przeczytaj

SYLWIA ROGALA-WALCZYÑSKA
Prawnokarna
ochrona zwierz¹t
1.
Jak trafnie napisa³ N. J. Saunders: „Relacje miêdzy ludŸmi
i zwierzêtami zawsze mia³y i nadal maj¹ charakter ambiwalentny: ludzie podziwiaj¹ zwierzêta, a jednoczeœnie boj¹ siê ich i zabijaj¹. Ludzie
stworzyli nowe rasy, a jednoczeœnie unicestwili ca³e gatunki. Potrafi¹
[…] czule odnosiæ siê do domowych ulubieñców, a równoczeœnie zwierzêta gospodarcze traktowaæ jak maszyny. Cz³owiek uzna³ zwierzêta za
bogów, a jednoczeœnie zmusza³ je do poni¿aj¹cych wystêpów, aby
utwierdziæ w sobie przekonanie o swojej wy¿szoœci nad nimi”.1
Zajmuj¹c siê problematyk¹ ochrony zwierz¹t zasadne jest zwrócenie
uwagi na etyczny aspekt zale¿noœci pomiêdzy ludŸmi a zwierzêtami. Nie
wolno zapominaæ, ¿e zwierzêta s¹ istotami ¿ywymi, zdolnymi do odczuwania
cierpienia, które powinny mieæ zagwarantowane to, aby by³y traktowane
w sposób humanitarny. Cz³owiek zaœ, który jest œwiadomy wartoœci ¿ycia,
zarówno swojego jak i zwierzêcia, powinien a nawet ma obowi¹zek broniæ
tej wartoœci.2
Kwestia ochrony zwierz¹t obecna jest w znacznej liczbie aktów prawnych. To, w jaki sposób traktowane s¹ zwierzêta przez obowi¹zuj¹cy system
prawny zale¿y od tego, czy uznawane s¹ one przez cz³owieka za podmioty
(choæby tylko specyficznego rodzaju), posiadaj¹ce pewne prawa, czy tylko
za przedmioty.3 Na gruncie prawa polskiego o tzw. dereifikacji mo¿emy
mówiæ od 24 paŸdziernika 1997 r., czyli od dnia wejœcia w ¿ycie ustawy
z dnia 21 sierpnia 1997r. o ochronie zwierz¹t.4 Ustawodawca zgodnie
z art. 1 ust. 1 ustawy wskazuje, ¿e zwierzê nie jest rzecz¹, lecz istot¹ ¿yj¹c¹,
zdoln¹ do odczuwania cierpienia, zaœ cz³owiek winien jest mu poszanowanie, ochronê i opiekê. W sytuacji, gdy zwierzê przestaje byæ traktowane jak
1
N. J. Saunders: Dusze zwierz¹t. Warszawa 1996, s. 8.
Szerzej: J. Feinberg: Obowi¹zki cz³owieka i prawa zwierz¹t., Etyka 1980, nr 18,
s. 13 i n.; T. Regan: Prawa i krzywda zwierz¹t., Etyka1980, Nr 18, s. 87 i n.; V.
Haskar: Podstawy do równoœci., Etyka 1980, Nr 18, s. 221 i n.; S. Ziêba: Cz³owiek
a œwiat zwierz¹t. Cz. I., Przegl¹d Hodowlany 1993, Nr 2, s. 29;
3
Ks. J. £apiñski (w): M. Mozgawa: Prawna ochrona zwierz¹t. Lublin 2002, s. 69.
4
Tekst jednolity Dz.U. z 2003r., Nr 106, poz. 1002 ze zm.
2
88
Prawnokarna ochrona zwierz¹t
rzecz mo¿na by³oby uznaæ, ¿e uzyskuje ono pewn¹ postaæ podmiotowoœci
prawnej (personifikacja). Trzeba jednak pamiêtaæ, ¿e w sferze stosunków
prawnych zwierzê mo¿e byæ tylko elementem przedmiotowym tych stosunków. Takie za³o¿enie widoczne jest w³aœnie na gruncie ustawy o ochronie
zwierz¹t, która w ust.2 art. 2 stanowi, ¿e w sprawach nieuregulowanych
w ustawie, do zwierz¹t stosuje siê odpowiednio przepisy dotycz¹ce rzeczy.
Pozwala to na pogodzenie humanitarnej ochrony zwierz¹t z ich funkcjonowaniem w obrocie prawnym. Zwierzêta s¹ wiêc jedynie przedmiotem
ochrony prawnej, zaœ sformu³owanie prawa zwierz¹t jest pewnym skrótem
myœlowym, gdy¿ s¹ to tak naprawdê prawa normuj¹ce zachowania ludzi
wobec zwierz¹t. Wydaje siê wiêc bardziej odpowiednie okreœlenie prawna
ochrona zwierz¹t zamiast wyra¿enia prawa zwierz¹t.5
Odejœcie od bezwzglêdnego antropocentryzmu przejawia siê w Œwiatowej Deklaracji Praw Zwierz¹t przyjêtej przez UNESCO dnia 15 paŸdziernika 1978r. w Pary¿u. Podstawow¹ ide¹ Œwiatowej Deklaracji Praw Zwierz¹t jest proklamowanie zasady, ¿e ka¿de zwierzê ma pewne prawa,
a nieznajomoœæ tych praw prowadzi³y i prowadz¹ cz³owieka nadal na
drogê przestêpstwa przeciwko naturze i zwierzêtom6. Treœæ preambu³y,
jak i ca³y akt prawny, jest powszechnie uznany za pewnego rodzaju konstytucjê toruj¹c¹ drogê dalszym rozwi¹zaniom normatywnym w tym zakresie.
Œwiadczy o tym chocia¿by fakt, ¿e kilka pañstw, w tym Polska uzna³o zwierzê za istotê ¿yj¹c¹, zdoln¹ do odczuwania cierpienia7. I choæ Deklaracja ta
nie ma charakteru wi¹¿¹cego, to jednak wywar³a du¿y wp³yw na obecny
kszta³t statusu prawnego zwierz¹t.
W Polsce istnieje szereg dokumentów prawnych, zarówno rangi miêdzynarodowej jak i krajowej, w których ustawodawca zwraca uwagê na
kwestie ochrony zwierz¹t. Na gruncie dokumentów miêdzynarodowych
problem ochrony zwierz¹t mo¿na odnieœæ do dwóch zasadniczych p³aszczyzn
rozwa¿añ. W pierwszym przypadku przedmiot uwagi mieœci siê w ramach
miêdzynarodowej ochrony œrodowiska naturalnego, gdy¿ zwierzêta traktowane s¹ jako ¿ywe zasoby biologiczne Ziemi, które powinny byæ chronione
dla dobra obecnych i przysz³ych pokoleñ. Natomiast u podstaw drugiej
p³aszczyzny unormowañ miêdzynarodowych le¿y przekonanie, ¿e zwierzêta
5
R. Kmiecik (w): M. Mozgawa: Prawna ochrona zwierz¹t. Lublin 2002, s. 185;
A. Habuda, W. Radecki: Przepisy karne w ustawach o ochronie zwierz¹t oraz
o doœwiadczeniach na zwierzêtach., Prokuratura i Prawo 2008, Nr 5, s. 21 i n.
6
E. Omañczyk (w): Encyklopedia ONZ i Stosunków Miêdzynarodowych., Wyd.
2, Warszawa 1986, s. 122-123.
7
G. Rejman: Ochrona prawna zwierz¹t, Studia Iuridica 2006, Nr XLVI, s. 254.
PROKURATOR 3-4(39-40)/2009
89
Sylwia Rogala-Walczyñska
powinny byæ chronione jako istoty ¿ywe zdolne do odczuwania bólu i cierpienia (tutaj ochron¹ nale¿y obj¹æ zarówno zwierzêta dzikie, jak równie¿
zwierzêta domowe i gospodarcze).8 Spoœród licznych konwencji miêdzynarodowych podpisanych przez Polskê, nale¿y wskazaæ m.in. na:
– Miêdzynarodow¹ konwencjê o zwalczaniu zaraŸliwych chorób zwierzêcych (20 lutego 1935 r., Genewa)9;
– Konwencjê o miêdzynarodowym handlu dzikimi zwierzêtami i roœlinami
gatunków zagro¿onych wyginiêciem (3 marca 1973 r., Waszyngton)10;
– Europejsk¹ konwencjê o ochronie zwierz¹t hodowlanych i gospodarskich (10 marca 1976 r., Strasburg)11;
– Europejsk¹ konwencjê o ochronie zwierz¹t przeznaczonych do uboju
(10 maja 1979 r., Strasburg)12;
– Konwencjê o ochronie wêdrownych gatunków dzikich zwierz¹t
(23 czerwca 1979 r., Bonn)13
Niestety, Polska – jak dot¹d – nie ratyfikowa³a szeregu konwencji dotycz¹cych ochrony zwierz¹t, a wœród nich m. in. Europejskiej Konwencji
o ochronie zwierz¹t w czasie miêdzynarodowego transportu (13 lutego
1968, Pary¿)14, Europejskiej Konwencji o ochronie zwierz¹t krêgowców
u¿ywanych do doœwiadczalnych i innych celów naukowych (18 marca 1986,
Strasburg)15, Europejskiej Konwencji o ochronie zwierz¹t domowych (towarzysz¹cych) (13 listopada 1987, Strasburg)16.
2.
W Polsce, po blisko siedemdziesiêciu latach obowi¹zywania rozporz¹dzenia Prezydenta RP o ochronie zwierz¹t17 z dnia 22 marca 1928 r.
