Rolnictwo ekologiczne w Polsce – regulacje prawne, stan i

Transkrypt

678
2005
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Małgorzata Miśniakiewicz
Katedra Towaroznawstwa Żywności
Rolnictwo ekologiczne w Polsce –
regulacje prawne, stan i perspektywy
rozwoju po integracji z Unią
Europejską
1. Wprowadzenie
Współczesne rolnictwo, zwłaszcza w krajach rozwiniętych gospodarczo, dzięki
powszechnemu stosowaniu przemysłowych środków produkcji, takich jak nawozy
mineralne czy pestycydy, oraz postępowi biologicznemu (wysoko plonujące odmiany roślin i wydajne rasy zwierząt) osiągnęło ogromny postęp produkcyjny. Niestety spowodowało to również szereg ujemnych następstw, m.in. nadprodukcję artykułów żywnościowych, a w konsekwencji spadek ich cen i opłacalności produkcji,
a także nasilenie się ujemnych oddziaływań rolnictwa na środowisko przyrodnicze,
co przejawia się zanieczyszczeniem wód gruntowych i powierzchniowych, niekorzystnymi zmianami w krajobrazie rolniczym, spadkiem żyzności gleb itp. Ponadto,
w następstwie zagrożeń wynikających z BSE, skażenia produktów żywnościowych
dioksynami czy epidemii pryszczycy doszło do spadku zaufania konsumentów do
jakości surowców żywnościowych produkowanych metodami intensywnymi. Jednocześnie nastąpił wzrost zainteresowania naturalnymi metodami produkcji żywności, co zaowocowało rozwojem rolnictwa ekologicznego [3, 12, 15].
W większości krajów Europy Zachodniej rolnictwo ekologiczne zaczęło się intensywnie rozwijać w latach 80. i 90. Zmiana ta była wynikiem wprowadzenia aktywnej praktyki rolnej oraz stosownego ustawodawstwa i dotacji dla gospodarstw
przestawiających swoją produkcję. W Polsce rolnictwo ekologiczne miało swój
początek jeszcze w czasach przedwojennych. Od 1930 r. metodę biodynamiczną
stosował w swoim majątku w Szelejewie koło Gostynia hrabia Stanisław Karłowski, senator II Rzeczypospolitej. Był on też współzałożycielem Towarzystwa
54
Krzewienia Zasad Życia i Gospodarki Zgodnie z Przyrodą, którego organem było
czasopismo „Biologia i Życie”. Kolejny etap zainteresowania rolnictwem ekologicznym to lata 80. Pierwszy kurs rolnictwa biodynamicznego zorganizowano w Warszawie w 1984 r., a 1 września 1989 r. zostało zarejestrowane Stowarzyszenie Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi Ekoland, które już w następnym
roku przeprowadziło pierwszą inspekcję i nadało 27 atestów [3, 7, 15].
2. Idea rolnictwa ekologicznego, podstawowe cele i zasady
Rolnictwo ekologiczne, określane zgodnie z prawodawstwem Unii Europejskiej również jako biologiczne, organiczne lub biodynamiczne, to system gospodarowania o zrównoważonej produkcji roślinnej i zwierzęcej w obrębie gospodarstwa, oparty na środkach pochodzenia biologicznego i mineralnego nieprzetworzonych technologicznie. Podstawową zasadą jest odrzucenie w procesie produkcji
żywności środków chemii rolnej, weterynaryjnej i spożywczej. Jest to system trwały, samowystarczalny, zrównoważony pod względem ekologicznym, ekonomicznym
i społecznym. Aktywizując przyrodnicze mechanizmy produkcyjne w gospodarstwie
zapewnia trwałą żyzność gleby i zdrowotność zwierząt oraz wysoką jakość biologiczną produktów rolniczych. Dzięki wykluczeniu pestycydów i nawozów przetworzonych przemysłowo nie powoduje zanieczyszczenia gleby i wód gruntowych, ogranicza wypłukiwanie składników mineralnych z gleby, a jednocześnie sprzyja bioróżnorodności ekosystemu [1, s. 6–7; 2, s. 8–9; 5; 8].
Prowadzenie gospodarstwa ekologicznego wymaga stosunkowo niewielkich
nakładów materiałowych, a jednocześnie umożliwia wytwarzanie żywności zdrowej, cenionej i coraz bardziej poszukiwanej przez konsumentów. Rolnictwo ekologiczne pozwala także zapewnić producentom rolnym dochody na odpowiednim
poziomie oraz satysfakcję wynikającą m.in. z udziału w ochronie przyrody i z poczucia wysokiej rangi wykonywanego zawodu [3].
Podstawowymi celami rolnictwa ekologicznego są:
– produkcja żywności wysokiej jakości służącej zdrowiu człowieka, w dostatecznej ilości, z jednoczesnym utrzymaniem lub podwyższaniem żyzności gleby,
– życie zgodnie z prawami przyrody,
– nieniszczenie środowiska naturalnego, lecz wpływ na jego poprawę,
– traktowanie gospodarstwa jako organizmu, jednej całości, której poszczególne elementy oddziałują na siebie,
– maksymalne ożywienie gleby, czyli aktywizacja biologiczna,
– naturalna ochrona roślin przed chorobami i szkodnikami,
– obecność zwierząt w gospodarstwie i stwarzanie im optymalnych warunków bytu.
Realizacja powyższych celów jest możliwa dzięki przestrzeganiu zasad, spośród których najważniejsze to:
– wykorzystywanie naturalnych procesów zachodzących w przyrodzie, stosowanie nawozów organicznych i naturalnych nawozów mineralnych oraz naturalnych metod ochrony roślin, a także preparatów biologicznych zamiast pestycydów;
Rolnictwo ekologiczne w Polsce – regulacje prawne, stan i perspektywy rozwoju...
