sciągnij PDF
Transkrypt
sciągnij PDF
„Kompleksowy program aktywizacji osób starszych, 50+” Raport nr 1 „ Czynniki determinujące postawy i zachowania osób w wieku 50+ na rynku pracy. Istota i sposoby mierzenia wykluczenia społecznego ze szczególnym uwzględnieniem osób w wieku 50+” opracowany przez dr Beatę Radzką w terminie od 16 sierpnia do 25 października 2010 r. Warszawa, 2010 r. Publikacja udostępniana bezpłatnie, sfinansowana przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego Część I SPIS TREŚCI Część I ...................................................................................................................................................................... 5 Czynniki determinujące postawy i zachowania osób w wieku 50+ na rynku pracy ................................................ 5 Wstęp ...................................................................................................................................................................... 6 I. Praca jako wartość i wartości związane z pracą ........................................................................................... 12 1. Praca jako wartość ................................................................................................................................... 14 2. Koncepcja rozwoju kariery zawodowej Donalda Supera ............................................................................. 15 2.1. Etapy w rozwoju kariery zawodowej ..................................................................................................... 20 2.2. Rozwój Kariery Życiowej a wartości i role społeczne ............................................................................ 23 3. Praca jako wartość oraz wartości zwązane z pracą w badaniach ............................................................ 30 3.1. Wartość pracy dla ludzi starszych .............................................................................................................. 32 3.2. Wartości związane z pracą w badaniach.................................................................................................... 35 II. Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ ........ 43 1. Psychologiczne aspekty starzenie się............................................................................................................ 44 2. Postawy wobec starości ........................................................................................................................... 46 2.2. Teoria wyłączania się ....................................................................................................................... 49 2.3. Teoria aktywności............................................................................................................................ 51 2.4. Strategia selektywnej optymalizacji połączonej z kompensacją ..................................................... 52 3. Psychologiczne aspekty starzenia się w badaniach.................................................................................. 53 3.2. Autoidentyfikacje związane z wiekiem ............................................................................................ 53 3.3. Samopoczucie fizyczne i duchowe .................................................................................................. 55 3.4. Postrzeganie przyszłości .................................................................................................................. 56 3.5. Zachowania na rynku pracy osób w wieku okołoemerytalnym – w badaniach .............................. 58 4. Społeczne uwarunkowania starzenia się ...................................................................................................... 64 4.1. Przyczyny, mechanizmy i skutki społecznych kategoryzacji ................................................................ 68 4.2. Teoria tożsamości społecznej .............................................................................................................. 70 2 Część I 4.3. Teoria autokategoryzacji ..................................................................................................................... 72 4.4. Zmiana kateogoryzacji ......................................................................................................................... 76 5.Społeczne postrzeganie starości w badaniach ................................................................................................... 77 5.1. Test Utajonych Skojarzeń- pomiar ukrytych postaw i przekonań.............................................................. 79 Zakończenie .......................................................................................................................................................... 81 Bibliografia ............................................................................................................................................................ 82 Część II ................................................................................................................................................................... 86 Istota i sposoby mierzenia wykluczenia społecznego ze szczególnym uwzględnieniem osób w wieku 50+ ........ 86 Wprowadzenie ...................................................................................................................................................... 87 1. Wykluczenie społeczne – podstawowe definicje ......................................................................................... 89 2. Europejska Agenda Społeczna ...................................................................................................................... 93 2.1. Cele Europejskiej Agendy Społecznej ........................................................................................................ 93 2.2.Wskaźniki wykluczenia społecznego przyjęte w Laeken ............................................................................. 96 3. Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka ........................................................... 98 3.1. At-risk-if-poverty rate (after social transfers)– stopa zagrożenia ubóstwem po uwzględnieniu transferów społecznych .................................................................................................................................... 98 3.1.1. Zagrożenie ubóstwem ze względu na wiek ........................................................................................ 99 3.1.2. Zagrożenie ubóstwem ze względu na rodzaj najczęściej podejmowanej aktywności gospodarczej . 99 3.1.3. Zagrożenie ubóstwem ze względu na typ gospodarstwa domowego. ............................................. 100 3.1.4. Zagrożenie ubóstwem ze względu na status gospodarstwa domowego ......................................... 101 3.1.5. Zagrożenie ubóstwem ze względu na intensywność pracy zarobkowej członków gospodarstwa domowego – wskaźnik wprowadzony w 2005 r. ........................................................................................ 102 3.1.6. At–risk-of-poverty treshold: illustrative values – próg zagrożenia ubóstwem: wartości ilustracyjne .................................................................................................................................................................... 103 3.2. Inequality of income distribution S80/S20 quintile share ratio – nierówności dystrybucji dochodów ... 103 3.3. At-persistent-risk-of-poverty rate (60% median) – utrzymujące się zagrożenie ubóstwem; wskaźnik osób trwale zagrożonych ubóstwem ....................................................................................................................... 105 3.4. Relative at-risk-of-poverty gap – przeciętna względna luka dochodowa osób o niskich dochodach 105 3.5. Regional cohesion (dispersion of regional employment rates) – spójność regionalna, zróżnicowanie regionalnych stóp zatrudnienia ...................................................................................................................... 107 3.6. Long-term unemployment rate – stopa długotrwałego bezrobocia ................................................. 109 3 Część I 3.7. Persons living in jobless households – odsetek osób żyjących w gospodarstwach domowych, w których nikt nie pracuje .................................................................................................................................. 111 3.8. nauki Early school leavers not in education or training – Młodzież o niskim wykształceniu nie kontynuująca 112 3.9. Life expectancy at birth – oczekiwana długość życia w momencie narodzin .................................... 112 3.10. Self defined health status by income level – subiektywna ocena własnego zdrowia w grupach wyróżnionych ze względu na wielkość dochodu ............................................................................................ 113 4. Pomocnicze wskaźniki wykluczenia społecznego ....................................................................................... 114 4.1. Dispersion around the ‘at-risk-of-poverty threshold’ – dyspersja wokół granicy progu ubóstwa .... 114 4.2. At-risk-of-poverty rate anchored at moment in time – stopa ubóstwa przy urealnionym progu ubóstwa sprzed trzech lat ............................................................................................................................... 114 4.3. At-risk-of-povert rate before social transfers – stopa ubóstwa bez uwzględnienia transferów społecznych .................................................................................................................................................... 115 4.4. Inequality of income distribution – Gini coefficient – Nierówności w dystrybucji dochodów współczynnik Giniego ..................................................................................................................................... 116 4.5. At-persistent-risk-of-poverty rate (50% median) – stopa utrzymującego się zagrożenia ubóstwem (poniżej 50% mediany) ................................................................................................................................... 116 4.6. Long-term unemployment share – udział osób długotrwale bezrobotnych ..................................... 117 4.7. Very long-term unemployment rate – stopa bardzo długotrwałego bezrobocia .............................. 117 4.8. Persons with low educational attaintment – odsetek osób o niskim wykształceniu ........................ 