8
Szerzej na ten temat: A. Przyborowska-Klimczak (w): M. Mozgawa: Prawna
ochrona zwierz¹t. Lublin 2002, s. 93 i n.; A. Przyborowska – Klimczak: Ochrona
przyrody. Studium miêdzynarodowe., Lublin 2004.
9
Dz. U. z 1939, Nr 26, Poz. 172.
10
Dz. U. z 1991, Nr 24, poz. 112 – za³.
11
Dz. U. z 2008, Nr 104, poz. 665.
12
Dz. U. z 2008, Nr 126, poz. 810.
13
Dz. U. z 2003, Nr 2, poz. 17.
14
European Convention for the Protection of Animals during International Transport, Paris, 13.XII 1968, ETS No. 065.
15
European Convention for the Protection of Vertebrate Animals used for Experimental ant another Scientific Purposes, Strasbourg, 18 III 1986, ETS No. 123.
16
European Convention for the Protection of Pet Animals, Strasbourg, 13 XI 1987,
ETS No 125.
17
Dz. U. z 1932 r. Nr 42, poz. 417 z póŸn. zm. Rozporz¹dzenie to by³o bardzo
syntetycznym aktem prawnym (licz¹cym 12 artyku³ów). Artyku³ pierwszy zakazywa³
90
Prawnokarna ochrona zwierz¹t
zosta³a uchwalona ustawa o ochronie zwierz¹t z dnia 21 sierpnia 1997r.18
Dokonuj¹c analizy rozwi¹zañ tej ustawy nale¿y zwróciæ szczególn¹ uwagê na
przepis art. 1 ust.1, który okreœla w sposób jednoznaczny status zwierzêcia
stanowi¹c, ¿e zwierzê jako istota ¿yj¹ca, zdolna do odczuwania cierpienia
nie jest rzecz¹ a cz³owiek jest mu winien poszanowanie, ochronê i opiekê.
Nie oznacza to jednak, ¿e takie ujêcie prowadziæ mo¿e do wniosku, ¿e zwierzêta z przedmiotu prawa sta³y siê automatycznie jego podmiotami.19 Wed³ug P. Koz³owskiej i M. Szwarczyka ust. 2 tego artyku³u pozwala na pogodzenie tego ujêcia z obowi¹zuj¹cym porz¹dkiem prawnym poniewa¿ stanowi, ¿e w sprawach nieuregulowanych w ustawie do zwierz¹t stosuje siê
znêcania siê nad zwierzêtami oraz definiowa³ pojêcie zwierz¹t. Kolejny przepis (art. 2)
definiowa³ znêcanie siê nad zwierzêtami podaj¹c przyk³adowo (w pkt. a - i) przypadki
znêcania siê, jednak¿e powy¿sze wyliczenie nie mia³o charakteru wyczerpuj¹cego, bowiem w pkt. j dodano, i¿ znêcaniem siê jest „wszelkie w ogóle zadawanie zwierzêtom
cierpieñ bez odpowiednio wa¿nej i s³usznej potrzeby”.
Przepis art. 3 rozporz¹dzenia
stanowi³, i¿ nie s¹ uznawane za znêcanie siê nad zwierzêtami doœwiadczenia, dokonywane w celach naukowych, o ile doœwiadczenia takie s¹ konieczne dla powa¿nych prac
i badañ naukowych i dokonywane s¹ przez osoby posiadaj¹ce specjalne zezwolenie.
Nale¿y przypomnieæ, i¿ art. 4, 6 oraz 8 rozporz¹dzenia z 1928 r. zosta³y uchylone przez
art. VI pkt. 1 ustawy z dnia 20 maja 1971 r. (przepisy wprowadzaj¹ce kodeks wykroczeñ), a same przepisy dotycz¹ce podstawowych wykroczeñ zosta³y przeniesione do
nowego kodeksu wykroczeñ. W samym rozporz¹dzeniu pozosta³o przestêpstwo stypizowane w art. 5 oraz wykroczenie okreœlone w art. 7. W myœl art. 5 rozporz¹dzenia
odpowiedzialnoœci karnej podlega³ sprawca, który znêca³ siê nad zwierzêciem w sposób
wskazuj¹cy na wyj¹tkowe okrucieñstwo. Powy¿szy czyn by³ zagro¿ony kar¹ wiêzienia
(pozbawieniem wolnoœci) do 1 roku. W art. 7 rozporz¹dzenia stypizowane by³o wykroczenie (zagro¿one kar¹ grzywy), a polega³o na dokonywaniu doœwiadczeñ naukowych
w sposób naruszaj¹cy postanowienia art. 3 rozporz¹dzenia lub przepisy wydane na jego
podstawie.
18
W doœæ krótkim czasie obowi¹zywania ustawy by³a ona wielokrotnie nowelizowana, przy czym charakter tych zmian by³ zró¿nicowany. I tak np. ustawa z dnia 11 marca
2004r. o ochronie zdrowia zwierz¹t oraz zwalczaniu chorób zakaŸnych zwierz¹t uchyli³a regulacje dotycz¹ce podawania substancji hormonalnych, zmieni³a art. 24 ust. 4a
dotycz¹ce transportu zwierz¹t oraz upowa¿nienie do wydania przepisów wykonawczych
o uboju. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U.Nr 92,
poz.880) uchyli³a rozdzia³ „Zwierzêta w ogrodach zoologicznych”, jak równie¿ uchyli³a
art. 36 u.o.z. o hodowli zwierz¹t drapie¿nych i jadowitych. W zwi¹zku z przyst¹pieniem
RP do Unii Europejskiej, ustaw¹ z dnia 20 kwietnia 2004r. o zmianie i uchyleniu
niektórych ustaw (Dz.U. Nr 96, poz.959) doda³a do tytu³u ustawy o ochronie zwierz¹t
odnoœnik, ¿e ustawa przyjmuje unijn¹ dyrektywê o dzikich zwierzêtach w ogrodach
zoologicznych. Istotn¹ zmianê wprowadzi³a ustawa z dnia 21 stycznia 2005r. o doœwiadczeniach na zwierzêtach (Dz.U.05.33.289), która m.in. uchyli³a rozdzia³ „Procedury doœwiadczalne z u¿yciem zwierz¹t” oraz inne przepisy dotycz¹ce doœwiadczeñ na
zwierzêtach.
19
P.Koz³owska, M.Szwarczyk: Prawnokarna ochrona zwierz¹t, Zamojskie Studia
i Materia³y, 2000 r., Zeszyt 1, s.62.
PROKURATOR 3-4(39-40)/2009
91
Sylwia Rogala-Walczyñska
odpowiednio przepisy dotycz¹ce rzeczy. Zatem zwierzêta nadal pozostaj¹
w obrocie prawnym przedmiotami prawa, jednak¿e przedmiotami wyj¹tkowymi, dla których obowi¹zuje szczególny re¿im prawny, wynikaj¹cy z obowi¹zków cz³owieka wobec nich w zakresie poszanowania i opieki.20
Je¿eli chodzi o zakres przedmiotowy analizowanej ustawy to nie zawiera
ona definicji zwierzêcia, okreœlaj¹c jedynie kategorie zwierz¹t, wobec których stosuje siê jej przepisy. Zalicza siê do nich:
1. Zwierzêta domowe – towarzysz¹ cz³owiekowi w ¿yciu codziennym. Status tych zwierz¹t jest okreœlony w art. 9 u.o.z, w myœl którego, ten kto
utrzymuje zwierzê domowe powinien mu zapewniæ, oczywiœcie poza po¿ywieniem, pomieszczenie chroni¹ce przed zimnem, upa³ami i opadami atmosferycznymi, z dostêpem do œwiat³a dziennego, umo¿liwiaj¹ce
swobodn¹ zmianê pozycji cia³a, a tak¿e powinien uprz¹taæ odchody
zwierzêcia w miejscach publicznych;
2. Zwierzêta gospodarskie – rozumie siê przez to zwierzêta gospodarskie
w rozumieniu przepisów o organizacji hodowli i rozrodzie zwierz¹t gospodarskich21 ;
3. Zwierzêta wykorzystywane do celów rozrywkowych, widowiskowych, filmowych, sportowych i specjalnych – zgodnie z art. 4 pkt. 20 u.o.z. to
zwierzêta, których profesjonalna tresura odbywa siê na podstawie odrêbnych przepisów, reguluj¹cych szczegó³owe zasady dzia³ania jednostek Polskich Si³ Zbrojnych, Policji, Stra¿y Granicznej i innych formacji
podleg³ych Ministrowi Spraw Wewnêtrznych i Administracji, s³u¿b kontroli celnej, ratownictwa oraz reguluj¹cych zasady szkolenia i wykorzystywania psów – przewodników osób ociemnia³ych;
4. Zwierzêta utrzymywane w ogrodach zoologicznych;22
20
Ibidem., s.62 i n..
