znaczenie kompetencji kulturowych dla budowania kreatywności i

Transkrypt

DOROTA ILCZUK, KAZIMIERZ KRZYSZTOFEK
FUNDACJA PRO CULTURA W WARSZAWIE
ZNACZENIE KOMPETENCJI KULTUROWYCH
DLA BUDOWANIA KREATYWNOŚCI
I KAPITAŁU INTELEKTUALNEGO EUROPY
EKSPERTYZA
NA ZLECENIE MINISTERSTWA KULTURY I DZIEDZICTWA
NARODOWEGO
WERSJA 1.0
WARSZAWA, 2011
D.Ilczuk, K. Krzysztofek
DLA BUDOWANIA KREATYWNOŚCI I KAPITAŁU INTELEKTUALNEGO EUROPY
Spis treści
Wstęp ............................................................................................... 2
CZĘŚĆ PIERWSZA: Kompetencje kulturowe, twórczość, kapitał intelektualny . 4
Kapitał intelektualny ........................................................................... 4
Ku kreatywnej Europie ........................................................................ 5
Kultura i twórczość ............................................................................. 8
Kultura i „wzrost inteligentny” ............................................................ 12
Kultura jako zasób kreatywnego rozwoju ............................................. 16
Kompetencje niezbędne dla promowania kreatywnej kultury i
innowacyjności ................................................................................. 18
Rekomendacja - Europejski Foresight Kultury’2020 ............................... 34
CZĘŚĆ DRUGA: Partnerstwa kreatywne na rzecz podnoszenia kompetencji
kulturowych i budowania kapitału intelektualnego współczesnej Europy ...... 36
Wprowadzenie ................................................................................. 36
Partnerstwa kreatywne - typologia...................................................... 37
Charakter i znaczenie partnerstw kreatywnych
- przykłady dobrych praktyk .............................................................. 46
1. Creative Partnerships ...................................................................... 49
2. Find Your Talent (FYT) ..................................................................... 52
3. Europeana ...................................................................................... 53
4. Volunteers for Cultural Heritage (VoCH) ............................................. 57
5. Culture in the Mirror ........................................................................ 59
6. TILLT Europe – Creative Clash .......................................................... 61
7. Klaster kreatywny Imaginove............................................................ 63
8. Inicjatywa Obywatele Kultury ........................................................... 65
Konkluzje i rekomendacje .................................................................. 69
Bibliografia ...................................................................................... 76
1
Wstęp
Ukazanie - w ramach polskiej prezydencji w UE - roli kultury w
promowaniu kreatywności
i
innowacyjności, a
także
pomnażania
kompetencji kulturowych i kapitału intelektualnego staje się krytycznie
potrzebne zważywszy na fakt, że Unia Europejska będzie dawać
priorytet
projektom
innowacyjnym,
aby
wzmocnić
jej
siłę
konkurencyjną. Istnieje wiele definicji innowacji - sprowadzając je do
wspólnego mianownika można stwierdzić, że chodzi o zmiany poprzez
wprowadzanie nowych wartości, pomysłów, projektów działania, które
umożliwiają odmienne rozwiązywanie problemów społecznych oraz
przynoszą pozytywne rezultaty w funkcjonowaniu jednostek i grup.
Chodzi o
przygotowanie
następnych generacji Europejczyków
do
rosnącego zapotrzebowania na kompetencje, dzięki którym będą zdolne
uczestniczyć w tworzeniu nowych zasobów, w tym zasobów pracy.
Rosnąć będzie zapotrzebowanie na innowatorów, ponieważ o pozycji
konkurencyjnej, jakości wytwarzania, atrakcyjności produkowanych
dóbr
decydować
będzie
nie
tylko
wzrost
wydajności
–
lepsze
wykorzystanie istniejących zasobów, a przede wszystkim – wzrost
innowacyjności, czyli nabywanie nowej wiedzy i umiejętności.
Niniejsza ekspertyza składa się z dwóch części. W pierwszej szkicujemy
scenariusz
kreatywnej
Europy,
której
urzeczywistnienie
wymaga
rozwijania kompetencji kulturowych Europejczyków. Scenariusz ten
zakłada, że nie chodzi o wydobywanie „wszystkiego, co się da” z
najbardziej
twórczych
marginalizację
zdolności
i
ludzi
jednostek,
wykluczenie
we
a
reszty.
wszystkich
jednocześnie
Istotne
naszych
skazywanie
jest
na
wykorzystanie
społeczeństwach,
zdyskontowanie wiedzy lokalnej i ukrytej, zagospodarowanie zasobów
sieci społecznych, które to zasoby będą stale powiększać dzięki
2
rosnącej konektywności ludzi, firm, instytucji, sektora pozarządowego
itp.
W
konkluzjach
przeprowadzenia
w
formułujemy
ramach
Unii
rekomendację
Europejskiej
audytu
dotyczącą
zasobów
kulturowych Europy.
Drugą część poświęcamy partnerstwom kreatywnym. Szeroko pojęta
kultura, w tym zwłaszcza sztuka, wpływa na rozwój kreatywności i jest
zarazem najszybciej rozpoznawalną formą ekspresji. Celem partnerstw
jest
przeniesienie
aktywności
ludzi
kreatywnych
i
organizacji:
praktyk
na
wszystkie
technologiczne,
orientacje
przedsiębiorczość,
zarządzanie i in. W tej części Czytelnik znajdzie propozycję typologii
partnerstw kreatywnych, analizę ich istoty w kontekście konstruowanej
przez Europę polityki innowacji i spójności społecznej oraz podnoszenia
kompetencji kulturowych mieszkańców Europy, zdefiniowanie szans i
zagrożeń rozwoju partnerstw kreatywnych, a także rekomendacje dla
Unii Europejskiej i państw członkowskich na rzecz ich rozwoju. Pozwolą
na to między innymi wyniki badania jakościowego – analizy różnych
studiów przypadku, dzięki której mogliśmy pokazać dobre praktyki w
zakresie partnerstw kreatywnych w Polsce i zagranicą.
Kreatywność widoczna jest szczególnie w obszarze nowych technologii
kulturowych, gdzie synergia między sztuka i technologią przynosi
spektakularne
rezultaty.
Wymyślanie
nowych
technik
to
także
twórczość. Oczywiście nie wszystkie pomysły trafiają w oczekiwania, ale
każda innowacja techniczna musi zaczynać się od jakiejś idei, pomysłu,
do którego się dojrzewa w konkretnym kontekście społecznym i
kulturowym. Odeszły w przeszłość czasy, gdy innowacje techniczne w
epoce industrialnej nie były kojarzone z twórczą kreatywnością, ta
bowiem rezerwowana była tylko dla ducha, a nie materii, w której
operowali inżynierowie.
3
CZĘŚĆ PIERWSZA
Kompetencje kulturowe, twórczość,
kapitał intelektualny
Kapitał intelektualny
Kompetencje kulturowe, o których będzie dalej mowa, są ściśle
powiązane
z
kapitałami:
ludzkim,
społecznym,
strukturalnym
i
relacyjnym, które na potrzeby niniejszej ekspertyzy określamy zbiorczą
kategorią kapitału intelektualnego. Między kompetencjami kulturowymi
i kapitałem intelektualnym zachodzi stała wymiana o charakterze
sprzężenia zwrotnego.
W konkluzjach Rady Unii Europejskiej1 stwierdza się, że inwestowanie w
edukację, badania i nowe technologie jest kluczem do wzrostu i
innowacyjnych idei, które mogą przysporzyć produktów rynkowych i
usług. Europa powinna uczynić wszystko, co
w
jej mocy, aby
zdyskontować swój kapitał intelektualny dla dobra obywateli i
przedsiębiorstw,
zwłaszcza
małych
i
średnich.
Rada
Europejska
zobowiązała się monitorować ten proces w ramach programu Europa
2020.
Nauki społeczne rzadko posługują się pojęciem kapitału intelektualnego
uznając, że mieści się on w kapitale ludzkim. Byłoby to jednak
zawężenie problemu. Zasoby ludzkie przekształcone w kapitał liczą się
jako tenże dopiero w szerszej skali, czyli gdy ów kapitał nie jest
ograniczony ilościowo do niewielkiej grupy, lecz staje się kapitałem
społecznym budującym więzi, zaufanie i potencjał kooperacji.
1
Rada UE, EUCO 2/11, Bruksela, 4.02.2011, str. 6, pkt. 16
4
Kapitał ludzki czy intelektualny rozumiany podmiotowo nie na wiele by
się zdał, gdyby nie miał oparcia w systemie edukacji i innowacji – całej
infrastrukturze oświatowej, naukowo-badawczej, komunikacyjnej, w
wysoko kwalifikowanych usługach społecznych. Należy też wspomnieć o
kapitale relacyjnym, czyli sieci wpływów i powiązań ze światem, pozycji
międzynarodowej,
atrakcyjności,
zdolności
kooperowania
i
konkurowania, powiększania w ten sposób synergii intelektualnej.
W tym kontekście nie może być pominięty kapitał kulturowy. O ile
kapitał ludzki to „wartości dodane”, które się nabywa (wyposażenie
pracownika w zasoby intelektualne i umiejętnościowe), o tyle kapitał
kulturowy
oznacza
najogólniej
przekaz
w
procesie
pierwotnej
socjalizacji w środowisku rodziny i najbliższego otoczenia, w którym
wyrasta człowiek.
Ku kreatywnej Europie
Przyszłość Europy to synergia komunikacji i kultury, z których rodzą się
innowacyjność i twórczość. Bez komunikacji nie ma twórczości, której
parametrami
dyspozycyjność
są
oraz
innowacyjność,
mobilność,
elastyczność.
Efektywność
responsywność,
i
produktywność
komunikacji zależą w decydującym stopniu od gęstości sieci relacji
społecznych. Europę tworzy gęsta sieć skupisk ludzkich, dzięki czemu
szybko upowszechniały się idee i innowacje. To zapewne wyjaśnia
eksplozję wynalazków w Europie w przeciągu kilku stuleci i jej
fenomenalny rozwój. Komunikacja jest najszybsza w dużych skupiskach
ludzkich, jakimi są miasta, a sieci komputerowe tej socjografii w
zasadniczym stopniu nie zmieniają.
5
Europa, jako formacja cywilizacyjna i kulturowa, powstała w efekcie
koncentracji ludzkiego wysiłku i wyobraźni. To w niej narodziły się
fundamentalne dla rozwoju ludzkości myśli i dzieła kultury oraz
największe odkrycia, które stały się zaczątkiem nowych sposobów
organizacji
społecznej,
wytwarzania
i
tworzenia.
Koncentracja
działalności ludzkiej we wszystkich sferach życia pozwala odpowiadać
na złożone wyzwania, przyspieszać dyfuzję myśli, oferuje wielość
wyborów,
dzięki
którym
każdy
może
realizować
swoje
zindywidualizowane aspiracje i potrzeby.
Miasta
europejskie
od
wieków
są
centrami
kapitału
ludzkiego,
twórczości, tworzenia bogactwa, innowacji, generowania i transmisji
nowej wiedzy. Europa dysponuje wielką i zróżnicowaną infrastrukturą
kulturalną,
edukacyjną,
technologiczną,
informacyjną
-
słowem:
kulturotwórczą. Uniwersytety, centra badawcze, artystyczne i in. są
węzłami sfery ducha i intelektu. Rolę tę spełniały zawsze metropolie
europejskie. Są one głównymi „stacjami cywilizacji”, w których krzyżują
się strumienie ludzi, informacji, pieniędzy, kultury i wszelkiego rodzaju
usług.
Europa dysponuje wielką różnorodnością kultur i instytucji. Ich wspólną
cechą jest wysoki poziom specjalizacji zawodowej, zastosowania nauki i
technologii.
Zagęszczenie
wymaga
innowacyjności
w
zakresie
organizacji życia i pracy.
Europa ma wielką szansę przetworzyć swe zasoby na produkty i usługi
wysokiej jakości, na które będzie popyt w Europie i poza nią. Coraz
więcej krajów świata osiąga zbliżony standard cywilizacyjny, poziom
produkcji,
infrastruktury
itp.,
które
przestają
być
atutami
promocyjnymi. Liczy się coś dodatkowego: pomysł, kreatywność,
specyfika.
6
Aby uczynić to atutem musimy się zdobyć na nowatorską refleksję w
istotnych dla kultury kwestiach takich jak: ile uczestnictwa, a ile
konsumpcji kultury; ile wspierania artystów, aby osiągali doskonałość
warsztatową, a ile inwestowania w dostęp do kultury; ile ochrony
tradycji, a ile wsparcia dla innowacji i eksperymentów twórczych; ile
dbałości o upowszechnianie uniwersalnych wartości, a ile troski o
tożsamość
i
kulturę
ogólnonarodową,
ile
wspierania
twórczości
regionalnej i lokalnej.
Należy odrzucić skrajne stanowiska, z których jedno sprowadza się do
dogmatycznej ochrony tradycji, a drugie wystawia je na sprzedaż w
przekonaniu, że kultura to tylko rozrywka i że między Europejczykami
nie ma różnic kulturowych, a tylko różnice w poziomie cywilizacyjnym.
Kultura jest żywa dopóki odpowiada na wyzwania życia. Globalizacja i
integracja europejska wymagają innego modelu patriotyzmu i innego
sposobu bycia wiernym własnym wartościom, tradycjom i wzorom. Dla
takiego modelu należy pozyskać jak najwięcej elit i najszerszych rzesz
naszych społeczeństw.
Kultura ma o wiele większe znaczenie w epoce poprzemysłowej, niż
przemysłowej, która premiowała raczej uniwersalizm niż różnorodność.
Coraz większego znaczenia nabiera to, co najkrócej mówiąc, oznacza
władzę nad własnymi symbolami i ich przetwarzanie. W epoce
globalizacji i Internetu kultura jest potrzebna tożsamości jak nigdy
wcześniej, może nawet bardziej potrzebna niż w sytuacji ograniczonych
kontaktów
ze
światem.
Człowiek
późnonowoczesny
szuka
autentyczności, bo cywilizacja stworzyła sztuczny świat, który nad nami
dominuje.
7
Z badań międzynarodowego zespołu pod kierunkiem R. Ingelharta 2
(udział badaczy z ponad 80 krajów, badania powtarzane cyklicznie)
wynika, że szanse bycia innowacyjnym i twórczym rozkładają się w
świecie nierówno i zależy to w dużym stopniu od zamożności.
Społeczeństwa zamożne są bardziej twórcze niż te ubogie, nastawione,
co zrozumiałe, na gromadzenie dóbr. Po przekroczeniu pewnego
poziomu dochodów na głowę, zwiększa się zapotrzebowanie na wartości
postmaterialne, nastawione na jakość życia i konsumpcji, własną
twórczość, wyższe potrzeby, estetykę. Przekłada się to na oczekiwania
wobec pracy. Ważniejsza od maksymy „bogaćcie się”, staje się
maksyma życiowa „rozwijajcie się”.
Kultura i twórczość
Rozważając relację kultura - twórczość i nie wdając się w definiowanie
tych pojęć pokusimy się o stwierdzenie, że działa tu prawo cyklu. Przez
całe tysiąclecia „długiego trwania” kultura, jako sfera twórczości,
przenikała całą wytwórczość. Grecy nie znali pojęcia sztuka. To, co dziś
rozumiemy
obejmowało
przez
nadto
sztukę,
mieściło
rzemiosło,
się
w
sprawność,
τέχνη
(techne),
mistrzostwo
w
które
jakiejś
dziedzinie. Własną twórczością nasycał swe dzieło nie tylko ktoś, kogo
wedle późniejszych pojęć nazwalibyśmy „artystą”, ale także rzemieślnik,
w którego wytworach zmaterializowana została jakaś cząstka jego
osobowości, wrażliwości, widzenia świata itp. W tej fazie cyklu kultura
nie miała swej autonomii.
2
R. Ingelhart, Modernization and Postmodernization: Cultural, Economic and Political
Change in 43 Societies, Princeton University Press, 1997.
8
Społeczeństwo przemysłowe odseparowało twórczość od wytwórczości.
Tę pierwszą rezerwowano dla sztuki, w skrajnej postaci l’art pour l’art.
Estetyka
wzięła
rozbrat
z
funkcjonalnością
i
ergonomią.
Zaprojektowanie modelu samochodu „Ford T” było aktem twórczym, ale
nie można tego powiedzieć o jego produkcji, która była masowym
klonowaniem milionów identycznych egzemplarzy. Ars wiodła swój
żywot w przybytkach, pracowniach artystów, na biurkach pisarzy. Poza
tym rozciągały się całe obszary aktywności ludzkiej, którym nie
przypisywano
znamion
sztuki,
choć
mistrza
w
danej
dziedzinie
nazywano potocznie artystą. Kultura artystowska, nasycona estetyką,
miała swoją autonomię. Dziś można mówić o dekulturacji wytwórczości
materialnej
w
epoce
maszyn,
których
funkcje
były
w
całości
zalgorytmizowane, nie pozostawiając miejsca na twórcze odstępstwo od
tego
algorytmu.
wytwórczości.
Początek
Gropius
XX
marzył
wieku
znamionował
reestetyzację
o
wszechobecnej
estetycznej
funkcjonalności dla mas. Każdy miał szanse stać się uczestnikiem
sztuki. Dizajn miał osiągnąć status równy działaniu artystycznemu.
Ta estetyzacja nie osiągnęła jednak skali masowej. W większym stopniu
dotyczyło to stylu art deco, który w międzywojniu z malarstwa, rzeźby,
grafiki
został
projektowania
importowany
wnętrz,
do
sztuki
architektury.
użytkowej
Kultura
–
masowa
wzornictwa,
stała
się
przemysłem, programowanym przez twórców z Hollywood, Disneyworld
i in., ale tworzona masowo była reprokulturą – kulturą reprodukowaną
w milionach kopii (filmów, nagrań, literatury popularnej, produkcji
telewizyjnej, radiowej itp.).
Żyjemy w fazie cyklu kultury nazywanej różnie: społeczeństwem
postindustrialnym, ponowoczesnym, sieciowym, w której kultura traci
na powrót swą autonomię. Następuje rekulturacja wytwórczości,
wszechobecny dizajn, któremu często odmawia się statusu sztuki, ale
9
który z pewnością jest napędem przemysłów kreatywnych. „Bądź
kreatywny albo przepadnij” jest najważniejszym „przykazaniem” w
nowym Dekalogu.
Zmierzamy ku światu, w którym najbardziej wartościowe są idee i
znaczenia produkowane nie przez maszyny, a wyobraźnię i talenty. Z
punktu widzenia kreatywnych przemysłów twórca jest generatorem
wartości ekonomicznych. Dla wielu ludzi jest to jeszcze trudne do
zrozumienia. Przywykliśmy myśleć o bogactwie i sile ekonomicznej jako
czymś całkowicie innym niż siła i bogactwo kultury. Dlaczego do tego
doszło?
W erze maszyn i fabryk twórczość biznesowa koncentrowała się na
analizie i badaniu świata fizycznego, grze z przyrodą, nauce oraz
uruchamianiu procesów biznesowych i tworzeniu bogactwa, zarządzaniu
dużymi kolektywami ludzi. Ekonomia oparta na produkcji masowej
wymagała rozeznania w potrzebach mas, warunkiem powodzenia była
standaryzacja relacji biznesowych z nabywcami dóbr. W tej epoce,
zasobów nie budowano na indywidualnym traktowaniu pracownika czy
konsumenta, czego przykładem niech będzie masowo produkowany
Ford T czy litrowy karton mleka. Przetwórstwo przemysłowe nie
bazowało
na
trzecim
typie
twórczości:
wytwarzaniu
produktów
adresowanych do indywidualnych odbiorców, produktów nasyconych
oryginalnością, kulturą, stylem itp. Można powiedzieć, że ta ekonomia
była
zdekulturowana.
Humanistyka
i
sztuka
były
domeną
sfery
publicznej (polityka kulturalna państwa, edukacja), wyraźnie oddzieloną
od biznesu. Te aspekty twórczości były tak odległe od mentalności
człowieka,
maszyny
i
taśmy,
że
były
nieobecne
w
nauczaniu,
zachowaniach, czy języku, w naturze instytucji publicznych. Widać to
było w profilu działania instytucji: szkoły artystyczne, humanistyka były
osobno, nauki i biznes osobno, nauki polityczne osobno (w efekcie
10
czego polityka zatraciła właściwości sztuki rządzenia).
Produkty przemysłów kreatywnych nie mają wartości fizycznej lub jest
ona drugorzędna: taśma filmowa, papier, druk, dyski komputerowe.
Wartością
jest
zawartość,
znaczenie,
reprezentacje,
opowieści,
fotografii,
stąd
mówi
symbole,
muzyki
itp.
się
o
content
które
są
mają
funkcję
industries:
tworzywem
filmu,
informacyjną,
perswazyjną, rozrywkową; są po prostu atrakcyjne. Te produkty
zawierają informację (dźwiękową, wizualną, smakową). Znaczną część
tej zawartości da się ucyfrowić, co oznacza, że jest ona szybko
transferowalna na skalę globalną.
Są to dobra, które łączą potrzebę działania ekonomicznego i osiągania
zysku z wymogiem twórczości. Jest to zarazem część kultury i
gospodarki; stąd rozdzielanie jednej od drugiej staje się coraz bardziej
umowne. Można wręcz zadać pytanie, jaka jest autonomia kultury
względem ekonomii w sytuacji, gdy obie działają na „jednej podziałce”,
w jednym środowisku wyznaczanym przez pieniądz, technologie,
globalizację i konsumpcję.
Zatrudnieni w tym sektorze są wysoko wykwalifikowani – artyści,
inżynierowie, informatycy, designerzy, webmasterzy i in. To wyjaśnia,
dlaczego
w
społeczeństwie,
nazywanym
społeczeństwem
wiedzy,
plasują się oni wysoko na drabinie prestiżu i dochodów. Richard Florida
nazwał ich „klasą kreatywną”. Zanika pojęcie „kołnierzyków” – nie są to
już ani niebieskie, ani białe kołnierzyki. Oni po prostu nie mają
kołnierzyków.
Odgrywają
olbrzymią
rolę
zwłaszcza
w
miastach,
przyczyniając się do ich regeneracji. Jest to produkcja wysokiego
ryzyka. Wynika to z faktu, że wartości przypisywane produktom
kulturalnym są niestabilne, zużywają się wraz z przemijającą modą,
stylem życia itp.
11
Zmienia się natura pracy. Na skutek zaangażowania w produkcję
nowych technologii informacyjnych zatrudnieni muszą być mobilni,
znika pojęcie etatowości, liczy się inwestor, sieć i projekt. Powstają
nowe profesje w kreatywnych przemysłach. Cechą tych zawodów jest
to, że ulegają one szybkiemu “starzeniu się”, nawet w perspektywie
kilku czy kilkunastu lat. Coraz gęstsza sieć tanich i niezawodnych
połączeń intensyfikuje przestrzeń przepływów dóbr symbolicznych. Z
tego czerpie się dziś największe zyski: z przemieszczania się symboli, z
połączeń, stąd teleinformatyka to jedna ze sztandarowych dziedzin
przemysłów kreatywnych. Jest to produkcja semiotyczna, produkcja
znaczeń (reklama, tożsamość, status, przynależność i in.).
Jest to produkcja bardzo wrażliwa w kwestii jej ochrony z tytułu praw
własności intelektualnej. Budzi to wyraźną sprzeczność: blokowanie
dostępu do zawartości instrumentami prawnymi i technologicznymi w
imię słusznej ochrony własności intelektualnej może zdusić twórczość
akurat w momencie, gdy technologie informacyjne wsparte talentem
stwarzają
niesamowite
urządzeń,
samplingu
możliwości
i
milionom
rozwijania
ludzi,
bardziej
personalizacji
wyrafinowanych
zainteresowań.
W miarę jak rosną ilościowo informacja, wiedza, kultura, grupy o
wyższym statusie społeczno-ekonomicznym i wyższym wykształceniu
przyswajają nową wiedzę szybciej niż grupy o niższym statusie, słabiej
wykształcone, co zwiększa lukę kompetencyjną miedzy obu grupami.
Kultura i „wzrost inteligentny”
Kompetencje kulturowe i kapitał intelektualny Europy są jednym z
warunków „wzrostu inteligentnego”, którego głównymi elementami ma
12
być zwiększenie roli wiedzy, innowacji i edukacji w jakościowej zmianie
Unii
w
najbliższej
omawianym
tu
dekadzie.
zakresie
z
Należy
skoordynować
działaniami
na
rzecz
działania
w
społeczeństwa
cyfrowego jako społeczeństwa kognitywnego. Powinien w tym pomóc
program „Europa’2020” ogłoszony przez Komisję Europejską, którego
głównym założeniem jest Europejska Agenda Cyfrowa. Powinna ona
doprowadzić do stworzenia jednolitego rynku cyfrowego opartego na
bardzo szybkim Internecie, co przyniesie trwałe korzyści gospodarcze,
ale też społeczne, kulturowe i in. Do 2013 r. wszyscy mieszkańcy
Europy powinni
mieć dostęp do
szybkiego
łącza
internetowego.
Społeczeństwo Cyfrowe to najnowsze wcielenie społeczeństwa wiedzy.
Rośnie liczba działań i zdarzeń społecznych, które są Web-native –
mają postać wyłącznie cyfrową. Bez cyberprzestrzeni by ich po prostu
nie
było
i
to
jest
„wartość
dodana”
technologii
kulturowych.
Transformują one całą współczesną kulturę, a także inne sfery:
ekonomię, naukę oraz – w coraz większym stopniu – także politykę czy
administrację. Słowem: nowe technologie pozwalają na stworzenie
bardziej
wydajnej
Cybersfera
staje
technologicznym
kultury
się
i
bardziej
wydajnego
powszechnym,
elementem
codziennej
społeczeństwa.
dostępnym
rzeczywistości,
każdemu
a
także
istotnym elementem regulacji społecznej, podstawą nowej ekonomii,
statusu jednostki w społeczeństwie, nowych form innowacyjności i
twórczości itp. Komunikowanie się zapośredniczone przezeń zyskuje
rangę zwyczajnie kultywowanej na co dzień praktyki społecznej. Wciąż
mało wiemy, co się dzieje ze społeczeństwem, w którym styczności
fizyczne są zastępowane czy choćby tylko uzupełniane przez te
wirtualizowane.
Technologie kooperacji rozszerzyły znacznie w ostatnich dekadach skalę
współpracy między ludźmi. Wcześniej ta interaktywność była możliwa
13
jedynie na skalę lokalną, w małych wspólnotach. O wadze społecznej
kooperacji w sieci niech zaświadczy fakt, że wedle szacunków zawartość
Internetu
tworzona
kreowanej
przez
społecznościowo
użytkowników
przekroczyła
instytucjonalnych,
wolumen
treści
publicznych
i
prywatnych profesjonalistów.
Istnieje tzw. wielka twórczość, która oddziałuje na znaczne grupy ludzi
(idee, pomysły, hipotezy, wizje artystów, pisarzy, uczonych), oraz
twórczość mała, która dotyczy niesformalizowanych obszarów kultury:
pracy, obyczajów, mieszkania, gospodarstwa rolnego, czyli kultury, jako
regulatora życia. Chodzi o innowacje dokonywane przez „ludzi z ulicy”.
Ta twórczość decyduje o poziomie kulturalnym społeczeństw; polityka
kulturalna i oświatowa powinny wspierać twórczość wielką i małą oraz
przenikanie się obydwu poziomów twórczości.
Praktyki kooperacyjne są bowiem bardziej efektywne dzięki temu, że
agregują drobne innowacje, włączając je do szerszych
zasobów
(najlepszym przykładem jest tu Wikipedia jako społeczny kolektyw
wiedzy).
Praktyka
rozwoju
dowiodła,
że
nie
wystarczą
wybitne
osiągnięcia, liczy się także suma małych wkładów innowacyjnych i
twórczych.
Wyraża
się
w
tym
głęboko
ludzka
potrzeba
bycia
użytecznym i produktywnym poprzez uczestnictwo i kreowanie wartości
dodanej. Wspólnie tworzone i użytkowane narzędzia pozwalają oceniać,
manifestować złożone tożsamości i zarządzać nimi, co stymuluje
współpracę. To wyjaśnia, dlaczego dziś jest coraz więcej świadomie
projektowanych narzędzi współpracy. Bo w nich rodzi się kapitał
symboliczny, którego pokłady można eksploatować w celach rozwoju i
ekspansji. Oczywiście, nie unieważnia to twierdzeń, że dzisiejsze
technologie pozwalają każdemu, kto tego chce i ma po temu możliwości
14
wykorzystać swój potencjał, by stać się „superwzmocnioną jednostką” 3.
Im więcej takich jednostek, tym większy potencjał sieci, w których się
łączą. W ten sposób konsoliduje się sfera publiczna i odradza się kultura
daru (gift giving), którą komercjalizacja znacznie zubożyła. Słowem,
technologie kooperacji mogą wszystko przekształcić w przestrzeń
sieciowania. Dar łączenia ludzi (gift of connecting people) staje się
jednym z najważniejszych psychologicznych predestynatów aktywnego i
twórczego życia.
Użytkownicy mają do swej dyspozycji potężne środki techniczne. Użyte
nieodpowiedzialnie
mogą
spowodować
wiele
szkód
społecznych.
Istotnie, w dyspozycji ludzi jest wiele urządzeń, którymi w przeszłości
dysponowało tylko państwo albo duże firmy prywatne, jak narzędzia
telekomunikacyjne, czy podłączony do sieci komputer - hipermedium,
które może posłużyć do profesjonalnej działalności, przekształcić
jednostkę
w
silny
środek
oddziaływania
w
sferze
społecznej,
politycznej, dziennikarskiej, czy kulturowej (np. fenomen blogów).
Aktorzy komunikacji stają się interaktorami. W usieciowionym świecie
możemy uzyskać błyskawiczne informacje z banków danych. Wynika z
tego obfitość krzyżujących się inspiracji interdyscyplinarnych. Różne
dziedziny wiedzy zapładniają się wzajemnie ideami i pomysłami.
Kreatywność ogromnie wzrasta, tempo innowacji ulega wielkiemu
przyspieszeniu. Kluczowa kategoria ekonomii, jaką jest cena produktu –
podstawa
konkurencyjności,
ustępuje
miejsca
innowacjom,
jako
najważniejszemu jej kryterium.
Hipermedium
transformuje
społeczeństwo
i
powołuje
sztucznie
wykreowaną przestrzeń, w której ludzie lokują swe zasoby informacji,
3
B. Wellman, Physical place and cyber-place: The rise of networked individualism,
”International Journal for Urban and Regional Research”, vol. 25, 2001, s. 227-52
15
wiedzy, kultury, emocji i korzystają z zasobów innych użytkowników.
Komputery, wymyślone jako proste urządzenia wspomagające operacje
arytmetyczne, osiągają taki stopień zaawansowania, iż poczynają same
wpływać na wielkie zmiany społeczno-kulturowe i cywilizacyjne. Dzięki
nim, po raz pierwszy w dziejach, ludzkość otrzymuje możliwości
techniczne
pozwalające
zrealizować
marzenie
o
powszechnej
dostępności wiedzy. Technologia, jaką już dysponujemy, udostępnia
niemal całą wiedzę wszystkim ludziom, a co więcej – pozwala to
uczynić w taki sposób, by dostęp do tej wiedzy był zapewniony zawsze i
wszędzie.
Kultura jako zasób kreatywnego rozwoju
Kultura w epoce globalizacji, rewolucji informacyjnej, wzmożonej
konsumpcji ma do spełnienia trzy podstawowe funkcje:

dostarczyć
zasobów
dla
samopodtrzymującego
się
rozwoju.
Praktyka modernizacji w wielu krajach pokazuje, że nie wystarczy
stworzenie optymalnego zestawu wymiernych czynników rozwoju
(technologia, finanse, management i in.); długofalowo bowiem o
sukcesie czy niepowodzeniu decyduje niewymierny parametr kultura, którego działanie ujawnia się w skali pokoleń;

stworzyć
społecznościom
mniejszościom
etnicznym
narodowym,
szanse
regionalnym
odzyskania
władzy
czy
nad
symbolami - samoportetowania się przez własne wartości, wzory,
instytucje, aby nie być skazanym na konsumowanie jednej
globalnej oferty, która dostarcza ucieczki, a nie recepty na
rozpoznanie własnych problemów i dylematów;
16

w skali indywidualnej dostarczać busoli, sensów i znaczeń, aby nie
pogubić się w biegunach wartości i znaleźć „poczucie pionu”.
Szeroko
pojęte
nauki
o
kulturze,
socjologicznych,
antropologicznych,
psychologicznych,
wypracowanych
bazujące
na
teoriach
pedagogicznych
przed
kilkunastu
i
czy
kilkudziesięciu latami, nie dostarczają w pełni adekwatnej wiedzy o
obecnych realiach społeczno-kulturowych Europy. Społeczeństwo,
które objaśniały już nie istnieje.
Na skutek procesów globalizacji i rewolucji informacyjnej dochodzi do
wzrostu interakcji społecznych na wszystkich poziomach. Oznacza to
konieczność
stałego
powiększania
kompetencji
kulturowych
Europejczyków, kompetencji rozumianych szeroko: jako dyspozycje i
umiejętność życia w społeczeństwie w sposób otwarty, kreatywny,
tolerancyjny, krytyczny i refleksyjny; dyspozycje pomnażające kapitał
społeczny,
postawy
kooperacji,
uczestnictwo
na
poziomie
jednostkowym, lokalnym, narodowym i europejskim.
Kompetencje kulturowe lokują się na czterech poziomach orientacji
życiowych:
Orientacja ekspresywna: wyrażone w kodzie znaczeń właściwym
tylko dla danej kultury sposoby zachowania i komunikacji zawarte w
języku, tradycyjnym systemie pokrewieństwa, instytucjach, sposobie
przeżywania religii i sztuki, stylu ekspresji, obyczaju, poznania,
dominujących wartościach i normach społecznych. Wyraża się przede
wszystkim w kompetencjach komunikacyjnych, bez których nie można
sobie wyobrazić autokreacji, portretowania się przez własną kulturę,
podmiotowości,
tworzenia
i
rozumienia
znaczeń,
umiejętności
definiowania sytuacji, kontroli nad własnym życiem, jakości życia
nastawionego
na
twórczość,
a
nie
tylko
na
zdobywanie
dóbr
materialnych. W wielobiegunowym świecie, w którym mnóstwo sił
17
przyciąga na raz, potrzebna jest jak nigdy refleksja nad własną
tożsamością i wyzwaniami, z jakimi jest ona konfrontowana. Oznacza
to, że każdy użytkownik ma potencjalnie władzę definiowania ludzi,
rzeczy, zjawisk, wydarzeń wedle własnych pojęć i znaczeń. Daje to
szanse
na
demokrację
semiotyczną,
budowanie
podmiotowości,
eksperymentowanie z tożsamością. Możliwość czerpania z bezmiaru
symboli
i
produkcji
własnych
czyni
podmiot
ludzki
wysoko
semiotycznym. A taki podmiot jest potrzebny. Konsumpcja znaków jest
jednocześnie
ich
namnażaniem
i
puszczaniem
w
obieg;
każde
odczytanie znaków jest kreowaniem następnych.
Orientacja poznawcza: wyraża się najogólniej w samoaktualizacji,
tworzeniu i pozyskiwaniu wiedzy, jej współdzieleniu z innymi m.in. w
procesie transkulturacji czy transmisji międzypokoleniowej w procesie
edukacji.
Orientacja normatywna: kultura, do której się przynależy, jako
regulator i źródło aksjologii, norm, na których wspiera się organizacja
społeczeństwa, kryteriów odróżniania dobra i zła, popularnej filozofii
życiowej, refleksji etycznej etc.
Orientacja instrumentalna: obejmujące kompetencje ekonomiczne,
sposoby organizowania wytwórczości; wytwarzanie narzędzi i kultura
posługiwania się nimi, nasycania ich dizajnem czerpiącym z własnej
tradycji etc.
Kompetencje niezbędne dla promowania kreatywnej
kultury i innowacyjności
Istnieje kilka typologii kompetencji: (a) cywilizacyjne, (b) kluczowe i (c)
kulturowe. Pierwsze – cywilizacyjne (a) - warunkują pełne uczestnictwo
18
jednostek w postępie cywilizacyjnym oraz znacząco zwiększają efekty
społecznego procesu uczenia się. Zostały one opisane jako zależności
między różnymi wymiarami kompetencji cywilizacyjnych, takimi jak:
mobilność
dochodowa,
edukacja
i
kultura,
korzystanie z infrastruktury komunikacyjnej i informacyjnej, równość
płci, społeczeństwo
obywatelskie,
inkluzja
społeczna,
świadomość
prawa, jakość środowiska naturalnego.
Interesujące, że w niektórych ujęciach4 kompetencje cywilizacyjne są
dodefiniowywane przez kulturę, jako uniwersalny miernik ich poziomu,
jakości życia:

kultura
rynkowa:
dyscyplina,
etos
pracy,
odpowiedzialność;

kultura prawna: legalizm, uznawanie prawa, równość wobec
prawa;

kultura demokratyczna: kultura dyskursu, tolerancja, akceptacja
pluralizmu;

kultura
organizacyjna:
efektywne
zarządzanie,
racjonalna
administracja;

kultura
technologiczna:
sprawne
i
umiejętne
korzystanie
z
urządzeń technicznych;

kultura ekologiczna;

kultura życia codziennego: szacunek dla innych, umiejętność
współżycia, współdziałania, gotowość niesienia pomocy, czystość,
schludność.
Z kolei kompetencje kluczowe (b) to te, których wszyscy potrzebują do
samorealizacji i rozwoju osobistego, bycia aktywnym obywatelem,
4
A. Grochowska, Z.B. Liberda, Civilizational Competences and Regional Development
in Poland, Wyd. UW, Warszawa, 2009
19
integracji społecznej i zatrudnienia. Są one definiowane jako połączenie
wiedzy, umiejętności i postaw odpowiednich do sytuacji. Wymienia się
osiem kompetencji kluczowych istotnych w procesie edukacyjnym:

porozumiewanie się w języku ojczystym,

porozumiewanie się w językach obcych,

kompetencje
matematyczne
i
podstawowe
kompetencje
naukowo-techniczne,

kompetencje informatyczne,

umiejętność uczenia się,

kompetencje społeczne i obywatelskie,

inicjatywność i przedsiębiorczość,

świadomość i ekspresja kulturalna.
Kompetencje kulturowe (c) lokują się zarówno w logosferze rozumianej
jako sfera sensów, znaczeń, wartościowania rzeczy i zjawisk, jak i
technosferze – sferze działania, przedsiębiorczości, produkcji itp.
Tradycyjne definicje kompetencji kulturowych określają je jako zespół
nabytych cech, zdolności umożliwiających swobodne uczestnictwo w
kulturze
zgodnie
z
normami,
wartościami.
Jest
to
zdolność
do
rozpoznawania, uczenia się, zmiany treści kultury. Dzięki określonym
kompetencjom
można
treści
kultury
przekazywać
następnym
pokoleniom, wzbogacać kapitał kulturowy o nowe wartości, wzory. Są
one niezbędne do pełnego uczestniczenia w społeczeństwie. 5 Dziś
jednak taka definicja już nie wystarczy, wymaga ona poszerzenia,
ponieważ obok starych kompetencji pojawiła się potrzeba nowych.
1. Kompetencje w zakresie budowania refleksyjnego projektu
życiowego,
2. Kompetencje międzykulturowe,
5
M. Czerwiński, Kompetencja kulturowa a uczestnictwo w kulturze, Kultura
Współczesna 1/1994, http://www.kulturawspolczesna.pl/pdf-y/150.pdf
20
3. Kompetencje sieciowe,
4. Kompetencje technologiczne (instrumentalne),
5. Kompetencje w zakresie wiedzy o człowieku i społeczeństwie,
6. Kompetencje w zakresie selekcji oferty mediów i przemysłów
kultury,
7. Kompetencje w zakresie adaptacji do zmiany,
8. Kompetencje ekokulturowe,
9. Kompetencje w zakresie refleksyjnej konsumpcji kultury,
10. Kompetencje w zakresie ekspresji i portretowania siebie przez
własną kulturę.
Poniżej znajduje się ich rozwinięcie i uzasadnienie potrzeby nabywania.
1. Kompetencje w zakresie budowania refleksyjnego projektu
życiowego
Chodzi o umiejętność adaptacji do zmieniających się realiów. Nabyta
wcześniej wiedza i odziedziczona kultura nie wystarczą do budowania
przez
jednostkę
„Oprogramowanie”
swojego
w
wiedzę,
życia
społeczno-zawodowego.
informację,
kulturę
szybko
się
dezaktualizuje, co zmusza ludzi m.in. do częstej aktualizacji swoich
zasobów, a także zmiany zajęcia, czy profesji. Coraz słabiej definiujemy
się przez wielkie struktury społeczne, do których przynależymy, a coraz
bardziej sytuacja wymaga od ludzi samodefiniowania w kontekście
tożsamości, wyzwań, kariery itp. Umiejętność budowania własnego
projektu życiowego staje się zatem kluczowa. Wchodzi w to m.in.
nabywanie umiejętności, orientacji, twórczości, szukania kontaktów
partnerskich,
konstruowania
refleksyjnego
i
przeżywania
rekonstruowania,
własnej
czyli
tożsamości,
poddawania
jej
narracji
biograficznych nieustannej kontroli i ciągłej przebudowie.
Współczesne społeczeństwo nabiera dynamiki, wymaga od ludzi coraz
21
więcej
kompetencji,
ekonomicznego,
a
adaptacja
kulturowego
i
do
środowiska
technologicznego
społeczno-
wymaga
więcej
wysiłku intelektualnego i innowacyjności niż adaptacja do środowiska
przyrodniczego. Konstruowanie
w
tych warunkach funkcjonalnego
projektu życiowego oznacza wbudowanie w siebie busoli, która pozwoli
orientować się w biegunach procesów i poruszać w zróżnicowanej
rzeczywistości, w której wiele sił przyciąga naraz.
2.
Kompetencje międzykulturowe
Chodzi
o
kompetencje
w
zakresie
rozumienia
kodów
kultury
i
dziedzictwa. Powinny być one traktowane nie tylko jako czynnik
adaptacji do różnorodności, unikania wykluczenia i marginalizacji
„innych”, budowania spójności społecznej, integracji obywatelskiej
„Nowych Europejczyków” ułatwiającej governance. Wielokulturowość to
także zasoby rozwojowe, które można przekształcić w kapitał, bazę dla
twórczości, oryginalnego rozwiązywania problemów dzięki przenoszeniu
elementów z jednych kontekstów kulturowych w inne.
Mamy
tu
na
myśli
wielokulturowość
kompetencje,
Europy
przekształci
dzięki
się
którym
w
statyczna
dynamiczną
międzykulturowość; kompetencje które pomagają łatwiej konstruować
interfejsy między kulturami, czyli takie, za pośrednictwem których
Europejczycy
będą
zdolni
do
przekładania
własnych
idiomów
kulturowych na dyskursy, a te z kolei umożliwią rozumienie innego,
ergo - współdziałanie z nim. Jest to dziś szczególnie istotne zważywszy
na kryzys multikulturalizmu w Europie.
Mówi się coraz częściej o inteligencji interkulturowej. To kolejna - po
racjonalistycznej, społecznej i emocjonalnej, inteligencji ciała i in. –
22
inteligencja, która pojawiła się w obiegu i która6 wyraża się w
znajomości
obcych
umiejętności
„genów”
posługiwania
się
kultury
nimi.7
(wzorców,
Dziś,
w
archetypów)
wieku
i
globalizacji
wielokulturowych zespołów ludzkich, potrzebna jest jak nigdy wcześniej
owa
inteligencja
(trans)kulturowa,
czyli
wyobraźnia
estetyczna,
symboliczna, mitologiczna i religijna, rozumienie różnych wzorców
kultury.
3.
Kompetencje sieciowe
Mówiąc najkrócej, chodzi o kompetencje aktywnego uczestnictwa w
społeczeństwie sieciowym, nazywanym hiperspołeczeństwem. Jest ono
efektem pomnożenia
szybkość
innowacyjności
komunikacji,
przez
intertekstualność,
wzmożoną aktywność,
masowość
interakcji
i
potęgowy rozkład zmediatyzowanych relacji społecznych. Paul Virillo
jeszcze
w
latach
80.
nazwał
sieciową
przestrzeń
społeczną
„szybkościoprzestrzenią” - l’espace-vitesse8. Osiąga ono olbrzymią
energię procesów sieciowych w warunkach wszechpołączalności.
Struktura socjometryczna hiperspołeczeństwa nabiera kształtu sieci,
która charakteryzuje się wieloma poziomymi połączeniami, interakcji,
powiązaniami, zależnościami, często uwikłaniami w różne układy i
interesy z technologicznym i medialnym mainstreamem. Technologie
sieciowe pną się na coraz wyższy poziom, co wymaga rosnących
umiejętności użytkowników. Nie wystarczą już proste umiejętności, nie
wystarczy umiejętność znalezienia tego, czego się szuka. Potrzebne są
kompetencje,
które
pozwolą
wykorzystać
sieć
do
podniesienia
6
Ch. Harley, Soon Ang, Cultural Intelligence. Individual Interactions Across Cultures,
Stanford University, 2003
7
Z.W. Dudek, A. Pankalla, Psychologia kultury, Eneteia, Warszawa, 2005
8
P. Virilio, L'Espace critique, Editions Christian Bourgois, Paris, 1984
23
kwalifikacji, budowania wspomnianego projektu życiowego. Nie jest to
możliwe bez odpowiedniego poziomu wiedzy ogólnej o człowieku,
społeczeństwie, cywilizacji, kulturze i przyrodzie. Kompetencje sieciowe
to świadomość korzyści, jakie można czerpać z sieci, ale także pułapek,
jakie
ona
zastawia.
Chodzi
zwłaszcza
o
ślady
cyfrowe,
jakie
użytkownicy pozostawiają.
W związku z szybkim rozwojem komunikacji sieciowej potrzebna jest
umiejętność zarządzania relacjami społecznymi. Członek społeczności
sieciowej, jest jej cząstką, ale zarazem autonomicznym węzłem
(konektorem), który sam zarządza swymi relacjami w sieci, niejako
prywatyzuje społeczność, w której uczestniczy. Rodzi się pytanie, czy
ten indywidualizm sieciowy, który jest podstawą spersonalizowanych
sieci międzyludzkich, zapewni na dłużej budowanie relacji cechujących
się
dobrowolnością,
stałym
podtrzymywaniem
i
potwierdzaniem
zaangażowania, relacji będących dla jednostki źródłem pozytywnej
samooceny
oraz
umożliwiających
zaspokojenie
potrzeby
afiliacji,
zakorzenienia i bezpieczeństwa.
Dla setek milionów ludzi najważniejszym narzędziem, dla którego
trudno
znaleźć
precedens
w
historii
cywilizacji
technicznej,
jest
komputer sieciowy. Z takiego narzędzia każdy może zrobić własny
użytek; wykreować swój niepowtarzalny świat; „przepuścić” go przez
własny filtr mentalny i kulturowy; tworzyć własne reprezentacje, za
pomocą których jednostki organizują otaczający je świat i nadają mu
znaczenia. Słowem – spersonalizować narzędzie, co nie było możliwe w
epoce maszyn, które z racji swej konstrukcji algorytmizowały ich użycie
przez ludzi. Rozwój technologii cyfrowych nie tylko wbudowuje w nie
interaktywność,
ale
także
responsywność.
Hipermedium
zmienia
społeczeństwo, pozwala bowiem opanować użytkownikowi nie tylko
sztukę „czytania” (dostęp do kultury i wiedzy online), ale także pisania
24
– tworzenia własnych interfejsów, hipertekstów i oprogramowania, czyli
przeniesienia modelu kultury read-write w XXI wiek. Hipermedium
stwarza niezwykłe możliwości replikacji tekstów: samplingu, recyklingu,
hybrydyzowania, spojlowania itp. „Warstwa komputerowa” nakłada się
na „warstwę kulturową”, co Lev Manovich9 nazywa „transkodowaniem
kulturowym”.
Komputer
udostępnia
je
modeluje
poprzez
świat,
kluczowe
tworzy
złoża
funkcje:
danych
i
wyszukiwanie,
dopasowywanie, sortowanie, filtrowanie, interfejsy. Mamy do czynienia
z czymś więcej niż tylko interaktywnością, bowiem także, a może
przede wszystkim, z wzajemną konfiguracją. Nie tylko użytkownicy
formatują technologie dla swoich potrzeb, technologie bowiem także
konfigurują użytkowników (np. SMS, czy mikroblogi na Twitterze, które
narzucają kod komunikacji zredukowany do stu kilkudziesięciu liter). To
narzuca uproszczony język.
Pomnażanie kompetencji kulturowych, a także budowanie kapitału
intelektualnego wymaga uczestnictwa w szeroko rozumianej kulturze i
życiu
społecznym.
Korzystną
okolicznością
dla
rozwoju
kultury
partycypacyjnej jest to, że odbiorca nie jest już skazany na ofertę
masową – jednokierunkowy nieinteraktywny przekaz z wielkich centrów
nadawczych adresowany do wielomilionowych audytoriów i widowni.
Dzięki interaktywnym technologiom sieciowym może oferować własne
zasoby
oraz
korzystać
z
zasobów
intelektualnych
i
kulturowych
oferowanych przez innych.
4.
Kompetencje technologiczne (instrumentalne)
Jednostka ludzka żyje dziś w otoczeniu przedmiotów i narzędzi, w
których zmaterializowana jest inteligencja ludzka. Nasze coraz silniejsze
uwikłanie w relacje człowiek-narzędzia zmienia nasz sposób myślenia o
9
Lev Manovich, Język nowych mediów, WAiP, Warszawa, 2006
25
nich, sprawia, że nie czujemy się jedynymi aktorami, podmiotami, które
wchodzą w interakcje z innymi podmiotami ludzkimi.
Poszerza
się
skala
zapośredniczenia
relacji
międzyludzkich
przez
narzędzia/media. To wszystko oznacza stałą technologizację kultury.
Wdzieranie się techniki do świata kultury prowadzi do inwersji tej
ostatniej. Zorientowana kiedyś na człowieka, kultura zwróciła się ku
narzędziom i środkom, aż do doszło do tego, że w warunkach rosnącej
złożoności systemów technicznych wszelkiego rodzaju, wizje przyszłości
i strategie działania determinowane są przez rozwój tych systemów i
narzędzi. Ich doskonalenie staje się nieomal conditio sine qua non
rozwoju człowieka i kultury. Ilość i jakość narzędzi staje się kryterium
rozwoju
ludzkiego
i
społecznego.
Rośnie
technicyzacja
ludzkiej
egzystencji i unaukowienie przetrwania (scientification of survival), czyli
uzależnienie człowieka od coraz to nowszych generacji techniki i odkryć
naukowych oraz obawy przed zredukowaniem komunikowania do
interakcji człowiek-maszyna.
5.
Kompetencje
w
zakresie
wiedzy
o
człowieku
i
społeczeństwie
Wzrasta waga innowacji w zakresie nauk o człowieku i społeczeństwie i
związanych
umiejętność
z
tym
technologii
tworzenia
technologicznych
pod
coraz
kulturowych.
bardziej
kątem
Kluczowa
staje
się
zaawansowanych
innowacji
konkretnych
jednostek,
potrzeb
społeczności, grup społecznych, kultur i różnych innych zbiorowości.
Tworzenie
bogactwa
społecznego,
miejsc
pracy
itp.
bazuje
na
innowacjach i nowych ideach, nie tylko w kręgu nauk ścisłych,
przyrodniczych i inżynieryjnych, ale także nauk społecznych i nauki o
organizacji, sztuki. Wiąże się to z nowymi procesami biznesowymi, z
produkcją
niszową
trafiającą
w
potrzeby
konsumentów,
26
specjalistycznymi produktami i usługami nastawionymi na jakość życia,
atrakcyjnym dizajnem, odwoływaniem się do indywidualnych gustów.
Potrzebna jest dyskusja w kwestii tego, jakich specjalistów nasze kraje
potrzebują dla swej modernizacji. Słyszy się utyskiwania, że kształci się
za dużo psychologów, socjologów, kulturoznawców oraz specjalistów w
innych dziedzinach nauk społecznych i humanistyce, za mało zaś z nauk
ścisłych,
inżynieryjnych,
przyrodniczych,
biomedycznych
i
in.
W
następnym planie finansowania nauki w ramach PR8 (2013-2020)
przewiduje się znaczne zredukowanie środków na nauki społeczne i
humanistyczne, które mają się stać „dyscyplinami pomocniczymi”.
Wydaje się, że jest to spór pozorny: potrzeba jednych i drugich,
zwłaszcza
w
dziedzinach,
w
których
kraje
UE
mają
szanse
kooperowania i konkurowania ze światem.
To
właśnie
dzięki
kompetencjom
społecznym,
humanistycznym
i
artystycznym osiąga się wielkie sukcesy technologiczne. Warto zwrócić
uwagę na rolę nauk humanistycznych i społecznych w określaniu np.
potrzeb konsumentów i dostosowywaniu rozwiązań technicznych do
preferencji
estetycznych
i
funkcjonalnych.
Powodzenie
produktów
Apple’a wiąże się m.in. z trafnością rozumienia potrzeb przyszłych
użytkowników.
Intuicyjne
oprogramowanie
sprawia,
że
klient
praktycznie od razu może korzystać z danego urządzenia, gdy ich
konkurenci wymagają od klientów czytania opasłych instrukcji. To
świadczy nie tylko o tym, że ta firma ma wybitnych inżynierów, ale też
znakomitych specjalistów rozumiejących potrzeby konsumentów.
6.
Kompetencje
w
zakresie
selekcji
oferty
mediów
i
przemysłów kultury
Europejczycy są coraz lepiej wykształceni, żyją w społeczeństwie
informacyjnym, tysiące podmiotów działających na rynku walczy o
27
pozyskanie ich uwagi, zarzucając ich atrakcyjnymi ofertami rozrywki,
spędzania wolnego czasu. Mają coraz bardziej zindywidualizowane
potrzeby, których nie jest w stanie zaspokoić jeden publiczny podmiot,
oferujący jedną „narrację”. Przez narody polityczne przebiega dziś
mnóstwo kulturowych linii podziału, kultura jest w coraz mniejszym
stopniu wspólnym kodem komunikacyjnym dla wszystkich, coraz
trudniej jest tworzyć ogólnonarodowy obieg kultury. Odchodzi w
przeszłość społeczeństwo masowe, rodzi się pomasowe.
Dzięki
potęgowemu
rozkładowi
relacji
w
sieciach
dokonuje
się
multiplikacja zawartości, która staje się coraz bardziej redundantna.
Bezprecedensowe możliwości techniczne kopiowania i naśladowania
owocują
wykładniczym
przyrostem
infomasy.
Przyrasta
jak
rafa
koralowa, ale niepomiernie szybciej, kultura konwergencji – migrowanie
zawartości między platformami komunikacyjnymi. Media stają się omnii ubimediami. Rodzi się pytanie w odniesieniu do mediów masowych,
czy nie mamy do czynienia z przemediatyzowaniem, które rodzi afazję,
zaburzenie komunikacji.
W krajach wkraczających w gospodarkę informacyjną rośnie liczba tych,
którzy mają pozyskiwać uwagę. Stąd coraz większa walka o deficytowy
zasób, jakim jest uwaga ludzka. Stąd rosnący wrzask wokół nas i stąd
też potrzeba coraz silniejszej tuby, żeby przekrzyczeć tłum, albo znaleźć
inny niż tuba sposób na odwrócenie ich uwagi od innych i zwrócenia jej
ku sobie. Uwaga to nie tylko problem ekonomii, to także dobro
społeczne i indywidualne. Od niej zależy funkcjonowanie rodziny, grup,
społeczności.
Uwaga
jest
dobrem
ograniczonym,
bo
każdy
ma
ograniczoną pulę uwagi, tak jak i ograniczoną pulę życia. Dlatego coraz
więcej ludzi ceni sobie ten zasób. Jeśli bowiem pozwolimy ją pozyskać
jednym, np. mediom, to zabraknie jej dla innych, np. najbliższych: dla
żony, męża, dzieci, rodziców, wspólnoty itp. W rodzinach toczy się
28
konkurencja o uwagę rodziców między telewizją a dziećmi, telewizją a
rodzicami, czy też w wielu innych kombinacjach.
Ta intruzyjność jest cechą przestrzeni kreowanej przez media. Im
większe
nasycenie
w
media,
tym
większe
„pole
rażenia”.
Im
komunikacja jest bardziej ucyfrowiona, tym łatwiej dotrzeć do każdego
użytkownika z przekazami, z których coraz więcej jest niechcianych.
Przez stulecia ludzie walczyli o prawo do informacji, bo walczy się o
prawo do czegoś, gdy ma się poczucie deprywacji, pozbawienia tego
czegoś, stąd bierze się łapczywość w jego zdobywaniu. I wywalczyli:
mają informację na żądanie. Ale jaką informację? Dziś walczymy o
prawo do nie zalewania nas niechcianą informacją. W miejsce info on
demand pojawia się demand of no info.
Potrzebna jest edukacja na rzecz krytycznego osądu, wartościowania
rzeczy, zjawisk, ludzi i procesów. Wolność jest w ograniczony sposób
związana z indywidualizacją. Dzisiejszy age of self to już jednak inny
indywidualizm
niż
Indywidualizm
dziś
ten
ma
promowany
cechy
przez
Oświeceniową
„personalizmu
misję.
narcystycznego”:
wyróżnienia się z tłumu („patrz na mnie”), ekscentryzmu.
7.
Kompetencje w zakresie adaptacji do zmiany
Żyjemy w czasach, w których zmiana staje się normą, a ciągłość czymś
nadzwyczajnych. Codziennie czujemy się nowicjuszami. Zmienność
stawia jednostce wielkie wyzwania w zakresie adaptacji proaktywnej,
antycypacyjnej, która polega na przygotowywaniu do zmian poprzez
odpowiednie
programy
edukacyjne,
a
także
rozmaite
formy
oddziaływań społecznych. Winna to być adaptacja nastawiona na
indywidualny i grupowy rozwój, wiarę we własne siły, upór i wytrwałość
w zdobywaniu wykształcenia i kwalifikacji zawodowych, samodzielność,
kompetencję, solidność, innowacyjność własną i akceptację innowacji
29
wprowadzanych przez innych, odporność psychiczną na niepowodzenia,
nonkonformizm,
orientację
w
przyszłość,
potrzeby
poznawcze,
psychiczną dyspozycję do pełnienia zróżnicowanych ról społecznych.
Czyli te wszystkie cechy, które składają się na osobowość w epoce
późnej nowoczesności. Jest to przeciwieństwo adaptacji reaktywnej
(wymuszone uczenie się nowego), nastawionej na przetrwanie, a nie
innowacyjność i twórczość.
8.
Kompetencje ekokulturowe
Rekomendujemy inne, niż dotychczas, podejście w zakresie edukacji
ekologicznej. Nadal dominuje wypreparowane z kultury podejście do
środowiska naturalnego - rozumienie eko, które w złożeniu „ekologia”
utożsamiane jest potocznie z samą tylko przyrodą i jej ochroną.
Tymczasem etymologia tego słowa każe je rozumieć o wiele szerzej, bo
oikos oznacza dom w sensie symbolicznym, miejsce, w którym żyje
najmniejsza wspólnota ludzka, a oikumene to wspólnota w sensie
szerszym. Eko to wszystko naraz: przestrzeń i ludzie ze swymi
kulturami, którzy ją wypełniają. To pierwotne znaczenie tego słowa
przywracają w Europie od kilku dekad animatorzy ekomuzeów –
„muzeów bez murów”. Staraniem ich twórców łączą one w jedność
przyrodę, materialną i niematerialną kulturę i historię ziemi, na której
powstają i na której były od zawsze rozproszone. Ekokultura daje
szanse prezentacji dorobku pokoleń, ukazuje mikroregion jako wspólne
dzieło natury, patrymonium oraz współczesnej działalności ludzi. Łączy
autentyczność miejsca, jego mieszkańców i zasobów przyrodniczokulturowych z promocją, edukacją i rozwojem regionu.
9.
Kompetencje w zakresie refleksyjnej konsumpcji kultury
Jesteśmy
świadkami
procesu,
w
którym
wielkie
kompleksy
ekonomiczno-kulturowe (produkcja, konsumpcja, styl życia) rodzą się
30
już nie tyle pod wpływem wynalazków wykorzystywanych następnie do
produkcji
dóbr
materialnych
(jak
chociażby
samochód),
lecz
wynalazków – maszyn tekstualnych, wykorzystanych do tworzenia i
przetwarzania symboli, czego najlepszym przykładem jest komputer,
Internet czy telefonia komórkowa.
Chodzi o kompetencje w zakresie dekodowania i konsumpcji symboli. W
porównaniu do społeczeństwa przemysłowego, sytuacja uległa istotnej
zmianie w społeczeństwie poprzemysłowym, w którym rośnie rola
symboli jako przedmiotu konsumpcji. Następuje swoista rekulturacja
ekonomii. Kultura – nagromadzone przez historię tradycje, mity,
spuścizna materialna, itp. jest traktowana jako złoże, z którego czerpią
pełną garścią przemysły kultury: turystyka, przemysł audiowizualny,
muzyczny, gier komputerowych itp.
Do
historii
przechodzi
model
polityki
kulturalnej
polegający
na
Oświeceniowej w swym rodowodzie misji edukowania społeczeństwa
przez
elity.
Zdefiniowane
demokratyzacja
kultury,
przezeń
dostarczanie
cele
to
odbiorcy
przede
wszystkim
dobrej
jakościowo
oferty, edukacja europejska, integracja społeczna mniejszości w duchu
tolerancji i socjalizacji w ramach kanonu społeczeństwa obywatelskiego.
Kulturze przyznaje się ważną rolę wychowawczą i nie szczędzi się
środków na reintegrację dziedzictwa z teraźniejszością.
W konsumpcyjnym modelu kultury nie ma świadomego kształtowania
ludzi w duchu wartości i hierarchizowania tych wartości (kultura
wyższa-niższa). Dominują media i multimedia oferujące kulturę audiowideo. Coraz większa ilość dziedzictwa narodowego i powszechnego
dostępna jest w multimedialnym zapisie cyfrowym oraz Internecie. Nie
ma ambicji "tłoczenia kultury w masy". Niektórzy nazywają ten model
przekazu kultury postmodernistycznym. Społeczeństwo obywatelskie
staje się konglomeratem wspólnot i na poziomie tych wspólnot
31
dokonuje się transmisja kultury. Wynika stąd konkluzja, że jednostka
stała się głównym podmiotem, który rozstrzyga o tym, jak pogodzić
konsumpcję kultury z uczestnictwem w niej. W warunkach cyfrowej
konwergencji mediów możliwości indywidualizacji konsumpcji stają się
wręcz nieograniczone.
10.
Kompetencje w zakresie własnej ekspresji
Lekarstwem na procesy, o których wyżej mowa, jest wspomniane
samoportretowanie się przez kulturę. Po okresie fascynacji globalnym
zasięgiem informacji, coraz więcej ludzi szuka kontaktu z własną
lokalnością.
Dziś,
bezprecedensowy
w
rozkwit
gospodarce
kultur
rynkowej,
regionalnych
i
obserwujemy
lokalnych.
Każde
miasteczko, gmina maja coś swoistego do zaoferowania i wiele czynią,
aby tą swoistość podkreślać. Nikt nie chce epatować świata nużącą
wtórnością.
Stąd
bezprecedensowa
oferta
płynąca
ze
świata,
zróżnicowany chór głosów, z których każdy pobrzmiewa na „swojską
nutę”.
Wielkie
narracje
kulturowe
ustępują
miejsca
zdecentralizowanym
tożsamościom. Każde nowe pokolenie formułuje pod adresem kultury i
dziedzictwa swój własny kwestionariusz pytań, jedna narracja nie trafia
już do nikogo. Każdy chce i ma prawo szukać własnej ojczyzny
kulturowej,
albo
lokując
ją
w
ojczyźnie
zamieszkanej
przez
współziomków, albo konstruując własną, wyobrażoną.
Ekspresja dokonuje się za pośrednictwem mediów społecznościowych
jak YouTube czy Facebook. Kreacja manifestuje się często przez zapis
codzienności. Dla wielu ludzi, ujawniających swą codzienność, staje się
ona najważniejszym wymiarem życia. Wskaźnikiem nowych form życia
codziennego są zmiany w sferze języka potocznego: chatowanie, sms- i
mmsowanie, blogowanie, blipowanie, surfowanie, itp. To sygnały zmian
32
w życiu codziennym. Ucieczka w codzienność to często ucieczka przed
zagubieniem, dezorientacją, ciągłą zmianą. Na poziomie codzienności
świat daje się lepiej oswoić, znaleźć w nim swoje miejsce, poszukać
tożsamości, schronić przed samotnością.
Dzięki temu w sieciach społecznych akumuluje się olbrzymie bogactwo,
z którego już się czerpie, a będzie się czerpać jeszcze bardziej pełną
garścią, bo to są „złoża” kultury codzienności, w której rodzą się nowe
trendy, mody, upodobania i wartkie strumienie symboli, przetwarzanych
przez przemysł audiowizualny, muzyczny, literaturę popularną, prasę
kolorową itp. Największe superkomputery są wprzęgane do analityki
kulturowej – m.in. milionów zdjęć i filmów w cyfrowych archiwach,
dzięki czemu można łowić trendy kultury.
Technologie kulturowe jawią się więc jako technologie wolności.
Pozwalają one na powrót do czasów spontanicznej komunikacji, jej
swoistej rearchaizacji. Miliardy sms-ów, coraz częściej mms-ów, emali,
dziesiątki tysięcy grup dyskusyjnych, blogów, mikroblogów itp. każą
wierzyć w to, że rodzi się jakaś postać inteligencji kolektywnej.
Powstają nowe kultury, których badanie wymaga nowej antropologii.
Stara może być niewystarczająca. Kultura przepływa w sieciach i z
pewnością jest bardziej ulotna niż ta w galaktyce Gutenberga, choć
pozostawia ślady elektroniczne. Jest to na powrót kultura rozmowy,
skrótowa, rozproszona, niedbała, bez kanonu. Jest to raczej kultura
działania społecznego niż instytucji. Energia społeczna przepływa z
instytucji
do
sieci.
Juergen
Habermas,
który
rozwija
teorie
społeczeństwa komunikacyjnego powiada, iż rodzi się nowa wspólnota
komunikacyjna. Intersubiektywność i kolektywna inteligencja prowadzą
do wzajemnego porozumienia jednostek bez przymusu.
Wiele wskazuje na to, że mamy do czynienia z jakimś nowym cyklem
kultury jeszcze trudnym do zdefiniowania, ale nawiązującym do
33
poprzednich epok w kulturze. Przez większość swych dziejów ludzie
sami produkowali kulturę dla siebie. Tak jak to było w społecznościach
przednowoczesnych, przedprzemysłowych, których kultura popularna
wyrastała z ich doświadczenia, pracy, lęków, mitów, legend, wierzeń
tworzonych na własny użytek. Była to swoista prosumpcja (produkcja i
konsumpcja w jednym), by użyć terminu upowszechnionego przez
Alvina Tofflera. Można by to nazwać „samozaopatrzeniem ludycznym”.
Rekomendacja - Europejski Foresight Kultury’2020
Jako
jedną
z
najważniejszych
rekomendacji
widzimy
Europejski
Foresight Kultury’2020. Byłoby to pierwsze Uniijne przedsięwzięcie
intelektualne
kulturalnego
i
badawcze,
Europy
nie
które
przez
nakreśli
samo
realną
wizję
prognozowanie
rozwoju
(tradycyjny
forecast) tego, czym może być kultura w Europie pod koniec następnej
dekady, a przez wskazanie tych obiecujących obszarów rozwoju, które
stwarzają największe szanse, i na które należy rzucić gros energii, sił i
pieniędzy, mobilizując do tego celu jak największy odłam społeczeństw,
którego potrzeby kulturalne wymagają zbadania. Chodzi także o audyt
zasobów
kulturowych
Europy
pod
kątem
ich
funkcjonalności
i
dysfunkcjonalności dla kulturalnego rozwoju naszego kontynentu.
Jednym z celów Foresightu jest stworzenie platformy dyskusji i
współpracy oraz metody budowania szerokiego porozumienia pomiędzy
decydentami, środowiskiem naukowym, przemysłami kultury, mediami i
opinią publiczną w zakresie priorytetów rozwojowych w dziedzinie
kultury. Foresight widzimy jako użyteczną metodę przygotowania
Europy do dalszych procesów globalizacji i informatyzacji, poprzez
wykorzystanie
jej
potencjału
twórczego
i
olbrzymich
zasobów
kulturowych.
34
Europejski Foresight Kultury ma za zadanie zachęcenie do refleksji nad
przyszłością kultury. Chodzi m.in. o określenie czynników kluczowych
trwania i zmian w kulturze, na które możemy mieć wpływ oraz
czynników zewnętrznych, na które możemy wpływu nie mieć, ale na
których wystąpienie musimy być przygotowani. Wiemy, że nikt nigdy
dokładnie nie przewidział przyszłości; wiemy, że nie będzie ona ani
gorsza ani lepsza od teraźniejszości, tylko inna. Wiemy także, że
wybierając odpowiednie kierunki badań naukowych oraz wprowadzając
zmiany w prawie, można wytyczyć taką ścieżkę rozwoju, aby spełniła
się wizja Europy. Jeśli dzięki temu badaniu, zostałaby zrealizowana
chociaż część działań pobudzających rozwój kultury, to można będzie
uznać, że cel Foresightu zostanie osiągnięty.
35
CZĘŚĆ DRUGA*
Partnerstwa kreatywne
na rzecz podnoszenia kompetencji
kulturowych i budowania kapitału
intelektualnego współczesnej Europy
Wprowadzenie
Pomnażanie
kompetencji
kulturowych
oraz
budowanie
kapitału
intelektualnego wymaga z jednej strony zapewnienia solidnej w swoich
podstawach
edukacji
formalnej,
z
drugiej
zaś
stymulowania
interaktywnego udziału w kulturze oraz nieformalnej i pozaformalnej
edukacji artystycznej i kulturalnej, prowadzonej przez różnorodne
podmioty w ramach wszystkich trzech sektorów gospodarki. W tym
kontekście
partnerstwa
szczególną
kreatywne
rolę
(w
mają
tekście
do
odegrania
stosować
wszelkiego
będziemy
skrót
typu
PK
zamiennie z pełną nazwą). Należy zwrócić uwagę na fakt, iż używając
tego sformułowania dokonujemy pewnego skrótu myślowego, gdyż
pełna nazwa powinna raczej brzmieć partnerstwa kreatywne bazujące
na komponencie kulturowym, co podkreślane jest w najświeższych
dokumentach i raportach europejskich i czego dowodzi praktyka.
Partnerstwa
kreatywne
są
w
ostatnim
czasie
bardzo
aktualnym
tematem w Europie, co znajduje odzwierciedlenie w licznych raportach
z badań i ekspertyzach. Usystematyzowanie i analiza dostępnych
informacji dotyczących europejskich partnerstw kreatywnych pozwolą
na:

próbę stworzenia typologii partnerstw kreatywnych;

określenie ich znaczenia i korzyści dla rozwoju Europy, a w
szczególności
podnoszenia
kompetencji
kulturowych
jej
36
mieszkańców;

zdefiniowanie szans i zagrożeń rozwoju partnerstw kreatywnych
w Europie;

przedstawienie dotychczasowych i rekomendowanych działań Unii
Europejskiej i państw członkowskich na rzecz rozwoju partnerstw
kreatywnych.
W celu jak najlepszego zobrazowania zagadnienia, w tekście znajdują
się
bezpośrednie
odwołania
do
przedmiotu.
Ponadto, przytoczone
praktyk,
znakomity
w
sposób
wspomnianej
są również
ilustrujące
wyżej
literatury
przykłady dobrych
najnowsze,
oparte
na
innowacyjności tendencje tworzenia partnerstw kreatywnych w Europie.
Partnerstwa kreatywne - typologia
Za partnerstwa będziemy w tym tekście uważać różnorodne formalne i
nieformalne związki, w ramach których realizowana jest współpraca
oparta na równym traktowaniu. Współpraca ta jest nawiązywana
pomiędzy osobami fizycznymi oraz prawnymi, reprezentującymi różne
sektory gospodarki, a jej efektem jest wytworzenie innowacyjnych
treści, o charakterze zarówno materialnym, jak i niematerialnym.
Przymiotnik kreatywne oznacza, że są to partnerstwa, które mają
ułatwić transfer zdolności kreatywnych z kultury do innych dziedzin
gospodarki i sfer życia społecznego.
Szczegółowe
cele
działania
partnerstw
kreatywnych
zostały
zdefiniowane w opracowaniu „Creative Clush. Artistic Intervensions to
stimulate innovation, sustainability and inclusiventess”10 następująco:
10
Tillt Europe, Creative Clush. Artistic Intervensions to stimulate innovation,
sustainability and inclusiventess, wersja robocza z grudnia 2010
37

Pobudzanie
wyobraźni
i
talentu
w
codziennym
życiu,
przedsiębiorstwach i instytucjach publicznych;

Stymulowanie krzyżowania się wpływów pomiędzy sektorami
gospodarki, dyscyplinami naukowymi, etc;

Wsparcie
rozwoju
kreatywnej
ekonomii
poprzez
włączenie
kreatywności opartej na kulturze do polityki innowacji;

Promowanie społecznych innowacji przez sztukę;

Wzrost dostępu do kultury.
Diagram
nr
1
przedstawia
typologię
partnerstw
kreatywnych,
uwzględniającą różne kryteria ich podziału oraz ich powiązanie z
komponentem innowacyjnym.
38
Dostępna literatura przedmiotu pozwala na wyłonienie przynajmniej
trzech kryteriów podziału partnerstw kreatywnych. Pierwsze z nich
dotyczy
rodzaju
aktywności
kulturalnej,
drugie
sektorów
zaangażowanych we współpracę. W kolejnym (trzecim) kryterium,
które możemy potocznie nazwać organizacyjnym, nacisk położony jest
nie na obszar, w którym są one zawiązywane, ale na ich formułę
działania. Trzeba podkreślić, że zaproponowana w diagramie typologia
nie jest dychotomiczna - typy partnerstw kreatywnych wyróżnione
zgodnie z przyjętymi kryteriami nie wykluczają się wzajemnie. Jej
przeprowadzenie wynikało z chęci uporządkowania rozlicznych, często
dość chaotycznie prezentowanych, typów partnerstw kreatywnych i
stworzenia narzędzia do ich analizy. Przedstawione na diagramie
powiązanie partnerstw kreatywnych z innowacyjnością - współczesnym
katalizatorem rozwoju Europy - ma duże znaczenie ze względu na
analizę
roli
partnerstw
intelektualnego/kompetencji
kreatywnych
w
kulturowych
budowaniu
Europejczyków.
kapitału
Poniżej
szczegółowo omawiamy zilustrowane w diagramie typologie.
1.
Partnerstwa
kreatywne
według
rodzaju
aktywności
kulturalnej
2.
1.1
Publiczne wsparcie dla kultury
1.2
Przedsiębiorczość
1.3
Zasoby kulturowe – kapitał i własność intelektualna
1.4
Tworzenie nowej wartości
1.5
Rozwój kapitału ludzkiego
Partnerstwa kreatywne według sektorów zaangażowanych
we współpracę
2.1
Sektor kultury + sektor kreatywny
2.2
Sektor kultury lub kreatywny + inne sektory gospodarki
39
3.
2.3
Sektor kultury lub kreatywny + sektor edukacji
2.4
Sektor kultury lub kreatywny + sektor naukowy (badań)
Partnerstwa kreatywne według formuły działania
3.1
Klastry kreatywne
3.2
Sieci
3.3
Partnerstwo publiczno-prywatne
3.4
Partnerstwo publiczno-społeczne
3.5
Partnerstwo oparte na wolontariacie
Ad 1. Kryterium podziału partnerstw kreatywnych według rodzajów
działalności kulturalnej (culture-based development activities) pozwala
przede wszystkim stwierdzić bogactwo i różnorodność działalności
prowadzonej w ramach partnerskiej współpracy, ale w odróżnieniu od
kryterium
drugiego
skupia
się
na
samej
kulturze.
Materiałem
wyjściowym dla tego kryterium podziału jest raport „Study on the
Contribution of Culture to Local and Regional Development – Evidence
from the Structural Funds”11. Raport ten jest skoncentrowany głównie
na
projektach
o
charakterze
kulturalnym,
współfinansowanych
z
funduszy strukturalnych UE oraz ich roli w pobudzaniu rozwoju
gospodarczego na poziomie lokalnym. Zastosowana w nim typologia
aktywności bazujących na kulturze, jest niezwykle przydatna przy
określeniu znaczenia partnerstw kreatywnych. Kolejno rozważane są
następujące rodzaje aktywności:
1.1
Publiczne wsparcie dla kultury – udzielane kulturze w takich
obszarach,
jak
rewitalizacja
i
ochrona
otoczenia
kulturowego,
11
Center for Strategy & Evaluation Services (CSES), Instytut ERICarts, Study on the
Contribution of Culture to Local and Regional Development – Evidence from the
Structural Funds, 2010.
40
reorganizacja przestrzeni miejskich, utrzymanie i rozwój dziedzictwa
narodowego,
infrastruktura
kulturalna
(muzea,
festiwale,
domy
kultury), turystyka kulturowa oraz tworzenie miejsc pracy.
1.2
Przedsiębiorczość
-
bezpośrednie
przełożenie
kultury
na
kreatywną ekonomię, prowadzące do rozwiązań o innowacyjnym
charakterze.
Wsparcie
takich
działań
prowadzi
do
dynamicznego
rozwoju inicjatyw założycielskich, w efekcie których powstają np.
klastry kreatywne lub zorganizowane sieci wykorzystujące potencjał
kreatywny zarówno jednostek, jak i instytucji. W tym obszarze
wyróżniamy m.in.: przemysły kreatywne i gospodarkę opartą na
wiedzy, skupianie przedsiębiorstw w klastry, rozwój technologii i jej
transfer do innych przemysłów (ośrodki technologiczne, inkubatory),
rozwój sieci, badań, innowacji i przedsiębiorczości w MŚP oraz
partnerstwa kreatywne pomiędzy biznesem i edukacją.
1.3
Zasoby kulturowe – kapitał i własność intelektualna. Znaczenie
wykorzystywania dorobku działalności kreatywnej, jako wkładu w inny
rodzaj działalności dopiero zaczyna być doceniane, jednak dziedziny
takie
jak
reklama
czy
promocja
zawsze
korzystały
z
dorobku
kulturowego, tak samo jak przemysł wydawniczy i drukarski. Cyfrowa
dostępność materiałów kulturowych wyraźnie zwiększa ich użycie. W
istocie, interakcje pomiędzy kulturą i ICT (technologie informacyjnokomunikacyjne) są niezwykle dynamiczne, a ich znaczenie będzie rosło
dla obu sektorów. Formalizacja wielu postaci tego dorobku, jako
własności intelektualnej, powinna zmienić percepcję ich wartości.
Obszary, w których koncentruje się związana z tym działalność to
przede
wszystkim:
edukacja, rozrywka, wydawnictwa, marketing,
technologie cyfrowe i aplikacje oraz tworzenie treści online.
1.4
Tworzenie nowej wartości. Odpowiednia promocja wizerunku
miasta czy regionu została doceniona, jako istotna dla osiągnięcia
41
długotrwałych efektów rozwoju gospodarczego, a także podnoszenia
wartości nieruchomości i pozostałego majątku. Jednak strategiczne
znaczenie sektora kultury i sektora kreatywnego w tworzeniu nowych
wartości poprzez wpływ na percepcję i stymulowanie zapotrzebowania
nie jest w pełni rozumiane. Gospodarka oparta na wiedzy potrzebuje
nowych
kierunków
myślenia
o
sprawach
istotnych.
Ten
rodzaj
aktywności wyraża się głównie poprzez: wartość publiczną, tworzenie
wizerunku i popytu, wartości niematerialne, rozwój i podnoszenie
wartości nieruchomości oraz reklamę i promocję.
1.5
Rozwój kapitału ludzkiego. Działania związane z kulturą mogą w
różnorodny
sposób
beneficjentów
w
wspierać
sposób
edukację
bardziej
i
szkolenia,
efektywny.
angażując
Przykładowo,
dzięki
promocji rozwoju indywidualnej kreatywności, mogą one wspomagać
otrzymywanie
większych
zysków
ze
środków
publicznych
przeznaczonych na edukację i szkolenia. Do działań sprzyjających
rozwojowi kapitału ludzkiego zaliczamy: wzrost znaczenia edukacji na
rynku
pracy;
większą
dostępność
specjalistycznych/specjalizacji;
szkoleń;
aktualizację
rozwój
umiejętności
kwalifikacji
personelu
szkoleniowego w kontekście innowacyjności i gospodarki opartej na
wiedzy; tworzenie sieci i wymianę informacji pomiędzy uniwersytetami,
ośrodkami badawczymi a biznesem; kształcenie ustawiczne; budowanie
kapitału społecznego oraz dbałość o spójność społeczną/integrację w
obszarze
edukacji
i
na
rynku
pracy
oraz
poprawę
społecznych grup marginalizowanych (osoby starsze,
warunków
mniejszości,
osoby niepełnosprawne, byli skazańcy).
Ad 2. Kryterium podziału według sektorów zaangażowanych we
współpracę w pierwszej kolejności podkreśla odejście od typowo
branżowej postawy w procesie realizacji zadań publicznych. Pomiędzy
każdym z sektorów oraz przemysłami, stanowiącymi ich integralną
42
część, możliwa jest kooperacja, w wyniku której powstają różnorodne
partnerstwa
kreatywne
bazujące
na
komponencie
kulturowym.
Zastosowana kategoryzacja sektora kultury, sektora kreatywnego oraz
przemysłów powiązanych zaczerpnięta jest z raportu „The Economy of
Culture in Europe”12.
2.1

Sektor kultury został określony, jako ten, do którego zaliczamy:
główne (nieprzemysłowe) dziedziny kultury i jej obszary – sztuki
wizualne, sztuki widowiskowe i dziedzictwo kulturowe

przemysły kultury ze swoimi obszarami, jak film i video, telewizja i
radio, gry, muzyka, książka i prasa.
Sektor kreatywny obejmuje przemysły kreatywne i zaliczane do nich
obszary, jak design, architektura i reklama.
2.2
Wśród innych sektorów gospodarki wymieniane są: przemysły
powiązane (przykładowo przemysł telefonii komórkowej, mp3 czy
komputerowy)
oraz
pozostałe
przemysły
(produkcja
i
usługi)
funkcjonujące poza sektorem kultury i kreatywnym.
2.3
W naszej typologii sektor edukacji obejmuje: edukację formalną,
edukację nieformalną oraz kształcenie ustawiczne.
2.4
Sektor
uczelnie,
naukowy
szkoły
reprezentowany
wyższe,
instytuty
jest
między
naukowe,
innymi
ośrodki
przez
badawczo-
rozwojowe, centra nauki.
Ad 3. Partnerstwa kreatywne
przyjmują
najczęściej następujące
formuły:
12
KEA European Affairs, The Economy of Culture in Europe, 2006
43
3.1
Klastry
kreatywne
–
zdefiniowane
w
raporcie
badawczym
„Creative clusters and innovation”13, jako miejsca, które skupiają
"kreatywne
jednostki"
podzielające
zainteresowanie
nowoczesnymi
rozwiązaniami mającymi zastosowanie w różnych sektorach gospodarki.
Unikalność, indywidualność i różnorodność takich jednostek tworzy
swoisty
efekt
synergii,
dzięki
któremu
powstają
innowacyjne
rozwiązania.
3.2
Sieci – określone w raporcie „European Cultural Networks and
Networking in Central and Eastern Europe”14, jako forma nawiązywania
kontaktów,
a
zatem
budowanie
struktury
i
metody
pracy
charakteryzującej się przede wszystkim nie-hierarchiczną, poziomą
współpracą o międzynarodowym wymiarze.
3.3
Partnerstwo publiczno–prywatne – według Fundacji Centrum
Partnerstwa Publiczno-Prawnego15, która zajmuje się promocją wiedzy
na temat tej formy współpracy, mianem PPP określa się projekty
inwestycyjno–eksploatacyjne,
realizowane
wspólnie
przez
władze
publiczne i podmioty sektora prywatnego (podmioty rynkowe), w
oparciu
o
stworzenie
umowę
długoterminową.
niezbędnej
Celem
infrastruktury
tych
rzeczowej,
projektów
jest
finansowej
i
organizacyjnej, umożliwiającej świadczenie usług publicznych.
3.4
Partnerstwo
publiczno-społeczne
–
Stowarzyszenie
Centrum
Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich w 2009 roku realizowało
projekt „Program Partnerstwo Publiczno-Społeczne. Polecam!”, gdzie
PPS
13
zostało
określone
jako
kwintesencja
konstytucyjnej
zasady
NESTA, Creative clusters and innovation, Londyn, listopad 2010
14
European Institute for Progressive Cultural Policies, European Cultural Networks
and Networking in Central and Eastern Europe, Wiedeń, 2000
15
Oficjalna strona Fundacji Centrum Partnerstwa Publiczno-Prawnego,
http://www.centrum-ppp.pl/start,1
44
pomocniczości, której szczególnego znaczenia nadaje stwierdzenie: tak
mało państwa, jak to jest możliwe, tak dużo państwa, jak to jest
konieczne. W tym kontekście niezbędne jest nadanie odpowiedniego
znaczenia inicjatywom obywatelskim, z udziałem sektora organizacji
pozarządowych, poprzez tworzenie warunków dla rozwoju instytucji
społeczeństwa
obywatelskiego,
dialogu
obywatelskiego,
postaw
obywatelskich kształtujących różnorodne formy partycypacji społecznej,
a tym samym przyczynienie się do dynamicznego rozwoju koncepcji
uspołecznionej formuły usług społecznych. Przyszłością jest model, w
którym sektor społeczny wspiera, a nie wypiera państwo w realizacji
zadań
socjalnych.
Model,
w
którym
sektor
społeczny
tworzy
zorganizowany i oddolny nacisk na władze publiczne, poszerzając tym
samym
uczestnictwo
obywateli
i
ich
organizacji
w
systemie
demokratycznym.
3.5
Partnerstwo oparte na wolontariacie – według Europejskiego
Centrum Wolontariatu16, wkład wolontariatu w PK można określić
następująco: wolontariat pomaga w tworzeniu innowacyjnych więzi
pomiędzy
sektorem
prywatnym,
instytucjami
publicznymi
i
samorządowymi oraz organizacjami wolontariackimi. Tego rodzaju
partnerstwa, w powiązaniu z często nowatorskim charakterem działań
wolontariackich, mogą prowadzić do powstawania nowych miejsc pracy.
Wolontariat jest źródłem nieformalnych możliwości edukacji, przez co
jest kluczowym elementem w tzw. uczeniu się przez całe życie (lifelong
learning).
Uczestnicy
działań
wolontariackich
zdobywają
wiedzę,
praktykę oraz poszerzają sieć swoich znajomości, co często może
prowadzić do nowych lub lepszych możliwości zatrudnienia, a także do
rozwoju społecznego czy osobistego.
16
Oficjalna strona Europejskiego Centrum Wolontariatu http://www.cev.be/
45
Uzupełnieniem
typologii
partnerstw
kreatywnych
jest
typologia
innowacji. W znacznej części została ona zaczerpnięta z raportu „The
Measurement of Scientific and Technological Activities: Oslo Manual 3rd
Edition”17. Wśród innowacji wyróżnić można:
1)
Innowacyjność produktu - nowy, ulepszony produkt zarówno w
postaci fizycznego dobra jak i usługi.
2)
Innowacyjność procesu – znacząca zmiana zachodzącą w procesie
produkcji danego dobra lub usługi.
3)
Innowacyjność związana z wydatkami – inwestycje w B+R, oraz
wydatki
związane
z
designem,
wdrożeniem
nowej
metody
marketingowej.
4)
Innowacje związane z zarządzaniem – strategiczne zmiany w
organizacji przedsiębiorstwa lub jego funkcjonowaniu obliczone na
wzrost konkurencyjności poprzez zwiększenie wydajności.
5)
Innowacje związane z prawami do własności intelektualnej –
dotyczące
patentów,
uzgodnień
praw
dotyczących
autorskich,
poufności
znaków
oraz
inne
towarowych,
nieformalne
rozwiązania.
Charakter i znaczenie partnerstw kreatywnych
- przykłady dobrych praktyk
Wybór
przykładów
dobrych
praktyk
partnerstw
kreatywnych
był
zadaniem trudnym ze względu na znaczny rozmiar i zróżnicowanie
materii, z którą mamy do czynienia. Pomocne w zawężeniu pola analizy
były przede wszystkim dwa ukierunkowujące aspekty. Pierwszy wynika
z chęci określenia znaczenia i korzyści, jakie niesie za sobą działalność
17
OECD, The Measurement of Scientific and Technological Activities: Oslo Manual 3rd
Edition, 2005
46
PK
na
rzecz
podnoszenia
kompetencji
kulturowych
mieszkańców
Europy. Kompetencje te odnosiły się do czterech poziomów orientacji
życiowych: orientacji ekspresywnej - wyrażonej w kodzie znaczeń;
orientacji poznawczej - wyrażającej się w samoaktualizacji, tworzeniu i
pozyskiwaniu wiedzy; orientacji normatywnej – odwołującej się do
kultury, jako regulatora i źródła norm, na których wspiera się
organizacja społeczeństwa oraz orientacji instrumentalnej, obejmującej
kompetencje
ekonomiczne,
sposoby
organizowania.
Wszystkie
te
poziomy kompetencji opisane są szerzej w pierwszej części ekspertyzy.
Drugim
aspektem
jest
innowacyjność
widoczna
w
sposobach
funkcjonowania partnerstw kreatywnych, produktach ich działalności,
jak i rozwiązaniach jakiegoś problemu. Uwzględniając te dwa aspekty,
w pierwszym rzędzie
zwrócono uwagę na najbardziej oczywiste
przykłady działań podnoszących kompetencje kulturowe, realizowanych
jako partnerstwa kreatywne pomiędzy kulturą a sektorem edukacyjnym
w jego wymiarze formalnym, nieformalnym a także w projektach
nauczania
ustawicznego.
Podnoszenie
kompetencji
kulturowych
jednostek odbywa się jednakże nie tylko poprzez PK bezpośrednio
powiązane z sektorem edukacji. Równie istotnymi partnerstwami są te
powstałe pomiędzy sektorem kreatywnym i/lub sektorem kultury a
innymi sektorami gospodarki. Dopiero tak szeroko ujęte partnerstwa
kreatywne tworzą wartość dodaną, która bardzo konkretnie przekłada
się na budowę kompetencji kulturowych, niezbędnych do adaptacji i
interaktywnego uczestniczenia we współczesnym świecie.
Pierwszym, spośród wybranych do prezentacji w niniejszym tekście,
przykładem ilustrującym PK sektora edukacji formalnej i sektora
kreatywnego
jest
ogólnonarodowy
brytyjski
program
Creative
Partnerships. Ten, imponujący skalą program, angażuje do współpracy
profesjonalistów
z
przemysłów
kreatywnych
i
nauczycieli
szkół
publicznych. Kolejnym zwracającym uwagę programem jest, również
47
brytyjski, Find Your Talent, którego zadaniem było wypracowanie jak
najlepszych metod pokazania młodym ludziom nowych możliwości
wyrażania siebie poprzez obcowanie z kulturą, rozwijania swoich pasji
tak,
by
w
pełni
przykładem
wykorzystać
aktywności
PK
drzemiący
w
nich
ukierunkowanych
talent.
na
Innym
podnoszenie
kompetencji kulturowych jest pan-europejski program Europeana,
sytuujący się na styku sektora kreatywnego i edukacji nieformalnej.
Umożliwia
on
swoim
użytkownikom
dostęp
-
poprzez
stronę
internetową - do cyfrowych zasobów europejskich muzeów, bibliotek,
archiwów oraz kolekcji materiałów audio-wizualnych. Wykorzystując
możliwości, jakie daje Internet, zachęca swoich użytkowników do
dzielenia
się
własnymi
zasobami
i
wzajemnego
inspirowania
różnorodnością i bogactwem europejskiego dziedzictwa naukowego i
kulturowego. Z
kolei przykładem dobrych praktyk
w
kontekście
projektów ukierunkowanych na nauczanie ustawiczne jest program
Volunteers in Museums and Cultural Heritage, realizowany w 4 krajach
członkowskich UE. Obrazuje on PK oparte na wolontariacie. Punktem
wyjścia dla programu było rozpoznanie wartości, jaką stanowi praca
wolontariuszy na rzecz zachowania dziedzictwa kulturowego oraz
działalności instytucji kultury, w tym głównie muzeów. Inny rodzaj PK,
do którego się odwołujemy poniżej, to przykład kolaboracji pomiędzy
sektorem edukacji a sektorem badań, który obrazuje holenderski
Culture in the Mirror - czteroletni program współpracy pomiędzy
Uniwersytetem w Groningen i Instytutem ds. Opracowania Programu
Nauczania (Netherlands Institute for Curriculum Development – SLO).
Przykładem
partnerstw
komponentem
kreatywnych,
pozwalającym
na
w
których
wyzwolenie
kultura
kreatywności
jest
i
innowacyjnego podejścia do otaczającej rzeczywistości, jest program
Tillt Europe - Creative Clash współrealizowany przez grupę europejskich
organizacji pośredniczących pomiędzy sztuką a biznesem oraz jednostki
48
badawczo-rozwojowe. Partnerstwo kreatywne, działające w formule
klastra, to bardzo dobry przykład stymulowania rozwoju innowacyjności
poprzez
skumulowanie
na
jednym
obszarze
wielu
kreatywnych
jednostek i przedsiębiorstw. W tym kontekście francuski klaster
kreatywny Imaginove jest doskonałą egzemplifikacją takiej inicjatywy.
Jako ostatni przykład przedstawiona jest inicjatywa Obywatele Kultury.
Jest to przedsięwzięcie realizowane w Polsce, dobrze wpisujące się w
nurt europejskich akcji podejmowanych na rzecz wzrostu uczestnictwa
w kulturze, lepszego finansowania kultury i tym samym rokujące
pozytywnym
wpływem
na
podnoszenie
kompetencji
kulturowych
mieszkańców Europy. Inicjatywę tworzą i są w nią bezpośrednio
zaangażowani ludzie z sektora kultury. „Pakt dla kultury”, który jest
konsekwencją
działalności
inicjatywy,
wywiera
bezpośrednie,
zewnętrzne oddziaływanie na władze publiczne w zakresie zmiany
polityki kulturalnej RP.
Przedstawione niżej przykłady dobrych praktyk działań w formule PK
mają za zadanie: pokazanie inspirujących koncepcji programów i
projektów z powodzeniem funkcjonujących w Europie; zilustrowanie
wpływu, jaki posiadają takie aktywności na podnoszenie kompetencji
kulturowych Europejczyków jak również zachęcenie decydentów do
rozważenia wdrożenia podobnych rozwiązań w pozostałych krajach UE.
W opisach przykładów dobrych praktyk znajdują się bezpośrednie
odniesienia do, przedstawionych wcześniej w tekście i odpowiednio
ponumerowanych, typologii partnerstw kreatywnych.
1. Creative Partnerships - Wielka Brytania
Uzasadnienie wyboru przykładu:
Program
Creative
Partnerships
jest
doskonałym
przykładem
funkcjonowania PK podejmujących działania w obszarze kultury w
49
zakresie pomnażania kapitału ludzkiego (1.5). Poprzez zainicjowanie
współpracy pomiędzy sektorem kreatywnym i sektorem kultury a
sektorem edukacji (2.3) na poziomie formalnym, sprzyja rozwojowi
indywidualnej
kreatywności
i
podnosi
kompetencje
kulturowe
o
orientacji poznawczej wszystkich uczestników programu. Jest to też
przykład
PK
Odnosząc
działającego
się
do
w
wcześniej
formule
publiczno-prywatnej
przedstawionej
typologii
(3.3).
innowacji
z
pewnością możemy mówić o trzech ich typach będących wynikiem
działania programu Creative Partnerships: innowacyjności produktu,
procesu
oraz
związanej
z
zarządzaniem
-
otrzymujemy
lepiej
przygotowaną usługę w postaci innowacyjnego programu nauczania,
którego beneficjentami na różnych poziomach są uczniowie, nauczyciele
i kreatywni profesjonaliści.
Opis projektu i jego znaczenie:
Program Creative Partnerships, początkowo wprowadzony w 2002 roku
jako
2-letni,
lokalny
program
pilotażowy,
w
2004
roku
został
przekształcony w ogólnokrajową inicjatywę. Jako flagowy program
kreatywnego nauczania w Wielkiej Brytanii jest zarządzany przez
państwową
Zadaniem
instytucję
programu
Creativity,
jest
Culture
rozwijanie
and
Education
innowacyjnego
(CCE).
podejścia
do
nauczania poprzez wspieranie długookresowej współpracy, opartej na
zasadzie
partnerstw
pomiędzy
szkołami
a
kreatywnymi
profesjonalistami takimi jak artyści, architekci czy naukowcy. Program
koncentruje
się
na
trójstronnej
współpracy
pomiędzy
uczniem,
nauczycielem a kreatywnym profesjonalistą. Wynikiem tej współpracy
jest stworzenie wspólnej przestrzeni do działania, w centrum której
znajduje się uczeń, ale w szerszej perspektywie przynoszącej korzyści
każdej z zaangażowanych stron. Można wyróżnić cztery główne
procesy, jakie zachodzą w przypadku tego PK:
50

Pobudzanie
kreatywności
u
uczniów
wpływa
pozytywnie
na
podnoszenie ich aspiracji i osiągnięć w nauce. Dzieci czują potrzebę
dalszego
kształcenia
się,
poszerzają
się
ich
horyzonty
zainteresowań, co w przyszłości ułatwi im odnalezienie się na
dynamicznie i ciągle zmieniającym się rynku pracy.

Poprzez współpracę z kreatywnymi profesjonalistami nauczyciele
rozwijają swoją wiedzę i umiejętności, stale podnoszą swoje
kompetencje zawodowe, co z jednej strony przekłada się na
uatrakcyjnienie samego procesu nauczania, z drugiej zaś jest
doskonałym przykładem aktywności ukierunkowanej na proces
uczenia się przez całe życie.

Szkoły bardziej otwierają się na nauczanie poprzez sztukę, kulturę,
kreatywność i partnerstwa. Jako instytucje odpowiedzialne za
kształcenie dzieci oraz przygotowanie ich do życia w społeczeństwie,
dzięki takiej postawie, są w stanie szybko reagować na zmiany
zachodzące zarówno w ich bezpośrednim otoczeniu, jak i te w skali
globalnej.

Przedstawiciele przemysłów kreatywnych oraz przemysłów kultury
budują pozytywny obraz swojej działalności poprzez zaangażowanie
w społecznie istotne projekty. Dzięki programowi tworzone są nowe
miejsca
pracy
oraz
możliwości
rozwoju
zawodowego
dla
kreatywnych profesjonalistów.
Od 2002 do 2010 roku w ponad 8 tysiącach projektów, zainicjowanych i
wspieranych przez program wzięło udział około miliona dzieci, 90
tysięcy nauczycieli i 6,5 tysiąca firm, instytucji i indywidualnych
reprezentantów sektora kreatywnego i kultury.
Źródła:

KEA European Affairs, The Impact of Culture on Creativity, Raport
przygotowany na zlecenie Komisji Europejskiej, Czerwiec 2009
51

Oficjalna strona internetowa programu http://www.creativepartnerships.com/
2. Find Your Talent (FYT)- Wielka Brytania
Program Find Your Talent jest przykładem PK podejmujących działania
w tym obszarze kultury, który dotyczy pomnażania kapitału ludzkiego
(1.5). Współpraca pomiędzy sektorem kultury, sektorem kreatywnym i
sektorem edukacji (2.3), w tym formalnym jak i nieformalnym, rozwija
kompetencje kulturowe o orientacji poznawczej u dzieci i młodzieży
biorących udział w programie. Jest to też przykład PK działającego w
formule
publiczno-prywatnej
(3.3).
Innowacyjność
programu
FYT
przejawia się na poziomie: produktu, procesu oraz zarządzania.
Uczestnicy programu mają dostęp do kultury zarówno w czasie zajęć
szkolnych jak i poza nimi.
Program Find Your Talent - FYT zainicjowany został w 2008 roku przez
wspomnianą wcześniej instytucję - Creativity, Culture and Education
(CCE). W ramach realizacji programu wprowadzono dodatkowe zajęcia
(5 godzin w tygodniu), umożliwiające uczniom obcowanie z kulturą i
sztuką na wysokim poziomie, zarówno w szkole, jak i poza nią.
Działania te miały na celu sprawdzenie wpływu, jaki mają takie zajęcia
na pobudzanie kreatywności u dzieci i młodzieży, niezależnie od ich
wieku i zdolności. Założeniem FYT było zainspirowanie młodych ludzi do
odkrywania możliwości wyrażania siebie poprzez obcowanie z kulturą,
rozwijanie swoich pasji tak, by w pełni wykorzystać drzemiący w nich
talent. Stwierdzenie, że aktywny udział w życiu kulturalnym rozwija u
młodych ludzi bardzo istotne umiejętności takie, jak kreatywność,
pewność
siebie,
samodyscyplinę,
zdolności
efektywnego
52
komunikowania się z otoczeniem oraz umiejętność pracy zespołowej,
było
uzasadnieniem
wszystkim
do
dzieci
inicjatywy.
i
Oferta
młodzieży
ze
skierowana
środowisk
była
przede
zagrożonych
wykluczeniem społecznym, które nie mają możliwości czy okazji
uczestniczenia w życiu kulturalnym na co dzień. Program zapewniał
warsztaty w bibliotekach i muzeach oraz zajęcia z kreatywnymi
profesjonalistami reprezentującymi takie dziedziny jak: muzyka, film,
teatr, taniec, media cyfrowe. W czasie dwóch lat funkcjonowania
programu uczestniczyły w nim setki tysięcy dzieci, młodych ludzi i
rodzin, tysiące szkół, instytucji kultury, nauczycieli i artystów.
Program pozytywnie wpłynął na podniesienie poziomu zrozumienia i
wypracowanie nowych metod usuwania takich zjawisk, jak bariery
stojące na drodze do równomiernego dostępu do kultury. Zainicjował
nowe strategiczne PK pomiędzy lokalnymi władzami i organizacjami
kultury, dzięki którym obecna oferta kulturalna dla młodych ludzi jest
bardziej spójna i lepiej ukierunkowana. FYT był wprowadzony jako
program pilotażowy w 10 regionach Anglii i miał funkcjonować do końca
2011 roku. Jednakże w związku z kryzysem, którego konsekwencją
były cięcia budżetowe, Arts Council England zdecydował się go zamknąć
z końcem 2010 roku.
Źródła:


Oficjalna strona internetowa programu http://www.findyourtalent.org/
3. Europeana - kraje członkowskie UE
Program Europeana jest przykładem PK działających w obszarze
53
udostępniania zasobów kulturowych i dotyczących spraw kapitału i
własności intelektualnej (1.3). Poprzez Council of Content Providers and
Aggregators (3.2) - nieformalną sieć, jaką tworzą na potrzeby
programu instytucje kultury, jest on ilustracją współpracy zarówno
wewnątrz sektora kultury, jak i pomiędzy sektorem kultury a sektorem
kreatywnym
(2.1).
Cyfrowa
dostępność
materiałów
kulturowych
wyraźnie zwiększa ich wykorzystanie w sektorze edukacji (zarówno tej
formalnej jak i nieformalnej), co w dużym stopniu ułatwia i przyspiesza
budowanie kompetencji poznawczych jednostek. Również cały sektor
kreatywny
czerpie
z
tych
archiwów
pełnymi
garściami.
W
tym
kontekście program Europeana, bazując na treściach wytworzonych
przez użytkowników (user-generated content), sprowokował działania
zmierzające
ku
innowacyjnemu
podejściu
do
praw
własności
intelektualnej. W odniesieniu do naszej typologii innowacji, program ten
zawiera
elementy
innowacyjne
związane
z
produktem
oraz
inwestycjami w rozwój oprogramowania.
Europeana to platforma cyfrowa umożliwiająca dostęp do zasobów
europejskich bibliotek, archiwów i muzeów. Jest to niezwykle ambitne
przedsięwzięcie kulturalne na skalę europejską, skupiające instytucje
wchodzące w skład sektora kultury ze wszystkich krajów członkowskich
UE. Europeana jako program prototypowy został zainicjowany w 2008
roku przez Komisję Europejską i od początku swej działalności ma
swoją siedzibę w holenderskiej Bibliotece Narodowej – Koninklijke
Bibliotheek. Podstawowym zadaniem programu jest udostępnianie
europejskiego
użytkowników
dziedzictwa
do
dzielenia
kulturowego
się
własnymi
i
naukowego.
zasobami,
Zachęca
wzajemnego
inspirowania różnorodnością dostępnych archiwów, jak i współtworzenia
treści dostępnych w Internecie. Innowacyjne narzędzie, jakim jest
portal, prowadzi do poszerzania wiedzy i kompetencji kulturowych jego
54
użytkowników. Zasoby cyfrowej biblioteki można podzielić na cztery
główne kategorie:

Obrazy – obrazy, rysunki, mapy, fotografie, w tym przedmiotów
muzealnych;

Teksty – książki, gazety (również wydania archiwalne), listy i
dzienniki;

Materiały dźwiękowe – muzyka, zapisy dźwięku na taśmach i
płytach CD oraz audycje radiowe;

Video – filmy, kroniki filmowe, programy telewizyjne.
Portal Europeana jak dotąd funkcjonuje tylko w formule agregatora
treści, tworząc dostęp do zasobów zarchiwizowanych bezpośrednio w
bibliotekach cyfrowych instytucji kultury, z którymi współpracuje. Taka
formuła wpływa korzystnie na indywidualny rozwój instytucji z sektora
kultury, współtworzących platformę. Stworzenie portalu Europeana jest
również doskonałym przykładem PK pomiędzy sektorem kultury a
sektorem kreatywnym, gdyż w prace nad jego tworzeniem i ciągłym
udoskonalaniem zaangażowanych jest szereg innowacyjnych firm i
jednostek, wchodzących w skład sektora kreatywnego. Europeana
funkcjonuje w oparciu o zasady otwartego oprogramowania (open
source). Ponadto, rozwiązania informatyczne, opracowane na potrzeby
platformy, są udostępniane wszystkim instytucjom kultury chcącym
partycypować w projekcie.
Bezpośrednimi efektami działalności programu Europeana, oprócz tych
najbardziej oczywistych, jak zaangażowanie instytucji kultury na
niespotykaną dotąd skalę, w celu udostępnienia zasobów europejskiego
dziedzictwa kulturowego, jest również zainicjowanie szeregu dyskusji i
działań wśród krajów członkowskich UE dotyczących takich kwestii, jak:

Lepsze
zrozumienie
roli,
jaką
odgrywają
portale
kulturalne
55
udostępniające zasoby europejskiego dziedzictwa kulturowego, w
kontekście użyteczności upowszechnianych przez nie treści dla
procesu nauczania, prac badawczo-rozwojowych, przydatności tych
zasobów
dla
ludzi
zajmujących
się
zawodowo
problematyką
dziedzictwa kulturowego oraz zwykłych użytkowników Internetu.
Przydatności rozumianej również jako poszerzanie indywidualnych
kompetencji kulturowych jednostek o orientacji poznawczej i
instrumentalnej.

Opracowanie metod lepszego funkcjonowania treści wytworzonych
przez
użytkowników
w
kontekście
ochrony
praw
własności
intelektualnych wykorzystywanych w celach niekomercyjnych.

Wypracowanie lepszych metod funkcjonowania w Internecie dzieł
chronionych prawami autorskimi oraz tzw. dzieł sierocych (orphan
works), wykorzystywanych zarówno w celach komercyjnych, jak i
niekomercyjnych.
Na
początku
swej
działalności
portal
udostępniał
około
2
mln
zdigitalizowanych dzieł, głównie książek, map, archiwalnych gazet i
dzienników, fotografii oraz zapisów audio i video. W przeciągu zaledwie
dwóch lat zasoby portalu rozrosły się do imponującej liczby 15 mln
dzieł. Warto wspomnieć, że plan zakładał rozbudowę archiwum do 10
mln indeksów na koniec 2010 roku. Obecnie w program Europeana jest
zaangażowanych około 1500 instytucji z sektora kultury z całej Europy.
Źródła:

Oficjalna strona internetowa programu
http://www.europeana.eu/portal/

Jon Purday, Europeana Annual Report 2010

Karin Heijink, Europeana Content Strategy 2009
56
4. Volunteers for Cultural Heritage (VoCH) - Austria, Słowenia,
Włochy i Wielka Brytania
Przykład ten bardzo dobrze ilustruje możliwość działania PK w tym
obszarze kultury, który dotyczy rozwoju kapitału ludzkiego (1.5), tam
gdzie mamy do czynienia z takimi zagadnieniami, jak aktualizacja
kwalifikacji personelu szkoleniowego w kontekście innowacyjności i
gospodarki opartej na wiedzy, kształcenie ustawiczne, budowanie
kapitału społecznego, dbałość o spójność społeczną poprzez ingerencję
w obszarze edukacji i na rynku pracy oraz poprawę warunków
społecznych grup marginalizowanych. Jest to PK na styku sektora
kultury i edukacji (2.3) oparte na wolontariacie (3.5), efektem którego
jest
innowacyjność
kulturowego
oraz
procesu
i
podnoszenie
zarządzania
ochroną
kompetencji
dziedzictwa
poznawczych
i
instrumentalnych uczestników.
Volunteers for Cultural Heritage (VoCH) to projekt w ramach programu
„Grundtvig - Uczenie się przez całe życie”, realizowany w latach 20072009 przez: MUSIS - Verein zur Unterstützung der Museen und
Sammlungen in der Steiermark (Austria); Skupnost Muzejev Slovenije
(Słowenia); Museo del Tessuto Prato, Istituto Beni Culturali della
Regione Emilia-Romagna, ECCOM Idee per la cultura, Amitié (Włochy)
oraz Manchester Museum, EMF - European Museum Forum Trust
(Wielka Brytania). Dzięki projektowi VoCH zbadane zostało zjawisko
wolontariatu w kulturze w skali europejskiej oraz określona została rola,
jaką
pełni
wolontariat
w
procesie
zdobywania
doświadczenia
zawodowego, kształcenia ustawicznego i aktywizacji osób społecznie
wykluczonych.
Punktem
wyjścia
dla
programu
było
rozpoznanie
wartości, jaką stanowi praca wolontariuszy w różnym wieku na rzecz
zachowania dziedzictwa kulturowego w instytucjach kultury, głównie
57
muzeach. VoCH obrazuje PK oparte na wolontariacie. Konsekwencją
programu
jest podnoszenie
kompetencji
kulturowych
uczestników
poprzez proces uczenia się przez całe życie. Program spełnia również
nieocenioną
rolę
w
budowaniu
tożsamości
społecznej,
kapitału
społecznego oraz wpływa pozytywnie na samorozwój i samorealizację
jego uczestników. W ramach VoCH zidentyfikowane zostały obszary
kultury, w które jest zaangażowany wolontariat oraz opracowany został
program szkoleń, zarówno
dla samych wolontariuszy, jak i dla
pracowników
instytucji
programów
wolontariackich.
pozytywnie
wpłynęło
wolontariuszy
na
zaangażowania
kultury
odpowiedzialnych
Funkcjonowanie
na zrozumienie
rzecz
wykracza
instytucji
za
programu
znaczenia, jakie
kultury.
zdecydowanie
poza
koordynację
ma praca
Wartość
zwykłe
VoCH
takiego
wykonanie
powierzonego zadania. W momencie, gdy instytucja kultury decyduje
się włączyć wolontariuszy do pracy w swojej placówce, stają się oni jej
ambasadorami. Pasja i oddanie, z jakim poświęcają się pracy znajduje
odzwierciedlenie również poza nią. Wolontariat jest doskonałą ścieżką
rozwoju dającą doświadczenie, które procentuje w przyszłej pracy
zawodowej. Proces ten w szczególności dotyczy młodzieży szkolnej i
absolwentów. Często też mamy do czynienia z sytuacją, w której
wolontariat
pomaga
osobom
znajdującym
się
na
marginesie
społecznym uczynić pierwszy krok w stronę ponownej integracji ze
społeczeństwem. Nie bez znaczenia jest też zrozumienie znaczenia
zróżnicowania wśród wolontariuszy. W niektórych krajach instytucje
kultury, często wspierane przez organizacje wolontariackie, poszukują
metod, które pozwolą na bardziej precyzyjny wybór wolontariuszy. W
szczególności chodzi tu o zaangażowaniu grup mniej aktywnych
społecznie lub niezainteresowanych ochroną dziedzictwa kulturowego
czy
kształceniem
ustawicznym
poprzez
podnoszenie
swoich
kompetencji poznawczych i instrumentalnych. Może to być młodzież lub
58
ludzie dorośli ze środowisk o niższym statucie społecznym. Mówimy tu
również
o
zróżnicowaniu
Zaangażowanie
do
etnicznym,
projektu
kulturowym
wolontariuszy
z
tak
i
religijnym.
różnorodnych
środowisk i na różnym etapie swojego życia wpływa na promowanie
dialogu
międzykulturowego
oraz
pomaga
w
usuwaniu
barier
kulturowych.
Źródła:

Oficjalna strona internetowa programu http://www.amitie.it/voch/

Cristina Da Milano, Kristen Gibbs, Margherita Sani, Volunteers in
Museums and Cultural Heritage, Slovenian Museum Association, 2009
5. Culture in the Mirror - Holandia
Jest to przykład PK pomiędzy sektorem edukacji i sektorem badań (2.3
i
2.4),
mającego
na
celu
rozwój
kapitału
ludzkiego
poprzez
wykorzystanie nauczania uzupełnionego o elementy sztuki i kultury
(1.5). Założeniem projektu jest włączenie sektora badawczego do
opracowania nowoczesnego systemu edukacji, który w większym
stopniu kładzie nacisk na rozwój kompetencji kulturowych o orientacji
poznawczej u dzieci i młodzieży. Odnosząc się do zaproponowanej
typologii innowacji, mamy tu do czynienia z innowacyjnością procesu.
Culture in the Mirror jest czteroletnim (2008-2012) programem
badawczym prowadzonym wspólnie przez Uniwersytet w Groningen i
Instytut ds. Programu Nauczania (Netherlands Institute for Curriculum
Development – SLO), wspieranym przez Ministerstwo Edukacji Holandii.
Program powstał w oparciu o prace badawcze, (Katherine Nelson psychologia i Merlin Donald - neuropsychologia), wykorzystujące
59
semiotyczną teorię kultury i poznania. Celem badań, prowadzonych w
ramach Culture in the Mirror, jest opracowanie matrycy programów
kształcenia poprzez sztukę i kulturę dla dzieci i młodzieży w wieku 4-18
lat. Poczynając od ogólnej teorii ludzkiego poznania, program dowodzi,
że edukacja poprzez kulturę i sztukę jest edukacją na poziomie metapoznania. W jego zakres wchodzą cztery podstawowe umiejętności:
samooceny,
samo-postrzegania
(self-imagination),
własnej
konceptualizacji (self-conceptualization) i samoanalizy. Meta-poznanie
uzewnętrznia się w mnogości znaczeń i zróżnicowaniu mediów, jakie
nas otaczają, od ludzkiego ciała poprzez nośniki informacji, narzędzia,
język po rozmaitość symboli graficznych – począwszy od bilboardów, na
pulpicie
naszego
komputera
skończywszy.
Jest
oczywiste,
że
nowoczesny system edukacji nie może być bierny wobec dynamicznie
zmieniającej się rzeczywistości. Musi wypracować nowe, innowacyjne
metody nauczania, które będą w stanie przygotować dzieci i młodzież
do funkcjonowania we współczesnym świecie znaczeń i dostosują ich
możliwości meta-poznawcze do jak najlepszego budowania kompetencji
kulturowych. Opracowanie takich metod to właśnie podstawowa idea
przyświecająca
programowi
badawczemu
Culture
in
the
Mirror.
Teoretyczne założenia programu pozwoliły również na wskazanie i
usystematyzowanie relacji zachodzących w obrębie edukacji kulturalnej
a w szczególności: artystycznej, medialnej, obejmującej zagadnienia
dziedzictwa kulturowego oraz edukacji obywatelskiej. Teoretyczne
założenia programu są obecnie sprawdzane w praktyce - w ramach
kooperacji
naukowców
z
dwunastoma
szkołami
podstawowymi
i
średnimi w Holandii.
Źródła:

Oficjalna strona internetowa programu
http://cultuurindespiegel.slo.nl/english/

Barend van Heusden, ‘Culture in the Mirror’: Towards a New Theoretical
60
Framework for Culture Education, 2nd World Conference on Arts
Education, Korea, 25-28 maja 2010.
6. TILLT Europe – Creative Clash - Belgia, Hiszpania, Niemcy,
Szwecja
Program Tillt Europe – Creative Clash jest przykładem funkcjonowania
PK
podejmujących
działania
w
obszarze
kultury
z
zakresu
przedsiębiorczości (1.2). Zaangażowanie jednostek z sektora kultury do
współpracy z sektorem gospodarki (2.2) prowadzi do innowacyjnych
rozwiązań i poszerzania kompetencji kulturowych, poznawczych, ale
przede wszystkim instrumentalnych wszystkich uczestników programu.
Jest to też przykład PK działających w formule publiczno-prywatnej
(3.3).
Współpraca
gospodarki
(2.2)
artystów
wpływa
z
przedstawicielami
pozytywnie
na
innych
proces
sektorów
powstania
innowacyjnych rozwiązań z zakresu produktu i procesu, a także
innowacyjności związanej z wydatkami, zarządzaniem oraz prawami do
własności intelektualnej.
Projekt
współrealizowany
jest
przez
organizacje
pośredniczące
pomiędzy sztuką a biznesem - TILLT (Szwecja) i c2+i (Hiszpania) oraz
jednostki badawczo-rozwojowe - Social Science Research Center Berlin
(Niemcy) i KEA (Belgia). Grupa ta powstała w 2009 roku w celu rozwoju
i promocji działań mających za zadanie rozbudowanie współpracy
pomiędzy artystami i przedsiębiorstwami prywatnymi. Takie działania z
powodzeniem są już realizowane przez TILLT (program AIRIS) w
Szwecji od 2002 roku. Współpraca ta polega na wspieraniu aktywności
w
środowisku
biznesowym,
mających
charakter
realizacji
lub
interwencji artystycznych, angażujących osoby przebywające w swoim
61
miejscu
pracy,
organizacji
artystów
oraz
pośredniczącej
organizacje
jest
funkcja
pośredniczące.
mediatora
Rolą
pomiędzy
środowiskiem sztuki a środowiskiem biznesu (art mediator). Taka nowa
forma organizacji życia artystycznego, oparta na udziale pośrednikamediatora, ułatwia artystom odnalezienie się w realiach rynkowych i
umożliwia pracę z różnymi społecznościami i w różnych środowiskach.
To
właśnie
sztuka,
poprzez
swoją
zdolność
do
awangardowego
traktowania rzeczywistości, jest angażowana do walki z rutyną i
stereotypowymi,
często
skostniałymi,
tradycyjnymi
metodami
zarządzania w biznesie. Dzięki zaangażowaniu artystów do pracy w
przedsiębiorstwach, zaczynają się one rozwijać. Z drugiej strony, taka
interakcja pozwala artyście odświeżyć, albo nawet zmienić swoje
postrzeganie świata i stosowaną formę wyrazu artystycznego. Firma,
organizacja staje się warsztatem pracy dla artysty.
Jednym
z
przykładów
realizacji
artystycznych
w
środowisku
biznesowym jest zaangażowanie do współpracy w międzynarodowej
korporacji farmaceutycznej Astra Zeneca w dziale B+R aktorki i
choreografki
Marii
Mebius
Schröder.
W
serię
warsztatów,
zorganizowanych przez artystkę, zaangażowany był cały 45-osobowy
dział firmy. Jedne z zajęć dotyczyły kwestii przyjęcia postawy leadera i
postawy członka zespołu (leading and following), podstawą ćwiczeń
była aktywność fizyczna uczestników. Zajęcia pomogły pracownikom
lepiej odnieść się do nowej polityki firmy, która zakłada ciągłą zmianę
ról w obrębie działu – od kierownika do podwładnego i ponownego
zostania kierownikiem.
Realizacje/interwencje artystyczne w biznesie pobudzają kreatywność,
zarówno na poziomie zarządzania firmami, jak i wśród samych
pracowników.
Wspierają
rozwój
kompetencji
kulturowych,
tak
o
orientacji poznawczej, jak i instrumentalnej. Wpływają pozytywnie na
samoocenę pracowników i ich zdolności zarządzania oraz na pracę w
62
zespole, pomagają w osiąganiu wspólnych celów. Wzmacniają relacje
międzyludzkie i dialog w obrębie organizacji, co zwiększa motywację do
pracy.
Pozwalają
procesów
na
zarządzania,
nieszablonowe
co
zwiększa
i
innowacyjne
wydajność
podejście
całej
do
organizacji.
Pomagają organizacji określić jej tożsamość, wartości oraz precyzyjnie
wskazać cele. Zachęcają przedsiębiorstwa do podejmowania ryzyka i
wskazują kierunki zmian, co w konsekwencji prowadzi do zwiększenia
ich innowacyjności.
Skala
oddziaływania
takich
realizacji/interwencji
artystycznych
wykracza poza same organizacje czy firmy, w których mają miejsce. W
rzeczywistości działania takie inspirują ludzi i sprawiają, że stosują oni
innowacyjne rozwiązania również poza środowiskiem pracy. Sztuka, a
szerzej kultura, jest naturalnym podłożem do współpracy, wymiany
doświadczeń i pomysłów. Pobudza u ludzi ciekawość świata, która
zachęca do ciągłego podnoszenia kompetencji kulturowych.
Źródła:

Oficjalna strona internetowa programu http://www.creativeclash.eu/

TILLT Europe, Creative Clash – Artistic interventions to stimulate
innovation, sustainability and inclusiveness. Policy recommendation
draft, grudzień 2010
7. Klaster kreatywny Imaginove - Francja
Klaster kreatywny Imaginove jest przykładem PK podejmujących
działania w obszarze kultury w zakresie przedsiębiorczości (1.2).
Poprzez
skupienie
w
jednym
miejscu
przedsiębiorstw
z
sektora
kreatywnego, zapewnienie im zaplecza badawczego (2.2, 2.4) oraz
działanie w formule klastra (3.1) sprzyja rozwojowi kreatywności i
innowacji. W tym wypadku z pewnością możemy mówić o czterech
63
typach
innowacyjności,
będących
wynikiem
działania
klastra
kreatywnego: produktu, procesu oraz związanej z zarządzaniem i
wydatkami.
Klaster
z
jednej
strony
działa
jako
inkubator
przedsiębiorczości, ułatwiając początkującym przedsiębiorcom założenie
działalności gospodarczej i realizację projektów, z drugiej zaś pozwala
małym firmom, działającym w ramach wspólnej inicjatywy, osiągnięcie
pozycji silnego i konkurencyjnego gracza na rynku.
Klaster Imaginove istnieje od 2005 roku i ma siedzibę w Lyonie, ale
swym zasięgiem obejmuje cały region Rodan-Alpy – drugi pod
względem liczby ludności i jeden z najdynamiczniej rozwijających się
regionów Francji. Lyon stał się dzięki klastrowi drugim (po Paryżu)
wiodącym regionem sektora audiowizualnego we Francji. Założycielami
klastra są trzy stowarzyszenia: Images Rhône-Alpes – jedna z
pierwszych
francuskich
instytucji
zajmujących
się
kulturą
audiowizualną, CITIA (Cite de l’image en mouvement) działające na
rzecz animacji, interaktywności i multimediów oraz Lyon Game, którego
głównym polem działania są gry video. Imaginove jest miejscem
skupiającym
badawcze
ponad
i
28
650
firm
przedsiębiorstw,
szkoleniowych,
w
tym
23
działających
laboratoria
w
sektorze
audiowizualnym. Są to głównie przedsiębiorstwa zajmujące się nowymi
mediami, animacją, grami wideo oraz produkcją filmową.
Głównym celem klastra jest wspieranie i promocja innowacyjnych
rozwiązań
oraz
współpracy
pomiędzy
firmami
i
laboratoriami
badawczymi. Działania Imaginove koncentrują się przede wszystkim na
analizie trendów rynku audiowizualnego oraz tworzeniu, produkcji i
dystrybucji innowacyjnych rozwiązań z zakresu: Wideo na życzenie
(VOD – Video on Demand), gier online, telefonii komórkowej, gier
sieciowych oraz zagadnienia tworzenia treści przez użytkowników online
64
– user generated content. Klaster Imaginove jest również gospodarzem
międzynarodowych wydarzeń takich jak: Game Connection – targi
przedsiębiorców z sektora gier video, festiwalu Anecy's International
Animated Film oraz targów Cartoon Movie and the Serious Game Expo.
Źródła:

Oficjalna strona internetowa klastra
http://www.imaginove.eu/front/index.php

Ewa Bender, Europejskie Klastry Kultury, portal www.artklaster.pl
8. Inicjatywa Obywatele Kultury – Polska
Inicjatywa Obywatele Kultury jest oddolnym projektem społecznym o
charakterze
obszarze
meta-działań
kultury
przedsiębiorczości,
tj.
i
dotyczy
różnorodnych
tradycyjnych
zasobów
inwestycji
kulturowych,
kapitału
aktywności
w
i
w
kulturę,
własności
intelektualnej oraz rozwoju kapitału ludzkiego (1.1 – 1.5). Jest to
rodzaj PK, do którego zaangażowani są profesjonaliści z sektora kultury
i sektora kreatywnego, tworząc nieformalną sieć (3.2), której celem
jest zmiana polityki kulturalnej państwa polskiego.
Inicjatywa tego typu nie jest nowością w europejskiej praktyce dialogu
społecznego, jak również nowością nie jest fakt, że została powołana
oddolnie,
a
nie
przez
struktury
władzy.
Orędownictwo
sektora
pozarządowego na rzecz kultury jest znaną praktyką, wystarczy
przytoczyć takie inicjatywy, jak kampania „70 centów na kulturę” (70
Cents for Culture), uruchomiona w 2005 roku przez największą
europejską organizacją parasolową zajmującą się orędownictwem na
rzecz kultury i sztuki EFAH (obecnie: Culture Action Europe - CAE) oraz
Europejską Fundację Kultury (European Cultural Foundation – ECF).
CAE tworzy sieć, w
skład której wchodzi ponad 100
artystów
65
indywidualnych i organizacji kulturalnych z krajów członkowskich i
spoza struktur UE, reprezentujących różne dziedziny kultury. Akcja „70
centów na kulturę” skierowana do europejskich parlamentarzystów,
Komisji Europejskiej oraz ministerstw kultury 25 państw członkowskich
propagowała
ideę
zwiększenie
budżetu UE na kulturę
z
ok. 7
eurocentów rocznie na każdego obywatela Unii do 70 eurocentów.
Wówczas budżet programu Kultura 2007-2013 mógłby sięgnąć 315
milionów euro, co stanowiło 0,27% budżetu UE w 2005 roku. Kampanię
poparł
Komitet
Kultury
europarlamentarzystów,
Wzbudziła
ona
również
Parlamentu
organizacji
duże
Europejskiego
pozarządowych
zainteresowanie
oraz
i
wielu
artystów.
mediów.
Wśród
sygnatariuszy manifestu zamieszczonego na stronie internetowej są
m.in. Pedro Almodovar, Jean-Jacques Beneix, Jacques Delors (były
przewodniczący
Komisji
Europejskiej),
Günter
Grass,
Catherine
Lalumière (była Sekretarz Generalna Rady Europy). Ostateczny wynik
negocjacji to 400 milionów euro na okres 7 lat (ok. 13 eurocentów na
obywatela rocznie). Biorąc pod uwagę cięcia budżetowe, jakie dotknęły
inne programy można uznać, że kampania zakończyła się sukcesem.
W 2010 roku, w związku z pracami nad budżetem UE na lata 20142020, CAE w partnerstwie z EFC uruchomiło kolejną europejską
kampanię zatytułowaną We Are More (2010-2013), włączając się tym
samym w proces konsultacji. Akcja ma się przyczynić do wzmocnienia
postrzegania kultury jako ważnego czynnika rozwoju społeczeństwa.
Koncentruje się na podniesieniu jakości i wysokości wsparcia dla
sektora kultury w ramach Programu Kultura 2014-2020 oraz funduszy
strukturalnych i spójności. Inicjatywa postuluje m.in. dostosowanie
celów Programu Kultura do bieżących potrzeb, skupienie się na
poziomie
uczestnictwa,
równym
dostępie
do
kultury
oraz
zrównoważonym rozwoju sektora.
Sama inicjatywa „Obywatele kultury” ma charakter innowacyjny, gdyż
66
Polska po raz pierwszy na tak dużą skalę włącza się do ruchu
społecznego lobbyingu na rzecz kultury. Specyfika inicjatywy polega na
tym, że nie ma ona charakteru zabiegów o interesy środowiska ludzi
kultury,
innymi
słowy
nie
reprezentuje
interesu
korporacyjnego.
Innowacyjny jest również przygotowywany przez Obywateli Kultury
dokument - swoista umowa społeczna, w centrum której postawiony
jest obywatel i jego prawa do interaktywnego uczestnictwa w kulturze.
Odnosząc się do opracowanej wcześniej typologii innowacji, możemy w
przypadku inicjatywy Obywatele Kultury mówić przede wszystkim o
innowacji w zarządzaniu i innowacji procesu.
Inicjatywa społeczna Obywatele Kultury powstała po Kongresie Kultury
Polskiej, który odbył się w 2009 roku. Jej inicjatorami są zarówno osoby
prywatne, jak i instytucje, stowarzyszenia, organizacje twórców i
organizacje pozarządowe ze wszystkich obszarów polskiej kultury.
Obywatele Kultury wystosowali 25 lutego 2010 roku apel do Prezesa
Rady Ministrów, Donalda Tuska o przeprowadzenie jak najszybszych
zmian na polu finansowania kultury i edukacji kulturalnej w Polsce, a w
szczególności:

o przeznaczenie 1 procentu budżetu państwa do dyspozycji
Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego;

o zmianę przepisów skarbowych, pozwalającą na to, aby 1
procent podatku CIT mógł być przekazywany na cele kulturalne i
edukacyjne (podobnie, jak dzieje się z odpisem 1% podatku PIT
dla organizacji pożytku publicznego);

o utrzymanie stałego, zapisanego w ustawie procentu na kulturę z
dopłat do kuponów gier losowych i zakładów wzajemnych;

o przejrzystość procedur i procesu stanowienia prawa, zwłaszcza
o
otwarte
konsultacje
społeczne,
przejrzyste
zasady
67
dysponowania środkami publicznymi i czytelne zasady wyboru na
stanowiska dyrektorskie w instytucjach publicznych.
Postulaty Obywateli Kultury zostały zawarte w „Pakcie dla Kultury”,
który po raz pierwszy został przedstawiony podczas konferencji
zorganizowanej 11 grudnia 2010 roku. Dokument ten to nowość w
praktyce dialogu społecznego, również na skalę europejską. Jest to
propozycja pierwszej w Polsce i Europie umowy społecznej, traktująca o
reformie kultury, będąca wynikiem rozczarowania dotychczasowymi
poczynaniami rządów. Prace nad ostateczną formą Paktu dla Kultury
trwają nadal i przyjęły formę otwartych konsultacji społecznych,
których zakończenie przewidziane jest na koniec marca 2011 roku. W
dalszej kolejności ma nastąpić redakcja jego zapisów. Podpisanie paktu
przez stronę rządową planowane jest podczas Kongresu Obywateli
Kultury (14. maja 2011). Jeśli strona rządowa wywiąże się ze
zobowiązań wynikających z Paktu dla Kultury, będzie można mówić o
ogromnym sukcesie inicjatywy Obywatele Kultury. Bez wątpienia będzie
to miało pozytywne implikacje dla poprawy funkcjonowania systemu
edukacji, większego uczestnictwa w kulturze, a w konsekwencji
podnoszenia
kompetencji
kulturowych
o
orientacji
poznawczej
i
instrumentalnej wszystkich obywateli.
Źródła:

Oficjalna strona internetowa inicjatywy Obywatele Kultury
http://obywatelekultury.pl/

Oficjalna strona Culture Action Europe
http://www.cultureactioneurope.org/

Oficjalna strona European Cultural Foundation
http://www.eurocult.org/

Oficjalna strona inicjatywy „We Are More”
http://www.wearemore.eu/
68
Konkluzje i rekomendacje
Różnorodne odniesienia do partnerstw kreatywnych odnajdujemy w
wielu
dokumentach
i
raportach
Unii
Europejskiej.
Nie
będzie
nadużyciem stwierdzenie, że ich tworzenie i działanie jest zazwyczaj
przedstawiane
innowacyjną
w
bardzo
współpracę
pozytywnym
współczesna
kontekście.
Europa
Stawiająca
na
przyjmuje
ze
zrozumieniem konieczność rozwoju, przekraczającego utarte podziały:
w
społeczeństwie
wykształcenia,
różnorodnych
w
odnoszące
się
do
płci,
gospodarce
zaś
do
jej
statusów
prawnych
pochodzenia,
sektorów,
podmiotów.
wieku,
branż,
czy
Konieczność
nawiązywania partnerstw kreatywnych czasem wydaje się prawdą
ogólnie znaną. Należy jednak zwrócić uwagę na ich zupełnie nowy
kontekst,
w
którym dominuje
rozumienie
kultury
jako
czynnika
niezbędnego w pobudzaniu kreatywności - katalizatora procesów
rozwojowych Europy.
W dokumencie Rady Europejskiej Work plan for Culture 2011-2014 z
końca 2010 roku wspieranie partnerstw kreatywnych jest priorytetem
Europy 2020. Partnerstwa te definiuje się tutaj jako zawierane
pomiędzy kulturą a edukacją i szkoleniami, biznesem, sektorem badań
czy sektorem publicznym (krajowe i europejskie władze publiczne
państwowe, instytucje publiczne). Ich celem jest ułatwienie transferu
zdolności kreatywnych z kultury do innych sektorów.18 Jest to istotna i
podnosząca rangę kultury konstatacja. W przeprowadzonej przez nas
analizie ta definicja została dokładnie odzwierciedlona w typologii
partnerstw kreatywnych według drugiego, sektorowego ich podziału.
Warto zwrócić uwagę na zasadność pogłębionej analizy partnerstw
18
Rada Unii Europejskiej, Work Plan for Culture 2011-2014. Conclusions of the
Council and of the representatives of the governments of the member states, meeting
within the Council, listopad 2010
69
kreatywnych i zaproponowane w tym tekście dalsze ich różnicowanie
także ze względu na rodzaj aktywności kulturalnej oraz formułę
organizacyjną.
Działalność partnerstw kreatywnych wielokrotnie była przywoływana w
różnorodnych raportach, jak np. Study on Contribution of Culture to
Local and Regional Development – Evidence from the Structural
Funds19, Unlocking the potential of cultural and creative industries –
Good practices through European cities20, Response of the Dutch
Government to the Green Paper Unlocking the potential of cultural and
creative industries21. Były to zazwyczaj opisy dobrych praktyk lub
studiów przypadku, przydatne dla egzemplifikacji prowadzonej analizy.
Przykłady
dobrych
praktyk
jednak
nie
zawsze
pozwalają
na
identyfikację potrzeb, dotyczących rozwoju partnerstw kreatywnych.
Tym cenniejsze są takie prace jak wydana przez Tillt Europe „Creative
Clash – Artistic interventions to stimulate innovation, sustainability and
inclusiveness”
analizująca
artystycznych,
które
stają
sytuację
się
w
„interwencji
ostatnim
czy
czasie
wydarzeń”
popularnym
narzędziem wykorzystywanym przez partnerstwa kreatywne tworzone
na styku sztuki i biznesu. Autorzy raportu określają w nim warunki
brzegowe konieczne dla przyszłości rozwoju tego typu partnerstw
kreatywnych następująco:

„Interwencje artystyczne powinny zostać oficjalnie uznane jako narzędzie
tworzenia polityki w celu wspierania dostępu do kultury, wzrostu wiedzy,
19
Center for Strategy&Evaluation Services, ERICarts, Study on Contribution of Culture
to Local and Regional Development – Evidence from the Structural Funds, Final
Report 2010
20
Eurocities, Unlocking the potential of cultural and creative industries – Good
practices through European cities, raport 2010
21
Holenderskie Ministerstwo Edukacji, Kultury i Nauki, Response of the Dutch
Government to the Green Paper Unlocking the potential of cultural and creative
industries, 2010
70
rozwoju
kształcenia
przez
całe
życie
(life-long
learning)
oraz
stymulowania innowacji w organizacjach (szczególnie średnich i małych
przedsiębiorstwach).

Programy grantowe na poziomie europejskim, narodowym i regionalnym
dla innowacji, rozwoju regionalnego, edukacji (kształcenie przez całe
życie) oraz kultury powinny być otwarte dla mediatorów sztuki tj. Tillt i
c²+i.

Programy europejskie dla kultury, edukacji, innowacji oraz badań
powinny włączać pojęcie interwencji artystycznych oraz promować ich
wdrażanie w ramach organizacji.

Pełna wartość interwencji artystycznych będzie widoczna, jeżeli potrzeby
i potencjał wszystkich zaangażowanych partnerów będą respektowane.
Aby to osiągnąć kluczowa jest rola pośrednika.”22
Chociaż cytat ten odnosi się bezpośrednio do interwencji czy też
wydarzeń artystycznych i bazujących na nich partnerstw, w istocie
można go uogólnić i wykorzystać do nakreślenia rekomendowanych
kierunków
rozwoju
dla
większości
partnerstw
kreatywnych.
Z
przeprowadzonej przez nas analizy wynika bowiem, że świadomość
potrzeby i pozytywnej roli takich partnerstw kreatywnych jest w
praktyce
niska
zarówno
w
obszarze
sektora
prywatnego,
jak
i
publicznego. Brakuje też publicznego wsparcia dla innowacyjnych
rozwiązań w tym zakresie, co jest wynikiem rozdźwięku pomiędzy
politycznymi deklaracjami a ich praktycznym wdrażaniem. Dodatkowym
utrudnieniem
jest
tutaj
brak
chęci
do
tworzenia
nowych,
niesprawdzonych rozwiązań innowacyjnych zarówno po stronie kultury,
jak i innych sektorów: edukacji, ochrony zdrowia, przedsiębiorczości,
etc. Z kolei w sytuacji, gdy świadomość przydatności wykorzystywania
działań
artystycznych
na
rzecz
rozwoju
całej
gospodarki
jest
22
TILLT Europe, Creative Clash – Artistic interventions to stimulate innovation,
sustainability and inclusiveness. Policy recommendation draft, grudzień 2010 (str. 9),
tłumaczenie własne
71
wystarczająco
wysoka,
zagrożeniem
dla
prawidłowego
rozwoju
partnerstw kreatywnych jest zawsze ryzyko instrumentalizacji kultury w
całym procesie.
Niebezpieczeństwo
kryje
się
również
w
mało
stabilnej
sytuacji
finansowej partnerstw kreatywnych. Prędzej czy później może dojść do
problemów,
z
jakimi
przykładowo
mają
do
czynienia
niektóre
europejskie sieci kulturalne. Sieci te były w początkowym okresie ich
rozwoju
wspierane,
obok
składek
członkowskich,
przez
rządy
poszczególnych krajów. Jednak wraz z umacnianiem się networkingu w
Europie środki rządowe zostały bardzo ograniczone, a sieci zaczęły
poszukiwać źródeł finansowania w
programach
Dochodzi
działają
więc
podstawowych
do
celów
sytuacji,
swojego
gdy
istnienia,
pomocowych UE.
one
gdyż
w
opozycji
stają
się
do
rywalem
własnych członków również starających się o wsparcie projektowe ze
źródeł UE. Jest to jasny sygnał, aby unikać rekomendowania rozwiązań,
których zasady finansowania nie dają im gwarancji prawidłowego
działania w dłuższej perspektywie. Fundamentalne jest też dołożenie
starań, aby rozwiązania prawne dotyczące tworzenia i funkcjonowania
różnorodnych partnerstw, w tym w szczególności dotyczące partnerstwa
prywatno-publicznego, były możliwe do implementacji w obszarze
kultury, co niestety nadal jest problemem wielu krajów UE.
Pod adresem władz publicznych należałoby skierować oczekiwania
dotyczące:

dbałości
o
rozumienie
znaczenia
roli
kultury
w
wyzwalaniu
kreatywności, która jest podstawą dla budowania gospodarki
opartej na wiedzy, tworzenia spójnej strategii innowacyjności i
podstaw nowoczesnej polityki kulturalnej;

uwzględnienie kultury i sztuki w programach edukacyjnych jako
elementu niezbędnego do rozwijania i stymulowania kreatywności
72
jednostek;

monitorowania
rozwoju
partnerstw
kreatywnych
na
poziomie
europejskim;

zintensyfikowania wymiany przykładów dobrych praktyk w tej
dziedzinie;

opracowania
strategii
komunikacyjnej
dotyczącej
możliwości
tworzenia partnerstw kreatywnych;

stworzenia ram prawnych określających zasady funkcjonowania i
podstawy systemu finansowania partnerstw kreatywnych.
Celem ogólnym tych propozycji jest stworzenie przyszłościowej wizji
działania Europy pobudzającej i wspierającej kreatywność. Stosowanie
zachęt wobec indywidualnych osób, społeczeństw, instytucji publicznych
i przedsiębiorstw, aby wykorzystywali potencjał tkwiący w kulturze, jest
warunkiem społecznego i ekonomicznego rozwoju.
Konkludując, należy w pierwszym rzędzie odnieść się do punktu wyjścia
niniejszej analizy, czyli kompetencji kulturowych, których poziom jest
kluczową wartością stanowiącą o pozycji, jaką zajmuje jednostka w
swoim środowisku. Zdolność do poszerzania i współdzielenia wiedzy;
umiejętność korzystania ze zdobyczy technologicznych; zdolność do
podejmowania ryzyka i rozwijania swojej „niezwykłości” (singularities) to
tylko
niektóre
z
cech,
jakie
powinien
posiadać
współczesny
Europejczyk. Cech, które również definiują kierunek rozwoju i stanowią
o konkurencyjności i innowacyjności współczesnej gospodarki Europy,
która chce w zrównoważony sposób wykorzystać kreatywny potencjał
drzemiący wśród jej mieszkańców.
Kluczowe jest w tym wypadku zrozumienie roli, jaką w procesie
odblokowania tego potencjału pełni edukacja poprzez kulturę (w
wymiarze
formalnym
i
nieformalnym,
na
wszystkich
poziomach
73
włącznie z programami kształcenia ustawicznego). Edukacja poprzez
kulturę kształtuje w jednostce umiejętność zróżnicowanego podejścia
do procesów poznawczych, nielinearnego sposobu myślenia np. poprzez
analogie.
różnymi
Pomaga
w
dziedzinami,
przełamywaniu
jednocześnie
sztucznych
tworząc
barier
platformę
pomiędzy
współpracy
pomiędzy nimi. Funkcjonowanie PK na styku sektora edukacji z innymi
sektorami gospodarki prowadzi do powstania wielu programów, których
efektem są lepiej sprofilowane metody nauczania, dzięki którym łatwiej
można odnaleźć się na dynamicznie i ciągle zmieniającym się rynku
pracy.
Intencją autorów ekspertyzy było również wykazanie, że nie tyko PK, w
które bezpośrednio zaangażowany jest sektor edukacji, mają wpływ na
podnoszenie kompetencji kulturowych europejczyków. Równie istotne
są partnerstwa pomiędzy sektorem kultury i kreatywnym a innymi
sektorami. Ważnym przykładem są tutaj PK nawiązywane z biznesem.
Tutaj sztuka, a szerzej kultura, pobudza kreatywność, zarówno na
poziomie zarządzania jak i wśród samych pracowników, wspiera rozwój
kompetencji
kulturowych zarówno
o
orientacji poznawczej jak
i
instrumentalnej oraz wpływa pozytywnie na ich samoocenę.
Reasumując PK pomiędzy kulturą a edukacją, biznesem, jednostkami
badawczymi, czy sektorem publicznym pomagają w przenoszeniu
kreatywnych umiejętności wykorzystywanych w sektorach kultury i
kreatywnym do innych sektorów gospodarki. Przyczyniają się do
budowania Europy, która będzie pobudzać i wspierać kreatywne
działania
oraz,
indywidualne
stosując
osoby,
różnego
społeczeństwo,
rodzaju
zachęty,
instytucje
zmotywuje
publiczne
oraz
przedsiębiorstwa do tego, by wykorzystywali kulturę jako narzędzie
społecznej i ekonomicznej zmiany. Dlatego też zrozumienie roli, jaką
odgrywają partnerstwa kreatywne, oraz wspieranie ich rozwoju jest
74
kluczowe dla konstruowanej przez Europę polityki innowacji i spójności
społecznej. Jest także praktycznym odzwierciedleniem myślenia o tym,
jak
powinna
wyglądać
innowacyjna
i
konkurencyjna
gospodarka
europejska oparta na wiedzy.
--------* W opracowaniu tej części brał udział Aleksander Pałasiński, Fundacja Pro Cultura
75
Bibliografia
CZĘŚĆ PIERWSZA
Czerwiński, M., Kompetencja kulturowa a uczestnictwo w kulturze,
Kultura Współczesna 1/1994, http://www.kulturawspolczesna.pl/pdfy/150.pdf
Dudek, Z.W., Pankalla, A., Psychologia kultury, Eneteia, Warszawa,
2005
Grochowska, A., Liberda, Z.B., Civilizational Competences and Regional
Development in Poland, Wyd. UW, Warszawa, 2009
Harley, Ch., Soon Ang, Cultural Intelligence. Individual Interactions
Across Cultures, Stanford University, 2003
Ingelhart, R., Modernization and Postmodernization: Cultural, Economic
and Political Change in 43 Societies, Princeton University Press, 1997.
Manovich, L., Język nowych mediów, WAiP, Warszawa, 2006
Virilio, P., L'Espace critique, Editions Christian Bourgois, Paris, 1984
Wellman, B., Physical place and cyber-place: The rise of networked
individualism, ”International Journal for Urban and Regional Research”,
vol. 25, 2001, s. 227-52
CZĘŚĆ DRUGA
Raporty i opracowania:
Center for Strategy & Evaluation Services (CSES), Instytut ERICarts,
Study on the Contribution of Culture to Local and Regional
Development – Evidence from the Structural Funds, 2010.
Da Milano, C., Gibbs, K., Sani, M., Volunteers in Museums and Cultural
Heritage, Slovenian Museum Association, 2009
Eurocities, Unlocking the potential of cultural and creative industries –
Good practices through European cities, raport 2010
76
European Institute for Progressive Cultural Policies, European Cultural
Networks and Networking in Central and Eastern Europe, Wiedeń, 2000
Heijink, K., Europeana Content Strategy 2009
Heusden van, B., ‘Culture in the Mirror’: Towards a New Theoretical
Framework for Culture Education, 2nd World Conference on Arts
Education, Korea, 25-28 maja 2010.
Holenderskie Ministerstwo Edukacji, Kultury i Nauki, Response of the
Dutch Government to the Green Paper Unlocking the potential of
cultural and creative industries, 2010
KEA European Affairs, The Economy of Culture in Europe, 2006
NESTA, Creative clusters and innovation, Londyn, listopad 2010
OECD, The Measurement of Scientific and Technological Activities: Oslo
Manual 3rd Edition, 2005
Purday, J., Europeana Annual Report 2010
Rada Unii Europejskiej, Work Plan for Culture 2011-2014. Conclusions
of the Council and of the representatives of the governments of the
member states, meeting within the Council, listopad 2010
TILLT Europe, Creative Clash – Artistic interventions to stimulate
innovation, sustainability and inclusiveness. Policy recommendation
draft, grudzień 2010
Źródła internetowe:
Bender, E., Europejskie Klastry Kultury, portal www.artklaster.pl
Oficjalna strona Culture Action Europe
http://www.cultureactioneurope.org/
Oficjalna strona European Cultural Foundation
http://www.eurocult.org/
Oficjalna strona Europejskiego Centrum Wolontariatu
http://www.cev.be/
Oficjalna strona Fundacji Centrum Partnerstwa Publiczno-Prawnego,
77
http://www.centrum-ppp.pl/start,1
Oficjalna strona inicjatywy „We Are More”
http://www.wearemore.eu/
Oficjalna strona internetowa inicjatywy Obywatele Kultury
http://obywatelekultury.pl/
Oficjalna strona internetowa klastra Imaginove
http://www.imaginove.eu/front/index.php
Oficjalna strona internetowa programu Culture In the Mirror
http://cultuurindespiegel.slo.nl/english/
Oficjalna strona internetowa programu VoCH
http://www.amitie.it/voch/
Oficjalna strona internetowa programu Tillt Europe - Creative Clush
http://www.creativeclash.eu/
Oficjalna strona internetowa programu Creative Partnerships
http://www.creative-partnerships.com/
Oficjalna strona internetowa programu Europeana
http://www.europeana.eu/portal/
Oficjalna strona internetowa programu Find Your Talent
http://www.findyourtalent.org/
78

znaczenie kompetencji kulturowych dla budowania kreatywności i

Transkrypt

Podobne dokumenty

Wszyscy do Bullerbyn!

h ttp ://w w w .ep p