118 Zakończenie ........................................................................................................................................................ 119 Bibliografia .......................................................................................................................................................... 121 4 Część I CZĘŚĆ I CZYNNIKI DETERMINUJĄCE POSTAWY I ZACHOWANIA OSÓB W WIEKU 50+ NA RYNKU PRACY 5 Wstęp WSTĘP Źródła problemów społecznych tkwią zawsze wewnątrz społeczeństw; w podstawowych instytucjach regulujących ich funkcjonowanie. Starzenie się ludności dopiero od niedawna stało się problemem społecznym. Jeszcze w XVII wieku prawdopodobnie jedynie 1% populacji przekraczał 65. rok życia. W XIX w. wskaźnik ten wzrósł do 4%1. W Polsce na początku 1900 r. odsetek ludzi po 60. roku życia wynosił 6,3%, w 1955r. – 8,5%, a w 2000r. – 16,7 %. Prognoza stanu liczebnego i struktury ludności, opracowana przez GUS, ukazuje wyraźną tendencję wzrostu liczby i udziału osób starszych. Prognoza ta wskazuje także na inne prawidłowości, w tym przede wszystkim na2: • Spadek stanu liczebnego populacji do 35,7 mln. osób w 2030r. • Spadek liczby oraz udziału dzieci i młodzieży w strukturze ludności według wieku. • Wzrost liczby i udziału osób starszych (65 lat i powyżej) do 23% w 2020 oraz 27% w 2030 r. • W latach 2020-2030 spadek liczby osób w wieku mobilnym i wzrost liczby osób w wieku niemobilnym. Odsetek osób najstarszych może wzrosnąć do 24% w 2030 r., a odsetek osób najmłodszych spadnie do 29%. Prognoza wzrostu liczebności ludzi starszych w społeczeństwie daje powody do zadowolenia, lecz budzi także pewne obawy. Ich przyczyną jest przede wszystkim spadek liczebności ludzi młodych oraz niska aktywność zawodowa osób w wieku 55-64 lat. 1 D. Cowgill, The demography of aging, [w:] A.M. Hoffman (red.), The Daily Needs and Interests of Older People, C.C. Thomas, Springfield, Illinois, 1970, za: I. Stuart-Hamilton, Psychologia starzenia się, Zysk I S-ka, Poznań, 2006, s. 13. 2 L. Bolesławski, Prognoza demograficzna na lata 2003-2030, Informacje i Opracowania Statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2004. 6 Wstęp Zjawiska te stanowią zagrożenie dla systemów emerytalnych i funduszy publicznych. Można więc powiedzieć, że pojawia się swoisty paradoks w postawach wobec starości: z jednej strony podejmujemy wysiłki na rzecz przedłużenia ludzkiego życia, czego wyrazem jest wzrost badań i osiągnięć dyscyplin naukowych badających problematykę starzenia się, z drugiej zaś bijemy na alarm, że wysoki odsetek ludzi starszych w populacji stwarza zagrożenie utrzymania odpowiedniego standardu ekonomicznego społeczeństwa. W obecnej polityce społecznej dominuje przekonanie, że te niekorzystne proporcje wynikłe z przekształceń struktury ludności wskazują na potrzebę podejmowania działań prowadzących do aktywizacji zawodowej osób starszych. Uwaga jest skoncentrowana na osobach, które w okresie do 2020 r. będą zasilać grupy w wieku 55-64 lata3. Obecnie są to osoby w wieku 45 lat i więcej. W Polsce dezaktywacja ekonomiczna ludności w wieku produkcyjnym stanowi jeden z ważniejszych czynników zmian na rynku pracy. Jak wynika z danych GUS, wskaźniki zatrudnienia osób w wieku 55-64 lata w Polsce należą do najniższych w Unii Europejskiej4. W krajach „starej” UE następuje wzrost aktywności zawodowej ludności, w Polsce natomiast przez cały czas utrzymuje się tendencja spadkowa5. Jest to konsekwencją niepodejmowania jakichkolwiek działań aktywizujących zawodowo. Wręcz przeciwnie, przez wiele lat dominowała polityka mniej lub bardziej oficjalnego zachęcania do dezaktywacji, oparta na przekonaniu, że wcześniejsza dezaktywacja stwarza miejsca pracy dla młodych6. Dopiero przystąpienie Polski do Unii Europejskiej zmieniło politykę społeczną w tym zakresie. Priorytetowym działaniem UE jest wydłużanie aktywności zawodowej pracowników. Zasadniczym elementem strukturalnym europejskiego modelu społecznego jest zasada solidarności międzypokoleniowej. Zgodnie z założeniami Strategii Lizbońskiej, przyjętej w 2000 r., jednym z celów jest osiągnięcie wskaźnika zatrudnienia osób w wieku 55-64 lata 3 Przejście z pracy na emeryturę, Informacje i Opracowania Statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007. 4 Ibidem, s. 21-22. 5 Dezaktywacja osób w wieku około emerytalnym. Raport z badań, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2008, s. 5. 6 Program Solidarność Pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+, Program przyjęty przez Radę Ministrów, Warszawa 2008, s. 5. 7 Wstęp na poziomie nie niższym niż 50%. Dokumenty strategiczne przygotowane po wstąpieniu Polski do UE wskazywały na konieczność podjęcia także w Polsce prac nad zwiększeniem zaangażowania w pracę osób 50+. Od kilku lat rośnie w Polsce liczba programów badawczych skierowanych na aktywizację zawodową osób starszych. W dyskusjach nad koniecznością przedłużenia aktywności zawodowej ludności można zaobserwować tendencję do formułowania określonych opinii dotyczących postaw i zachowań ludzi starszych na rynku pracy, często dla nich niekorzystnych. Należy jednak podkreślić, że o ile formułowanie i rozpowszechnianie sądów o przedłużaniu się długości i wzroście jakości ludzkiego życia istotnie jest oparte na wynikach analiz badań społecznych, to pełen obraz obecności ludzi starszych na rynku pracy jest dużo bardziej złożony. Kilka kwestii wymaga więc dodatkowego komentarza. Po pierwsze – kwestia wydłużania się długości życia. Podkreśla się, że w 1900 r. przewidywalna długość życia wynosiła 47-55 lat a obecnie wynik ten jest o co najmniej 30 lat wyższy. Sformułowanie „przewidywalna długość życia” odnosi się do wieku, w którym połowa grupy osób urodzonych w danym okresie umiera. Informacja, że w 1900 r. przewidywalna długość życia wynosiła 50 lat nie oznacza, że zdecydowana większość osób umarła zanim osiągnęła 60 lat, lecz oznacza, że połowa populacji żyła dłużej niż wskazana liczba lat. Przyczyną niskiej przewidywalnej długości życia była przede wszystkim wysoka umieralność niemowląt i dzieci. Ci, którzy przeżyli dzieciństwo mieli duże prawdopodobieństwo przeżycia dłużej niż 50 lat. Jak wynika z badań, młody człowiek urodzony w 1900 r. miał niższą niż współcześnie urodzony młodzieniec przewidywalną długość życia, ale różnica ta nie przekracza 7 lat. Tak więc, to nie poprawa jakości życia w wieku średnim i starszym jest powodem większej liczby osób starszych w społeczeństwie, lecz poprawa opieki nad małymi dziećmi. Można zatem przypuszczać, że kondycja fizyczna i psychiczna dzisiejszych pięćdziesięcio- czy siedemdziesięciolatków, niewiele się różni od kondycji ich rówieśników w poprzednich pokoleniach. Po drugie – przekonanie, że ludzie starzy cieszą się coraz lepszym stanem zdrowia. Pogląd, że obecnie ludzie starsi są zdrowsi i w lepszej kondycji fizycznej i psychicznej niż w ubiegłych pokoleniach, należy formułować bardzo ostrożnie. Badacze kanadyjscy 8 Wstęp R. Wilkins i O. Adams7, opierając się na statystykach ubezpieczeniowych obliczyli, że 75% osób cierpi na różne dolegliwości fizyczne i psychiczne. Podobny wynik otrzymali badacze szwedzcy, dowodząc, że 73% siedemdziesięciolatków skarży się na odczuwanie umiarkowanego, bądź silnego bólu. W Polsce, z badań przeprowadzonych przez CBOS w 2009r. wśród osób powyżej 60 roku życia, zatytułowanych: Obraz typowego Polaka w starszym wieku, wynika, że tylko co czwarty respondent był zadowolony ze swojego stanu zdrowia (27%), a niemal połowa badanych – 43% wyraziła niezadowolenie8. Trzecia grupa przekonań dotyczy aktywności zawodowej i intelektualnej grupy osób starszych. Można spotkać postawy argumentujące, że aktywność zawodowa czy intelektualna prowadzi do wzrostu zadowolenia z życia, w związku z tym „dla własnego dobra osób starszy” należy ich do niej zachęcać. Nie wszyscy jednak badacze są tego samego zdania. Jak podkreśla jeden z autorytetów psychologii starzenia się Ian Stuart- Hamilton: Wysoka sprawność intelektualna jest niezwykle ważna, ale tylko dla niektórych ludzi, zwłaszcza ze środowiska akademickiego, natomiast zdecydowana większość nie wartościuje jej jako koniecznej czy pożądanej. Osoby starsze nie spędzają przecież swoich dni na czytaniu książek pozytywnie recenzowanych w przeintelektualizowanych magazynach, oglądaniu obcojęzycznych filmów z napisami czy tym bardziej na rozwiązywaniu krzyżówek z „The Times”. Stąd założenie, że wysoki intelekt, a raczej pewna grupa zdolności intelektualnych stanowi niezbędny komponent życia, jest raczej na wyrost, a przynajmniej wzbudza uzasadnioną polemikę. W rzeczywistości chęć zachowania intelektualnej sprawności nie przypomina niczyjego ideału okresu późnej dorosłości poza tym tworzonym przez wykładowców uniwersyteckich, spędzających wolny czas na planowaniu tego, co będą robić na emeryturze9. Należy także podkreślić, że starość nie jest pojęciem jednoznacznym. J. Piotrowski zwraca uwagę, że Pojęcie starości staje się nieadekwatne, bo ludność delimitowana wiekiem „emerytalnym” staje się coraz bardziej zróżnicowana i obejmuje wielu osobników całkowicie 7 R. Wilkins, O.B. Adams, Health expectancy in Canada, late 1970s: demographic, regional and social dimensions. American Journal of Public Health, 73, 1983, 1073-1080. 8 Obraz typowego Polaka w starszym wieku, CBOS, BS/2/2010. 9 I. Stuart-Hamilton, Psychologia starzenia się…, op. cit., s. 208. 