55
– działania wspierające wszelkie procesy życiowe zachodzące w systemach przyrodniczych zamiast prób zdominowania przyrody;
– podtrzymywanie i wzmacnianie cykli biologicznych w gospodarstwie; dotyczy
to zarówno mikroorganizmów, flory i fauny glebowej, jak również roślin i zwierząt
gospodarskich;
– maksymalne wykorzystanie odnawialnych zasobów przyrody opierając się na
regionalnej organizacji produkcji rolnej;
– unikanie jakichkolwiek form skażenia i zanieczyszczenia środowiska (w następstwie działalności rolniczej);
– w celu podwyższenia biologicznej aktywności i żyzności gleby stanowiącej
kryterium poprawności gospodarowania niezbędne jest uwzględnianie urozmaiconego płodozmianu oraz właściwe nawożenie organiczne (komposty, nawozy zielone, obornik);
– materiał siewny i sadzeniowy musi być otrzymywany zgodnie z zasadami rolnictwa ekologicznego;
– dobór gatunków, odmian roślin i ras zwierząt jest dokonywany na podstawie
populacji, ras i odmian miejscowych z uwzględnieniem ich odporności na choroby;
– dbałość o utrzymanie okrywy roślinnej (uprawa międzyplonów) w celu podtrzymania aktywności biologicznej gleby oraz ochrony przed erozją;
– maksymalne zamknięcie obiegu materii w gospodarstwie pojmowanym jako
trwały agrosystem ekologiczny, gospodarstwo rolne stanowi „organiczną” całość;
– równowaga produkcji roślinnej i zwierzęcej wyrażająca się w samowystarczalności paszowo-nawozowej gospodarstwa;
– zapewnienie zwierzętom gospodarskim warunków bytowych zgodnych z ich
potrzebami gatunkowymi oraz oparcie żywienia na paszach własnych, z wyłączeniem dodatków syntetycznych;
– dążenie do utrzymania bogactwa gatunkowego roślin i zwierząt, także dziko
żyjących, w obrębie gospodarstwa (utrzymanie genetycznej różnorodności w gospodarstwie);
– kształtowanie, utrzymanie i pielęgnacja bogatego, zróżnicowanego krajobrazu rolniczego;
– ochrona drobnych biotopów, żywopłotów, zadrzewień śródpolnych, miedz itp.;
– unikanie zmniejszenia retencji na obszarach uprawnych, eutrofizacji i skażenia cieków wodnych, jezior, wód podziemnych, zatrucia naturalnych łańcuchów
pokarmowych, skażenia żywności;
– właściwe rozmieszczenie użytków rolnych;
– stosowanie materiałów i substancji nadających się do wielokrotnego wykorzystania lub użytecznego przetworzenia w gospodarstwie [1, s. 6–7; 4; 7; 14; 15].
Rolnictwo ekologiczne charakteryzuje produkcja w cyklu zamkniętym: gleba –
roślina – zwierzę, przy zachowaniu dużej samowystarczalności. Stanowi ono bardziej sposób życia w symbiozie z przyrodą niż system produkcji rolnej [2, s. 8–9].
Na rys. 1 przedstawiono zamknięty obieg materii organicznej i składników
pokarmowych w ekologicznym gospodarstwie rolnym.
56
Żywienie zwierząt,
ściółka
Zwierzęta
Pokarm
Obornik,
gnojowica
Człowiek
Pokarm
Rośliny
Fekalia
Uprawa
międzyplonów
Resztki
pożniwne
GLEBA
Wymywanie
Nawożenie organiczne
(komposty, nawozy zielone,
obornik), płodozmian
Rys. 1. Zamknięty obieg materii organicznej i składników pokarmowych w ekologicznym
gospodarstwie rolnym
Źródło: [1, s. 7].
Najistotniejsze różnice między rolnictwem konwencjonalnym a ekologicznym
przedstawiono w tabeli 1.
Podstawowe kryteria rolnictwa ekologicznego dotyczą przede wszystkim ekologicznej uprawy roślin, zwłaszcza w zakresie gospodarki nawozowej, ochrony roślin i ograniczenia zachwaszczenia oraz chowu zwierząt w gospodarstwie ekologicznym. Dąży się w nim do zrównoważenia produkcji roślinnej i zwierzęcej, tak by
osiągnąć równowagę paszowo-nawozową. Zwierzęta w gospodarstwie ekologicznym
muszą być żywione paszami ekologicznymi i utrzymywane w warunkach, które odpowiadają ich naturalnym potrzebom. Konieczne jest zagwarantowanie wszystkim
gatunkom możliwości ruchu przez cały rok, a także stosowanie naturalnej ściółki.
Żyzność i aktywność biologiczna gleby utrzymywana jest przez:
– właściwie skonstruowany płodozmian, w którym powinny się znaleźć rośliny
motylkowe,
– nawożenie pól nawozami organicznymi pochodzenia zwierzęcego, do których należy: obornik, gnojówka, gnojowica (w odpowiednich ilościach),
– wykorzystanie nawozów zielonych z uwzględnieniem ich uprawy w płodozmianie,
– stosowanie nawozów mineralnych pochodzenia naturalnego, które nie zostały przetworzone w sposób przemysłowy.
57
Tabela 1. Porównanie rolnictwa konwencjonalnego z ekologicznym
Rolnictwo konwencjonalne
Rolnictwo ekologiczne
1. Energia kopalin
2. Sterowanie określonymi uprawami
3. Eksploatacja aż do degradacji
4. Produkcja średniej jakości biologicznej
5. Zła jakość przechowalnicza
6. Maksymalizacja plonów
7. Intensywność gospodarowania i obszar
nieskoordynowany z warunkami produkcji
i środowiska
8. Zalecenia specjalizacji oparte głównie na
kalkulacji ekonomicznej
9. Znaczna chemizacja – nawozy mineralne,
biocydy, syntetyczne regulatory wzrostu
10. Mechanizacja głównie w aspekcie ułatwienia
sobie pracy
11. Skażenie środowiska
12. Jakość przypadkowa
1. Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii
2. Sterowanie całym gospodarstwem
3. Programowa ochrona krajobrazu
4. Produkcja wysokiej jakości biologicznej
5. Dobra jakość przechowalnicza
6. Plon optymalny
7. Obszar gospodarstwa i agrotechnika optymalna w stosunku do środowiska
8. Specjalizacja dopuszczalna w ramach zasady
prawidłowego funkcjonowania gospodarstwa
9. Ograniczenie lub zaniechanie chemizacji
10. Mechanizacja dostosowana do warunków
glebowych, potrzeb roślin i zwierząt
11. Ochrona gleby i wody
12. Produkty najwyższej jakości
Źródło: [11].