Por. bli¿ej przepisy ustawy z 29 czerwca 2007 r. o organizacji hodowli
i rozrodzie zwierz¹t gospodarskich (Dz.U. Nr 133, poz. 921). Stosownie do art. 2 tej
ustawy u¿yte w ustawie okreœlenie zwierzêta gospodarskie oznacza: a) koniowate zwierzêta gatunków: koñ (Equus caballus) i osio³ (Equus asinus), b) byd³o - zwierzêta
gatunków: byd³o domowe (Bos taurus) i bawo³y (Bubalus bubalus), c) jeleniowate - zwierzêta z gatunków: jeleñ szlachetny (Cervus elaphus), jeleñ sika (Cervus nippon) i daniel
(Dama dama) utrzymywane w warunkach fermowych w celu pozyskania miêsa lub skór,
je¿eli pochodz¹ z chowu lub hodowli zamkniêtej, o których mowa w przepisach prawa
³owieckiego, albo chowu lub hodowli fermowej, d) drób, e) œwinie (Sus scrofa), f) owce
(Ovis aries), g) kozy (Capra hircus), h) pszczo³ê miodn¹ (Apis mellifera), i) zwierzêta
futerkowe;
22
Kryterium wyodrêbnienia tej kategorii zwierz¹t jest miejsce, w jakim one przebywaj¹, mianowicie ogrody zoologiczne. Wprawdzie ustawodawca w art. 2 u.o.z. reguluje
postêpowanie ze zwierzêtami utrzymywanymi w ogrodach zoologicznych jednak¿e prze21
92
Prawnokarna ochrona zwierz¹t
5. Zwierzêta wolno ¿yj¹ce (dzikie) – zwierzêta nieudomowione ¿yj¹ce
w warunkach niezale¿nych od cz³owieka;
6. Zwierzêta obce faunie rodzimej – zwierzêta, które w przyrodzie polskiej
nie wystêpuj¹, ale znalaz³y siê na terytorium Polski z przyczyn naturalnych b¹dŸ te¿ zosta³y do Polski przywiezione.
Pojêcie zwierzêcia okreœlone jest w ustawie z dnia 21 stycznia 2005 r.
o doœwiadczeniach na zwierzêtach23, gdzie w art. 2 pkt. 1 zdefiniowano je
jako zwierzêta krêgowe, w tym tak¿e dzikie lub zdolne do rozmna¿ania siê
formy larwalne, z wy³¹czeniem form p³odowych i embrionalnych.
W ustawie o ochronie zwierz¹t unormowano tak¿e zagadnienia dotycz¹ce transportu zwierz¹t (art. 24-26 u.o.z.), zabiegów na zwierzêtach (art.
27 u.o.z.), uœmiercania zwierz¹t (art. 33-34 u.o.z.) oraz nadzór nad przestrzeganiem przepisów o ochronie zwierz¹t (art. 34a u.o.z.). Rozdzia³ jedenasty zawiera regulacje prawnokarne, które m.in. typizuj¹ przestêpstwa
i wykroczenia oraz okreœlaj¹ katalog œrodków karnych i przes³anki ich stosowania. Podniesiono równie¿ aspekty wykonawcze (art. 38 u.o.z.) oraz kwestie procesowych uprawnieñ organizacji spo³ecznych, których statutowym
celem dzia³ania jest ochrona zwierz¹t (art. 39- 40 u.o.z).24
Ustawa o ochronie zwierz¹t w art. 4 pkt. 2 zawiera okreœlenie humanitarnego traktowania zwierz¹t, rozumiej¹c przez to traktowanie uwzglêdniaj¹ce potrzeby zwierzêcia i zapewniaj¹ce mu opiekê i ochronê. Ochrona
humanitarna ma na celu ochronê zwierz¹t przed zadawaniem im cierpieñ
ze strony cz³owieka. Nie jest to jednak jedyna postaæ ochrony zwierz¹t,
wyró¿nia siê tak¿e: ochronê u¿ytkow¹, gatunkow¹ i weterynaryjn¹, podkreœlaj¹c i¿ nie jest to podzia³ roz³¹czny, a poszczególne aspekty ochrony mog¹
siê na siebie nak³adaæ25.
Przepis art. 5 ustawy stanowi, i¿ ka¿de zwierzê wymaga humanitarnego
traktowania, zaœ nieuzasadnione lub niehumanitarne zabijanie zwierz¹t oraz
znêcanie siê nad nimi jest zabronione.
3.
Rozdzia³ 11 ustawy zawiera przepisy karne, których wspólnym
celem jest ochrona zwierz¹t przed zadawaniem im cierpienia. Nale¿y zapisy dotycz¹ce problematyki prawnej ogrodów zoologicznych (art. 19 i 20 u.o.z.) zosta³y
uchylone i przejête przez ustawê o ochronie przyrody.
23
Dz. U. Nr 135, poz. 289 ze zm.
24
W. Radecki: Ustawy o ochronie zwierz¹t, o doœwiadczeniach na zwierzêtach –
z komentarzem. Warszawa 2007, s. 155.
25
A.Lipiñski: Prawne podstawy ochrony œrodowiska. Bydgoszcz 1996, s.407-408.
PROKURATOR 3-4(39-40)/2009
93
Sylwia Rogala-Walczyñska
znaczyæ, ¿e w wersji pierwotnej ustawa o ochronie zwierz¹t przewidywa³a
szerszy katalog czynów zabronionych, ni¿ jest to obecnie. I tak w myœl art.
36 ust. 1 u.o.z. sprawca, który narusza³ zakaz, o którym mówi art. 20
u.o.z., podlega³ grzywnie, karze ograniczenia wolnoœci albo pozbawienia
wolnoœci do roku. Zakaz wymieniony w art. 20 u.o.z. dotyczy³ utrzymywania i hodowania, poza ogrodami zoologicznymi i w³aœciwymi placówkami
naukowymi oraz cyrkami, zwierz¹t drapie¿nych i jadowitych26 groŸnych dla
¿ycia ludzi b¹dŸ zwierz¹t. Przepisy art. 36 u.o.z. (ust. 1 i 2) zosta³y uchylone
moc¹ ustawy o ochronie przyrody (art. 138) z 16 kwietnia 2004 r.27
Natomiast art. 36 ust. 2 u.o.z penalizowa³ naruszenie zakazu, o którym
mowa w art. 26 ust. 1 (pod groŸb¹ grzywny, kary ograniczenia wolnoœci
albo pozbawienia wolnoœci do roku). Przepis art. 26 ust. 1 u.o.z. zabrania³
przetrzymywania, obrotu oraz przewo¿enia przez granicê pañstwa bez wymaganego zezwolenia zwierz¹t, ich czêœci i produktów pochodnych, podlegaj¹cych ograniczeniom na podstawie umów miêdzynarodowych, których
Rzeczpospolita Polska jest stron¹. Dawne przestêpstwo z art. 36 ust. 2
u.o.z. dziœ stanowi wystêpek z art. 128 ustawy o ochronie przyrody.28
W aktualnym stanie prawnym na gruncie u.o.z. mamy zatem do czynienie jedynie z dwoma przestêpstwami (stypizowanymi w art. 35 ust.; 1 oraz 35
26
Zwraca³o uwagê doœæ niefortunne sformu³owanie „zwierzêta drapie¿ne i jadowite”, gdzie ustawodawca poprzez u¿ycie spójnika „i” doprowadzi³ do sytuacji, w której
dla bytu odpowiedzialnoœci karnej sprawcy konieczne by³o, aby zwierzê by³o jednoczeœnie drapie¿ne i jadowite (co zdarza siê niezbyt czêsto), a przy tym jeszcze groŸne dla
¿ycia ludzi lub zwierz¹t
27
Dz. U. Nr 92, poz. 880
28
Art. 128. Kto:
1) bez dokumentu wymaganego na podstawie przepisów, o których mowa w art. 61
ust. 1, lub wbrew jego warunkom przewozi przez granicê Unii Europejskiej okaz
gatunku podlegaj¹cego ochronie na podstawie przepisów, o których mowa w art. 61
ust. 1;
2) narusza przepisy prawa Unii Europejskiej dotycz¹ce ochrony gatunków dziko ¿yj¹cych zwierz¹t i roœlin w zakresie regulacji obrotu nimi poprzez: a)nieprzedk³adanie
zg³oszenia importowego, b)u¿ywanie okazów okreœlonych gatunków w innym celu
ni¿ wskazany w zezwoleniu importowym, c)korzystanie w sposób nieuprawniony ze
zwolnieñ od nakazów przy dokonywaniu obrotu sztucznie rozmno¿onymi roœlinami,
d)oferowanie zbycia lub nabycia, nabywanie lub pozyskiwanie, u¿ywanie lub wystawianie publicznie w celach zarobkowych, zbywanie, przetrzymywanie lub przewo¿enie w celu zbycia okazów okreœlonych gatunków roœlin lub zwierz¹t, e)u¿ywanie
zezwolenia albo œwiadectwa dla okazu innego ni¿ ten, dla którego by³o ono wydane,
f)sk³adanie wniosku o wydanie zezwolenia importowego, eksportowego, reeksportowego, lub œwiadectwa bez poinformowania o wczeœniejszym odrzuceniu wniosku podlega karze pozbawienia wolnoœci od 3 miesiêcy do lat 5. Por. na ten temat
M. Mozgawa: Prawna ochrona zwierz¹t, Lublin 2002, s. 173 i n.
94
Prawnokarna ochrona zwierz¹t
ust. 2 u.o.z.). Oczywiœcie, ustawa przewiduje równie¿ szereg wykroczeñ (art.
37-37b), których analiza przekracza jednak ramy niniejszego opracowania.