9 Wstęp sprawnych, których według żadnych sensownych kryteriów nie można uważać za ludzi starych10 . Wraz z wiekiem zmienia się także hierarchia wartości jednostki. Aktywność zawodowa zajmuje wysokie miejsce wśród wartości wyznawanych przez ludzi młodych, lecz wraz ze starzeniem się ustępuje miejsca takim wartościom, jak dzieci czy rodzina. Podsumowując – przyczyną wzrostu zainteresowania aktywnością zawodową ludzi starszych są zmiany demograficzne społeczeństwa oraz przyjęcie określonej polityki społecznej. To zmiany struktury wieku ludności, czyli wzrost liczebności osób starszych – będący głównie konsekwencją spadku śmiertelności wśród niemowląt i dzieci – i jednoczesny spadek liczebności osób młodych, spowodowany z kolei spadkiem stopy urodzeń, oraz przyjęcie zasady solidarności międzypokoleniowej, a nie identyfikacja zmian w postawach czy zachowaniach ludzi starszych, są przyczyną pojawienia się problematyki aktywizacji zawodowej ludzi starszych. Zmiana oczekiwań społecznych wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ nie oznacza automatycznie zmiany postaw tej grupy społecznej wobec pracy. Mówiąc inaczej, powstawanie programów aktywizacji zawodowej nie jest odpowiedzią na pojawienie się wśród osób starszych zapotrzebowania powrotu na rynek pracy. Stąd też o sukcesie licznie powstających programów aktywizacji zawodowej, skierowanych do osób starszych, decyduje głównie przygotowanie wstępnej diagnozy potrzeb związanych z aktywnością zawodową jej potencjalnych odbiorców. Diagnoza taka powinna zawierać zdefiniowanie przyczyn określonych postaw i zachowań wobec aktywności zawodowej osób starszych, analizę rynku pracy pod kątem dopasowania popytu i podaży pracy w odniesieniu do danej grupy społecznej oraz zestawienie oczekiwań i potrzeb członków badanej grupy. Jak podkreśla Ł. Krzyżanowska w Raporcie socjologicznym z badania ankietowego osób w wieku okołoemerytalnym: Należy bowiem pamiętać, że decyzja pracownika o przejściu na wcześniejszą emeryturę lub o przejściu na nią od razu w momencie uzyskania uprawnień, jest jedynie ostatnim, można by powiedzieć, wydarzeniem w złożonym procesie. Oprócz wymiaru czysto ekonomicznego w podjęciu takiej decyzji odgrywają rolę czynniki 10 J. Piotrowski, Warunki życiowe i podstawowe potrzeby ludzi starych, Biuletyn IGS 1973, nr.2, s. 33. 10 Wstęp kulturowe, jak choćby dominujący sposób myślenia o emeryturze oraz jej wartościowania, wiedza o systemie emerytalnym czy (w przypadku kobiet) normy i oczekiwania społeczne, czynniki „rodzinne” (interesy członków rodziny, szczególnie pokolenia dzieci), czynniki związane z kulturą pracy i kulturą organizacyjną firmy, jak na przykład sposób traktowania starszych pracowników 11. Celem niniejszego opracowania jest podjęcie próby zrozumienia motywacji i sposobu myślenia osób w wieku 50+, które składają się na ich postawy i zachowania na rynku pracy. W opracowaniu tym przedstawiono ujęcie teoretyczne oraz dotychczasowe wyniki badań, umożliwiające rozpoznanie i analizę czynników „wypychających” z rynku pracy i „przyciągających” na ten rynek osoby w wieku 50+. Część pierwsza porusza zagadnienia dotyczące tematyki wartości pracy w życiu jednostki. Badania nad wartościami związanymi z pracą obejmują zarówno badania nad miejscem pracy w hierarchii wartości jednostki, jak i problematykę wartości związanych z pracą. Zasadnicze wydaje się stawianie pytań o to, jaką wartość ma praca dla osób w wieku 50+ oraz o wartości związane z pracą. Czy zmienia się wartość pracy w hierarchii wartości jednostki wraz z wiekiem? Jakie wartości wiążą ludzie z pracą w określonych przedziałach wiekowych? Jakie czynniki decydują o znaczeniu pracy dla osób w wieku 50+? Badanie wartości realizowanych przez ludzi starszych w pracy umożliwi sformułowanie działań związanych z zarządzaniem ich dalszą karierą zawodową. Decyzje jednostki dotyczące pozostania bądź opuszczenia rynku pracy w dużym stopniu są zdeterminowane jej wyobrażeniami o sobie samej. Jakie są postawy ludzi wobec ich procesu starzenia się? Jakie strategie życiowe przyjmują w tym okresie życia? Te zagadnienia stanowią temat części drugiej. Ostatnia część pracy jest poświęcona problematyce kategoryzacji społecznych. W zachowaniach na rynku pracy duże znaczenie mają funkcjonujące stereotypy – to, co inni myślą o starszych ludziach ma wpływ na ich zachowania. 11 Ł. Krzyżanowska, Raport socjologiczny z badania osób w wieku około emerytalnym, Załącznik 10 a do raportu z badań Dezaktywacja osób w wieku około emerytalnym, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2008, s. 4. 11 Praca jako wartość i wartości związane z pracą I. PRACA JAKO WARTOŚĆ I WARTOŚCI ZWIĄZANE Z PRACĄ Problematyka wartości zajmuje znaczące miejsce w naukach społecznych. Pojęcie wartości jest różnie definiowane przez przedstawicieli takich dyscyplin jak filozofia, psychologia, socjologia czy antropologia kulturowa. Główną przyczyną rozbieżności jest niezgodność poglądów dotyczących kwestii natury wartości, czyli odpowiedzi na pytanie: czy wartości występują obiektywnie – czyli niezależnie od świadomości podmiotów? Czy też są może czymś subiektywnym – czyli wartościami wyłącznie dla kogoś? Uznajemy jakąś cechę lub rzecz za wartość, gdy liczymy się z nią przy podejmowaniu decyzji. Inaczej mówiąc, bierzemy ją pod uwagę, kiedy staramy się wpłynąć na czyjś wybór lub kierować się własnymi decyzjami. Ludzie, którzy uważają wartości za „subiektywne”, myślą o nich w kategoriach osobistego stanowiska, które zajmuje się w wyniku swego rodzaju wyboru i które nie podlega racjonalnej dyskusji (choć, o dziwo, często zasługuje na pewną cześć i szacunek). Ludzie, którzy uważają wartości za obiektywne, przypuszczają, że możemy kierować naszymi wyborami i korygować decyzje z jakiegoś niezależnego punktu widzenia, powołując się np. na wymagania rozumu, naturę ludzką, Boga lub inny autorytet12. Walter Weisskopf wyróżnia trzy ujęcia wartości: ontologiczne, naturalistyczne i humanistyczne. W ujęciu ontologicznym i naturalistycznym wartości istnieją obiektywnie13. W ujęciu ontologicznym wartości są rozumiane jako absolut istniejący w umyśle Boga, lub jako wieczna, niezmienna, ponadczasowa idea14. Podejście takie reprezentują m.in. Paul Tilich oraz Max Scheller. Czynniki społeczne odgrywają rolę selekcyjną. Czynniki te nie 12 Wartość, [w:] S. Blackburn, Oksfordzki słownik filozoficzny, Książka i Wiedza, Warszawa 2004, s. 424. 13 W. Weisskopf, Comment, [w:] A. Maslow (red.), New Knowledge in Human Values, New York 1959, s. 199, [za:] M. Ziółkowski, Wartości, [w:] Encyklopedia Socjologii, t.4, Oficyna Naukowa, Warszawa 2002, s. 289. 14 Por. F. Adler, The Value Cocept in Sociology, The American Journal of Sociology, nr 3. 1956, [za:] M. Ziółkowski, Wartości…, op. cit., s. 289. 12 Praca jako wartość i wartości związane z pracą mają wpływu na treść wartości, lecz jedynie na ich występowanie i akceptację w określonych warunkach historycznych. Podejście takie jest charakterystyczne dla aksjologii. W podejściu naturalistycznym przyjmuje się, że wartości są czymś obiektywnym, pewną właściwością podmiotu, którą można odkryć i zbadać wykorzystując metodę i narzędzia nauk przyrodniczych15. W podejściu tym można wskazać na dwa kierunki definiowania wartości. Zgodnie z pierwszym z nich, wartości są definiowane poprzez odniesienie ich do czynników naturalnych. Przedstawiciele tego kierunku przyjmują określoną wizję natury ludzkiej, zgodnie z którą istnieją uniwersalne, kulturowe i niezmienne potrzeby ludzkie. Przedstawiciele drugiego kierunku definiują obiektywne wartości poprzez odniesienie ich do uwarunkowań historycznych i kulturowych. W podejściu humanistycznym, charakterystycznym dla socjologii, antropologii kulturowej i psychologii społecznej, przyjmuje się subiektywny charakter wartości. W ramach wymienionych dyscyplin można wskazać na różnice poglądów odnośnie charakteru wartości. Zwykle socjologowie podkreślają rolę wartości jako regulatorów ładu społecznego. Postrzegają wartości jako zewnętrzne i przymusowe wobec jednostki regulatory życia społecznego16. Psychologowie wskazują na dwie tendencje w ujmowaniu wartości. Psychologowie osobowości rozumieją wartość jako cel lub motyw 17 . Uzasadniają, że cel jest dla jednostki czymś pożądanym, dlatego też można go definiować jako wartość. 15 Roman Ingarden nazywa je wartościami witalnymi i zalicza do tej kategorii cechy pożywienia, sprawność ludzkich narządów oraz urządzenia ekonomiczne, R. Ingarden, Przeżycie, dzieło, wartość, Kraków 1966, s.73., [za:] M. Ziółkowski, Wartość…, op. cit., s. 289. 16 Pojęcie wartości wiąże się tu z badaniem całości doświadczenia ludzkiego, zewnętrznego i wewnętrznego, zarówno praktycznej działalności człowieka, jak i jego wyobraźni, intuicji i rozumienia moralnego. Koncepcje wartości w socjologii funkcjonują często jako składnik szerszego systemu teoretycznego. Dotyczy to w szczególności prac Znanieckiego, Pitrima Sorokina i Talcotta Parsonsa, [za:] M. Ziółkowski, Wartość…, op. cit., s. 290. 17 S. Epstain, Wartości z perspektywy poznawczo-przeżyciowej teorii „ja”, [w:] J. Reykowski, N. Eisenberg, E. Stauba, Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowania, Zakład Narodowy im. Ossolińskich PAN, Wrocław 1990, s. 11-32., za: A. Paszkowska – Rogacz, Doradztwo zawodowe. Wybrane metody badań, Difin, Warszawa 2009, s. 163. 13 Praca jako wartość i wartości związane z pracą Dla psychologów społecznych wartość jest natomiast rozszerzeniem pojęcia postawa. Psychologowie społeczni zawężają pojęcie wartości do pewnych trwałych przekonań, które znajdują odzwierciedlenie w postawach i zachowaniach. Zdaniem innych badaczy pogląd ten nie ujmuje jednak problematyki wartości kompleksowo, ponieważ istnieją różnice między wartościami a postawami. Ponadto z jednej wartości mogą wywodzić się różne postawy, jak również jedna postawa może opierać się na różnych wartościach18. Niektórzy z psychologów łączą oba stanowiska, podkreślając, że wartość jest trwałym, ale jednocześnie o silnej mocy motywacyjnej przekonaniem, znajdującym odbicie w postawach19. 1. PRACA JAKO WARTOŚĆ Badania nad pracą ujmowaną w perspektywie aksjologicznej pozwalają lepiej zrozumieć postawy, motywy oraz sposoby działań, podejmowane przez jednostki na rynku pracy. Badania te prowadzone są w dwóch kierunkach. Jeden nurt koncentruje się na identyfikacji miejsca pracy w hierarchii wartości jednostki, drugi natomiast na badaniu wartości poszczególnych elementów pracy. We współczesnych społeczeństwach praca ma zasadnicze znaczenia w życiu jednostek. Ludzie poświęcają wiele czasu i wysiłku na zdobycie wykształcenia, a następnie na pracę zawodową. W hierarchii wartości jednostki praca zajmuje miejsce centralne20. W licznych badaniach nad znaczeniem pracy w życiu jednostki można wskazać na trzy 18 A. Paszkowska-Rogacz, Doradztwo zawodowe…, op. cit., s. 163. 19 E. Staub, Wartości indywidualne i społeczne z perspektywy motywacji i ich rola w pomaganiu i krzywdzeniu innych, w: J. Reykowski, N. Eisenberg, E. Staub (red.), Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowania, Ossolineum, Wrocław 1990, za: A. Paszkowska – Rogacz, Doradztwo zawodowe …, op. cit., s. 165. 20 Znaczenie pracy w życiu osób starszych w: M. Halicka, J. Halicki, Praca zawodowa i jej znaczenie w życiu człowieka starszego, [w:] Polska starość, red. B. Synak, Gdańsk 2002, s.176. 