Nawozy organiczne powinny być wytworzone w gospodarstwie, ale dozwolony
jest zakup tych nawozów z gospodarstw konwencjonalnych, przy czym należy je
wcześniej w gospodarstwie przekompostować.
Największe znaczenie w ochronie roślin przed chorobami, szkodnikami i chwastami mają metody zapobiegawcze, przede wszystkim:
– właściwie zaplanowany płodozmian,
– odpowiedni dobór gatunków i odmian, dostosowanych do istniejących warunków klimatyczno-glebowych oraz wykazujących odporność lub tolerancję na
określone choroby lub szkodniki (organizmy wyhodowane w drodze inżynierii genetycznej są wykluczone),
– wykonywanie zabiegów agrotechnicznych w sposób prawidłowy i w optymalnych terminach (siew lub sadzenie, uprawki pielęgnacyjne, zbiór itp.),
– właściwy sposób nawożenia,
– uwzględnienie wzajemnego sąsiedztwa roślin, które może stać się elementem ochrony przed niektórymi szkodnikami,
– profilaktyczne stosowanie naturalnych preparatów w formie wyciągów, odwarów i gnojówek sporządzonych z roślin.
W przypadku wystąpienia choroby lub plagi szkodników dopuszcza się stosowanie niektórych zabiegów zwalczających. Dozwolone jest, gdy zawiodą działania
profilaktyczne, stosowanie preparatów wirusowych i bakteryjnych oraz niektórych
związków mineralnych. Niedozwolone natomiast jest stosowanie środków syntetycznych: herbicydów, fungicydów, insektycydów oraz regulatorów wzrostu, zaprawianie nasion i materiału sadzeniowego środkami syntetycznymi.
58
W rolnictwie ekologicznym ograniczenia w uprawach polowych nadmiernej
ilości chwastów dokonuje się poprzez:
– właściwie skonstruowany płodozmian z udziałem wieloletnich roślin motylkowych (lucerna, koniczyna) lub ich mieszanek z trawami,
– niszczenie chwastów w zespole uprawek pożniwnych, wykonując podorywkę
ścierni i kilkakrotne bronowanie po wschodach chwastów,
– uprawę międzyplonów ozimych i ścierniskowych, wsiewek międzyplonowych,
– bronowanie upraw w odpowiednich terminach za pomocą brony chwastownika, np.: zboża w fazie „piórkowania” (nie bronuje się zbóż w fazie ich szpilkowania), a następnie gdy mają nad ziemią 4 listki,
– stosowanie specjalistycznych narzędzi mechanicznych i termicznych dostosowanych do upraw, w których zabieg jest wykonywany,
– ściółkowanie upraw,
– pielenie przy użyciu narzędzi ręcznych [4, 7, 8, 12, 14, 15].
Chów zwierząt w gospodarstwach ekologicznych wymaga zachowania równowagi paszowo-nawozowej. W rolnictwie ekologicznym gospodarstwo rolne traktowane jest jak organizm, który aby prawidłowo funkcjonować, musi charakteryzować się maksymalnie zamkniętym obiegiem materii. Zasada ta jest realizowana
poprzez zrównoważenie produkcji roślinnej i zwierzęcej. Oznacza to, że liczba
zwierząt gospodarskich jest powiązana z powierzchnią gospodarstwa i ilością roślin uprawianych z przeznaczeniem na pasze. Przyjmuje się, że na 1 ha użytków
rolnych powinno być 0,5–1,5 SD (SD – umowna jednostka odpowiadająca krowie
o masie 500 kg). Maksymalna ilość nawozów zwierzęcych wyprodukowanych
w gospodarstwie w ciągu roku nie może przekroczyć ilości zawierającej 170 kg
azotu na hektar użytków rolnych.
Konieczne jest stworzenie odpowiednich warunków utrzymania zwierząt, którym należy zapewnić:
– wychów pastwiskowy latem i dostęp do okólników zimą,
– odpowiednią wielkość stanowiska w budynkach inwentarskich,
– stały dostęp do wody i pasz,
– wystarczającą ilość światła,
– naturalną ściółkę.
Pasze dla zwierząt powinny pochodzić z własnego gospodarstwa. W drodze
wyjątku dopuszcza się, za zgodą upoważnionej jednostki certyfikującej, stosowanie pasz pochodzących z zewnątrz, w ilości do 10% suchej masy dawki rocznej
dla gatunków roślinożernych i 20% w przypadku zwierząt wszystkożernych. Zabronione jest stosowanie w żywieniu dodatków, takich jak stymulatory wzrostu
i antybiotyki. Wykluczone są pasze przemysłowe zawierające syntetyczne dodatki paszowe.
Dobrostan zwierząt utrzymywany jest przez zabiegi profilaktyczne:
– dobór ras zwierząt genetycznie odpornych na choroby i dobrze przystosowanych do warunków środowiskowych,
– zapewnienie właściwych warunków chowu,
59
– utrzymanie odpowiedniej obsady zwierząt,
– stosowanie wysokiej jakości pasz pochodzenia naturalnego,
– odpowiednią higienę w budynkach inwentarskich.
Zabronione jest profilaktyczne podawanie leków, natomiast gdy sytuacja tego
wymaga, dopuszczone są szczepienia ochronne. Leki, tzw. allelopatyczne, tj., antybiotyki, sulfonamidy, kokcydiostatyki, można stosować wyjątkowo, przy czym okres
karencji dla produktów pochodzących od leczonych zwierząt jest dwa razy dłuższy
od tego, który zaleca producent leku [4, 15].