Przestêpstwo z art. 35 ust.1 polegaj¹ce na nieuzasadnionym lub
niehumanitarnym zabijaniu lub uœmiercaniu zwierz¹t z naruszeniem
przepisów art. 6 ust.1, art. 33 lub 34 ust. 1-4 oraz znêcanie siê nad zwierzêtami w sposób okreœlony w art. 6 ust.2. jest zagro¿one kar¹ grzywny,
ograniczenia wolnoœci i pozbawienia wolnoœci do roku.29 Przedmiotem
ochrony tego przepisu jest ¿ycie zwierz¹t oraz ich wolnoœæ od zbêdnego bólu
i cierpienia.30 Nieuzasadnione zabicie zwierzêcia znaczy tyle, co zabicie bezpodstawne (bez powodu lub te¿ z powodu oczywiœcie b³ahego),
a o tym kiedy zabicie zwierzêcia jest uzasadnione mówi wprost art. 33 ust. 1
u.o.z. (o czym piszê w dalszej czêœci artyku³u)31. W¹tpliwoœci mog¹ powstawaæ co do zakresu nieostrego znamienia zabicie niehumanitarne, bowiem w tym przypadku próba siêgniêcia do jego potocznego znaczenia
niewiele wnosi. Jak podkreœla siê w doktrynie niehumanitarny czyli nieludzki sposób zabicia zwierzêcia, to byæ mo¿e taki, który w ra¿¹cy sposób odbiega od przyjêtych zwyczajów czy norm wystêpuj¹cych przy uœmiercaniu zwierz¹t32. Zasadnie podnosi M.Mozgawa, ¿e nie mo¿e tu natomiast wchodziæ
w grê element szczególnego okrucieñstwa wobec zwierzêcia (przy uœmiercaniu go) bowiem znamiê to (tzn. szczególnego okrucieñstwa) wystêpuje
w typie kwalifikowanym (35 ust. 2 u.o.z.)33. Trzeba wyraŸnie podkreœliæ, i¿
29
M. Mozgawa: Prawnokarna…, ibidem., s.16.
W. Radecki (w): M. Bojarski, W. Radecki: Przewodnik po pozakodeksowym
prawie karnym, Wroc³aw 1998, s.169.
31
Jak zauwa¿aj¹ P.Koz³owska i M.Szwarczyk „Wydaje siê, ¿e pod pojêciem nieuzasadnione zabijanie zwierz¹t bêdzie mieœci³o siê pozbawienie ¿ycia bez oparcia
prawnego lub te¿ wbrew zasadom lub trybom normatywnie okreœlonym np. w prawie
³owieckim, jak równie¿ zabicie zwierzêcia bez powodów lub przyczyn, które zwyczajowo takie zachowanie uprawniaj¹ (np. dla futra). Nieuzasadnione zabicie zwierzêcia
bêdzie mia³o miejsce zawsze wtedy, gdy nie istnia³ powszechnie akceptowany powód
czy podstawa, która by w sposób racjonalny i obiektywny, jak te¿ prawny usprawiedliwia³a pozbawienie ¿ycia zwierzêcia. Nieuzasadnionym bêdzie zawsze zabicie zwierzêcia, które w obiektywnym odczuciu, odbiorze spo³ecznym wywo³aæ mo¿e oburzenie czy
zgorszenie. Ocena, czy w konkretnym przypadku postawa usprawiedliwiaj¹ca uœmiercenie zwierzêcia (i tym samym powoduj¹ca, ¿e dzia³anie sprawcy jest uzasadnione - a wiêc
legalne) istnieje, musi byæ dokonywana z uwzglêdnieniem wa¿noœci dobra prawnego,
którego wartoœæ zosta³a przez ustawê wysuniêta na plan pierwszy.” P.Koz³owska,
M.Szwarczyk: Prawnokarna ..., op.cit.,s. 65.
32
M. Mozgawa: Pies (i inne zwierzêta) a prawo karne, w: Przestêpstwo – kara –
polityka kryminalna, Ksiêga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Tomasza Kaczmarka, Zakamycze 2006, s. 466; M.Mozgawa: Prawnokarna..., op.cit., s. 17.
33
M. Mozgawa: Prawnokarne aspekty ochrony zwierz¹t, w: M. Mozgawa: Prawna
ochrona zwierz¹t, Lublin 2002, s. 169.
30
PROKURATOR 3-4(39-40)/2009
95
Sylwia Rogala-Walczyñska
zabicie zwierzêcia mo¿e byæ tylko nieuzasadnione, ale dokonane w sposób
humanitarny, albo te¿ uzasadnione ale niehumanitarne.
Stosownie do art. 33 ust. 1 zabicie zwierzêcia mo¿e byæ uzasadnione
tylko wtedy, gdy zachodzi jedna przyczyn wyczerpuj¹co w tym przepisie
wymienionych, tj.:
1. potrzeba gospodarcza,
2. wzglêdy humanitarne,
3. koniecznoϾ sanitarna,
4. nadmierna agresywnoœæ, powoduj¹ca bezpoœrednie zagro¿enie dla
zdrowia lub ¿ycia ludzkiego, a tak¿e dla zwierz¹t hodowlanych lub dziko
¿yj¹cych,
5. potrzeby nauki, z zastrze¿eniem przepisów o doœwiadczeniach na zwierzêtach,
6. wykonywanie zadañ zwi¹zanych z ochron¹ przyrody;
W sytuacji, okreœlonej w art. 33 ust. 1 pkt. 2–5 zwierzê mo¿e byæ
uœmiercone za zgod¹ w³aœciciela, a w przypadku braku jego zgody, na podstawie orzeczenia lekarza weterynarii, jednak¿e ustalenie w³aœciciela i uzyskanie jego zgody nie dotyczy zwierz¹t chorych na choroby zwalczane
z urzêdu (art. 33 ust. 20).34 Gdy œmieræ zwierzêcia nastêpuje w ramach
eutanazji (art. 33 ust. 3) to potrzebê uœmiercenia stwierdza lekarz weterynarii, inspektor Towarzystwa Opieki nad Zwierzêtami w Polsce lub innej
organizacji o podobnym statutowym dzia³aniu, funkcjonariusz Policji, stra¿y
miejskiej, stra¿y granicznej, pracownik S³u¿by Leœnej lub S³u¿by Parków
Narodowych oraz stra¿nik Pañstwowej Stra¿y £owieckiej lub Rybackiej.35
Odpowiedzialnoœci karnej z art. 35 ust. 1 podlega tak¿e ten, kto dokonuje uboju zwierzêcia z naruszeniem przepisów art. 34 ust. 1-4
u.o.z. I tak np. zwierzê krêgowe36 w ubojni mo¿e zostaæ uœmiercone tylko
po uprzednim pozbawieniu œwiadomoœci przez osoby posiadaj¹ce odpowiednie kwalifikacje, natomiast w uboju domowym zwierzêta kopytne
mog¹ byæ uœmiercane tylko po uprzednim ich pozbawieniu œwiadomoœci
przez przyuczonego ubojowca 37 (art. 34 ust. 1 i 3 u.o.z.).38
34
M.Mozgawa: Prawnokarna…, op. cit., s.18.
G. Rejman: Ochrona…, op. cit., s.278.
36
Przez zwierzê krêgowe rozumie siê zwierzêta najbardziej zorganizowane,
o dwubocznej symetrii cia³a, szkielecie kostnym lub chrz¹stkowym, którego osi¹ jest
krêgos³up ³¹cz¹cy siê z czaszk¹. K. Kruk: Leksykon myœlistwa od A do Z. Kompendium wiedzy z zakresu sztuki ³owieckiej., Warszawa 2002, s. 232 i n.
37
Por. rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki ¯ywnoœciowej z 26 lutego
35
96
Prawnokarna ochrona zwierz¹t
Przepis art. 35 ust.1 zakazuje znêcania siê nad zwierzêtami, przez
co rozumie zadawanie lub œwiadome dopuszczanie do zadawania bólu lub
cierpieñ, a w szczególnoœci:
– umyœlne zranienie lub okaleczenie zwierzêcia, niestanowi¹ce dozwolonego prawem zabiegu lub doœwiadczenia na zwierzêciu;
– znakowanie zwierz¹t sta³ocieplnych przez wypalanie lub wymra¿anie;
– umyœlne u¿ywanie do pracy lub w celach sportowych albo rozrywkowych zwierz¹t chorych, w tym rannych lub kulawych, albo zmuszanie ich
do czynnoœci mog¹cych spowodowaæ ból;
– bicie zwierz¹t przedmiotami twardymi i ostrymi lub zaopatrzonymi
w urz¹dzenia obliczone na sprawianie specjalnego bólu, bicie po g³owie, dolnej czêœci brzucha, dolnych czêœciach koñczyn;
– przeci¹¿anie39 zwierz¹t poci¹gowych i jucznych ³adunkami w oczywisty
sposób nieodpowiadaj¹cymi ich sile i kondycji lub stanowi dróg lub zmuszanie takich zwierz¹t do zbyt szybkiego biegu;
– transport zwierz¹t, w tym zwierz¹t hodowlanych, rzeŸnych i przewo¿onych na targowiska, przenoszenie lub przepêdzanie zwierz¹t w sposób
powoduj¹cy ich zbêdne cierpienie i stres;
– u¿ywanie uprzê¿y, pêt, stela¿y, wiêzów lub innych urz¹dzeñ zmuszaj¹cych zwierzê do przebywania w nienaturalnej pozycji, powoduj¹cych
zbêdny ból, uszkodzenia cia³a albo œmieræ;
1999 r. w sprawie kwalifikacji osób uprawnionych do zawodowego uboju, dopuszczalnych metod uœmiercania zwierz¹t stosownie do gatunku oraz organów uprawnionych do
kontroli dzia³alnoœci osób, które zawodowo trudni¹ siê ubojem zwierz¹t lub dokonuj¹
uboju w ramach dzia³alnoœci hodowlanej lub gospodarczej (Dz. U. Nr 47, poz. 469).
38
Stosownie do art. 34 ust. 4 u.o.z. zabrania siê:
1) uœmiercania zwierz¹t w okresie stanowi¹cym 10 % czasu trwania ci¹¿y dla danego
gatunku, bezpoœrednio poprzedzaj¹cym planowany termin porodu, oraz 48 godzin
po porodzie, z wyj¹tkiem: a)uœmiercenia zwierz¹t w przypadkach okreœlonych
w ustawie z dnia 21 stycznia 2005 r. o doœwiadczeniach na zwierzêtach (Dz. U. Nr 33,
poz. 289 oraz z 2006 r. Nr 171, poz. 1225 i Nr 220, poz. 1600), b)koniecznoœci
bezzw³ocznego uœmiercenia, c)wydania przez powiatowego lekarza weterynarii decyzji nakazuj¹cej zabicie lub ubój zwierz¹t na podstawie art. 44 ust. 1 pkt 4 ustawy
z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierz¹t oraz zwalczaniu chorób
zakaŸnych zwierz¹t (Dz. U. Nr 69, poz. 625, z póŸn. zm.);
2) uboju lub uœmiercania zwierz¹t krêgowych przy udziale dzieci lub w ich obecnoœci;
3) wytrzewiania (patroszenia), oparzania, zdejmowania skóry, wêdzenia i oddzielania
czêœci zwierz¹t sta³ocieplnych, przed ustaniem odruchów oddechowych i miêœniowych.
39
Mówi¹c o „przeci¹¿aniu zwierz¹t” ustawa rozumie przez to zmuszanie do nadmiernego wysi³ku energetycznego, nieodpowiadaj¹cego mo¿liwoœciom kondycyjnym
zwierzêcia ze wzglêdu na jego stan fizyczny i zdrowotny (art. 4 pkt. 10 u.o.z.).
PROKURATOR 3-4(39-40)/2009
97
Sylwia Rogala-Walczyñska
–
–
–
–
–
–
–
dokonywanie na zwierzêtach zabiegów i operacji chirurgicznych przez
osoby nieposiadaj¹ce wymaganych uprawnieñ b¹dŸ niezgodnie z zasadami sztuki lekarsko-weterynaryjnej, bez zachowania koniecznej ostro¿noœci i oglêdnoœci oraz w sposób sprawiaj¹cy ból, któremu mo¿na by³o
zapobiec;
z³oœliwe straszenie lub dra¿nienie zwierz¹t;
utrzymywanie zwierz¹t w niew³aœciwych warunkach bytowania40, w tym
utrzymywanie ich w stanie ra¿¹cego niechlujstwa oraz w pomieszczeniach albo klatkach uniemo¿liwiaj¹cych im zachowanie naturalnej pozycji;
porzucanie zwierzêcia, a w szczególnoœci psa lub kota, przez w³aœciciela
b¹dŸ przez inn¹ osobê, pod której opiek¹ zwierzê pozostaje;
stosowanie okrutnych metod w chowie lub hodowli zwierz¹t41;
trzymanie zwierz¹t na uwiêzi42, która powoduje u nich uszkodzenie cia³a lub cierpienie oraz nie zapewnia mo¿liwoœci niezbêdnego ruchu;
organizowanie walk zwierz¹t (art. 6 ust. 2 u.o.z.).
Chocia¿ ustawodawca w sposób doœæ klarowny przedstawi³ mo¿liwe sposoby znêcania siê nad zwierzêtami, to jednak nie jest to lista zamkniêta
(o czym przes¹dza sformu³owanie „w szczególnoœci”)43. Nale¿y s¹dziæ, i¿
w praktycznym stosowaniu ustawy przy ocenie czy dane zachowanie stanowi
znêcanie siê nad zwierzêciem nale¿y stosowaæ posi³kowo pogl¹dy wypracowane w tym zakresie przez doktrynê i orzecznictwo na gruncie przepisów
typizuj¹cych przestêpstwo znêcania siê nad cz³owiekiem (art. 184 k.k.
40
Ustawa definiuje „w³aœciwe warunki bytowania” jako zapewnienie zwierzêciu mo¿liwoœci egzystencji, zgodnie z potrzebami danego gatunku, rasy, p³ci i wieku
(art. 4 pkt. 15 u.o.z.). A contrario „niew³aœciwe warunki bytowania” to niezapewnienie zwierzêciu takowych mo¿liwoœci egzystencji.
41
Przez „okrutne metody w chowie lub hodowli zwierz¹t” - ustawa rozumie
dzia³ania lub zaniechania cz³owieka prowadz¹ce w sposób oczywisty do zmian patologicznych w organizmie zwierzêcia (somatycznych lub psychicznych), zw³aszcza w postaci
skutków znoszenia dotkliwego bólu, przymuszania do okreœlonego zachowania siê (uleg³oœci) g³odem, pragnieniem, dzia³aniem pr¹du elektrycznego (z wyj¹tkiem u¿ywania
pastuchów elektrycznych, treserów oraz urz¹dzeñ elektrycznych s³u¿¹cych do przepêdu
zwierz¹t) b¹dŸ innymi zabiegami tego rodzaju, w szczególnoœci karmienie i pojenie
zwierz¹t przemoc¹ (art.4 pkt. 7 u.o.z.).
42
Mówi¹c o „uwiêzi” ustawa rozumie przez to wszelkie urz¹dzenia mechaniczne krêpuj¹ce swobodê ruchów zwierzêcia, w zakresie mo¿liwoœci przemieszczania siê
ponad ustalony zakres, jak te¿ niektóre urz¹dzenia do kierowania ruchami zwierzêcia
w sposób zamierzony przez cz³owieka (art. 4 pkt. 14).
43
M.Mozgawa: Pies..., op.cit., s. 467.
98
Prawnokarna ochrona zwierz¹t
z 1969 r. i art. 207 k.k. z 1997 r.), oczywiœcie przy uwzglêdnieniu specyfiki
przedmiotu czynnoœci wykonawczej44. Mo¿na zatem stwierdziæ, i¿ znêcanie
jest dzia³aniem z³o¿onym z szeregu powtarzaj¹cych siê czynnoœci, nakierowanych na zadawanie bólu. Zasadne jest równie¿ twierdzenie, i¿ nawet jednorazowe zachowanie mo¿na uznaæ jako znêcanie siê nad zwierzêtami byle odznacza³o siê w³aœciw¹ intensywnoœci¹ w zadawaniu dolegliwoœci fizycznych.45
Zdaniem M. Mozgawy w przypadku znêcania siê nad zwierzêtami mog¹
mieæ miejsce tak¿e dotkliwe cierpienia moralne, np. w wyniku z³oœliwego
straszenia zwierz¹t lub porzucenia zwierzêcia.46
W art. 35 ust. 2 ustawodawca przewiduje typ kwalifikowany tego
przestêpstwa, je¿eli sprawca zabija zwierzê albo znêca siê nad nim ze
szczególnym okrucieñstwem. Podlega on wtedy karze grzywny, ograniczenia wolnoœci lub pozbawienia wolnoœci do lat 2. Przedmiotem ochrony
tego przepisu, jest ¿ycie zwierz¹t oraz ich wolnoœæ od zbêdnego bólu i cierpienia.
Odwo³uj¹c siê do orzecznictwa i doktryny nale¿y uznaæ, ¿e dzia³anie ze
szczególnym okrucieñstwem zachodzi w sytuacji, gdy zachowanie sprawcy
znacznie wykracza poza potrzebê realizacji zamierzonego skutku w postaci
odebrania ¿ycia zwierzêciu, w szczególnoœci, gdy s¹ one niepotrzebne do osi¹gniêcia tego skutku.47 Mo¿e chodziæ o takie zachowanie sprawcy, który poza
czynnoœci¹ prowadz¹c¹ bezpoœrednio do pozbawienia ¿ycia wykonuje inne
czynnoœci powoduj¹ce dodatkowe cierpienia ofiary (np. tortury), które zaspokajaj¹ okreœlone potrzeby sprawcy, realizowane bez ¿adnego powodu.48 Ta
ustawowa definicja pozwala równie¿ na przeprowadzenie granicy miêdzy
44
M.Mozgawa: Prawnokarna..., op.cit., s. 20.
P. Koz³owska, M. Szwarczyk: Prawnokarna…, op. cit., s. 66.
46
M. Mozgawa: O prawnokarnej ochronie zwierz¹t. Rzeczpospolita z dnia
28 lutego 2001 r., s. C3.
47
M. Gabriel-Wêglowski: Przestêpstwa przeciwko humanitarnej ochronie zwierz¹t. Toruñ 2008, s.104.
48
Wyrok SA z dnia 13 grudnia 2001 r., II Aka 168/00, Prokuratura i Prawo
2002, nr 7-8, poz.24. Jak zauwa¿y³ S.A. w £odzi w wyroku z dnia 8 lutego 2007 r.
(AKa 4/07), wydanym na gruncie art. 148 § 2 pkt. 1 k.k., „Pogl¹dy judykatury dotycz¹ce wyk³adni pojêcia „szczególne okrucieñstwo” (...) odnosz¹ siê do takich sytuacji, gdy
sprawcy (sprawca) dzia³aj¹ od pocz¹tku z zamiarem zabójstwa, które dokonuj¹ „na raty”,
po to, by zwiêkszyæ przed œmierci¹ cierpienia ofiary. „Szczególne okrucieñstwo” jako
znamiê kwalifikuj¹ce przestêpstwo zabójstwa wymaga co do zasady dzia³ania z zamiarem
bezpoœrednim, o szczególnym zabarwieniu - w³aœnie poprzez chêæ wyrz¹dzenia ponad
potrzebê do realizacji celu - dolegliwoœci fizycznych lub psychicznych”. Prok. i Pr. 2008/
/5/28, KZS 2008/5/86. Przy odpowiedniej modyfikacji (z uwagi na przedmiot czynnoœci wykonawczej) pogl¹d ten jest zasadny równie¿ na gruncie art. 35 u.o.z.
45
PROKURATOR 3-4(39-40)/2009
99
Sylwia Rogala-Walczyñska
zabiciem niehumanitarnym, a zabiciem zwierzêcia ze szczególnym udrêczeniem. S³usznie podnosi M.Mozgawa „to co nie stanowi jeszcze szczególnego
okrucieñstwa) implikuj¹cego odpowiedzialnoœæ z art. 35 ust. 2 u.o.z.),
w pewnych przypadkach mo¿e byæ ujmowane jako zabicie niehumanitarne (skutkuj¹ce odpowiedzialnoœci¹ z art. 35 ust. 1 u.o.z.)49.”
Szczególne okrucieñstwo, ustawa definiuje tylko w odniesieniu do zabijania zwierzêcia jako przedsiêbranie przez sprawcê dzia³añ charakteryzuj¹cych siê drastycznoœci¹ form, metod zadawania œmierci w sposób wyszukany lub powolny, obliczony z premedytacj¹ na zwiêkszenie rozmiaru cierpieñ
i czasu ich trwania (art. 4 pkt. 12 u.o.z.). O uznaniu czynu za szczególnie
okrutny decyduje intensywnoœæ cierpieñ zadawanych zwierzêciu, które
w odczuciu przeciêtnego cz³owieka przedstawiaj¹ siê jako szczególnie
okrutne np. oœlepienie lub ciê¿kie okaleczenie zwierzêcia.50
Ustawa nie definiuje znêcania siê nad zwierzêtami ze szczególnym okrucieñstwem, jednak ró¿nica miêdzy znêcaniem z art. 35 ust.1 , a szczególnym okrucieñstwem wyra¿a siê w szczególnym natê¿eniu dolegliwoœci zadawanych konkretnemu zwierzêciu.51 Przez szczególne okrucieñstwo nale¿y
rozumieæ œwiadome wyrz¹dzanie zwierzêciu dolegliwoœci fizycznych (lub psychicznych), znacznie wiêksze od tych, które s¹ w³aœciwe typowi podstawowemu, okreœlonemu w art. 35 ust. 1 u.o.z.52
Przestêpstwa stypizowne w art. 35 ust. 1 i 2 s¹ przestêpstwami powszechnymi, mog¹ byæ one pope³nione umyœlnie, zarówno w formie dzia³ania jak i zaniechania.53 Problem natomiast dotyczy form umyœlnoœci, przede
wszystkim przy znêcaniu siê ze szczególnym okrucieñstwem. Choæ w doktry49
M.Mozgawa: Pies ..., op.cit., s. 468.
M. Bojarski, W. Radecki: Przewodnik po pozakodeksowym prawie karnym.
Wroc³aw 1998,
s. 181.
51
M. Szewczyk (w:) A. Zoll , Kodeks karny. Czêœæ szczególna. Komentarz do
art.117-277k.k. 2006, s.727.
52
Tak – na gruncie art.; 207 k.k. – M. Szewczyk: Kodeks ..., op.cit., s. 727.
53
Z ogólnopolskich badañ przeprowadzonych przez M. Mozgawê (za okres od 24
paŸdziernika 1997 do 30 czerwca 1999, a dotycz¹cych 1242 prowadzonych spraw
karnych o przestêpstwa z o.u.z.) wynika, ¿e typowym sprawc¹ tych przestêpstw jest
mê¿czyzna (91,7%), o wykszta³ceniu podstawowym lub zawodowym (³¹cznie – 75,1%),
¿onaty (43,0%), przewa¿nie nie pracuj¹cy (czêsto bêd¹cy na emeryturze lub rencie w sumie 54,3 %), z regu³y nie karany (81,5%), w oko³o 50 % przypadków w wieku
ponad 40 lat (przy czym nierzadkie s¹ skazania sprawców w wieku powy¿ej 70 lat). Gdy
chodzi o przestêpstwa wed³ug miejsca ich pope³nienia, to okaza³o siê, i¿ w 49,2% przypadków czynu dokonano w mieœcie, zaœ w 50,8% - na wsi. Jest rzecz¹ charakterystyczn¹,
¿e na 1242 analizowane sprawy a¿ w 866 (69,7%) ofiarami zachowañ sprawców by³y
psy. W 115 przypadkach chodzi³o o koty (9,3%). W 71 sprawach u¿yto ogólnego okreœlenia „zwierzêta gospodarskie” (5,7%). M.Mozgawa: Pies..., op.cit., s. 469.
50
100
Prawnokarna ochrona zwierz¹t
nie pojawiaj¹ siê pogl¹dy, i¿ w grê wchodzi tu zarówno zamiar bezpoœredni,
jak i ewentualny, to nie jest to jednak tak oczywiste54. Nale¿y bowiem zauwa¿yæ, i¿ szczególne okrucieñstwo jest znamieniem zawieraj¹cym nie tylko
element przedmiotowy, ale i podmiotowy, wskazuj¹cy na szczególne nastawienie sprawcy55. To zaœ rodzi uzasadnione w¹tpliwoœci, co do mo¿liwoœci
przyjêcia zamiaru ewentualnego przy znêcaniu siê ze szczególnym okrucieñstwem.56
4.
Na marginesie prowadzonych rozwa¿añ warto przez chwilê zatrzymaæ siê przy problematyce procederu obcinania (kopiowania) uszu i ogonów psom. Nale¿y przypomnieæ, i¿ ustawodawca zakazuj¹c znêcania siê
nad zwierzêtami wyró¿ni³ w art. 6 ust. 2 u.o.z. m.in. umyœlne zranienie lub
okaleczenie zwierzêcia, niestanowi¹ce dozwolonego prawem zabiegu (art.
6 ust. 2 pkt. 1) oraz dokonywanie na zwierzêtach zabiegów i operacji chirurgicznych przez osoby nie posiadaj¹ce uprawnieñ b¹dŸ niezgodne z zasadami sztuki lekarsko-weterynaryjnej, bez zachowania koniecznej ostro¿noœci i oglêdnoœci oraz w sposób sprawiaj¹cy ból, któremu mo¿na by³o zapobiec (art. 6 ust. 2 pkt. 8).
Przepis art. 27 ust. 1 u.o.z. formu³uje dwa podstawowe warunki
dotycz¹ce wszelkich zabiegów lekarsko – weterynaryjnych przeprowadzanych na zwierzêtach, a mianowicie: wymagania dotycz¹ce celu, którym
mo¿e byæ tylko: a) ratowanie ¿ycia lub zdrowia zwierzêcia, b) konieczne
ograniczenia populacji oraz wymagania dotycz¹ce osoby prowadz¹cej zabieg, któr¹ mo¿e byæ wy³¹cznie osoba uprawniona.
Natomiast ust. 2 art. 27 obejmuje trojakiego rodzaju zabiegi wykonywane na zwierzêtach: lekarsko-weterynaryjne; zootechniczne; inne wynikaj¹ce z technologii produkcji. A zatem ustanowione w tym przepisie wymagania obejmuj¹, od strony osób wykonuj¹cych zabiegi, posiadanie kwalifikacji okreœlonych w odrêbnych przepisach i od strony sposobu
wykonywania zabiegów zachowania koniecznej ostro¿noœci, zapewniaj¹c
ograniczenie cierpieñ i stresu zwierzêcia.
Zabiegi lekarsko – weterynaryjne wykonywane na zwierzêtach w sytuacji niespe³niania, któregokolwiek z wymienionych warunków uznawane s¹
54
P. Koz³owska, M. Szwarczyk: Prawnokarna ..., op.cit. s. 67; W.Radecki: Przewodnik po pozakodeksowym prawie karnym, Wroc³aw 1988, s. 175.
55
A. Zoll w pracy zbiorowej: Kodeks karny. Czêœæ szczególna. Komentarz do art.
117–277 kodeksu karnego, pod red. A. Zolla, Wolters Kluwer 2006, s. 249.
56
Por. na ten temat M.Mozgawa: Prawnokarna..., op.cit., s. 21.
PROKURATOR 3-4(39-40)/2009
101
Sylwia Rogala-Walczyñska
za zranienie lub okaleczenie zwierzêcia, które nie stanowi¹ zgodnego
z prawem zabiegu. Naruszenie nakazów i zakazów ujêtych w art. 27 zosta³o uznane za wykroczenie, za które przewidziano karê aresztu lub grzywny,
a tak¿e (fakultatywnie) nawi¹zkê w wysokoœci 1000 z³ na cele zwi¹zane
z ochron¹ zwierz¹t.57
Analizuj¹c powy¿sze przepisy nale¿y dodaæ, ¿e art. 27 nie przedstawia
w sposób jednoznaczny definicji zabiegów lekarsko – weterynaryjnych, zootechnicznych oraz innych zabiegów wynikaj¹cych z technologii produkcji,
jak równie¿ nie rozstrzyga w kategoryczny sposób problematyki obcinania
(kopiowania) ogonów i uszu psom. Z uwagi na to stwierdziæ trzeba, ¿e
kopiowanie uszu psom, skracanie im ogonów czy te¿ pozbawienie mo¿liwoœci wydawania g³osu oraz usuwanie pazurów i zêbów itp., co prawda ma
charakter zabiegów chirurgicznych, jednak¿e s¹ to zabiegi niezgodne z prawem i karalne na podstawie przepisów ustawy o ochronie zwierz¹t, poniewa¿ nie maj¹ nic wspólnego z ratowaniem zdrowia lub ¿ycia zwierzêcia. Ich
celem s¹ jedynie wzglêdy estetyczne i interes finansowy w³aœcicieli oraz lekarzy weterynarii.58
Nale¿y dodaæ, ¿e Krajowa Rada Lekarsko-Weterynaryjna stoi na stanowisku, ¿e wszelkie zabiegi, które nie wynikaj¹ ze wskazañ lekarsko-weterynaryjnych nie powinny byæ przez lekarzy weterynarii wykonywane59.