14 Praca jako wartość i wartości związane z pracą perspektywy21. Zgodnie z pierwszą z nich – instrumentalną, lub inaczej ekonomiczną – ludzie pracują, ponieważ muszą zabezpieczyć swoje podstawowe potrzeby. Praca jest ujmowana jako źródło dochodów i środek do zaspokojenia podstawowych potrzeb. Druga perspektywa badawcza akcentuje pracę jako cel sam w sobie. Podkreśla rolę i znaczenie pracy w rozwoju jednostki oraz wymiar społeczny pracy. Niektórzy badacze wymieniają jeszcze trzecie podejście – holistyczne, integrujące podejście pierwsze z drugim. Zgodnie z tym podejściem, praca zaspakaja zarówno potrzeby podstawowe, jak i wyższego rzędu – takie jak potrzeba przynależności, szacunku, prestiżu, rozwoju. W badaniach nad wartościami poszczególnych elementów pracy dominują dwie perspektywy: obiektywna – przedstawiająca wartości zawodowe jako uniwersalne normy społeczne oraz subiektywna – zgodnie z którą, wartości zawodowe są traktowane jako względnie trwały element osobowości jednostki, mający wpływ na jej rozwój zawodowy i stosunek do pracy. Naturę wartości zawodowych najpełniej ujmuje połączenie obydwu perspektyw22. Spośród wielu psychologicznych teorii preferencji i zainteresowań zawodowych, wykorzystywanych w badaniach nad zachowaniami zawodowymi osób w wieku 50+, na pierwsze miejsce wysuwa się teoria Donalda Supera, przedstawiająca wszechstronną koncepcję rozwoju kariery zawodowej, ujmowanej jako rozwój osobowości i realizacji wartości życiowych, trwający przez całe życie jednostki. W swojej koncepcji kariery Super akcentował znaczenie wartości realizowanych w pracy i ich wpływ na odgrywane role społeczne. 2. KONCEPCJA ROZWOJU KARIERY ZAWODOWEJ DONALDA SUPERA 21 Ł. Kozioł, Motywacja w pracy. Determinanty ekonomiczno-organizacyjne, PWN, Warszawa –Kraków 2002, za: A. Paszkowska – Rogacz, Doradztwo ..., op. cit., s. 165. 22 A. Zalewska, Adaptacja kwestionariusz „Orientacja na wartości zawodowe” Seiferta i Bergmana do warunków polskich, Studia Psychologiczne, 2000, s. 57-77., za: A. Paszkowska – Rogacz, Doradztwo ..., op. cit., s. 166. 15 Praca jako wartość i wartości związane z pracą Uważa się, że sformułowanie przez D. Supera nowej definicji orientacji zawodowej w 1951r. zapoczątkowało zmianę w podejściu do kształtowania kariery zawodowej, polegającą na odejściu od modelu zorientowanego na zdobycie zawodu, i przyjęciu modelu rozwoju kariery zawodowej w ciągu całego życia. Pojęcie kariery zawodowej ma szersze ramy czasowe niż wybór zawodu, umożliwia zatem analizę zachowań jednostek zarówno przed oraz po dokonaniu wyboru zawodu. Koncepcja D. Supera pozwala rozumieć i wyjaśniać zachowania zawodowe osób podejmowane po przejściu na emeryturę, takie jak praca dodatkowa, czy w niepełnym wymiarze godzin. Zasadniczą cechą modelu kariery D. Supera jest możliwość przeprowadzenia badań nad: ciągłością – bądź jej brakiem – w indywidualnym rozwoju kariery, wzajemnym oddziaływaniem pomiędzy wyborami edukacyjnymi i zawodowymi, zachodzącymi w różnych okresach, kolejnością specjalizacji zawodowych, typami pracy zawodowej czy nad pozycją zawodową jednostki23. Koncepcja Supera odwołuje się do ogólnego rozwoju jednostki oraz do pojawiających się w poszczególnych fazach tego rozwoju zadań do realizacji. Koncepcja ta akcentuje procesualny charakter zmian w procesie kształtowania się zawodowych zainteresowań jednostki oraz osiągania przez nią dojrzałości do wyboru zawodu. Przyjmuje także, że tożsamość zawodowa i przebieg kariery zawodowej podlegają zmianom przez całe życie jednostki. Zasadniczą tezą koncepcji Supera jest twierdzenie, że jednostkę cechuje niestabilność preferencji zawodowych, dlatego też proces wyboru kariery zawodowej i przystosowywania się do zmieniających się warunków ma charakter ciągły. Główne założenia swojej koncepcji D. Super ujmuje w 14 tezach: 1. Ludzie różnią się w zakresie swoich zdolności, zainteresowań, systemów wartości, potrzeb, cech osobowości i obrazu siebie oraz w zakresie wag przypisywanych różnym rolom społecznym. 23 E. L. Herr, S. H. Cramer, Planowanie kariery zawodowej. Cz. I, KRAJOWY URZĄD PRACY, Departament Szkolenia Kadr, Warszawa 2001, s. 33. 16 Praca jako wartość i wartości związane z pracą 2. Biorąc pod uwagę powyższe charakterystyki, jednostki są mniej lub bardziej predestynowane do wykonywania określonych zawodów. 3. Każdy z zawodów wymaga od jednostki specyficznych cech osobowości, zdolności i zainteresowań. Oznacza to, że jedna osoba może wykonywać różne zawody, a jeden zawód – wiele różnych osób. 4. Preferencje i kompetencje zawodowe oraz sytuacje osobiste i zawodowe, a dodatkowo – wytworzony obraz własnej osoby, podlegają zmianom rozwojowym i zmianom pod wpływem zdobywanych, nowych doświadczeń. 5. Cykl życiowy można przedstawić w postaci kolejnych faz życia: wzrostu, eksploracji, tworzenia, stabilizacji i schyłku. Wyróżnione fazy dzielą się na jeszcze mniejsze okresy, dla których charakterystyczne są pewne zadania rozwojowe. 6. Kariera zawodowa jest determinowana społeczno-ekonomicznym statusem rodziców, systemem kształcenia i wychowywania, zdolnościami umysłowymi i umiejętnościami oraz osobowością jednostki (potrzeby, wartości, cechy, zainteresowania i obraz siebie), a także możliwościami zawodowymi i dojrzałością zawodową jednostki. 7. Dojrzałość zawodowa jest definiowana jako zdolność jednostki do poradzenia sobie jednocześnie z wymaganiami własnymi i otoczenia. 8. Dojrzałość zawodowa stanowi konstrukcję psychospołeczną, która odnosi się do stopnia rozwoju zawodowego w stosunku do etapu życia. Z perspektywy społecznej można określić ją w wyniku porównania realizowanych zadań rozwojowych i zadań, których realizacji oczekuje się od jednostki z racji określonego wieku. 9. Rozwój zawodowy jednostki może być wspomagany poprzez ułatwienie rozwijania jej własnych umiejętności i zainteresowań, a także może pomóc w budowaniu obrazu siebie. 10. Proces rozwoju zawodowego polega na kształtowaniu i urzeczywistnianiu zawodowego obrazu siebie. Jest wynikiem wzajemnych oddziaływań odziedziczonych zdolności, doświadczeń edukacyjnych, możliwości odgrywania różnych ról społecznych oraz oceny kompetencji do odgrywania roli przez kolegów i przełożonych. 17 Praca jako wartość i wartości związane z pracą 11. Kompromis między czynnikami indywidualnymi a społecznymi, pomiędzy obrazem siebie a rzeczywistością jest realizowany w procesie odgrywania ról społecznych w fantazji lub w rzeczywistych działaniach. 12. Zadowolenie jednostki z życia i z wykonywanej pracy zależy od zakresu, w jakim jednostka znajduje właściwy rynek dla swoich zdolności, zainteresowań, cech osobowości i wartości. Zależą one od określonej pozycji jednostki w zawodzie, sytuacji w miejscu pracy i stylu życia zgodnego z rolami realizowanymi w fazie wzrostu i eksploracji, które jednostka uznała za odpowiednie i właściwe. 13. Stopień satysfakcji jednostki z życia jest proporcjonalny do stopnia, w jakim może ona urzeczywistnić obraz siebie. 14. Aktywność zawodowa jest jednym z podstawowych czynników organizujących strukturę osobowości, podobnie jak inne aktywności, np. spędzanie wolnego czasu, czy zajęcia domowe. Zależność ta jest uwarunkowana przede wszystkim przez tradycyjne postrzeganie ról społecznych lub stereotypów płci24. Najważniejszymi pojęciami w koncepcji Supera są kariera zawodowa, rozwój zawodowy, obraz siebie oraz zawodowy obraz siebie jednostki25. Zasadnicze jest stwierdzenie, że kariera zawodowa kształtuje się przez całe życie jednostki. Super definiuje pojęcia kariera zawodowa następująco: kariera zawodowa jest polem zdarzeń składających się na życie; sekwencją kolejnych prac zawodowych i innych ról życiowych, których połączenie wyraża poziom zaangażowania danej osoby w pracę w jej ogólnym wzorcu samorozwoju; serią stanowisk, na których otrzymuje wynagrodzeni lub nie, zajmowanych przez daną jednostkę od okresu młodzieńczego do okresu emerytalnego, w której zawód jest tylko jednym z wielu połączeń ról związanych z pracą, takich jak rola ucznia, pracownika, czy emeryta, z rolami pozazawodowymi, takimi jak 24 J.Guichard, M. Huteau, Psychologia orientacji i poradnictwa zawodowego, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, [za:] B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia preferencji i zainteresowań zawodowych, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2006, s. 69-70. 25 Ibidem, s. 71. 18 Praca jako wartość i wartości związane z pracą role w rodzinie czy społeczeństwie. O karierze możemy mówić tylko wtedy, gdy ktoś dąży do jej rozwoju; kariery są osobocentryczne26. Kariera zawodowa, jako sekwencja prac zawodowych i ról społecznych związanych zarówno z życiem zawodowym jak i rodzinnym jednostki jest uwarunkowana szeregiem czynników. Czynniki te Super ujmuje w Modelu Determinant Kariery Zawodowej27 którego graficznym przedstawieniem jest brama. Kolumny bramy obrazują bazowe uwarunkowania kariery. Jedna z kolumn wyraża podstawę związaną z czynnikami biologicznymi jednostki, warunkującymi rozwój jej kariery zawodowej. Druga z kolumn wyraża uwarunkowania społeczne. Łuk bramy podtrzymywany przez obie kolumny ilustruje karierę zawodową jednostki, wyrażaną przez dwa pojęcia: obraz siebie oraz zawodowy obraz siebie jednostki. Pojęcia te są zasadnicze dla rozumienia i projektowania kariery zawodowej jednostki. Pojęcie obrazu siebie jest definiowane jako subiektywne wyobrażenia własnej osoby w określonej roli, sytuacji czy pozycji społecznej, stanowiące źródło oceny własnych możliwości realizacji podejmowanych ról28. Zdaniem Supera obraz siebie i związane z nim wartości są bardziej przydatne w wyjaśnianiu przebiegu kariery zawodowej jednostki niż jej zainteresowania, które zawężają pojmowanie wartości do preferowanych przez nią działań. To obraz siebie jednostki, a nie jej zainteresowania, warunkuje jej samoakceptację i tym samym jest potężnym źródłem motywacji jednostki do podejmowania działań w zakresie aktywności zawodowej. Natomiast zawodowy obraz siebie jest definiowany jako jasne i stabilne spostrzeganie swoich celów, zainteresowań, zdolności i wartości, uważanych za właściwe przy wyborze zawodu29. 26 E. L. Herr, S. H. Cramer, Planowanie kariery…op.cit., [za:] B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia preferencji…, op. cit., s. 71 27 B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia preferencji i zainteresowań…op.cit. s. 71. 28 J.Guichard, M. Huteau, Psychologia orientacji…, op.cit., s.71. 29 N.E., Betz Self-concept theory in career development and counseling, The Career Development Quarterly, 43, 1994, s. 32. 19 Praca jako wartość i wartości związane z pracą Inne ważne pojęcia w koncepcji Supera to rozwój kariery zawodowej, definiowany jako obejmujący całe życie proces rozwoju postaw, wartości, umiejętności, zdolności, zainteresowań, cech osobowości i wiedzy odnoszących się do pracy30 oraz dojrzałość do kariery – rozumiana jako ukształtowanie i realizacja koncepcji własnego ja, umiejętność podejmowania decyzji zawodowych31. Pojęcie dojrzałości do kariery Super odnosił do ludzi młodych. W rozwoju kariery osób dorosłych zastosował określenie adaptacji do kariery. Adaptacja do kariery nie ma charakteru procesualnego, lecz stanowi umiejętność utrzymywania równowagi między środowiskiem osobistym a zawodowym, dzięki zdolności do autorefleksji, decydowania o sobie, planowania w dłuższej perspektywie czasowej oraz poszukiwania i zajmowania kolejnych pozycji w karierze zawodowej32. 2.1. ETAPY W ROZWOJU KARIERY ZAWODOWEJ D. Super wyróżnił pięć faz w rozwoju kariery zawodowej jednostki33: 1. FAZA WZROSTU (od 4 do 14 lat) – procesy kształtowania i rozwijania obrazu siebie poprzez identyfikację z osobami znaczącymi. 30 E. Hornowska, W.J., Paluchowski, Technika badania ważności pracy. Model teoretyczny i wstępne wyniki, [w:] J. Brzeziński (red.) Psychologiczne i psychometryczne problemy diagnostyki psychologicznej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 1993, s. 107. 31 D.E., Super , A life span, life – space perspective on convergence, [w:] M.L., Savickas, W.W., Lent (red.) Convergence in career development theories: Implication for science and practice, Palo Alto, Consulting Psychologists Press 1994, za: B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia Preferencji i Zainteresowań…, op.cit., s. 74. 32 M. Savickas Measuring career development: Carrent status and future directions, The Career Development Quarterly, 43, 1994, s. 54-62. Za: : B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia preferencji i zainteresowań…, op. cit., s. 74. 33 B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia preferencji i zainteresowań…, op. cit., s. s.76. 20 Praca jako wartość i wartości związane z pracą 1. FAZA EKSPLORACJI (od 15 do 24 lat) – dokonywanie pierwszych wyborów zawodowych, głównie w oparciu o własne potrzeby, zainteresowania, umiejętności oraz realne możliwości. 2. FAZA TWORZENIA (od 25 do 44 lat) – proces określania własnej pozycji zawodowej; od 31 do 44 lat ukształtowanie wzorca kariery zawodowej. Jest to najbardziej twórczy okres w aktywności zawodowej jednostki. 3. FAZA STABILIZACJI (od 45 do 65 lat) – podejmowanie działań mających na celu stabilizację wybranej kariery zawodowej. Dominują tu działania mające na celu bardziej rozwijanie realizowanej drogi zawodowej niż podejmowanie nowych dróg kariery. 4. FAZA SCHYŁKU (powyżej 65 lat) – charakteryzuje się zmniejszaniem tempa aktywności zawodowej, następują zmiany i ograniczenia w obowiązkach zawodowych. Zdaniem D. Supera każda faza rozwoju kariery zawodowej stawia przed jednostką odpowiednie zadania do realizacji. W zależności od fazy, zakres tych zadań jest różny. W każdej jednak fazie można je podzielić na następujące mikrofazy: wzrostu, eksploracji, tworzenia, stabilizacji, schyłku. Zależności te pokazuje tabela 1. Tabela 1. Zadania rozwojowe a fazy życia jednostki Wzrost Eksploracja Okres dojrzewania Wczesna dorosłość Średnia dorosłość Późna dorosłość 14-25 lat 25-45 lat 45-65 lat Powyżej 65 lat Rozwój poczucia Uczenie się relacji z Akceptowanie Podejmowanie ról nie tożsamości innymi własnych ograniczeń związanych z pracą Znajdowanie Identyfikacja nowych Znalezienie dobrego pożądanych zadań zawodowych miejsca do życia na Uczenie się na temat możliwości możliwości Tworzenie emeryturze Startowanie na Tworzenie Rozwijanie nowych Robienie rzeczy, które wybranym polu pożądanej pozycji umiejętności zawsze chciało się robić Ochrona przed Trzymanie się tego, co zawodowej Stabilizacja Weryfikacja Tworzenie 21 Praca jako wartość i wartości związane z pracą wyboru zawodu bezpiecznej pozycji rywalizacją sprawia przyjemność zawodowej Schyłek Przeznaczanie Ograniczanie Koncentrowanie się Redukowanie godzin mniej czasu na udziału w na rzeczach ważnych pracy hobby sportowej rekreacji Źródło: D.E., Super , A life span…op. cit., [za:] A. Paszkowska – Rogacz, Psychologiczne podstawy wyboru zawodu. Przegląd koncepcji teoretycznych, Warszawa: Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, 2003, s. 93. W każdym okresie życia jednostka ma do realizacji konkretne działania związane z jej rozwojem zawodowym. Działania te nie są tak samo ważne. Pewne powinny się pojawić, inne – nasilić, a jeszcze inne – zmniejszać. Umiejętność poradzenia sobie z poszczególnymi zadaniami rozwojowymi wyznacza poziom dojrzałości jednostki. W okresie średniej dorosłości (45-65 lat) jednostka ma przed sobą następujące zadania do realizacji: • Powinna rozpocząć proces rozpoznania i akceptacji własnych ograniczeń. Bardzo ważne w tym okresie jest uświadomienie sobie słabnięcia sił zarówno psychicznych jak i fizycznych. • Jest to okres, w którym w fazie eksploracji powinna się znaleźć identyfikacja nowych zadań zawodowych. • Najbardziej twórcze powinno być podejście do rozwijania nowych umiejętności. • Działania mające na celu zabezpieczenie pozycji zawodowej przed rywalizacją powinny zostać ustabilizowane. • Aktywność jednostki w różnych innych obszarach powinna wejść w fazę schyłkową. Jednostka powinna zacząć koncentrować się na sprawach rzeczywiście ważnych w jej życiu. Dla okresu późnej dorosłości (powyżej 65 lat) zadania te przedstawiają się następująco: • W życiu jednostki pojawiają się role nie związane z pracą zawodową. Ich identyfikacja i podjęcie jest często utożsamiane z wycofywaniem się z życia zawodowego. Stąd też niektórzy je odrzucają. Jednak akceptacja i podejmowanie nowych ról 22 Praca jako wartość i wartości związane z pracą pozazawodowych oznacza, że jednostka uczy się jak żyć w okresie starzenia się i tym samym jest okazuje swoją dojrzałość. • W fazie eksploracji powinny się znaleźć działania mające na celu znalezienie dobrego miejsca do życia na emeryturze. • Jest to okres w którym najbardziej twórczo jednostka powinna podejść do robienia rzeczy, które zawsze chciała robić. W bogatych społeczeństwach Europy Zachodniej obserwuje się podejmowanie takich działań, jak nauka obcych języków, działalność charytatywna, podróżowanie. • W fazie stabilizacji powinny się znaleźć działania, które sprawiają jednostce przyjemność. • Powinno następować redukowanie godzin pracy. 2.2. ROZWÓJ KARIERY ŻYCIOWEJ A WARTOŚCI I ROLE SPOŁECZNE W koncepcji rozwoju kariery zawodowej Donalda Supera bardzo ważną rolę odgrywają wartości preferowane przez jednostki oraz podejmowane na ich podstawie role społeczne. Pojęcie roli społecznej jest związane z pojęciem pozycji społecznej, czyli miejscem jednostki w strukturze społecznej. Rolę społeczną określa się w odniesieniu do pozycji w dwojaki sposób. Powiada się, po pierwsze, że rola społeczna to zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją. Po drugie, że jest to schemat zachowania związanego z pozycją, scenariusz pozycji, jej element dynamiczny, zachowaniowy 34. Wśród różnych obszarów aktywności jednostki można wyróżnić te, związane ze zdobywaniem wiedzy, pracą zawodową, tworzeniem rodziny, odpoczynkiem, czy uczestnictwem w życiu publicznym. Wraz z wiekiem pewne role zanikają, a pojawiają się inne. Następuje także zmiana hierarchii wartości jednostki, co przekłada się na zmiany w odgrywaniu poszczególnych ról. Wraz z wiekiem następują zmiany w systemach wartości jednostek, które wpływają na podejmowane przez nie role i ich strukturę oraz na ścieżkę kariery zawodowej. Zmiany i strukturę realizowanych przez jednostkę ról oraz ich uwarunkowania Super 34 B. Szacka Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, s .144. 23 Praca jako wartość i wartości związane z pracą przedstawił w – Tęczowym modelu kariery życiowej. Natomiast powiązanie pełnionych ról życiowych z hierarchicznie zbudowanym systemem wartości w – Hierarchicznym modelu ważności pracy. Tęczowy model kariery życiowej przedstawia zmiany i strukturę podejmowanych ról życiowych jako konsekwencję oddziaływania dwóch grup czynników – podmiotowych i społecznych. Czynniki społeczne, to: struktura społeczna, zmiany historyczne, warunki społeczno-ekonomiczne, procedura zatrudniania, szkoła, rodzina i społeczeństwo. Natomiast do grupy czynników podmiotowych należą: samoświadomość, postawy, potrzeby, wartości, osiągnięcia, zdolności ogólne i specyficzne, dziedziczenie biologiczne. Wskazane czynniki wpływają na podejmowane role, decydując o kształcie kariery zawodowej. Rysunek 1. Tęczowy model kariery Donalda Supera Żródło: za: B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia preferencji i zainteresowań…op.cit., s.79. 24 Praca jako wartość i wartości związane z pracą Z modelu wynika, że wraz z wiekiem pewne role zanikają (np. rola dziecka czy ucznia), a inne się nasilają. Zanikanie jednych a pojawianie się nowych ról jest silnie związane z hierarchicznie zbudowanym systemem wartości pełnionych ról społecznych, w tym również zawodowych35. W opracowanym przez Supera Modelu Ważności Pracy, ważność określonej roli społecznej jest określona przez hierarchicznie uporządkowane wartości. Rysunek 2. Hierarchiczny model ważności roli społecznej Donalda Supera WAŻNOŚĆ UWIKŁANIE ODDANIE ZAINTERESOWANIE ZAANGAŻOWANIE UCZESTNICZENIE WIEDZA Źródło: za: B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia preferencji i zainteresowań…, op. cit., s. 80. 35 E. Hornowska, W.J., Paluchowski, Technika badania ważności pracy D.E. Supera, [w:] M. Strykowska (red.), Współczesne organizacje – wyzwania i zagrożenia. Perspektywa psychologiczna, Wydawnictwo Humaniora, Poznań, 2002. 25 Praca jako wartość i wartości związane z pracą Na ważność roli społecznej wpływają takie, czynniki jak 36 : • Oddanie - element emocjonalny • Uczestniczenie – element behawioralny • Wiedza – element poznawczy • Uwikłanie – połączenie oddania i uczestniczenia • Zainteresowanie – połączenie wiedzy i oddania • Zaangażowanie – połączenie wiedzy i uczestniczenia. Odnosząc przedstawiony model do ważności roli związanej z pracą, można stwierdzić, że warunkiem ważności pracy dla jednostki jest zaistnienie elementów: emocjonalnych – oddanie, behawioralnych – uczestniczenie, oraz poznawczych – wiedza. Brak tych elementów oznacza brak ważności roli pracy w hierarchii jednostki, co przekłada się na poszukiwanie przez nią możliwości samorealizacji w innych rolach życiowych. Ważność pracy stała się konstruktem, który został zoperacjonalizowany i podlega pomiarowi. 