Praca nad reportażem i filmem dokumentalnym

Praca nad reportażem/filmem dokumentalnym
poradnik
Przygotowania
Dokumentacja
Kiedy tylko określicie temat swojej pracy, rozpoczyna się etap dokumentacji. Polega ona na
zebraniu jak najszerszych informacji dotyczących wybranego problemu. Zbiera się dosłownie
wszystko, co się z tematem wiąże – od konkretnych informacji, aż po luźne skojarzenia.
Jeżeli waszym tematem jest np. środowisko graficiarzy, to trzeba porozmawiać nie tylko z
samymi twórcami graffiti, ale również właścicielami pomalowanych domów, urzędnikami
miejskimi, policjantami czy np. stróżem nocnym, który graficiarzy zwalcza. Każdy punkt
widzenia może okazać się interesujący.
Oprócz rozmów o luźnym, nieformalnym charakterze, zbiera się też inne materiały.
Kontynuując nasz przykład – trzeba zobaczyć graficiarzy przy pracy, przekonać się, w jaki
sposób działają, gdzie się spotykają, jak się przygotowują itd. Tam, gdzie zajdzie potrzeba,
można sięgnąć do archiwów, wydobyć historyczne zdjęcia itd.
Scenariusz
Na podstawie zebranej dokumentacji sporządza się scenariusz przyszłego filmu lub reportażu.
Twórcy oceniają dokumentację i decydują: które osoby, spośród tych, z którymi
rozmawialiśmy, będą ciekawymi rozmówcami dla naszego filmu? Kto będzie miał coś do
powiedzenia, a kogo można pominąć? Co z rzeczy, które widzieliśmy, warto nakręcić, bo
będą wnosić coś do filmu?
Potem materiał trzeba uporządkować. Aby to ułatwić, zadajcie sobie następujące pytania:
1. od czego zacząć film? jak zaciekawić widza, a jednocześnie płynnie wprowadzić go w
problem?
2. co mamy do powiedzenia o problemie? jakie stanowiska/różne punkty widzenia chcemy
przedstawić?
3. czym zamknąć film? czy macie pomysł na puentę, pozostającą w pamięci widza?
W ten sposób zbudujecie podstawową strukturę filmu: początek, rozwinięcie i zakończenie.
Scenariusz należy spisać – w dowolnej formie. Ważne jest tylko, aby możliwie jak
najdokładniej opisać kolejne elementy, które chcemy, aby się znalazły w filmie .
Organizator i Partnerzy:
Sponsor:
Na gotowy scenariusz trzeba spojrzeć krytycznym okiem. Podstawowe pytanie brzmi zawsze:
czy ten reportaż/film będzie ciekawy? Uwaga - nie chodzi o ciekawie postawiony problem,
ale przede wszystkim o samo wykonanie filmu – bo nawet najbardziej zajmujący temat
można opowiedzieć w nudny sposób!
Mam dla was dwie wskazówki. Pierwsza to koncentracja na człowieku – film czy reportaż o
człowieku jest zawsze dla widza bardziej interesujący niż ten o abstrakcyjnym problemie.
Jeżeli robicie film/reportaż o sprawach ogólnych, musicie znaleźć ludzi, dla których w jakiś
sposób stanowią one istotną część życia. Dla przykładu film o zeszpeceniu miasta przez
napisy na murach zrobi się bardziej interesujący, kiedy zaplanujecie go jako film o człowieku,
który takie napisy maluje i drugim, który je potem usuwa.
Druga sprawa to różnorodność. Nic tak nie znudzi widza, jak ciąg „gadających” głów,
opowiadających o jakiejś sprawie. Dbajcie, aby wasze prace składały się z różnych
elementów. Wywiady i rozmowy są cenne, ale zaplanujcie też prowadzenie obserwacji
kamerą: nakręćcie miejsca, ludzi, zdarzenia, które wiążą się z waszym tematem.
Wywiad z bohaterem
Przygotowanie
Przed przystąpieniem do właściwego wywiadu, trzeba spotkać się z bohaterem nawet kilka
dni wcześniej. Należy zapytać go o zgodę na rozmowę i poinformować, o czym będziecie
chcieli rozmawiać. Dajcie mu czas, aby „przespał się” z tą myślą. Większość ludzi czuje
dyskomfort przed kamerą. Warto porozmawiać z bohaterem dłużej: chodzi o to, aby ufał
wam w podstawowym stopniu i czuł się bezpiecznie. Rozmowy prowadzone z zaskoczenia
rzadko się udają, a jeszcze rzadziej mają sens w gotowym filmie.