3. Regulacje prawne w zakresie rolnictwa ekologicznego
w Polsce
Od 1998 r. pomimo braku regulacji prawnych w zakresie rolnictwa ekologicznego produkcja prowadzona metodami ekologicznymi wspierana była dotacjami
pochodzącymi z budżetu państwa na mocy Rozporządzenia Ministra Rolnictwa
i Gospodarki Żywnościowej z dnia 11 maja 1998 r. w sprawie wysokości stawek
dotacji dla rolnictwa oraz szczegółowych zasad i trybu ich udzielania w 1998 r.
Następnie w „Średniookresowej strategii rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich”,
dokumencie przyjętym przez Radę Ministrów 21 kwietnia 1998 r., zaplanowano
rozszerzenie wsparcia rolnictwa ekologicznego poprzez bezpośrednie dopłaty do
upraw ekologicznych oraz do kosztów kontroli.
Od 1999 r. rolnicy prowadzący gospodarstwa metodami ekologicznymi otrzymują dotacje z budżetu państwa zarówno do upraw, jak i do kosztów kontroli gospodarstwa. Wysokość dotacji jest określana przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju
Wsi w wydanych rozporządzeniach w sprawie wysokości stawek dotacji przedmiotowych dla podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa i szczegółowych
zasad i trybu udzielania oraz rozliczania tych dotacji.
W 1998 r. Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej przy wsparciu
Zespołu ds. Rolnictwa Ekologicznego rozpoczęło pracę nad projektem ustawy
o rolnictwie ekologicznym oraz projektem przepisów wykonawczych do ustawy.
Projekt był zakończony w marcu 1999 r. i po wymaganych konsultacjach z ministerstwami, instytucjami i organizacjami pozarządowymi tekst projektu ustawy został pozytywnie zaopiniowany przez Komitet Ekonomiczny i Komitet Społeczny
Rady Ministrów, a następnie skierowany do Sejmu. Przy pracach nad projektami
korzystano z Rozporządzenia Rady EWG nr 2092/91 w sprawie rolnictwa ekologicznego oraz znakowania jego produktów i środków spożywczych. Projekt uzupełniono również o zakres regulowany Rozporządzeniem Rady EC nr 1804/99
w sprawie ekologicznej produkcji zwierzęcej.
Efektem tych prac jest Ustawa z dnia 16 marca 2001 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz.U. nr 38, poz. 452). W ustawie uregulowano warunki prowadzenia produkcji rolnej i przetwórstwa rolno-spożywczego metodami ekologicznymi, system
kontroli, certyfikacji produkcji i przetwórstwa, a także obrót produktami rolnictwa
60
ekologicznego oraz ich znakowanie. Przepisy ustawy zaczęły obowiązywać w dniu
3 listopada 2001 r.
Rozporządzenia wykonawcze do ustawy o rolnictwie ekologicznym to:
– Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 21 marca 2002 r.
(Dz.U. nr 37, poz. 344) w sprawie dopuszczalnych stężeń metali ciężkich zanieczyszczających glebę,
– Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 14 maja 2002 r.
(Dz.U. nr 77, poz. 699) w sprawie szczegółowych warunków wytwarzania produktów rolnictwa ekologicznego,
– Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 maja 2002 r.
(Dz.U. nr 77, poz. 700) w sprawie wykazu substancji dodatkowych, innych składników wspomagających i składników pochodzenia rolniczego wytworzonych metodami innymi niż ekologiczne dopuszczonych do stosowania przy przetwarzaniu
produktów rolnictwa ekologicznego [5, 9, 14, 15].
Ustawa o rolnictwie ekologicznym dostosowała prawo krajowe do regulacji,
jakie w tym zakresie obowiązują w Unii Europejskiej, tj. Rozporządzenia Rady
EWG nr 2092/91 z dnia 24 czerwca 1991 r. w sprawie rolnictwa ekologicznego oraz
znakowania jego produktów i środków spożywczych oraz Rozporządzenia Rady
(EC) nr 1804/1999 z dnia 19 czerwca 1999 r., uzupełniającego wspomniane rozporządzenie w sprawie rolnictwa ekologicznego o ekologiczną produkcję zwierzęcą.
Niezwykle istotne dla rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce będzie uznanie przez właściwy organ Unii Europejskiej krajowego systemu kontroli za równorzędny z unijnym w zakresie certyfikacji zgodności w rolnictwie ekologicznym.
Wprowadzony ustawą o rolnictwie ekologicznym system kontroli i certyfikacji
jest systemem mieszanym, tj. państwowo-prywatnym. Stanowią go:
– Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, jako organ upoważniający prywatne jednostki certyfikujące do prowadzenia kontroli i wydawania certyfikatów, a poszczególne upoważnienia wydają:
– minister właściwy do spraw rolnictwa – w zakresie produkcji rolnej oraz pozyskiwania dziko rosnących roślin lub ich części,
– minister właściwy do spraw rynków rolnych – w zakresie przetwórstwa produktów rolnictwa ekologicznego,
– Główny Inspektorat Skupu i Przetwórstwa Artykułów Rolnych, który pełni
rolę urzędu nadzoru nad jednostkami certyfikującymi rolnictwo prowadzone metodami ekologicznymi,
– jednostki certyfikujące rolnictwo ekologiczne [14] (ich wykaz na 2003 r.
i zakres upoważnienia przedstawiono w tabeli 2).
Produkcja żywności prowadzona metodami ekologicznymi jest bardziej pracochłonna, a wydajność w początkowym okresie produkcji jest niższa w porównaniu
z produkcją prowadzoną metodami konwencjonalnymi. Większa jest również pracochłonność i nakłady na ochronę przed szkodnikami i chorobami. Powoduje to,
że ceny żywności ekologicznej muszą być wyższe niż żywności tradycyjnie produkowanej, a jednocześnie produkcja ekologiczna musi być dotowana przez państwo,
a ściślej, przez ministra rolnictwa i rozwoju wsi.
61
Tabela 2. Upoważnione jednostki certyfikujące rolnictwo ekologiczne w 2003 r.