2.3. TECHNIKI BADANIA WAŻNOŚCI PRACY D. Super opracował narzędzie badawcze – Technikę badania ważności pracy (Work Importance Study, WSI), umożliwiające realizację międzynarodowych badań międzykulturowych w następujących obszarach: • Motywacji do pracy, • Struktury podejmowanych ról społecznych, • Zaangażowania w pracę, 36 A. Bajcar,, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia Preferencji i Zainteresowań…, op. cit., s. [za:] Hornowska, Paluchowski, Hornowska, E., Paluchowski, W.J., (2002), Technika badania ważności pracy D.E. Supera, [w:] M. Strykowska (red.), Współczesne organizacje – wyzwania i zagrożenia. Perspektywa psychologiczna, Wydawnictwo Humaniora, Poznań , 2002, s. 272. 26 Praca jako wartość i wartości związane z pracą • Rozwoju kariery życiowej. Opracował następujące narzędzia diagnostyczne 37: • Kwestionariusz Preferowanych Wartości Ogólnych (Values Scale), • Kwestionariusz Ważności Ról (Salience Inventory): Cz. I. Kwestionariusz Znaczenia Ról Społecznych, Cz. II. Kwestionariusz Wartości Realizowanych w Rolach. Kwestionariusz Preferowanych Wartości Ogólnych (Values Scale), obejmuje 100 pozycji, służących do pomiaru emocjonalnych i behawioralnych aspektów zaangażowania jednostki w podstawowe role społeczne. Obejmuje diagnostykę następujących wartości38: • Wykorzystanie zdolności – możliwość wykorzystania i rozwijania zdolności, umiejętności i zainteresowań. • Osiąganie mistrzostwa – poczucie zadowolenia z wykonywanej pracy, świadomość doceniania rezultatów pracy przez innych, nastawienie na zadania, chęć sprostania zadaniom, trwałość osiągnięć. • Awans – zainteresowanie awansem i rozwojem kariery. • Estetyka – zainteresowanie estetyką, tworzeniem i otaczaniem się pięknymi rzeczami, przyczyniania się do zwiększania estetyki i piękna najbliższego otoczenia i całego środowiska. • Altruizm – pomaganie innym nawet kosztem własnych interesów, poczucie własnej wartości dla innych. • Autorytet – zainteresowanie i posiadanie wpływu na innych, kierowanie innymi wynikające z szacunku dla pozycji, władzy, kompetencji i doświadczenia czy wieku 37 E., Hornowska, W.J., Paluchowski, Technika badania ważności pracy D.E. Supera, [w:] M. Strykowska (red.), Współczesne organizacje – wyzwania i zagrożenia. Perspektywa psychologiczna, Wydawnictwo Humaniora, Poznań, 2002, [za:] A. Bajcar,, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia preferencji i zainteresowań…, op. cit., s.82. 38 E., Hornowska, W.J., Paluchowski, Technika badania ważności pracy…op.cit., [za:] A. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia Preferencji i Zainteresowań…, op. cit., s. 83-84. 27 Praca jako wartość i wartości związane z pracą oraz wynikającej z tego odpowiedzialności za innych, możliwość podejmowania ważnych decyzji. • Autonomia – zainteresowanie niezależnością decyzji; planów i realizowanych działań, działanie zgodne z własnymi poglądami; zainteresowanie samodzielnością i odpowiedzialnością za siebie. • Twórczość – zainteresowanie tworzeniem czegoś unikatowego, oryginalnego; prezentowanie inwencji i nowatorstwa. • Korzyści materialne – zainteresowanie korzyściami materialnymi oraz poczuciem bezpieczeństwa materialnego. • Własny styl życia – możliwość życia według własnych standardów i wartości. • Rozwój własny – możliwość uczenia się, zainteresowanie rozwojem własnej podmiotowości. • Aktywność fizyczna – chęć bycia aktywnym, uprawiania sportu. • Prestiż – chęć osiągnięcia statusu wynikającego z podziwu, szacunku; poczucie bycia ważną osobą; respekt ze strony innych. • Ryzyko – umiejętność radzenia sobie w sytuacjach nieprzewidywalnych, niebezpiecznych, nieznanych. • Interakcje społeczne – nastawienie na kontakt z innymi, poczucie wspólnoty z innymi, bycie częścią zespołu. • Stosunki społeczne – zainteresowanie otrzymaniem wsparcia społecznego, sympatią, ciepłem ze strony kolegów. • Zmienność – zainteresowanie zmiennością, różnorodnością, poszukiwanie zmian. • Dobre otoczenie pracy – dbałość o warunki pracy, przywiązywanie wagi do otoczenia. • Wspólnota doświadczeń i światopoglądu – możliwość identyfikowania się z wartościami i zwyczajami grupy. • Wysiłek fizyczny – nastawienie na działania fizyczne a nie umysłowe. • Bezpieczeństwo ekonomiczne – zainteresowanie pewnością, trwałością, stabilnością. Podsumowując, zasadnicze dla teorii Supera ujęcie kariery zawodowej, jako trwającej przez całe życie sekwencji kolejnych prac zawodowych i ról życiowych, pozwala na opis oraz wyjaśnienie postawy i zachowania jednostek zarówno przed jak i po przejściu na emeryturę. 28 Praca jako wartość i wartości związane z pracą Super odwołując się do ogólnego rozwoju jednostki przyjmuje że, tożsamość zawodowa i przebieg kariery zawodowej podlegają zmianom przez całe życie jednostki. W Modelu Determinant Kariery Zawodowej jako zasadnicze determinanty kariery zawodowej wskazuje uwarunkowania biologiczne i społeczne, natomiast karierę zawodową wyraża za pomocą dwóch pojęć: obrazu siebie oraz zawodowego obrazu siebie jednostki. Zdaniem Supera obraz siebie jednostki, czyli subiektywne wyobrażenia własnej osoby w określonej roli stanowi źródło oceny własnych możliwości. Obraz siebie, a nie zainteresowania czy umiejętności jednostki warunkuje jej samoakceptację, stanowiąc tym samym źródło motywacji do działań w zakresie aktywności zawodowej. Obraz siebie jednostki lepiej wyjaśnia przebieg kariery zawodowej niż mierzalne za pomocą konwencjonalnych testów jej zainteresowania i umiejętności. Wraz z wiekiem zmieniają się role pełnione przez jednostki, tym samym zmienia się obraz siebie i zawodowy obraz siebie jednostki. Zdaniem Supera ważność określonej roli społecznej jest określana przez hierarchicznie uporządkowane wartości. Warunkiem ważności roli społecznej związanej z pracą jest zaistnienie elementów emocjonalnych, behawioralnych oraz poznawczych. Brak któregoś z tych elementów oznacza brak ważności roli pracy wśród ról społecznych jednostki. W konsekwencji jednostka poszukuje samorealizacji w innych rolach społecznych. Super zoperacjonalizował ważność pracy, umożliwiając tym samym jej pomiar. Rozwinął technikę badania ważności pracy; opracował dwa narzędzia diagnostyczne: Kwestionariusz Preferowanych Wartości Ogólnych oraz Kwestionariusz Ważności Ról. Narzędzia te umożliwiają pomiar emocjonalnych i behawioralnych aspektów zaangażowania jednostki w podstawowe role społeczne. W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o postawy i zachowania osób starszych na rynku pracy, teoria Supera umożliwia nie tylko na opis badanego zjawiska, ale także jego wyjaśnienie. Teoria Supera pozwala na formułowanie hipotez, zgodnie z którymi postawy i zachowania osób starszych na rynku pracy można opisywać i wyjaśniać poprzez określenie wartości pracy w hierarchii wartości jednostki oraz wartości związanych z pracą. 29 Praca jako wartość i wartości związane z pracą 3. PRACA JAKO WARTOŚĆ ORAZ WARTOŚCI ZWĄZANE Z PRACĄ W BADANIACH Badania przeprowadzone przez CBOS w grudniu 2006, zatytułowane Znaczenie pracy w życiu Polaków, potwierdziły, że nadal wśród wartości uznawanych przez Polaków za najważniejsze w życiu codziennym, praca zajmuje centralną pozycję. Pierwsze miejsce – dla ponad 70% Polaków – zajmuje szczęście rodzinne. Praca znajduje się na drugim miejscu. Nieco mniejsze znaczenie Polacy przypisują zdrowiu, spokojowi, życiowej uczciwości oraz szacunkowi innych ludzi. Takie wartości, jak: grono przyjaciół, wiara religijna, pomyślność ojczyzny, wykształcenie, dobrobyt, wolność słowa, kontakt z kulturą, udział w życiu społeczno-politycznym, życie pełne przygód i wrażeń oraz sukces i sława są zdecydowanie rzadziej wskazywane. Rysunek 3. Wartości deklarowane przez Polaków jako najważniejsze w życiu codziennym 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Żródło: Znaczenie pracy w życiu Polaków, CBOS, BS/ 187/2006, Warszawa Przywołane badanie CBOS stawiało także pytania o to, czy w polskim społeczeństwie praca stanowi wartość autoteliczną, czy też traktowana jest instrumentalnie – jako konieczny warunek egzystencji lub jako sposób bogacenia się. Wyniki analizy czynnikowej potwierdziły 30 Praca jako wartość i wartości związane z pracą istnienie dwóch odmiennych podejść do pracy. Pierwsze z nich charakteryzuje się traktowaniem pracy jako wartości samej w sobie. Składają się nań przekonania, że: warto być pracowitym, że dobre wykonywanie obowiązków wcześniej czy później przyniesie nagrodę lub sukces, że pracowitość jest koniecznym warunkiem sukcesów w życiu, a praca stanowi sens egzystencji oraz że warto wykonywać swoją pracę z sercem, nawet jeśli nie jest specjalnie znacząca, gdyż praca to moralny obowiązek człowieka wobec siebie i innych. Drugie podejście do pracy związane jest z instrumentalnym jej traktowaniem. Oznacza przekonanie, że praca nie musi sprawiać satysfakcji, najważniejsze aby przynosiła odpowiednie korzyści materialne, a jeśli ich nie przynosi, to nie warto się w nią angażować. Praca to przede wszystkim sposób na zdobycie pieniędzy oraz że uczciwą pracą człowiek nie jest w stanie dorobić się w życiu. Wyniki badania ukazują instrumentalne podejście Polaków do pracy. Niemal połowa badanych (46%) uważa, że praca nie musi sprawiać satysfakcji, najważniejsze są korzyści materialne. Aż 67% respondentów zgadza się ze stwierdzeniem, że praca to przede wszystkim sposób na zdobycie pieniędzy. Zdaniem tych osób nikt nie pracowałby, gdyby nie musiał. Większość badaczy społecznych podkreśla społeczne uwarunkowania postrzegania znaczenia pracy przez jednostkę. Rola pracy w życiu jednostki jest uwarunkowana historycznie i kulturowo. W danym pokoleniu zależy zaś od zmiennych demograficznych, takich jak wiek, wykształcenie, płeć czy miejsce zamieszkania. Z przedstawionych badań CBOS wynika, że na pracę zawodową, jako jedną z najważniejszych wartości w życiu najczęściej wskazują osoby prowadzące własną działalność gospodarczą (83%), w wieku 25-34 lat (70%), z wyższym wykształceniem (62%). Największy wpływ ma jednak status zawodowy. Osoby pracujące niemal dwukrotnie częściej niż bierne zawodowo wskazywały na pracę jako jedną z najważniejszych wartości w życiu. Status zawodowy nie ma natomiast wpływu na sposób podejścia do pracy. Osoby niepracujące częściej niż aktywne zawodowo wykazują materialistyczne podejście do pracy. Na stosunek do pracy w większym stopniu wpływa przynależność do określonych kategorii społeczno-zawodowych. Najbardziej materialistycznym podejściem charakteryzują się robotnicy niewykwalifikowani. Jako wartość autoteliczną traktują ją zaś przede wszystkim 31 Praca jako wartość i wartości związane z pracą przedstawiciele kadry kierowniczej i inteligencji. Rolnicy i robotnicy wykwalifikowani charakteryzują się zarówno roszczeniowym podejściem do pracy jak i podkreślają jej znaczenie jako wartości samej w sobie. Przywołane badania pokazują miejsce wartości pracy w hierarchii wartości Polaków oraz znaczenie jakie jej przypisują. Najczęściej występują dwa podejścia do pracy: traktowanie instrumentalne pracy bądź jako wartości samej w sobie. Interesujące mogłoby się okazać zbadanie korelacji pomiędzy stosunkiem do pracy a zachowaniami na rynku pracy. Czy osoby, które deklarują chęć pozostania na rynku pracy częściej postrzegają pracę jako możliwość zarobienia pieniędzy, czy też jako wartość samą w sobie? Jakie inne czynniki związane z postawami wobec pracy można uznać za prognozujące zachowania na rynku pracy? Zidentyfikowanie tych zależności pomogłoby wyjaśnić postawy i zachowania osób starszych na rynku pracy, tym samym mogłoby się okazać pomocne w planowaniu działań wzmacniających ich aktywność zawodową. 