Miejsce i czas
Miejsce, w którym będziecie prowadzić wywiad lub rozmowę nie powinno być przypadkowe.
Dla komfortu waszego rozmówcy dobrze jest, aby rozmowa odbywała się w miejscu, w
którym czuje się dobrze i pewnie – np. w jego domu czy w miejscu pracy. Podczas
przygotowań trzeba uzgodnić z nim lokalizację, która będzie odpowiadała zarówno wam jak i
rozmówcy. Umawiając się na rozmowę lub wywiad zadbajcie, żebyście i wy i rozmówca mieli
odpowiednio dużo czasu. Niedobrze jest, kiedy jedna ze stron się spieszy i dąży do jak
najszybszego zakończenia rozmowy.
Tło
Postarajcie się zaaranżować rozmowę w taki sposób, aby przestrzeń widoczna w kadrze za
bohaterem nie była przypadkowa. Dobrze jest, jeżeli w pewien sposób uzupełnia ona słowa
bohatera – np. jeżeli chcecie porozmawiać z urzędnikiem miejskim o pomyśle na
zagospodarowanie nieużywanego pomieszczenia, spróbujcie zabrać go właśnie do tego
pomieszczenia. Rozmowę z lekarzem warto spróbować nakręcić na szpitalnym korytarzu itd.
Organizator i Partnerzy:
Sponsor:
Jeżeli rozmowa ma bardziej osobisty charakter, dobrym wyjściem może być wizyta w domu
bohatera. Będzie tam czuł się bezpiecznie, a przestrzeń widoczna wokół niego będzie
dodatkowo opowiadała coś o samym człowieku.
Neutralne tło
Uwaga! – najgorszym wyjściem, na jakie możecie się zdecydować jest nagrywanie rozmowy
w tzw. neutralnym miejscu, czyli zazwyczaj w przypadkowo dobranej kawiarni lub gdzieś na
ulicy. W takich miejscach panuje naturalny chaos, który utrudni techniczną rejestrację
rozmowy oraz będzie rozbijał koncentrację bohatera – a w późniejszym czasie również widza.
Jeżeli zależy wam na neutralnym tle, trzeba je również z rozmysłem zaaranżować. Najczęściej
bohatera sadza się na spokojnym, często jednobarwnym (np. czarnym) tle i oświetla się
dyskretnym i łagodnym światłem – wystarczy dobrze ustawiona lampa pokojowa. Tak
zarejestrowana rozmowa pozwoli widzowi skupić się na słowach rozmówcy.
Warunki techniczne
Kilka dni przed nagraniem rozmowy warto przeprowadzić próbę techniczną – aby móc ocenić
jej efekty i wprowadzić poprawki. Sam bohater nie musi w niej uczestniczyć. Przyjdźcie w
uzgodnione miejsce wywiadu i przetestujcie sprzęt – kamerę czy aparat – ten sam, którego
będziecie używać do nagrania. Oceńcie, jaki daje obraz. Czy efekt jest estetyczny? Czy nie
rzeba dodatkowo zaaranżować tego miejsca, przestawić jakichś akcesoriów czy mebli? Czy
rozmówca będzie dobrze oświetlony? Zwróćcie uwagę na porę dnia, w której będzie
odbywać się rozmowa – czy przez okno będzie wpadało słońce? Może przydałoby się zapalić
dodatkowe światło? Czasami zwykła lampka stołowa potrafi bardzo upiększyć kadr.
Druga sprawa to test dźwięku – rozmowa, w której nie słychać rozmówcy, traci cały sens.
Wybrane miejsce powinno być dość ciche. Nie jest problemem, jeżeli z tła dobiegają
naturalne dźwięki otoczenia, które tworzą realistyczną atmosferę. Nie mogą one jednak być
głośne. To kolejny powód, dla którego nagrywanie w kawiarni czy na ulicy jest fatalnym
wyborem – przejeżdżająca ciężarówka albo kelner podzwaniający talerzami może zniszczyć
całe nagranie! Nagrajcie różne próbki dźwięku, aby potem w spokoju je odsłuchać i ocenić.
Ten etap jest ważny! – kiedy przyjdzie do rozmowy z waszym bohaterem, musicie być
przygotowani od strony technicznej do sprawnej pracy. Ewentualne kłopoty przełożą się na
opóźnienia, te z kolei będą źle wpływały na nastrój i spokój rozmówcy oraz samych twórców
– w stresie rzadko powstają wartościowe rzeczy.
