòwie w lëdzczi mòwie gôdalë, to je pò pëlckòwskù, tej bë jiwrów ni mielë, kò kòl naju mòże wząc a wzyc. Zôs niwczerô ze Szląska wiadło przëszło, że jaczis „złoti cuch” z drëdżi swiatowi wòjnë je nalazłi. Lëdze kòchóny, cëż to sã nie dzeje! Nicht gò jesz ni ma widzóné, a ju sãpë nad nim lôtają – a to Ruscë, a to naju starszi bracynowie w wierze, a to skôrb państwa na no złoto zãbë mô dłudżé. Żebë ti mackòwie wiedzelë, co më w Pëlckòwie za skôrbë mómë. Chòcbë nen żôłti, wiôldżi jantar, co gò na zôczątkù swiata grif nasz w jedno z jezorów pëlckòwsczich wrzucył. Dzãka Bògù òni nie wiedzą, temù më, jak dopiérze, pòkù mómë. Chòc tak do kùńca to téż nié, kò slédnym czasã z najim lesnym më jiwer mómë. Jednégò dnia, czej ma z brifką kòl mie w chëczach sedzelë a naju pëszny Pëlckòwiôczce, Andżelice Cëchòcczi, kibicowelë, w paradną jizbã wlôzł miedwiédz… – Lesny!? To të?! Mariczënë panie jo, co të jes taczi roztëti? – krziknął ùrzasłi brif ka, zdrzącë zadzëwòwóny na drëcha, chtërnégò ma dwaji ju nômni dwa miesące ni mielë widzóné. Wiedno òn béł, gwës òd negò pò lese za zwierzëną a kłusownikama nëkaniô, taczi fòrsz, mòże rzeknąc zmiarti, a to, co më dzysô ùzdrzelë, wëzdrzało colemało za amerikańsczim grëbòlą fùtrowónym donaldowima fritkama, hambùrgerama, czizbùrgerama czë jinszim geneticzno mòdifikòwónym jestkù. – Prôwdã, trochã mie w brzëch pòszło – krzëwò zasmiôł sã do naju lesny. – Trochã? Kò të chłopie wëzdrzisz jak jaczi stolemón, leno nié w górã ce wzãło, ale na bòczi rozsadzëło. Wëzdrzôł jem lëtoscëwie na brifkã a òpùcuszkù syknął do niegò. Ten głupéra mùszi jesz lesnémù przëgadëwac! – Dôj doch pòkù, mòże òn je chòri – szeptnął jem brifce do ùcha. Lesny to ùczuł a zaczął sã nama, jak jaczi szkòlôk, dolmaczëc: – Nié, chòri jô nie jem. To bez ne cygaretë… – Ach! Rozmiejã – przerwôł mù brifka. – W kùńcu jes zmądrzôł a szmërgnął to gów… Jo, jo, czej chto pôlenié szmërgnie, tegò wiedno rozsadzy. – Tak do czësta to nié – lesny pòmaklôł sã niecerplëwò pò ruchnach a z taszi zelony bluzë wëcygnął paczét cygaretów. Rozezdrzôł sã wkół, a czej dozdrzôł na stole leżącé krëché, cëkrowé kùszczi, chwôcył dwa a chcëwie je zjôdł. Co jô gôdajã?! Zeżarł! Pôłkł je jednym hapsã. Pòtemù z lubòscą wëcygnął cygaretã, pòdpôlił sztrëchólnicą a fëst sã zacygnął. Ma tak dwaji zdrzelë na niegò z òtemkłima gãbama, jaż kùreszce brifka zawòłôł: – To tak wëzdrzi to twòje szmërganié pôleniô! – Chłopi, chòc wa dôjta mie pòkù. Sygnie, że mie białka dërchã ò to kùrzenié gniece. Jô móm ji òbiecóné, że mni mdã pôlił. To znaczi wiedno pò jedzenim so zakùrzã. – Na twòja mia baro dobrą ùdbã – pòchwôlił jem lesnégò białkã. – Białogłowskô filozofiô mòże i dobrô, ale… terôzka jém nômni dwadzesce razy na dzéń. – Tej dzëwù ni ma, że to cë w brzëch szło – cziwnął głową ze zrozmienim brifka, wëcygnął różk a zażił so fëst prizã. – Wezkôj so lepi tobaczczi. – Nié – lesny skrzëwił mùniã – jeden nikòtinowi nałóg mie sygnie. – A co z lasã? Z tegò, co jô pamiãtajã, të wiedno pò lese biegôł? No sëté – pòkôzôł jem na napùchłi jak bãben brzëch lesnégò – bë mùszało sã spôlëc. – Jaczé bieganié? Terô jô jem szefã a dërchã w biórze nad papiorama sedzã. Wa nie wiéta, kùliż jô móm robòtë z rozmajitëma cedlama. Czëtóm, jém, kùrzã, wëpisëjã, jém, kùrzã, pòdpisëjã, jém, kùrzã, sztãplëjã, jém, kùrzã – tak dzysdnia wëzdrzi robòta lesnégò. Na nëkanié pò lese czasu ni móm. Do te jesz te nerwë, czë jô jesz robiã w państwòwim lese, czë mòże ju w priwatnym – zajiscył sã lesny, tej chwôcył dwa kùszczi, pôłkł je, wëcygnął z paczétë cygaretã a nerwòwò zapôlił. Terôzka ma z brifką dopiérze zrozmielë, jaczi wiôldżi jiwer z najim lesnym mómë. Kò òn abò nama pãknie, abò sã zakùrzi, abò z nerwów z tegò swiata zéńdze. Ach, lëdze, lëdze, tam dzes dalek w swiece, za najima wrëkama, wa głupé jiwrë môta. Ma dopiérze z brifką w Pëlckòwie kłopòt mómë. Pòmòżëta! Piszta, zwòńta, mejlëjta, jakùż mómë lesnégò retac? Pòmòżëta! Piszta, zwòńta, mejlëjta, jakùż mómë lesnégò retac? 68 POMERANIA WRZESIEŃ 2015 Jarosłôw Kroplewsczi Mòje serakòjsczé miesące Séwnik Séwnik – pléwnik, Żôłté pòla na bruno malëje. Slédno seklë, Dodóm zwiozlë, Terô òrzą. A më na smùg, Na Kòlków górã Z latawcoma Na wełniawé blónë, Na miónczi z òbczidnikã. Pergamãtny papiór, Dwie listwë I hajdi! Wiele dratwë sygnie. Wëżi i wëżi, Jaż sã ògón wãgòrzi. Òdj. © adrenalinapura - fotolia.com Taczégò ògòna Sã ùwisëc I ùzdrzec, Jak szerok tu je widzec.