3.1. WARTOŚĆ PRACY DLA LUDZI STARSZYCH Elżbieta Trafiałek, podsumowując badania przeprowadzone z udziałem osób starszych, twierdzi, że: wraz z wiekiem większe znaczenie zaczynają mieć potrzeby materialnego zaspokojenia bytu, bezpieczeństwa i emocjonalnego wsparcia. Aspiracje prestiżowe związane z wcześniejszą aktywnością zawodową, sukcesywnie tracą na znaczeniu na rzecz zwiększonego zapotrzebowania na akceptację otoczenia. Coraz więcej czasu pochłaniają codzienne obowiązki, a uwaga coraz częściej skupiana jest na refleksyjności, bilansowaniu życia, dążenia do pozostawienia po sobie, co było w życiu najbardziej wartościowe. Strach przed śmiercią i niepełnosprawnością, przed samotnością największą rangę nadaje potrzebom psychicznym: akceptacji, afiliacji i miłości 39. Materiały zgromadzone w toku badań Diagnoza Społeczna 2005 potwierdzają następowanie zmian w hierarchii wartości wraz z procesem starzenia się. Wyniki Diagnozy Społecznej 2005 dla całej populacji dorosłych wskazywały, że za najważniejszy warunek 39 E. Trafiałek, Polska starość w dobie przemian, Katowice 2003, s. 106. 32 Praca jako wartość i wartości związane z pracą udanego życia Polacy uważali: zdrowie 65,2%, udane małżeństwo – 55,5%, dzieci – 45,8%, pracę 34,5%, pieniądze – 33%. Wraz z wiekiem te wartości zmieniały się. Zmiany te przedstawia rysunek 4. Rysunek 4. Najważniejszy warunek udanego życia (można było wskazać tylko trzy wartości) 90 80 70 60 50 DO 24 LAT 40 25-34 30 35-44 20 45-59 10 60-64 0 POWYŻEJ 64LAT Źródło: Diagnoza społeczna 2005. Warunki i jakość życia Polaków.[red.] J. Czapiński, T., Panek: załącznik 2 z kwestionariuszy indywidualnych (populacja 18+), tabl. P2, WWW.diagnoza.com.pl Rysunek 5. Znaczenie takich, wartości jak pieniądze, dzieci, udane małżeństwo, praca, zdrowie, wykształcenie, dla osiągnięcia udanego życia według wieku 90 80 70 60 pieniądze dzieci 50 40 30 20 10 0 udane mażeństwo praca zdrowie wykształcenie do 24 lat 25-34 lata 35-44 lata 45-59 lat 60-64 lata 65 i więcej Źródło: Opracowanie własne: Diagnoza społeczna 2005. Warunki i jakość życia Polaków.[red.] J. Czapiński, T., Panek: załącznik 2 z kwestionariuszy indywidualnych (populacja 18+), tabl. P2, WWW.diagnoza.com.pl 33 Praca jako wartość i wartości związane z pracą Wyniki badań Diagnozy Społecznej 2009 potwierdzają wskazane tendencje. Wnioski dla całej dorosłej populacji są następujące: system wartości Polaków jest bardzo stabilny. Warto jednak odnotować znaczny wzrost znaczenia przyjaciół (ponad dwukrotny wzrost odsetka wskazań w stosunku do roku 2000, gdy — jak pamiętamy — wystąpił głęboki kryzys związków przyjacielskich, przejawiający się w spadku przeciętnej liczby przyjaciół). Rośnie także stopniowo waga wykształcenia, choć w dalszym ciągu zarówno przyjaciele, jak i wykształcenie wydają się wartościami niedocenianymi w świetle ich wpływu na subiektywną jakość życia. Szybki wzrost zamożności Polaków odbija się także na spadku częstości wskazań pieniędzy jako jednej z trzech kardynalnych wartości (o 22 proc. w stosunku do roku 2000). Podobnie jak we wszystkich poprzednich latach najczęściej jako wartość wskazywane jest zdrowie (67,8 proc. respondentów – najwięcej w całym badanym okresie), a w dalszej kolejności udane małżeństwo (niewielki wzrost), dzieci (niewielki wzrost), pieniądze i praca; najrzadziej wolność i swoboda (niewielki wzrost wskazań w stosunku do poprzednich lat), silny charakter, wykształcenie i życzliwość oraz szacunek otoczenia (w tym ostatnim przypadku znaczący wzrost)40. Przedstawione wyniki badań ukazują postępujący wraz z wiekiem spadek wartości pracy w hierarchii wartości jednostki. Należy jednak podkreślić, że z drugiej strony osoby starsze są często charakteryzowane jako grupa społeczna o olbrzymiej potrzebie akceptacji oraz chęci pełnienia różnych ról społecznych i uczestnictwa w życiu społecznym. Podsumowując, potrzeby osób starszych nie są jednorodne. Zwraca na to uwagę P. Błędowski, pisząc: Starość nie jest pojęciem, pod którym zawsze kryją się te same treści. Przeciwnie, wraz z powiększaniem się liczby osób kwalifikowanych przez społeczeństwo jako „starsze” lub „stare”, potrzeby i zachowania ludzi stają się coraz bardziej różnorodne41. Przygotowując programy aktywizujące zawodowo osoby starsze ważne jest, aby dostrzec i uwzględnić tę różnorodność, a także stawiać pytania o jej przyczyny. 40 J. Czapiński, Cechy osobowości i styl życia, s .199. 41 P. Błędowski, Lokalna polityka społeczna wobec ludzi starych, Monografie i opracowani 510, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2002, s. 105. 34 Praca jako wartość i wartości związane z pracą 35 3.2. WARTOŚCI ZWIĄZANE Z PRACĄ W BADANIACH Aby zrozumieć procesy decyzyjne związane z pozostaniem bądź wycofaniem się z rynku pracy należy przeanalizować wartości, jakie jednostki wiążą z pracą. Na decyzję o przejściu na emeryturę niewątpliwie w dużym stopniu wpływają względy materialne. Jednak jeżeli praca dostarcza innych wartości, nie tylko finansowych, to życie bez pracy traci na atrakcyjności. Raport socjologiczny z badania ankietowego osób w wieku około emerytalnym miał na celu pogłębienie zrozumienia myślenia różnych aktorów, których zachowania składają się na nasilające się zjawisko dezaktywacji. Zdaniem autorów: pozwoli to na całościowe myślenie o systemie emerytalnym i dezaktywacji w kategoriach procesów i mechanizmów społecznych. Należy bowiem pamiętać, że decyzja pracownika o przejściu na wcześniejszą emeryturę lub o przejściu na nią od razu w momencie uzyskania uprawnień, jest jedynie ostatnim, można by powiedzieć, wydarzeniem w złożonym procesie. Oprócz wymiaru czysto ekonomicznego w podjęciu takiej decyzji odgrywają rolę czynniki kulturowe, jak choćby dominujący sposób myślenia o emeryturze oraz jej wartościowania, wiedza o systemie emerytalnym czy (w przypadku kobiet) normy i oczekiwania społeczne, czynniki „rodzinne” (interesy członków rodziny, szczególnie pokolenia dzieci), czynniki związane z kulturą pracy i kulturą organizacyjną firmy, jak na przykład sposób traktowania starszych pracowników 42. Według badań Graniewskiej i Balcerzak-Paradowskiej dla kobiet najważniejsza jest w pracy motywacja materialna. Drugie miejsce zajmuje zapewnienie poczucia bezpieczeństwa poprzez nabycie praw do świadczeń emerytalnych. Duże znaczenia ma też jednak możliwość kontaktu z ludźmi, większe niż niezależność finansowa, czy poczucie własnej wartości. 42 Ł. Krzyżanowska, Raport socjologiczny z badania osób w wieku około emerytalnym, Załącznik 10 a do raportu z badań Dezaktywacja osób w wieku około emerytalnym, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2008, s. 7. Praca jako wartość i wartości związane z pracą Rysunek 6. Znaczenie pracy dla kobiet 90,00% 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% duże znaczenie ma znaczenie nie ma znaczenia Żródło: D. Graniewska, B. Balcerzak-Paradowska (IPiSS), Praca zawodowa – rodzina w opiniach respondentek, za http://www.archiwum.monitoring.rownystatus.gov.pl/rskim/, za: Krzyżanowska, Ł., (2008), Raport socjologiczny z badania osób w wieku około emerytalnym, Załącznik 10 a do raportu z badań Dezaktywacja osób w wieku około emerytalnym, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa . Tabela 2. Najważniejsza zaleta obecnej pracy dla kobiet (kobiety ubezpieczone w ZUS) 50-54 lat 55-59 lat 60-65 lat Odpowiada mi wymiar czasu zajmowanego przez pracę 16% 14% 11% Dobrze zarabiam 11% 11% 8% Praca jest łatwa i lekka 10% 11% 16% Wygodne dla mnie godziny pracy 8% 9% 7% Mam ubezpieczenie emerytalne 9% 10% 3% Dojazd (dojście) do pracy jest krótki(e) 9% 7% 6% Praca jest stabilna, nikt mnie z dnia na dzień nie zwolni 7% 7% 5% Tu wykorzystuję swoje kwalifikacje, zdolności 4% 5% 6% W pracy panuje dobra atmosfera 4% 4% 2% Mogę być w pracy samodzielny, wykazać się inicjatywą 4% 3% 4% To interesująca praca, nie jest nudna 1% 1% 6% To pożyteczna praca 2% 1% 4% 36 Praca jako wartość i wartości związane z pracą Mam długie urlopy mogę robić długie przerwy w pracy 1% 1% 1% Tu mnie doceniają, praca zapewnia mi uznanie, szacunek otoczenia 1% 1% 2% Mam perspektywę awansu, wzrostu zarobków 0% 0% 0% Inne 1% 0% 1% Żadna z powyższych odpowiedzi nie charakteryzuje mojej pracy 12% 15% 19% Żródło: D. Graniewska, B. Balcerzak-Paradowska…op.cit., s. 9. Najwięcej kobiet – średnio 15% - jako zaletę pracy wskazało jej wymiar czasowy. Na drugim miejscu kobiety wskazały wysokość zarobków. Jednak należy zauważyć, że zadowolonych ze swoich zarobków jest jedynie 11% respondentek. Dla kobiet ważne jest także ubezpieczenie emerytalne i stabilność zatrudnienia. Niestety, dobrą atmosferę w pracy jako jej zaletę wskazało jedynie 4% kobiet. Takie, aspekty pracy jak szacunek otoczenia są zaletami dla 1% zatrudnionych kobiet. We wszystkich przedziałach wiekowych nie było żadnych wskazań możliwości awansu jako zalety pracy. Tabela 3. Najważniejsza zaleta obecnej pracy dla mężczyzn (mężczyźni ubezpieczeni w ZUS) 55-59 lat 60-65 lat 66-70 lat Dobrze zarabiam 18% 12% 14% Praca jest łatwa i lekka 11% 16% 9% Odpowiada mi wymiar czasu zajmowanego przez pracę 11% 11% 13% Mam ubezpieczenie emerytalne 10% 8% 3% Są wygodne dla mnie godziny pracy 6% 8% 9% Praca jest stabilna, nikt mnie z dnia na dzień nie zwolni 8% 5% 4% Dojazd (dojście) do pracy jest krótki(e) 7% 5% 7% Tu wykorzystuję swoje kwalifikacje, zdolności 4% 5% 7% To interesująca praca, nie jest nudna 1% 4% 7% W pracy panuje dobra atmosfera 2% 5% 0% Mogę być w pracy samodzielny, wykazać się inicjatywą 2% 0% 5% Tu mnie doceniają, praca zapewnia mi uznanie, szacunek otoczenia 1% 3% 3% Mam długie urlopy mogę robić długie przerwy w pracy 1% 1% 2% Mam perspektywę awansu, wzrostu zarobków 0% 1% 2% 