Realizacja
Osoba rozmawiająca z bohaterem czy prowadząca wywiad powinna mieć ściśle
zaplanowane pytania, które chce zadać. Nie można jednak kurczowo trzymać się kartki.
Trzeba uważnie słuchać bohatera, podążać za tokiem jego myśli. Wypowiedzi rozmówcy
mogą pokierować rozmowę w nową stronę albo odkryć zupełnie inne aspekty. Trzeba
Organizator i Partnerzy:
Sponsor:
postarać się, aby rozmowa nie była tylko „odklepaniem” zaplanowanych punktów –
pozwólcie rozmówcy rozwinąć myśli, mówić swobodnie, popadać w dygresje. Nawet jeżeli to
wywiad z urzędnikiem reprezentującym organ państwowy, można poprosić go o komentarz
bardziej prywatny, „od siebie” .
Postarajcie się nagrać rozmowę w różnych planach! Jeżeli macie do dyspozycji dwie
kamery/aparaty – użyjcie ich obu. Jedna powinna być ustawiona np. na zbliżenie czy
półzbliżenie postaci, druga – np. na plan pełny. Jeżeli macie tylko jedną kamerę, zmieniajcie
plan w trakcie rozmowy, odsuwając i przybliżając kamerę albo używając funkcji zoom.
Uwaga! – plany najlepiej zmieniać w momencie, kiedy rozmówca nie mówi. Operator może
poprosić o kilka sekund przed zadaniem kolejnego pytania i wtedy przestawić kamerę.
Materiał nakręcony w różnych planach będzie ciekawszy do oglądania.
Jeżeli jest taka możliwość, spróbujcie też nakręcić rozmówcę poza rozmową – oczywiście za
jego zgodą. Przykładowo – kiedy prowadzicie wywiad z bibliotekarką w bibliotece, po
zakończeniu rozmowy zostańcie chwilę dłużej i zarejestrujcie ją przy pracy – przy półkach z
książkami, podczas wypożyczania itd. Taki dodatkowy materiał może przydać się podczas
montażu.
Sonda
Specyficzną formę wywiadów stanowi sonda – czyli krótkie rozmowy z przypadkowo
napotkanymi osobami. Nagrywane sytuacje są spontaniczne i niezaplanowane – dlatego
jeszcze większą rolę odgrywa przygotowanie: jeżeli nie nagracie czegoś za pierwszym razem,
nie nagracie tego nigdy! Miejsce prowadzenia sondy powinno być dokładnie wybrane.
Musicie też wiedzieć, jak zachowuje się używany przez was sprzęt – np. czy w danych
warunkach nagrywa dobry dźwięk.
Rejestracja zdarzeń i miejsc
Filmy dokumentalne i reportaże stają się bardziej atrakcyjne, jeżeli oprócz wypowiedzi
różnych ludzi zawierają też rejestrację rzeczywistości: zdarzeń, miejsc czy zachowań ludzi.
Zamiast tylko opowiadać o temacie słowami, pomyślcie, w jaki sposób go pokazać obrazem.
Obserwacja
Na podstawie zebranej dokumentacji powinniście wiedzieć, kiedy i gdzie można
zaobserwować potrzebne wam sytuację, np. gdzie spotykają się ludzie związani z tematem
waszego reportażu. Po uzyskaniu ich zgody możecie spróbować przeprowadzić obserwację
takiej sytuacji za pomocą kamery.
Twórca filmu ustawia kamerę w dogodnym miejscu, włącza ją i czeka co się zarejestruje.
Wydarzenia przed obiektywem toczą się w swój naturalny, niezakłócony sposób.
Organizator i Partnerzy:
Sponsor:
Do obserwacji należy przygotować się tak samo, jak do wywiadu. Trzeba pojawić się w
danym miejscu kilka dni wcześniej, wybrać najlepsze ustawienia dla kamery, sprawdzić
sprzęt (jakość obrazu i dźwięku), upewnić się, czy miejsca nie trzeba dodatkowo oświetlić itd.
Kamera powinna być ustawiona tak, aby zapewniać dobrą widoczność, ale jednocześnie nie
może zakłócać naturalnego toku wydarzeń. Pamiętajcie o różnicowaniu planów i kątów
widzenia kamery! Aby obraz nie był monotonny i nudny, trzeba kręcić w różnych planach –
kiedy trzeba, w zbliżeniach, w innych sytuacjach, w planie ogólnym czy pełnym. Warto też od
czasu do czasu przestawić kamerę, poszukać innej perspektywy pasującej do tego, co dzieje
się przed obiektywem.