W piœmie z dnia 27 stycznia 2005r., rozes³anym do wszystkich wojewódzkich Lekarzy Weterynarii, G³ówny Lekarz Weterynarii zasygnalizowa³ podleg³ym pracownikom, ¿e tzw. kopiowanie ogonów i uszu u psów nie nale¿y
do zabiegów lekarsko – weterynaryjnych s³u¿¹cych ratowaniu ¿ycia lub
zdrowia zwierz¹t, w zwi¹zku z tym nie jest wedle ustawy o ochronie zwierz¹t zabiegiem legalnym. 60
5.
Przepisy art. 35 ustawy o ochronie zwierz¹t, w wielu przypadkach mog¹ pozostawaæ w rzeczywistym zbiegu z innymi przepisami typizuj¹cymi przestêpstwa.61 I tak np. zachowanie siê sprawcy przestêpstwa
z art.181 pkt. 1 ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r.,
zosta³o okreœlone jako przewo¿enie bez zezwolenia przez granicê pañstwa
57
W. Radecki: Ustawy o ochronie…, op. cit., s. 120 i n.
http://empatia.pl/str.php?dz=61&id=306 02 kwietnia 2009 r.
59
Stanowisko Krajowej Rady Lekarsko – Weterynaryjnej z dnia 11 maja 2004 r.,
w sprawie kosmetycznych zabiegów chirurgicznych u zwierz¹t towarzysz¹cych.
60
Pismo z dnia 27 stycznia 2005 r., Inspekcja Weterynaryjna, G³ówny Lekarz
Weterynarii, GIWz.III.401/AW-16/2005.
61
M. Mozgawa: Prawnokarna ochrona…, op. cit., s. 26.
58
102
Prawnokarna ochrona zwierz¹t
roœlin lub zwierz¹t z art. 61, a tak¿e ich rozpoznawalnych czêœci i produktów
pochodnych. Mo¿e zatem zdarzyæ siê sytuacja, w której przedmiotem czynnoœci wykonawczej jest ¿ywe zwierzê, które nielegalnie przewo¿one jest
przez granicê w warunkach powoduj¹cych jego cierpienie. Zdaniem
M. Kaczyñskiej i M. Pcha³ka „w takiej sytuacji dochodzi do tzw. rzeczywistego zbiegu przestêpstwa z art.128 pkt. 1 ustawy o ochronie przyrody oraz przestêpstwa z art. 35 u.o.z., który prowadzi do wymierzenia
kary ³¹cznej na podstawie art. 85 kodeksu karnego”.62 Oczywiœcie,
w przypadku wieloœci czynów mo¿emy mieæ do czynienia z rzeczywistym zbiegiem przestêpstw, jednak¿e nie mo¿emy te¿ wykluczyæ (jak siê zdaje doœæ
typowej sytuacji), kiedy w grê wchodzi jeden czyn i bêdzie mia³a zastosowanie kumulatywna kwalifikacja (art. 35 (ust. 1 lub 2) u.o.z. w zb. z art. 128
pkt. 1 ustawy o ochronie przyrody w zw. z art. 11 § 2 k.k.).
W wyroku z 22 czerwca 2006 r. (I AKa 199/06) SA w Katowicach
zasadnie uzna³, ¿e mo¿liwe jest pozostawanie w kumulatywnej kwalifikacji
przepisu art. 207 k.k. (znêcanie siê) oraz art. 35 ust. 1 u.o.z. w sytuacji,
gdy sprawca zabijaj¹c (w sposób nieuzasadniony) zwierzêta domowe nale¿¹ce do jego dzieci, jednoczeœnie znêca³ siê na dzieæmi63.
Inny problem odnosz¹cy siê do mo¿liwego zbiegu przepisów ma miejsce
na gruncie kodeksu karnego w zwi¹zku z przepisem art. 181 (§ 2 i 3),
w którym ustawodawca w § 2 postanowi³, ¿e ten kto wbrew przepisom
obowi¹zuj¹cym na terenie objêtym ochron¹, niszczy lub uszkadza roœliny lub
zwierzêta powoduj¹c istotn¹ szkod¹ podlega grzywnie, karze ograniczenia
wolnoœci albo pozbawienia wolnoœci do lat 2. Takiej samej karze podlega
sprawca, który niezale¿nie od miejsca czynu niszczy lub uszkadza roœliny lub
zwierzêta pozostaj¹ce pod ochron¹ gatunkow¹ powoduj¹c istotn¹ szkodê
o czym stanowi art. 181 § 3 k.k.64 Zatem zabicie zwierzêcia ze szczególnym
okrucieñstwem na terenie objêtym ochron¹ albo te¿ objêtego ochron¹ ga62
System odpowiedzialnoœci karnej za przestêpstwa lub wykroczenia przeciwko
gatunkom dzikiej fauny i flory zagro¿onym wyginiêciem. Warszawa 2004, s. 26.
63
Oskar¿ony strzelaj¹c z wiatrówki uœmierci³ œwinkê morsk¹ i kanarka, nale¿¹ce
do jego dzieci. Oskar¿ony œwiadomie i umyœlnie uœmierci³ te zwierzêta i by³ to element
psychicznego znêcania siê nad cz³onkami swojej rodziny. Jego dzia³anie by³o ponadto
podyktowane równie¿ chêci¹ sprawienia przykroœci cz³onkom rodziny, wyrazem zademonstrowania swej si³y, poczucia bezkarnoœci i podporz¹dkowania ich swojej woli. Zastosowana w tym przypadku przemoc skierowana zosta³a do otoczenia osób pokrzywdzonych, czyli zwierz¹t i mia³a na celu oddzia³ywanie na ich œwiadomoœæ oraz wolê.
Prokuratura i Prawo 2007, dodatek „Orzecznictwo” nr 4, poz. 23.
64
Por. M. Mozgawa: Prawnokarna…, op. cit., s. 26.
PROKURATOR 3-4(39-40)/2009
103
Sylwia Rogala-Walczyñska
tunkow¹, oczywiœcie pod warunkiem zaistnienia istotnej szkody65, skutkowaæ bêdzie przyjêciem kumulatywnej kwalifikacji art. 181 § 2 lub 3 k.k.
w zb. z art. 35 ust. 2 u.o.z. w zw. z art. 11 § 2 k.k.66
Ustawa z dnia 13 paŸdziernika 1995r. prawo ³owieckie w art. 53 pkt.
5 penalizuje pod groŸb¹ kary pozbawienia wolnoœci do lat 5, zachowanie
siê sprawcy polegaj¹ce na wchodzeniu w posiadanie zwierzyny za pomoc¹
broni i amunicji innej ni¿ myœliwska, trucizn, œrodków i materia³ów wybuchowych, karm¹ o w³aœciwoœciach odurzaj¹cych, sztucznego œwiat³a, wnyków,
lepów, ¿elaz, do³ów, samostrza³ów lub rozkopowynia nor i innych niedozwolonych œrodków. Wed³ug W. Radeckiego praktycznie donios³a mo¿e okazaæ
siê sytuacja schwytania we wnyki lub sid³a kiedy to zwierzê ginie w mêczarniach.67 Nale¿y przyj¹æ, ¿e w takim przypadku zasadne bêdzie zastosowanie kumulatywnej kwalifikacji przepisu art. 35 u.o.z. w zb. z art. 53 pkt. 5
prawa ³owieckiego w zw. z art. 11 § 2 k.k.
Zdaniem M. Mozgawy mo¿liwy jest rzeczywisty zbieg przepisu art. 35
ust. 1 u.o.z. z przepisem art. 160 § 1 k.k. (nara¿enie cz³owieka na bezpoœrednie niebezpieczeñstwo utraty zdrowia). Nieuzasadnione pozbawienie
¿ycia zwierzêcia czêsto wyra¿a siê w zabiciu go z broni palnej, jednak¿e
mo¿e wyst¹piæ sytuacja gdzie w pobli¿u zwierzêcia znajduje siê jego w³aœciciel lub inna osoba, która mog³aby zostaæ zraniona a nawet zabita. Dlatego
w takim przypadku kumulatywna kwalifikacja przepisów art. 35 ust. 1
u.o.z. w zb. art. 160 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. jest zasadna.68
Na tle art. 35 najwiêkszym jednak praktycznym problemem jest kwestia zbiegu z przepisem art. 288 k.k. (niszczenie, uszkadzanie lub czynienie
niezdatnej do u¿ytku cudzej rzeczy). W tym przypadku nale¿y wyjœæ od
pytania czy zwierzê jest rzecz¹ i czy mo¿e byæ przedmiotem przestêpstwa
z art. 288 § 1 k.k. Jak ju¿ by³a o tym mowa przepis art. 1 ust. 1 ustawy
o ochronie zwierz¹t udziela nam odpowiedzi, ¿e zwierzê nie jest rzecz¹.