Nazwa jednostki
i jej siedziba
Zakres upoważnienia
Polskie Centrum Badań
i Certyfikacji
Biuro ds. Badań
i Certyfikacji,
Oddział w Pile
Przeprowadzanie kontroli, wydawanie i cofanie certyfikatów
zgodności w zakresie:
1) produkcji rolnej oraz pozyskiwania dziko rosnących roślin lub ich
części
2) przetwórstwa produktów rolnictwa ekologicznego
3) wprowadzania do obrotu produktów rolnictwa ekologicznego
pochodzących z zagranicy
Jednostka Certyfikacji
Produkcji Ekologicznej
PNG Sp. z o.o.
w Zajączkowie
części (tylko grzyby)
Bioekspert s.c.
Warszawa
części
Agro Bio Test
Sp. z o.o.
Warszawa
części
Cobico Sp. z o.o.
Kraków
zgodności w zakresie produkcji rolnej (bez pszczelarstwa)
Źródło: [8].
Producentowi wytwarzającemu produkty rolnictwa ekologicznego lub realizującemu program przestawiania gospodarstwa rolnego na produkcję metodami ekologicznymi przysługuje dotacja przedmiotowa na podstawie art. 72 ust. 5 ustawy
z dnia 26 listopada 1998 r. Wysokość stawek dotacji do 1 ha uprawy ekologicznej
dla gospodarstw podejmujących produkcję i produkujących metodami ekologicznymi w 2003 r. podano w tabeli 3.
Każdy producent zajmujący się rolnictwem ekologicznym jest co najmniej raz
w roku kontrolowany przez upoważnioną przez ministra rolnictwa i rozwoju wsi
jednostkę certyfikującą, która wydaje certyfikaty ważne dla gospodarstwa rolnego
przez 12 miesięcy. Kontrolę gospodarstw przeprowadzają niezależne organizacje
pod kątem wymagań „kryteriów rolnictwa ekologicznego”. Inspektor podczas rozmowy z rolnikiem zbiera ogólne informacje o aktualnej produkcji, problemach,
62
pyta o źródło zakupu nasion, pasz, nawozów, zwierząt oraz o sposoby sprzedaży.
Sprawdzane są następujące warunki:
– położenie gospodarstwa, by wykluczyć ewentualne zanieczyszczenie z zewnątrz
(sąsiednie pola, drogi i zakłady przemysłowe),
– mapa gospodarstwa, plan produkcji (sytuacja aktualna oraz z ubiegłego roku),
by przeanalizować płodozmian, system nawożenia (obornik, nawozy zielone, nawozy mineralne),
– niektóre pola z najważniejszymi uprawami, stan roślin, chwasty, struktura
gleby, łąki i pastwiska, by oszacować produkcję pasz; budynki, obory i wybiegi dla
zwierząt, by ocenić warunki ich bytowania,
– przechowywanie nawozów, środków ochrony roślin, pasz i produktów [14, 15].
Tabela 3. Wysokość stawek dotacji do 1 ha uprawy ekologicznej dla gospodarstw
podejmujących produkcję i produkujących metodami ekologicznymi w 2003 r.*
Stawka dotacji do 1 ha uprawy w zł
Rodzaj uprawy
dla gospodarstw będących
w kontrolowanym okresie –
w roku poprzedzającym
uzyskanie atestu
dla kontrolowanych
gospodarstw posiadających
atest
Uprawy warzywne
500
400
Uprawy rolnicze
200
250
Uprawy sadownicze
550
500
Plantacje jagodowe
550
500
Łąki, pastwiska
280
280
*
Pełna stawka dotacji jest naliczana do 100 ha upraw ekologicznych, natomiast dla większych gospodarstw, od 100 ha do 300 ha, jest ona obniżona o 50%. Powyżej 300 ha dotacja nie przysługuje. Dotacje
wypłacane są w IV kwartale przez Stację Chemiczno-Rolniczą. Utrzymana jest także dotacja na sfinansowanie kosztów kontroli gospodarstwa na zgodność sposobów produkcji z kryteriami rolnictwa ekologicznego
Źródło: [10].
W przetwórni inspektor kontroluje m.in.: dokumenty rejestracji przetwórni,
dokumenty z kontroli sanitarnej, wyniki analiz wody i produktów, normy produkcyjne i receptury, rachunki zakupu, magazyny, by sprawdzić możliwość zamieszania produktów z produktami niewytworzonymi metodą ekologiczną, ilość surowców i wyrobów gotowych, oznakowanie.
Przestawianie gospodarstwa rolnego na produkcję metodami ekologicznymi
jest realizowane co najmniej przez dwa lata, lecz nie powinno trwać dłużej niż trzy
lata. W przypadku chowu zwierząt okres ten wynosi od dwunastu miesięcy dla
produkcji bydła na mięso i koni do sześciu tygodni dla kur niosek. Po okresie przestawiania i pozytywnych wynikach corocznej kontroli gospodarstwa przez inspektorów niezależnej placówki kontrolnej, Komisja Atestacji Stowarzyszenia Ekoland
63
podejmuje decyzję o przyznaniu atestu lub odmowie. Gospodarstwa ekologiczne
są corocznie kontrolowane przez jednostki kontrolne działające w Polsce. Ponadto gospodarstwa produkujące żywność na rynki Unii Europejskiej są kontrolowane przez jednostki z krajów członkowskich UE, m.in. Skal z Holandii, Ecocert,
Lakon i BCS z Niemiec [4, 5, 13].
Tabela 4. Wysokość stawek dotacji na dofinansowanie kosztów kontroli gospodarstw na
zgodność sposobów produkcji z kryteriami rolnictwa ekologicznego
Powierzchnia gospodarstwa
Stawka w zł na jedno gospodarstwo
Do 5 ha użytków rolnych
400
Powyżej 5 ha do 10 ha użytków rolnych
450
Powyżej 10 ha do 20 użytków rolnych
550
650
700
Powyżej 100 ha użytków rolnych
800
Źródło: [10].
Wysokość dotacji w 2003 r. na dofinansowanie kosztów kontroli gospodarstw
ekologicznych przedstawiono w tabeli 4.
4. Stan rolnictwa ekologicznego w Polsce na tle Unii
Europejskiej
Produkcja żywności metodami ekologicznymi, w czystym i bezpiecznym środowisku, bez stosowania sztucznych nawozów i syntetycznych środków ochrony roślin, antybiotyków, hormonów wzrostu i genetycznie modyfikowanych organizmów,
staje się ważnym kierunkiem funkcjonowania rolnictwa na świecie, a także w Polsce. Jednocześnie żywność ekologiczna cieszy się coraz większym zainteresowaniem i rośnie na nią zapotrzebowanie.
W ostatnich latach nastąpił w naszym kraju dynamiczny wzrost liczby gospodarstw ekologicznych, głównie na terenach południowo-wschodniej i środkowej
Polski, związany z wprowadzeniem od 1998 r. dotacji do kosztów kontroli, a przede
wszystkim wprowadzeniem od 1999 r. dotacji do hektara upraw ekologicznych.
W 1999 r. w Polsce było 555 kontrolowanych gospodarstw ekologicznych, których
ogólna powierzchnia wynosiła ok. 11 tys. ha, co stanowiło ok. 0,03% ogólnej ilości
gospodarstw. W 2002 r. natomiast liczba skontrolowanych gospodarstw ekologicznych wzrosła do 1977, a ich powierzchnia powiększyła się do ok. 53,5 tys. ha, co
odpowiadało ok. 0,1% gospodarstw rolnych ogółem. Nadal jednak liczba gospodarstw ekologicznych w Polsce jest niewielka, zważywszy, że prawie w całości grun-
64
ty na terenie naszego kraju spełniają wysokie wymagane kryteria środowiskowe,
tzn. cechuje je brak zanieczyszczenia metalami ciężkimi i innymi zanieczyszczeniami przemysłowymi [5].
Liczbę gospodarstw ekologicznych oraz gospodarstw, które przestawiają produkcję na produkcję ekologiczną w Polsce z podziałem na wielkość powierzchni
w 2002 r., przedstawiono w tabeli 5.
Tabela 5. Liczba gospodarstw ekologicznych w Polsce pod względem wielkości
powierzchni w 2002 r.
Przedziały
wielkości
powierzchni
do 5 ha
5–10 ha
10–20 ha
20–50 ha
50–100 ha
powyżej
100 ha
Razem
gospodarstw
Liczba
gospodarstw
567
537
449
275
91
61
1977
Źródło: [6].
Z powyższego zestawienia wynika, że najliczniejszą grupę stanowiły gospodarstwa o powierzchni do 5 ha i 5–10 ha (1104 gospodarstwa), co stanowiło 55,8%
z ogólnej liczby. Natomiast gospodarstwa powyżej 50 ha stanowiły 7,7% ogółu.
Gospodarstwa małe (do 10 ha) znajdowały się głównie na terenie południowo-wschodniej Polski w województwach: świętokrzyskim, lubelskim i małopolskim,
a także w Polsce centralnej w województwie mazowieckim. Gospodarstwa o powierzchni powyżej 50 ha najliczniej występowały w województwach zachodnio-pomorskim i warmińsko-mazurskim.
Strukturę gospodarstw ekologicznych w Polsce pod względem wielkości powierzchni na podstawie danych Głównego Inspektoratu Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych przedstawiono na rys. 2. Procentowy udział poszczególnych form upraw ekologicznych przedstawiono na rys. 3.
W krajach Unii Europejskiej rozwój rolnictwa ekologicznego to wynik nie tylko zachęt w postaci dotacji dla rolników, lecz przede wszystkim rezultat rozwoju
rynku, czyli produkcji bogatego asortymentu produktów ekologicznych, powstania
sprawnej sieci handlowej oraz powiększania się grona konsumentów o wysokiej
świadomości ekologicznej.
W 2002 r. uprawy ekologiczne w krajach Unii Europejskiej ogółem wynosiły
4 442 900 ha, co stanowiło 3,24% w stosunku do ogólnej powierzchni użytków rolnych. Największe powierzchnie upraw ekologicznych znajdowały się na terytorium
następujących krajów: Włoch – 1 230 000 ha, Wielkiej Brytanii – 679 600 ha, Niemiec – 632 200 ha, Hiszpanii – 485 100 ha i Francji – 419 800 ha. Natomiast liczba
gospodarstw, które prowadziły produkcję metodami ekologicznymi, wyniosła
142 348, co oznaczało 2,04% ogólnej liczby gospodarstw. Jednocześnie warto zauważyć, że w 2002 r. liczba gospodarstw ekologicznych na terenie UE wzrosła
o 12 000 w stosunku do 2001 r., co oznacza dynamikę wzrostu na poziomie 8,5%.
65
5% 3%
14%
28%
23%
27%
do 5 ha
5–10 ha
10–20 ha
20–50 ha
50–100 ha
powyżej 100 ha
Rys. 2. Odsetek gospodarstw ekologicznych pod względem wielkości
Źródło: [6].
1,5%
44,9%
49,6%
1,9% 2,5%
łąki i pastwiska
plantacje jagodowe
uprawy warzywne
uprawy rolnicze
uprawy sadownicze
Rys. 3. Procentowy udział poszczególnych form upraw ekologicznych
Źródło: [6].
Największą ich liczbę odnotowano we Włoszech – 56 440 gospodarstw, w Austrii –
18 292, Hiszpanii – 15 607 i w Niemczech – 14 703 [5, 6].
66
Tabela 6. Uprawy ekologiczne według rodzajów w 2002 r. (w ha)
Wyszczególnienie
Plantacje
jagodowe
Łąki
i pastwiska
622,3
872,2
18 283,6
473,3
349,8
533,7
17 988,6
15 326,0
107,7
105,6
156,7
14 973,7
14 506,2
157,9
166,9
181,8
15 321,3
Ogółem
Rolnicze
40 720,6
20 203,6
738,9
posiadające certyfikat
19 716,9
10 371,4
w 2. roku przestawiania się na uprawy ekologiczne
10 669,7
w 1. roku przestawiania się na uprawy ekologiczne
10 334,0
Ogółem
Warzywne Sadownicze
Gospodarstwa:
Źródło: [6].
12
10
8
% 6
4
2
0
a
tri
s
Au
ia
ia
lg
Be
an
D
F
a
di
an
l
in
ja
nc
a
Fr
cy
m
ie
N
y
g
a
ia nia cja nia
cja ndia ch
ur ndi
al
e
a
a
la W o emb ola rtug szp Szw ryt
r
I
i
H Po
ks
H
aB
u
k
l
L
ie
W
re
G
E
U
a
sk
l
Po
powierzchnia upraw ekologicznych w stosunku do ogólnej powierzchni użytków rolnych (w %)
liczba gospodarstw ekologicznych w stosunku do ogólnej liczby gospodarstw (w %)
Rys. 4. Rolnictwo ekologiczne w krajach Unii Europejskiej i w Polsce
Źródło: opracowanie własne na podstawie [6].
67
W Polsce natomiast użytki rolne gospodarstw ekologicznych w 2002 r. wynosiły
44 900 ha, co stanowiło w stosunku do ogólnej liczby użytków rolnych w kraju 0,3%,
a liczba gospodarstw zajmujących się rolnictwem ekologicznym wynosiła 1977, co
stanowiło 0,1% ogólnej liczby gospodarstw. Jednocześnie powierzchnia użytków
rolnych przeznaczonych pod uprawy ekologiczne w Polsce stanowiła 1% ogólnej
powierzchni ekologicznej w krajach Unii Europejskiej [6].
Kształtowanie się powierzchni upraw ekologicznych i liczby gospodarstw
w krajach Unii Europejskiej i w Polsce przedstawiono na rys. 4.
Stan rolnictwa ekologicznego w krajach kandydujących do Unii Europejskiej –
dane na koniec 2002 r., przedstawiono w tabeli 7.
Tabela 7. Liczba gospodarstw ekologicznych i powierzchnia użytków rolnych
przypadających na gospodarstwa ekologiczne w krajach członkowskich Unii Europejskiej
ogółem i w krajach kandydujących w 2002 r.
Kraj
Liczba gospodarstw
ekologicznych
Powierzchnia użytków rolnych
gospodarstw ekologicznych
w tys. ha
w % użytków rolnych
ogółem
Kraje UE ogółem
142 348
4442,9
3,24
Kraje kandydujące
ogółem
25 120
555,1
0,28
Bułgaria
Cypr
Republika Czeska
Estonia
Węgry
Łotwa
Litwa
Polska
Rumunia
Słowacja
Słowenia
Turcja
50
15
654
369
1 040
225
430
1 977
1 200
82
883
18 385
0,5
0,1
218,1
20,1
105,0
20,0
6,8
53,5
18,7
58,7
5,3
57,1
0,00
0,04
5,09
2,00
1,80
0,79
0,19
0,30
0,20
2,40
0,67
0,14
Źródło: [6].
Obecnie szacuje się obroty rynku żywności ekologicznej w Unii Europejskiej
na poziomie 6 mld USD, natomiast w USA – 4,2 mld USD, a w Japonii 1,2 mld
USD. Udział żywności ekologicznej w obrotach branży spożywczej szacuje się
w Europie na poziomie 1,5% (w Danii 2,5%), przy corocznej tendencji wzrostowej
od 5% do 30–40% w Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, Szwecji i Danii [8]. W większości tych krajów produkty ekologiczne sprzedawane są w sieci normalnych sklepów
spożywczych. We Włoszech, Niemczech i Francji żywność ekologiczną można kupić przede wszystkim w sklepach specjalistycznych. Jednocześnie w Austrii, Wiel-
68
kiej Brytanii, Holandii i Szwajcarii produkty ekologiczne kupuje się tam, gdzie
konsumenci najczęściej udają się po zakupy, czyli w supermarketach. W Polsce
prof. H. Runowski z SGGW podjął się oszacowania wartości rynku żywności ekologicznej, który wycenił obecnie na około 28 mln zł. Jego zdaniem w tej branży
w ciągu kilku najbliższych lat istnieje możliwość nawet dziesięciokrotnego zwiększenia obrotów [10, 12].
5. Podsumowanie
Przemiany, jakie nastąpią po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, spowodują konieczność odejścia od rolnictwa konwencjonalnego dużej grupy mieszkańców wsi. W związku z tym rolnictwo ekologiczne poprzez bardziej pracochłonne metody produkcji, przy jednocześnie rosnącym rynku na jego produkty, może
zapewnić ochronę części miejsc pracy, w tym także wielu miejsc pracy dla kobiet,
zajmujących się przetwórstwem, sprzedażą i agroturystyką. Taka polityka zatrudnienia jest przy tym popierana w krajach UE, gdyż zapewnia wielofunkcyjny rozwój wsi.
Rolnictwo ekologiczne zwiększa także atrakcyjność agroturystyki, dzięki oferowaniu gościom produktów ekologicznych o wysokich walorach zdrowotnych
oraz możliwości zachowania urozmaiconego krajobrazu. Stwarza warunki do uzyskania dodatkowych dochodów z prowadzenia edukacji ekologicznej w gospodarstwach, charakteryzujących się różnorodnością uprawianych gatunków roślin i hodowanych zwierząt.
Obecnie rośnie zapotrzebowanie na produkty rolnictwa ekologicznego – wysokiej jakości, o pożądanych walorach sensorycznych. Daje to realną szansę zwiększenia dochodów gospodarstw ekologicznych, tym bardziej że średni dochód rolniczy na osobę zatrudnioną w pełnym wymiarze w tego rodzaju produkcji rolnej był
w 2002 r. średnio o 60% większy w porównaniu z analogicznym wskaźnikiem uzyskiwanym dla rolnictwa konwencjonalnego [2, s. 8–9]. Taki trend będzie też prawdopodobnie utrzymywał się w przyszłości. Obecnie jednak udział produktów ekologicznych w rynku krajowym w Polsce jest bardzo mały. Nadal część produktów
z atestem jest sprzedawana jako produkty konwencjonalne. Z drugiej strony, właściciele sklepów są zainteresowani stałymi dostawami produktów, takich jak świeże warzywa i owoce, nabiał i chleb. Wielu rolników zajmujących się uprawą ekologiczną sprzedaje produkty bezpośrednio klientom przyjeżdżającym do gospodarstw,
lub odwrotnie – z dostawą do klienta, a także na targach i kiermaszach.
Działanie zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego i spełnienie kryteriów międzynarodowych daje ogromną szansę na eksport produktów ekologicznych na rynki Unii Europejskiej. Obecnie zaledwie kilku eksporterów wysyła za
granicę owoce, głównie do przetwórstwa (najczęściej mrożone czarne i czerwone
porzeczki, truskawki, owoce dziko rosnące, a także ogórki konserwowe i kawę zbożową). Przyczyną takiego stanu jest mała liczba gospodarstw ekologicznych w Polsce i ich rozproszenie oraz mały areał upraw ekologicznych.
69
Rolnictwo ekologiczne pozwala także na stworzenie nowych, pozarolniczych
miejsc pracy, wymusza bowiem powstawanie firm zajmujących się obrotem towarowym oraz punktów sprzedaży. Pierwszy sklep oferujący żywność ekologiczną
powstał w 1989 r. w Warszawie, dziś jest ich około 200 w całej Polsce. Oferują
polskie i importowane, świeże i przetworzone produkty ekologiczne, których asortyment liczy około 200–300 pozycji (w Niemczech, dla porównania, 2000–3000)
[1, s. 6–7]. Obecność produktów ekorolniczych na rynku wymusza poza tym stworzenie przetwórni produktów ekologicznych i sieci handlowej w celu oddzielenia
tych produktów od produktów konwencjonalnych.
Prowadzenie produkcji rolnej metodami ekologicznymi stwarza możliwości
produkowania i sprzedawania środków do produkcji dozwolonych w rolnictwie
ekologicznym, wymaga także m.in. utworzenia nowych ośrodków produkcji i dystrybucji materiału siewnego i sadzeniowego.
Rolnictwo ekologiczne spełnia nie tylko rolę producenta żywności bezpiecznej, ale także funkcję ochrony środowiska i może mieć również ważne znaczenie
społeczne i socjalne. Gospodarstwa ekologiczne nie tylko produkują żywność bez
użycia syntetycznych środków chemicznych, ale również dbają o jakość całego środowiska naturalnego, w którym funkcjonują, oraz zapewniają dobrostan zwierząt.
Literatura
[1] Bartosiewicz J., Rolnictwo ekologiczne dewizą XXI wieku, „Aura” 2003, nr 4.
[2] Klima K., Rolnictwo ekologiczne w Polsce i Unii Europejskiej, „Aura” 2003, nr 4.
[3] Kozłowska A., Rolnictwo ekologiczne – czy ma szansę na rozwój?, „Boss – Rolnictwo” 1999, nr 5
(472).
[4] Kryteria rolnictwa ekologicznego Stowarzyszenia Ekoland, Wydawnictwo Ekoland, Przysiek
k. Torunia 1994.
[5] Metera D., Rolnictwo ekologiczne w Polsce i Unii Europejskiej, www.ecp.wroc.pl/edu, 1.02.2004.
[6] Ochrona środowiska 2003. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2003.
[7] Organizacyjno-ekonomiczne aspekty rolnictwa ekologicznego, pod red. H. Runowskiego, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1999.
[8] Rolnictwo ekologiczne, Materiały Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, www.ukie.gov.pl,
1.02.2004.
[9] Rolnictwo ekologiczne – od teorii do praktyki, pod red. U. Sołtysiak, Stowarzyszenie Ekoland,
Stiftung Leben & Umwelt, Warszawa 1993.
[10] Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 kwietnia 2003 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie stawek dotacji przedmiotowych dla różnych podmiotów wykonujących
zadania na rzecz rolnictwa, Dz.U. nr 77, poz. 685.
[11] Runowski H., Ograniczenia i szanse rolnictwa ekologicznego, Wydawnictwo SGGW, Warszawa
1996.
[12] Sołtysiak U., Rolnictwo ekologiczne – od producenta do konsumenta, Ekoland, Stiftung Laben &
Umwelt, Warszawa 1995.
[13] Stankiewicz D., Rolnictwo ekologiczne. Informacja nr 673, Materiały Biura Studiów i Ekspertyz
Kancelarii Sejmu RP, 1999, www.biurose.sejm.gov.pl/teksty, 1.02.2004.
[14] Ustawa o rolnictwie ekologicznym z dnia 16 marca 2001 r., Dz.U. nr 38, poz. 452.
[15] Żakowska-Biemans S., Rolnictwo ekologiczne – historia, zasady, regulacje prawne, aktualna sytuacja, „Eko-Dom” 2000, nr 2.
70
Ecological Agriculture in Poland – Legal Regulations, State and
Development Prospects after the Accession to the EU
Ecological agriculture, called also biological, organic or biodynamic husbandry, is a farming
system characterized by balanced plant and animal production within a farm, based on unprocessed
materials of biological and mineral origin. In the paper the basic goals and principles of ecological
agriculture are presented. They enable practical realization of the ecodevelopment principles,
activate the natural resources of a farm and ensure durable fertility of soil, good health of animals
and high biological quality of crops. On the eve of Poland’s integration into the EU special attention is focused on the state of our legal regulations concerning that sphere. On the basis of the
area of ecological culture and the number of farms in the EU countries and in Poland, an analysis
of the state of our agriculture as compared with that in the EU is made. Also the position of
Polish ecological agriculture in relation to other countries, the candidates for the EU membership, is presented. Transformations which will take place in Poland after May 1,2004 will make it
necessary for a large group of farmers to depart from conventional husbandry. The present paper
is an attempt to answer the question why it is worthwhile, in this situation, to take an interest in
food production using ecological methods.

Rolnictwo ekologiczne w Polsce – regulacje prawne, stan i

Transkrypt

Podobne dokumenty

Rolnictwo ekologiczne

plik PDF - Zielone Brygady

pełny tekst - Zagadnienia Ekonomiki Rolnej

Warunki rozwoju rolnictwa w Polsce