Uwaga, obserwacja to technika wymagająca cierpliwości i wytrwałości. W to samo miejsce
przychodzi się zazwyczaj kilka razy, czasami trzeba spędzić sporo czasu z włączoną kamerą
zanim zarejestruje się coś ciekawego. Ludzie, którzy wiedzą, że są obserwowani, zachowują
się inaczej – trzeba to przeczekać. Po pewnym czasie przyzwyczajają się do obecności kamery
i wracają do naturalnych zachowań.
Inscenizacja i prowokacja
Twórcy mogą też uciec się do subtelnej inscenizacji czy prowokacji. Inscenizacja to technika,
w której prosimy bohatera, aby zrobił coś specjalnie na potrzeby filmu, np. powoli powtórzył
trudną czynność, której nie da się zobaczyć inaczej. Prowokacja to technika, kiedy jeden z
bohaterów wykonuje umówioną czynność, ale pozostali nie są tego świadomi i reagują
naturalnie. Możemy np. poprosić kolegę aby celowo śmiecił w miejscu publicznym i
rejestrować reakcje innych ludzi. Uwaga, prowokacja wymaga dużo taktu ze strony twórców!
Zarejestrowani ludzie muszą się dowiedzieć, że brali udział w prowokacji i mają prawo
poprosić o usunięcie tego fragmentu z reportażu/filmu.
Montaż
Opis materiału
Zaraz po zakończeniu zdjęć – najlepiej tego samego dnia wieczorem – trzeba jeszcze „na
gorąco” opisać zebrany materiał. Realizatorzy oglądają z uwagą wszystko, co tego dnia
nakręcili. Każdy fragment materiału ocenia się pod względem merytorycznym (czy materiał
spełnia cel) i technicznym (czy obraz i dźwięk są czytelne). Wnioski zbiera się w tabeli, np.
takiej jak poniższa.
Czas
Obraz
Dźwięk
Uwagi
Kamera 1
Kaseta 1
00:00-01:30
Wywiad z Mikołajem Świętym.
Półzbliżenie, na tle sań i
reniferów.
Bardzo dobre!
01:30-01:45
C.d. Mikołaj przewraca się,
wypada mu sztuczna szczęka.
Szuka jej pod saniami.
Wywiad z Mikołajem Świętym.
Kasia pyta o awanturę z elfami.
Mikołaj jest wzburzony, ale
twierdzi, że żadnej awantury nie
było.
Odgłosy, bez rozmowy.
Głośne szumy.
Obraz ok., ale dźwięk nie do
Kamera 2
Organizator i Partnerzy:
Nie do użycia. Kiepski kadr, nic nie
widać.
Sponsor:
Plik d123.avi
00:00-01:30
Plan pełny. Widać elfy
skradające się od tyłu
związujące M. sznurówki
użycia.
To bardzo ważny etap. Moment opisu to pierwsza samoocena waszej pracy. Możecie
zdecydować, czy osiągnęliście zaplanowany efekt czy nie. Może coś nie wyszło? Czy coś
trzeba powtórzyć? Czego jeszcze brakuje? Trzeba też za każdym razem zastanowić się, czy
zarejestrowany materiał nie podpowiada nowych pomysłów. Może w wywiadzie rozmówca
wskazał nowe, ciekawe osoby, z którymi można porozmawiać albo miejsca czy zdarzenia,
które warto nakręcić? To moment, kiedy trzeba zdecydować, czy warto ściśle trzymać się
pierwotnie zaplanowanego scenariusza.
Montaż
Dokładnie wykonany opis upraszcza ostatni etap pracy – montaż. Z opisem w ręku materiał
można łatwo przeszukiwać i znajdować potrzebne fragmenty – zamiast tracić wiele minut na
przeglądanie materiałów w przekonaniu, że „ta scena gdzieś tu była, na pewno ją widziałem”.
Film czy reportaż początkowo montuje się wg pierwotnego scenariusza, ale podczas
montażu również trzeba zachować otwartość. Zebrany materiał może zasugerować zupełnie
inne rozwiązania. Może ktoś z bohaterów, pierwotnie przewidziany jako postać z drugiego
planu okaże się na tyle silny i interesujący, że warto umieścić go na pierwszym planie? Może
wszystko zostało nakręcone poprawnie, ale powstający film jest nudny? Sprawdźcie, czy
nakręcony materiał jest interesujący, nie ma dłużyzn, jest różnorodny i po prostu dobrze się
ogląda.
Organizator i Partnerzy:
Sponsor: