PEDAGOGIKA ZABAWY – JEDNĄ Z METOD STOSOWANYCH W

PEDAGOGIKA ZABAWY – JEDNĄ Z METOD STOSOWANYCH
W NAUCZANIU I WYCHOWANIU DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
mgr Teresa Niklewicz
Dzieciństwo jest bardzo ważnym okresem rozwojowym w życiu człowieka. Olbrzymie znaczenie w tym rozwoju
spełnia zabawa – podstawowa forma aktywności dziecka. Zaspakaja ona potrzebę ruchu, tak ważną w tym okresie. Ma
ona również ogromne znaczenie dla rozwoju psychicznego dziecka. Jest najlepszym sposobem poznania świata oraz
znaczenia życia w świecie. Profesor Stefan Szumna twierdził, że „bawiąc się dziecko uczy się, rozszerza horyzonty
i rozwija sprawność swoich funkcji psychicznych:. Sformułowana przez J. Huizinga definicja zabawy dobrze oddaje jej
sens: „Zabawa jest dobrowolną czynnością lub zajęciem dokonywanym w pewnych ustalonych granicach czasu
i przestrzeni, według dobrowolnie przyjętych, lecz bezwarunkowo obowiązujących reguł; jest celem sama w sobie,
1
towarzyszy jej zaś uczucie napięcia i radości i świadomość odmienności od zwyczajnego życia” . Zabawa była znana
człowiekowi od początków dziejów jako możliwość zaspokajania różnych potrzeb , w tym szczególnie potrzeby kontaktu
z drugim człowiekiem.
W zabawie najpełniej wyraża się aktywność małego dziecka, dążącego do zaspokojenia swoich potrzeb
intelektualnych, społecznych, estetycznych i ruchowych. Zabawa jest działaniem dowolnym dziecka, niemniej, bez
pomocy dorosłych, zwłaszcza w warunkach wychowania zbiorowego, zabawa nie będzie się udawać.
Kierownicza rola nauczycielki w tym przypadku polega na takim jej współdziałaniu z dziećmi, aby walory
wychowawcze zabawy mogły być jak najlepiej wyzyskane. Nauczycielka powinna stwarzać dzieciom warunki
i organizować działanie takich bodźców, aby na tej specyficznie dziecięcej drodze, będąc osobiście emocjonalnie
zaangażowane, starały się własnym wysiłkiem zaspakajać ciekawość, potrzebę samodzielnego przyswajania sobie
wiedzy o otoczeniu, nabywania różnych umiejętności, poszukiwania środków ekspresji swoich przeżyć, doświadczeń
i pragnień.
„Uczenie się dzieci w latach 3-7 odbywa się głównie w toku zabawy oraz obcowania dziecka z dorosłym”2. Ta
forma uczenia się dziecka polega na przyswajaniu rzeczy nowych – nowych wiadomości, umiejętności i nawyków
w trakcie wykonywania działań zabawowych.
„We współczesnej psychologii podkreśla się ogromne znaczenie zabawy:
1. Jest to działalność zaspokajająca istotne potrzeby rozwojowe dziecka, a przede wszystkim potrzebę poznawania
i przekształcania rzeczywistości otaczającej poprzez własną aktywność.
2. Zabawa rozszerza zakres orientacji dziecka w ważnych obszarach świata przyrody, przedmiotów i życia
społecznego. W zabawie uczy się dziecko rozumieć rzeczywistość obiektywną od fikcji.
3. W zabawie kształtuje się zdolność dziecka do podporządkowania swojej aktywności i impulsywnych dążeń
zewnętrznych wymaganiom roli i prawidłom.
4. W zabawach rozwija się i kształtuje psychologiczna struktura złożonych form działania i działalności a także
zdolność do podejmowania i wykonywania zadań.
5. Zabawa sprzyja rozwojowi myślenia przyczynowo – skutkowego i innych funkcji psychomotorycznych.
6. Zabawa szczególnie zespołowa, ma duże znaczenie uspołeczniające”3.
„W metody wychowania przedszkolnego wpleciony jest przeważnie czynnik zabawy. Głównie bowiem motywy
uczuciowe i zabawowe skłaniają dzieci w tym wieku do podejmowania wysiłków, których wynikiem jest uczenie się
i przystosowanie swojego postępowania do wymagań społecznych”4.
Jedną z metod kształcenia aktywizującą dzieci w różnych sytuacjach dydaktyczno – wychowawczych jest
pedagogika zabawy. „Pedagogika zabawy to nie tylko samodzielna dyscyplina naukowa, co raczej metodyka pracy
z grupą, oparta przede wszystkim na przeżyciu angażującym zarówno uczestników szkoleń, jak również prowadzącego
5
grupę animatora”.
Tym, co odróżnia pedagogikę zabawy od tradycyjnych metod pracy grupowej jest włączenie do procesu
komunikacji wszystkich dostępnych ludziom środków wyrazu, czyli rozmowy, ekspresji ciała (taniec, ruch), malowania,
zabawy z podziałem na role, śpiewu, wykorzystanie masek. Ta niezwykle interesująca, stosunkowo młoda metoda
w Polsce metoda pracy z grupą angażuje emocjonalnie uczestników, pobudza do twórczego działania, inspiruje do
maksymalnego wykorzystania swoich możliwości, a jednocześnie jest źródłem radości i satysfakcji. Pedagogika zabawy
wyrosła z doświadczeń praktycznych w zakresie dydaktycznym, wychowawczym i rozrywkowym. Pedagogika zabawy
główne inspiracje czerpie z psychologii humanistycznej, która przyjmuje założenia, że człowiek jest zdolny do wzrostu
i rozwoju oraz posiada zdolność uczenia się na podstawie własnych doświadczeń. Pedagogika zabawy wykorzystuje
szeroki wachlarz metod pobudzających do aktywności, przeżyć, kontaktów w grupie.
Metody pedagogiki zabawy:
• metody ułatwiające poznanie się,
• metody rozluźniające, relaksujące,
1
J. Huizinga, Homo Ludens, Zabawa jako źródło kultury, Warszawa 1985, Czytelnik s.48
M. Tyszkowa, Aktywność i działalność dzieci i młodzieży, Warszawa 1977, WsiP, s.105
3
Ibidem, s.97
4
M. Kwiatkowska, Z. Kopińska, Pedagogika szkolna, Warszawa 1978, WsiP. S.34
5
Z. Zagórska „Pedagogika zabawy – metodyka pracy z grupą”, W: Kropla 1992, nr1, s.9
2
•
metody twórczego opracowania tematu w tym metody poznania doświadczeń, stereotypów oraz dyskusji wokół
problemów,
• zabawy domowe,
• metody animacji dużych grup, mające na celu uaktywnienie wszystkich, bez podziału na prezentujących się
i biernych widzów,
• metody uzyskiwania informacji zwrotnych, w tym metody ułatwiające podsumowanie, zakończenie zajęć,
• metody aktywizujące dla określonych grup np. dla niewidomych, upośledzonych, jednorodnych pod względem
wieku”6
Pedagogika zabawy włącza do nauczania i wychowania metody kreatywne, aktywizujące, pobudzające emocje
i wyobraźnię, integruje grupę poprzez działanie. Wszystkie metody mają wspólny cel: ożywić kontakty między ludźmi
w tradycyjnych instytucjach szkolnych, opiekuńczych, kulturalnych itp. Wszędzie tam członkowie grup: dzieci, uczniowie,
uczestnicy, nauczyciele, bez względu na wiek, mogą łatwiej współpracować i rozwiązywać nawet trudne problemy, gdy
nauczą się wzajemnego poszanowania indywidualnych cech, umiejętności, doświadczeń. W pedagogice doceniono
dotąd zabawę jako metodę podstawową, przydatną do pracy przede wszystkim z dziećmi lub uzupełniającą pracę
z młodzieżą zwłaszcza w formach pozaszkolnych.
Pedagogika zabawy wybiera z repertuaru zabaw tylko te, które nie stwarzają napięcia powodowanego nadmierną
rywalizacją i nie ośmieszają ich uczestników. Proponuje zabawy i gdy, które zapewniają dobrowolność uczestnictwa,
wykluczają rywalizację, dają możliwość komunikowania się poprzez ruch, słowo, plastykę i inne środki wyrazu.
Spośród szerokiej gamy zabaw stosowanych w pedagogice zabawy można wyodrębnić kilka zasadniczych grup, do
których należą:
• zabawy związane z organizacją sytuacji początkowych – chodzi oto, aby grupa nie znająca się lub znająca się
bardzo powierzchownie nawiązała ze sobą miły kontakt na pewnym, bezpiecznym dla siebie poziomie
komunikowania
• zabawy rozluźniające – mają one na celu likwidację napięć i stresów, dają uczucie rozluźnienia; w zabawach tych
wykorzystywane są m.in. tańce integracyjne, przy których następuje częsta zmiana partnerów bez wyraźnego
podziału na role żeńskie i męskie
• zabawy nastawione na poznanie odczuć i doświadczeń poszczególnych członków grupy – celem stosowania tych
zabaw jest jak najlepsze przygotowanie uczestników zabawy do wprowadzenia określonego tematu, którym
grupa będzie się zajmowała
• zabawy zbliżone charakterem do gier dydaktycznych – ich celem jest poszukiwanie dróg rozwiązania jakiegoś
problemu przy założeniu przyjętym przez animatora pracującego z grupą, że nie ma jednego, jedynie słusznego
rozwiązania, natomiast najważniejszy jest wybór kierunku, w którym podążać będzie grupa
• gry dyskusyjne – są to metody ułatwiające wymianę myśli poszczególnych uczestników; przyjęcie
proponowanych przez pedagogikę zabawy reguł pozwala na uporządkowaną dyskusję, nawet z bardzo dużymi
grupami
• zabawy pozwalające na bardzo szybkie uzyskanie informacji zwrotnej przez prowadzącego – prowadzący, który
tez staje się jakby członkiem grupy, z którą współpracuje, ma za zadanie przede wszystkim realizować potrzeby i
oczekiwania grupy. Aby przekonać się o tym, czy właściwie ocenia sytuację, powinien co jakiś czas pytać o to
uczestników grupy
• zabawy polegające na odgrywaniu ról – metody dramowe pozwalają uczestnikom grupy lepiej zrozumieć nie tylko
siebie, ale także i innych, osłabiają egocentryczne działania jednostki
• zabawy ułatwiające samoocenę – dzięki tym zabawom możemy bezpiecznie spojrzeć w głąb siebie nie tylko pod
kątem tego, jaki ja jestem, ale też, jaki jestem na tle innych osób; może się wtedy okazać, że moje problemy, o
których rzadko mówię głośno, są również problemami innych osób
• zabawy fabularyzujące dla dużych grup – są to zabawy, w których mogą brać udział kilkudziesięcioosobowe
grupy. Poświęcone są realizacji określonego tematu, oparte na dużej aktywności uczestników. Grupy mają co
prawda określone ramy działania i wyznaczony kierunek, do którego dążą, natomiast same muszą odnaleźć
drogę, po której będą zmierzać do wybranego celu
Metod pedagogiki zabawy trzeba się uczyć przez ich przeżywanie, temu służą prowadzone przez oddziały i koła KLANZA
kursy i warsztaty. W dniach 21-23 listopada 1997 roku uczestniczyłam w kursie wstępnym z Pedagogiki Zabawy, na
którym zaprezentowano aktywizujące metody pracy z grupą. Kurs zorganizowało Polskie Stowarzyszenie Pedagogów
Zabawy KLANZA z Lublina. Warsztaty prowadziła mgr Zofia Niedzielska i mgr Danuta Szczygieł. W swojej pracy
dydaktyczno-wychowawczej dzięki kursowi wykorzystuję metody pedagogiki zabawy w codziennej pracy z dziećmi, w
czasie przedszkolnych uroczystości i w czasie spotkań z rodzicami i dziadkami. Dzięki temu, że wszystkie koleżanki
pracujące ze mną w przedszkolu ukończyły w/w kurs elementy pedagogiki zabawy wykorzystujemy także podczas
posiedzeń Rady Pedagogicznej, zwłaszcza na organizowanych na początku roku szkolnego. Celem zebrania
6
Ibidem, s.1
zorganizowanego w konwencji pedagogiki zabawy jest stworzenie miłej, przyjemnej atmosfery oraz zintegrowanie grupy.
Utwierdziliśmy się w przekonaniu, że pedagogika zabawy jest właściwym narzędziem w rękach nauczyciela. Zdobyte
doświadczenia i poznane metody pedagogiki zabawy staram się wykorzystać w swojej pracy zawodowej.
Aby dzieci szybko i lepiej poznały się i zaadoptowały się do przedszkola prowadzę różne zabawy i zajęcia mające
na celu integrację i konsolidację grupy korzystając ze scenariuszy zajęć zamieszczonych w Wychowaniu w Przedszkolu.
7
Ciekawym scenariuszem może być np. scenariusz opracowany przez Katarzynę Dryjas „Na Wyspach Bergamotach” .
„Na Wyspach bergamotach – czyli jak nie być samotnym”
Do zabawy potrzebne były: małe kartony, papier pakowy, paski kolorowego papieru, klej, mazaki.
PRZEBIEG ZAJĘĆ
Ćwiczenia wprowadzające
• Powitanie – zabawa „zum”. Uczestnicy stają w kręgu, prowadzący wyciąga rękę do przodu z zaciśniętą pięścią,
uniesioną do góry, mówi „zum”. Wyjaśnia, że gest ten należy po nim powtórzyć. Gdy wszyscy uczestnicy kolejno
to uczynią, pada propozycja dwukrotnego przyśpieszenia tempa, następnie czterokrotnego. Ostatnią próbę
wykonujemy najszybciej, jak potrafimy.
• Taniec integracyjny „samoloty” – „zapalenie silnika” – prawa ręka wyciągnięta przed siebie, zamknięta w pięść, a
kciuk skierowany w dół, jednocześnie wypowiadamy „czyyy”
- „zapinanie pasów” – ręce przed sobą na wysokości klatki piersiowej, dłonie opieramy na przedramionach, najpierw
jedną potem drugą dłoń
- „wyglądanie przez okienko” – ręce uniesione, splecione nad głową, zaglądamy trzy razy: raz w jedną, raz w drugą
stronę
- „lot samolotem” – poruszanie się po Sali z rękami wyciągniętymi w bok
- „lądowanie” – powoli przykucamy, ręce wyciągnięte przed siebie, skierowane przed siebie, skierowane lekko w dół z
jednoczesnym wypowiadaniem „szyyy”.
Rozmowy wprowadzające w problematykę – oglądanie globusa, map itp. Zmierzające do zebrania wiedzy na temat wysp.
Najlepszą okazją do wspólnej zabawy dzieci starszych z młodszymi jest Dzień Dziecka, świętowany w ogrodzie
przedszkolnym.
Można wykorzystać scenariusz „Ekspres dziecięcy – Bajkolog”. Przykleja się dzieciom na plecy karteczki, na
których są narysowane epizody lub postacie z bajek. Można zadać kilka pytań, aby dowiedzieć się od rozmówcy co jest
treścią karteczki. Kto odgadnie, może przykleić emblemat z przodu i szukać pary o takim samym znaczku. W parach,
wykorzystując tropiące, dzieci szukają ukrytych przedmiotów związanych z bajkami. Starają się odgadnąć, z której bajki
pochodzi rekwizyt, dyskutują, opowiadają, przyjmują na siebie rolę, a czasem tworzą nową bajkę. Następnie wszystko to
mogą przenieść na papier malując w parach lub indywidualnie. Nauczycielka bardzo powoli wysuwa z dużej koperty
kartkę, na której jest narysowany epizod lub rekwizyt związany z bajką. Kto odgadnie o jaką bajkę chodzi, ten otrzymuje
nagrodę – rysunek.
Informacje i zadania muszą być dostosowane do możliwości i potrzeb dzieci z zachowaniem zasad budowy
osnowy zajęć ruchowych:
• Stopniowania trudności
• Zmienności pracy mięśniowej
• Wszechstronności
• Indywidualności
• Atrakcyjności
Przestrzegając reguł pedagogicznych – od znanego do nieznanego, od prostego do złożonego, od łatwego do trudnego.
Pedagogika zabawy ułatwia zmniejszenie lęku, obaw, dystansu między wszystkimi członkami grupy, w tym także między
prowadzącym a grupą. Nie jest ważny wiek ani różnica płci, wykształcenie. Pedagogika zabawy jest szansą na
wzmocnienie aktywności i motywacji do pracy w grupie, dlatego powinna być metodą często stosowaną przez
nauczyciela. Kto nie zdaje sobie sprawy, ile przyjemności daje ruch, improwizowany taniec, przedstawienie scenek, może
będzie miał dystans do tych prostych metod, aż któregoś dnia odkryje, że to nie tylko świetna zabawa, ale i coś więcej.
Aktywizujące zabawy mają tą szczególną zaletę, że zawsze pozostają zachętą, wzmocnieniom motywacji,
pobudzeniem zainteresowania, a nie staje się nakazem. Do zabawy nie można nikogo zmusić. Zajęcia z pedagogiką
zabawy nie mogą odbywać się bez uśmiechu. Uśmiechem witają uczestników organizatorzy i prowadzący, uśmiechem
obdarzają się siebie wzajemnie. Bez tego uśmiechu bardzo trudno byłoby początkową nieufność i obawy. Życzliwy,
zachęcający uśmiech prowadzącego pobudza do działania. Dzieci uśmiechają się do siebie, śmieją się wspólnie, ale nie
z siebie i tak wzrasta ich poczucie bezpieczeństwa, rodzi się poczucie przynależności do grupy.
7
K. Dryjas „Na wyspach Bergamotach”, Wychowanie w Przedszkolu nr 6/1998, s.467
Preferowanie pedagogiki zabawy wśród rodziców
Wykorzystanie pedagogiki zabawy w zajęciach otwartych dla rodziców.
Łącząc ze sobą elementy pedagogiki zabawy i technik trudnego myślenia zorganizowałyśmy w przedszkolu
zajęcia otwarte dla rodziców. Celem zajęć było pokazanie, że poprzez zabawę można uczyć dzieci liczyć, wyróżniać
głoski w różnych częściach wyrazu, dokonywać analizy i syntezy sylabowej i głosowej wyrazów , rozwijać ich aktywność
zarówno w sferze werbalnej i niewerbalnej. Uświadomiłyśmy rodzicom, że można wspólnie bawić się z dzieckiem i
jednocześnie przekazywać mu wiedzę jak również ćwiczyć pewne umiejętności. Rodzice mieli okazję w atmosferze
zabawy, wczuć się w rolę dziecka. Początkowe onieśmielenie niektórych rodziców przerodziło się w spontaniczną
zabawę. Wykorzystałyśmy scenariusz opracowany przez Anitę Lewandowską i Marię Perykaszę.
Oto scenariusz:
• Mapa nastroju – każdy uczestnik otrzymuje arkusz z wieloma różnymi twarzami, na których zaznacza tę twarz,
która odzwierciedla jego nastrój
• Wykonanie wizytówek z imieniem
• Powitanie uczestników
- witamy tych, co przyszli do nas pieszo – hej!
- witamy tych, co przyjechali autobusem – cześć!
- witamy tych, co przyjechali samochodem – dzień dobry!
• Zabawa z imionami – każdy uczestnik wypowiada swoje imię, dzieląc je na sylaby. Przy każdej sylabie
wykonujemy jakąś czynność (np. klaszczemy, tupiemy, podskakujemy)
• Abecadło – zabawa polega na zamianie miejsc między uczestnikami, prowadzący siedzi w środku kręgu i podaje
hasło: zamieniają się miejscami ci, których imiona rozpoczynają się na głoskę A i W, Każdy może być
prowadzącym
• Puste prawe miejsce – miejsce po mojej prawej stronie jest puste, zapraszam na nie np. Basię, która przyjdzie do
mnie np. podskakując, każdy uczestnik sam wymyśla „formę”, w jakiej jego gość ma przyjść na puste miejsce
• Lista atrybutów – „Pies burmistrza jest …” (jaki) – rundka
• Krążący rysunek
• Burza mózgów: „Co by było, gdyby na świecie rządziły dzieci?”
• Zabawy przy muzyce z kostką, prowadzący pokazuje:
- 1 oczko – to kelnerzy spacerują w zatłoczonej restauracji,
- 2 oczka – łączymy się w pary i spacerujemy pod parasolem,
- 3 oczka – łączymy się w trójki i tańczymy w kółeczkach,
- 4 oczka – cztery kończyny dotykają podłogi, czyli spacerujemy na czworakach,
- 5 oczek – jedna osoba ma urodziny, staje w środku i przyjmuje życzenia,
- 6 oczek – jedna osoba to lokomotywa, inne to wagoniki – robimy pociąg
• Zabawy kostką obrazkową (rzucamy kostkę do kogoś): analiza sylabowa wyrazu przedstawionego na obrazku,
- wyróżnienie głoski w nagłosie, wygłosie wyrazu przedstawionego na obrazku,
- na kostce wypadł np. obrazek motyla – podaj inny wyraz rozpoczynający się na głoskę „m”,
• Przekształcenia – modyfikacje, przekształć podane figury geometryczne: koła, trójkąty, kwadraty, tak aby
powstały z nich różne przedmioty.
Pedagogika zabawy jako metoda aktywizująca może być wykorzystana podczas uroczystości przedszkolnych np. w Dniu
Święta Matki, Święta Babci i Dziadka itp. W przygotowaniu tych uroczystości wskazane jest aby wykorzystać elementy
pedagogiki zabawy do uzyskania miłego, przyjemnego nastroju. Propozycje ciekawych zabaw można znaleźć
w Wychowaniu w Przedszkolu Nr 4/1996 s.246, Nr 6/1998 s.464 i inne.
Efekty wykorzystania pedagogiki zabawy w przedszkolu
Zalety pedagogiki zabawy, wdrożone do praktyki dnia codziennego, oddziałują nie tylko na jakość wykonywanej pracy,
w wielu przypadkach przynoszą dużą satysfakcję nie tylko nauczycielom, ale również dzieciom.
• Zastosowanie pedagogiki zabawy w przedszkolu kształtuje w dzieciach poczucie odpowiedzialności nie tylko za
siebie, ale także za grupę, do której dane dziecko uczęszcza
• Przestrzeganie zasad uwzględniających indywidualne cechy jednostki nadaje inny wymiar stosunkom w relacjach
dziecko-nauczyciel i dziecko – inne dzieci
• Konkretne zabawy, jak np, zabawy na poznawanie i utrwalanie imion, znajdują zastosowanie w sytuacjach, kiedy
nauczyciel obejmuje nową grupę , pozwala to także na lepsze poznanie się dzieci nawzajem
•
Wspólne sprzątanie po każdej skończonej zabawie kształtuje odpowiednie nawyki, jakże przydatne w codziennej
pracy z dzieckiem
• Tworzenie warunków do twórczej działalności dziecka budzi szacunek zarówno dla autora, jak również dla
stworzonego dzieła
• Zadania wychowawczo-dydaktyczne, stawiane przed nauczycielami przedszkola, zakładają także dobrą
współpracę z rodzicami. I tutaj pedagogika zabawy może przyjść nam z pomocą. Organizacja uroczystości
przedszkolnych, w których rodzice nie są tylko biernymi widzami, lecz angażują się razem z dziećmi we wspólną
zabawę, sprzyja integracji dzieci, rodziców, nauczycieli. To z kolei ułatwia proces wychowawczy małego dziecka.
Prezentowana metoda może być wykorzystana przez nauczycieli na różnym poziomie nauczania. Uniwersalność
stosowanych metod pozwala na ożywienie działań pedagogicznych, prowadzonych tradycyjnymi metodami. Pedagogika
zabawy ma szczególne zastosowanie w procesie nauczania. Burzy mity, które naukę łączą jedynie ze żmudnym
wysiłkiem, często pozbawionym jakiejkolwiek przyjemności. Z tych powodów pedagogika zabawy powinna zagościć
w placówkach oświatowo – wychowawczych.