Jednak w ust. 2 tego przepisu stanowi, i¿ w sprawach nieuregulowanych
w ustawie stosuje siê odpowiednio przepisy dotycz¹ce rzeczy. Pozwala to
np. na przenoszenie w³asnoœci zwierzêcia, choæ wykonywanie prawa w³asnoœci jest ograniczone, w szczególnoœci przez ustanowienie zakazu z³ego ich
traktowania lub ra¿¹cego zaniedbywania.69 Z uwagi na to, ¿e przedmiotem
65
Na temat istotne szkody por. M. Kulik (w): Kodeks karny. Praktyczny komentarz,
pod red. M. Mozgawy, Wolters Kluwer 2007, s. 355.
66
W. Radecki, Ustawy o ochronie…, op. cit., s. 168.
67
W. Radecki: Ustawy o ochronie zwierz¹t z komentarzem. Wroc³aw 1998, s. 100.
68
M. Mozgawa: Prawnokarna…, op. cit., s. 27.
69
Z. Radwañski: Prawo cywilne-czêœæ ogólna. Warszawa 2002, s. 114.
104
Prawnokarna ochrona zwierz¹t
ochrony przepisów art. 35 u.o.z. jest ¿ycie zwierz¹t oraz ich wolnoœæ od
zbêdnego cierpienia, tak wiêc, nie ma przeciwwskazañ aby uznaæ, ¿e materialna ochrona zwierz¹t jest kwesti¹ nie uregulowan¹ w ustawie o ochronie
zwierz¹t, dlatego w tym kontekœcie nale¿y stosowaæ przepisy dotycz¹ce
rzeczy. Zatem w ka¿dym przypadku, kiedy zwierzê nie stanowi w³asnoœci
sprawcy, zaœ jego wartoœæ przekracza 250 z³otych70, a czyn wyra¿a siê
w umyœlnym zabiciu czy uszkodzenia cia³a zwierzêcia zasadne jest stosowanie kumulatywnej kwalifikacji (art. 35 ust. 1 lub 2 u.o.z. w zb. z art. 288
§ 1 k.k. w zw. z art. 11§ 2 k.k.)71.
6.
W przypadku przestêpstw stypizowanych w art. 35 u.o.z. ustawodawca w ust. 1 przewidzia³ sankcje w postaci kary grzywny, ograniczenia
wolnoœci lub pozbawienia wolnoœci do 1 roku. Za pope³nienie przestêpstw
okreœlonych w ust. 2 art. 35 u.o.z. przewidziano karê grzywny, ograniczenia wolnoœci lub pozbawienia wolnoœci do lat 2. W razie skazania za przestêpstwa okreœlone w art. 35 ust. 1 u.o.z. s¹d mo¿e orzec przepadek zwierzêcia je¿eli sprawc¹ przestêpstwa jest w³aœciciel zwierzêcia, natomiast
w postaci kwalifikowanej (art. 35 ust.2) orzeczenie przepadku jest obligatoryjne (oczywiœcie, równie¿ wtedy, gdy sprawc¹ jest w³aœciciel zwierzêcia).
Ponadto art. 35 ust. 4–5 u.o.z., przewiduje mo¿liwoœæ zastosowania
œrodków karnych, a mianowicie:
– zakazu wykonywania okreœlonego zawodu, który jest zwi¹zany z wykorzystywaniem zwierz¹t lub oddzia³ywaniem na nie, np.: zakaz wykonywania zawodu weterynarza,
– prowadzenia okreœlonej dzia³alnoœci lub wykonywania czynnoœci wymagaj¹cych, zezwolenia które s¹ zwi¹zane z wykorzystywaniem zwierz¹t
lub oddzia³ywaniem na nie,
– przepadku narzêdzi lub przedmiotów s³u¿¹cych do pope³nienia przestêpstwa oraz przedmiotów pochodz¹cych z przestêpstwa,
– nawi¹zkê w wysokoœci od 25 z³ do 2500 z³ na cel zwi¹zany z ochron¹
zwierz¹t, wskazany przez s¹d.
Orzekanie zakazu, nawi¹zki oraz przepadku narzêdzi lub przedmiotów
odnosi siê zarówno do podstawowej jak i kwalifikowanej postaci przestêpstwa. Podejmuj¹c zagadnienia wymiaru kary prawnokarnej ochrony zwie70
W przypadku kiedy wartoœæ zwierzêcia jest mniejsza ni¿ 250 z³. w grê wejdzie
przepis art. 124 kodeksu wykroczeñ.
71
M. Mozgawa: Prawnokarna…, op. cit., s. 27.
PROKURATOR 3-4(39-40)/2009
105
Sylwia Rogala-Walczyñska
rz¹t nale¿y wskazaæ jakie kary i œrodki karne zastosowano w praktyce s¹dowej.
Ogółem
Bezwzględne
pozbawienie
wolności
Pozbawienie
wolności
z warunkowym
zawieszeniem
Grzywna
Ograniczenie
wolności
Środki karne
Prawomocnie skazani doroœli z art. 35 ustawy z 21 sierpnia 1997 r.
o ochronie zwierz¹t (skazani wed³ug czynu g³ównego).
2003
2004
2005
2006
275
367
396
430
7
4
9
15
113
150
152
177
95
124
138
144
60
85
97
91
0
4
0
3
2007
486
10
207
156
107
6
Rok
W latach 2003–2007 za przestêpstwa z art. 35 ustawy o ochronie
zwierz¹t prawomocnie skazano ogó³em 1954 osób doros³ych72. Na karê
pozbawienia wolnoœci: bezwzglêdn¹ – 45 osób, z warunkowym zawieszeniem – 799 osób. Na samoistn¹ grzywnê skazano ³¹cznie 657 osób. Karê
ograniczenia wolnoœci odnotowano w 440 przypadkach. Natomiast samoistny œrodek karny orzeczono wobec 13 osób. Widzimy zatem, i¿ s¹dy nie
by³y zbyt surowe wobec sprawców analizowanego przestêpstwa; dominuje
kara pozbawienia wolnoœci z warunkowym zawieszeniem jej wykonania
(40,9% ogó³u skazañ) oraz kara grzywny (33,6%). Do rzadkoœci nale¿y stosowanie bezwzglêdnej kary pozbawienia wolnoœci (2,3%), a umiarkowan¹
„popularnoœci¹” cieszy siê równie¿ kara ograniczenia wolnoœci (22,5%).
Charakterystyczne jest jednak to, i¿ w ostatnich latach wzrasta liczba wszczêtych postêpowañ z art. 35 u.o.z. (por. dane poni¿ej), co mo¿e œwiadczyæ
o tym, i¿ coraz wiêksz¹ wagê organa œcigania przywi¹zuj¹ do tej problematyki.
72
Wed³ug badañ przeprowadzonych przez M. Mozgawê w latach 1997–1999 za
przestêpstwo z art. 35 ust. 1 u.o.z. s¹dy skaza³y 215 sprawców, w tym 65 na karê
pozbawienia wolnoœci (6 – bezwzglêdn¹, 59 – z warunkowym zawieszeniem), za przestêpstwo z art. 35 ust. 2 skazano 80 sprawców, w tym 31 na karê pozbawienia wolnoœci (4 – bezwzglêdn¹, 27 – z warunkowym zawieszeniem). M. Mozgawa: Prawnokarna
ochrona zwierz¹t, Lublin 2001, s. 35 i n.
106
Prawnokarna ochrona zwierz¹t
Znêcanie siê nad zwierzêtami, art. 35 ust.1 ustawy o ochronie zwierz¹t.
Rok
Liczba
postępowań
wszczętych
Liczba
przestępstw
stwierdzonych
Wskaźnik
wykrycia
w%
Liczba
podejrzanych
2008
2007
2006
2005
2004
2003
1940
1522
1526
1418
1283
1187
1504
1237
1132
1129
991
845
65,6
70,2
69,5
69,1
69,4
64,8
870
768
677
666
590
450
Źródło: Komenda Główna Policji73
Reasumuj¹c, nale¿y zauwa¿yæ, ¿e czêsto niew³aœciwe postêpowanie
w stosunku do zwierz¹t wynika z niewiedzy, starych przyzwyczajeñ czy z³ej
tradycji. Jednak¿e narastaj¹cy wzrost œwiadomoœci spo³ecznej skutkuje
czêstszym zawiadamianiem o podejrzeniu pope³nienia przestêpstwa, co
z kolei daje mo¿liwoœæ skutecznego dzia³ania organów œcigania przeciwko zamachom na dobrostan zwierz¹t. Od chwili wejœcia w ¿ycie ustawy z 1997 r.
o ochronie zwierz¹t, karnoprawne zabezpieczenie przed przejawami niehumanitarnego traktowania zwierz¹t uleg³o znacznej zmianie. Ustawa
w doœæ istotny sposób porz¹dkuje stan prawny zwi¹zany z ochron¹ zwierz¹t
dostosowuj¹c polskie rozwi¹zania do standardów miêdzynarodowych. Nale¿y stwierdziæ, ¿e przepisy art. 35 u.o.z. s¹ skonstruowane prawid³owo, jednak nale¿a³oby dokonaæ zmiany w postaci zaostrzenia ich górnych granic
oraz poszerzyæ katalog œrodków karnych o nowy œrodek w postaci zakazu
posiadania zwierz¹t.
mgr Sylwia Rogala-Walczyñska
doktorantka Wydzia³u Prawa i Administracji
Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej w Lublinie
73
http://www.policja.pl/portal/pol/4/18474/Znecanie_sie_nad_zwierzetami.html. 02.04.2009
PROKURATOR 3-4(39-40)/2009
107