37 Praca jako wartość i wartości związane z pracą Ta praca jest pożyteczna (społecznie) 1% 1% 0% Inne 1% 0% 0% Żadna z powyższych odpowiedzi nie charakteryzuje mojej pracy 15% 14% 14% Żródło: D. Graniewska, B. Balcerzak-Paradowska…op. cit., s. 9. Rysunek 7. Zalety pracy dla kobiet w wieku 50-65 lat, oraz mężczyzn w wieku 55-70 lat 30% 25% 20% 15% 10% 5% kobiety 0% mężczyźni Żródło: Opracowanie własne na podstawie: D. Graniewska, B. Balcerzak-Paradowska…op. cit. Zarówno dla mężczyzn jak i dla kobiet największą wadą ich obecnej pracy jest zbyt niskie wynagrodzenie. Uważa tak co czwarta kobieta i co trzeci mężczyzna. Na drugim miejscu respondenci wskazywali, że praca jest zbyt ciężka, uciążliwa. Na trzecim miejscu był brak perspektyw awansu i podwyżki. Tabela 4. Najważniejsza wada obecnej pracy dla kobiet (kobiety ubezpieczone w ZUS) 50-54 lat 55-59 lat 60-65 lat Za niskie zarobki 45% 38% 35% Praca jest za ciężka, męcząca 10% 13% 8% Nie mam perspektywy awansu ani wzrostu zarobków 5% 3% 3% Muszę pracować zbyt wiele godzin 3% 5% 3% Tu spoczywa na mnie zbyt duża odpowiedzialność 3% 2% 3% 38 Praca jako wartość i wartości związane z pracą Za długi, daleki, kosztowny jest dojazd do pracy 2% 2% 1% W tej pracy nie wykorzystuję wszystkich swoich kwalifikacji 2% 1% 2% Za krótki wymiar czasu 1% 1% 2% Nie odpowiadają mi godziny pracy 0% 1% 1% Warunki pracy są szkodliwe, niebezpieczne 1% 1% 1% W tej pracy nie mam ubezpieczenia emerytalnego 0% 1% 1% Potrzebuję pracy stabilnej 1% 0% 1% To praca nudna 1% 1% 1% Tu są potrzebne inne kwalifikacje, trudni sprostać wymaganiom 0% 0% 1% Jestem w pracy zupełnie pozbawiona samodzielności 0% 0% 0% To praca źle odbierana/oceniana przez otoczenie 0% 0% 0% Źle mnie oceniają, zła atmosfera 0% 0% 0% Inne wady 1% 2% 2% Żadna z powyższych odpowiedzi nie charakteryzuje mojej pracy 23% 28% 37% Żródło: D. Graniewska, B. Balcerzak-Paradowska…, op. cit., s. 11. Tabela 5. Najważniejsza wada obecnej pracy dla mężczyzn (mężczyźni ubezpieczeni w ZUS) 55-59 lat 60-65 lat 66-70 lat Za niskie zarobki 34% 35% 20% Praca jest za ciężka, męcząca 16% 9% 6% Muszę pracować zbyt wiele godzin 5% 5% 3% Nie mam perspektywy awansu ani wzrostu zarobków 3% 3% 7% Za długi, daleki, kosztowny jest dojazd do pracy 2% 2% 0% Nie odpowiadają mi godziny pracy 2% 2% 3% Warunki pracy są szkodliwe, niebezpieczne 2% 1% 2% Tu spoczywa na mnie zbyt duża odpowiedzialność 2% 1% 3% Za krótki wymiar czasu 1% 0% 3% W tej pracy nie mam ubezpieczenia emerytalnego, a to dla mnie ważne 1% 1% 2% Potrzebuję pracy stabilnej 1% 0% 0% 39 Praca jako wartość i wartości związane z pracą W tej pracy nie wykorzystuję wszystkich swoich kwalifikacji 1% 2% 1% To praca nudna 1% 0% 3% To jest praca źle odbierana/oceniana przez otoczenie 1% 0% 1% Tu są potrzebne inne kwalifikacje, trudni sprostać wymaganiom 0% 0% 2% Jestem w pracy zupełnie pozbawiona samodzielności 0% 0% 0% Źle mnie oceniają, zła atmosfera 1% 0% 0% Inne wady 1% 35 3% Żadna z powyższych odpowiedzi nie charakteryzuje mojej pracy 26% 34% 42% Żródło: D. Graniewska, B. Balcerzak-Paradowska…, op. cit., s. 12. Rysunek 8. Wady pracy dla kobiet w wieku 50-65 lat, oraz mężczyzn w wieku 55-70 lat 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% kobiety mężczyźni Żródło: Opracowanie własne na podstawie: D. Graniewska, B. Balcerzak-Paradowska…, op. cit. Te, mało optymistyczne wyniki badań autorki podsumowały następującym wnioskiem: skonfrontowanie wad i zalet prowadzi do wniosku, że w istocie praca służy uzyskaniu emerytury (stabilna, daje ubezpieczenie), nie daje natomiast rekompensat 40 Praca jako wartość i wartości związane z pracą finansowych ani satysfakcji. Co więc mogłoby powstrzymać przed przejściem na emeryturę? Czy są jakieś inne ukryte zalety pracy, których badani nie są świadomi?43. OPINIE NA TEMAT PRZYCZYN, KTÓRE MOGŁYBY WPŁYNĄĆ NA DECYZJĘ O PRZEDŁUŻENIU PRACY ZAWODOWEJ W badaniach GUS wskazano respondentom cztery powody, które mogą się przyczynić do przedłużenia okresu pracy zawodowej: elastyczną organizację czasu pracy, większe możliwości podnoszenia kwalifikacji, lepsze warunki BHP w miejscu pracy oraz większą dostępność usług opiekuńczych. Tabela 6. Przyczyny, które mogłyby wpłynąć na przedłużenie okresu pracy zawodowej według płci, miejsca zamieszkania i wieku Wyszczególnienie Przyczyny, które mogłyby wpłynąć na przedłużenie okresu pracy zawodowej Elastyczna Większe możliwości Lepsze warunki Większa organizacja czasu podnoszenia BHP w miejscu dostępność usług pracy kwalifikacji pracy opiekuńczych W% Ogółem 24,7 11,4 14,8 14,3 Mężczyźni 25,1 12,1 16,7 14,1 Kobiety 24,2 10,8 12,9 14,4 Miasta 28,6 13,2 16,6 15,1 Wieś 16,9 8,0 11,3 12,6 50-54 lata 33,1 15,4 18,6 16,8 55-59 25,0 11,3 14,8 14,8 60-64 19,3 8,5 13,4 13,4 43 Ł., Krzyżanowska,(2008), Raport socjologiczny z badania…, op. cit., s. 14. 41 Praca jako wartość i wartości związane z pracą 65-69 lat 15,4 7,7 9,8 10,2 Źródło: Przejście z pracy na emeryturę, Informacje i Opracowania Statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007, s. 79-80. Respondenci najczęściej wskazywali na elastyczną organizację czasu pracy jako na przyczynę możliwego przedłużenia okresu pracy zawodowej. Elastyczność organizacji czasu pracy ma wpływ zarówno na mężczyzn (25,1%), jak i na kobiety (24,2%) w ich decyzjach dotyczących przedłużenia okresu pracy zawodowej. Większe możliwości podnoszenia kwalifikacji są ważniejszym czynnikiem dla mężczyzn (12,1%) niż dla kobiet (10,8%). Wraz ze wzrostem wieku respondentów widoczny jest spadek znaczenia wskazanych przyczyn na przedłużenie ich aktywności zawodowej. Dla najmłodszej z badanych grup (50-54 lata) wyróżnione powody miałyby większy wpływ w stosunku do ogółu badanej zbiorowości przy jednoczesnym wskazywaniu ich znaczenia w takiej samej kolejności. Co trzecia osoba w wieku 50-54 lata wydłużyłaby okres swojej pracy zawodowej w przypadku możliwości elastycznej organizacji czasu pracy, podczas gdy dla osób z pozostałych grup wieku odnosi się to co do czwartej osoby bądź rzadziej. Dla respondentów w wieku 60 lat i więcej wszystkie wskazane przyczyny znacznie słabiej wpływałyby na decyzję o przedłużeniu aktywności zawodowej, w szczególności porównując do opinii przedstawionych przez osoby z najmłodszej grupy wiekowej44. Dla wszystkich badanych grup większe znaczenie w ich decyzjach dotyczących, przedłużenia okresu pracy zawodowej, ma dostępność usług opiekuńczych niż możliwość podnoszenia kwalifikacji. 44 Przejście z pracy na emeryturę, Informacje i Opracowania Statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007, s. 80. 42 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ II. PSYCHOLOGICZNE I SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA POSTAW WOBEC AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB W WIEKU 50+ Aktywność zawodowa osób w wieku 50+ jest zdeterminowana nie tylko miejscem wartości pracy w ich hierarchii wartości czy wartościami przypisywanymi pracy. Duży wpływ na zachowania osób starszych na rynku pracy wywierają zmiany psychofizyczne, jakim podlegają wraz z procesem starzenia się. Zmiany te mają wpływ zarówno, na sposób w jaki osoby starsze same siebie postrzegają, jak i na to, jak postrzegają je inni członkowie społeczeństwa. Oczywiście, procesy te są od siebie zależne. Na to, co o sobie myślimy, duży wpływ wywiera to, co myślą o nas inni. Przedstawiciele różnych dyscyplin analizują proces starzenia się i starość używając odmiennych narzędzi i metod badawczych. Można wskazać na dwa wymiary starości – biologiczny i społeczny. Pojęcie starości w znaczeniu medycznym oznacza ogół zmian zachodzących w ciele człowieka na etapie wchodzenia w okres starości, czyli po 65 roku życia. W wymiarze społecznym wiek jest określany na podstawie analizy pełnionych ról społecznych45. Największe zmiany w pełnieniu ról społecznych, zarówno w dziedzinie pracy jak i w rodzinie, następują wraz z zakończeniem kariery zawodowej. Psychologowie badając proces starzenia się analizują zachodzące wraz z nim zmiany osobowości jednostek. Wskazują na wyzwania jakie niesie ze sobą starość. Natomiast psychologowie społeczni i socjologowie podkreślają zmiany w interakcjach społecznych. Analizując czynniki determinujące zachowania osób w wieku 50+ na rynku pracy należy postawić pytania o ich autodefinicje, czyli sposób w jaki sami siebie definiują. W pracy przyjęto założenie, że sposób w jaki się określają osoby w wieku 50+ ma wpływa na ich zachowania, w tym zachowania zawodowe. Pytania, które postawiono w tej części pracy dotyczą samookreślania się ludzi starszych. Z czym kojarzą starość? Jakie przyjmują postawy wobec tego etapu życia? Czy określają siebie, jako ludzi młodych, w średnim wieku, czy starszych? W jaki sposób określają swoje samopoczucie fizyczne i psychiczne? 45 B. Szatur – Jaworska, Ludzie starzy i starość w polityce społecznej, Warszawa 2000, s. 36. 43 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ Starzenie się i starość są bardzo trudnymi okresami, stawiającymi przed jednostką wiele wyzwań i zadań do rozwiązania. Zdaniem psychologów ludzie lepiej radzą sobie z trudnymi sytuacjami, jeżeli widzą przyszłość w sposób optymistyczny. Dlatego też ważne jest pytanie o to, jak widzą swoją przyszłość osoby w wieku 50+? Czy uważają, że w ich życiu jeszcze może się wydarzyć wiele dobrego, czy też przeciwnie, sądzą, że to, co dobre, jest już za nimi? Czy chcieliby jeszcze pracować zawodowo? Czy, przeciwnie – przejść na emeryturę? Pytania te są związane ze strategiami, jakie przyjmują osoby starsze wobec starości. 1. PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY STARZENIE SIĘ Przebieg procesu starzenia się jednostki – postawy i zachowania jakie demonstruje, jest uwarunkowany wieloma czynnikami. Najczęściej wskazywane, to: stan zdrowia, zdobyte doświadczenie, sytuacja rodzinna i materialna. Gerontolodzy podkreślają, że kluczowym czynnikiem decydującym o przebiegu procesu starzenia się jest osobowość jednostki. Psychologowie definiują osobowość jako złożony zbiór własności psychicznych, które wpływają na charakterystyczne wzorce zachowania jednostki, niezmienne czasowo i sytuacyjnie46. Pierwsze próby kodyfikowania starzejącej się osobowości były podejmowane przez psychoanalizę. Zygmunt Freud utrzymywał, że osobowość starszego człowieka jest konsekwencją nawyków uformowanych w dzieciństwie. Opisując osobowość jako złożoną z trzech komponentów: id – reprezentującego podstawowe biologiczne popędy, ego – racjonalnego „ja”, superego – zbioru nakazów moralnych, zakładał, że ego kontroluje id, stąd by zapobiec wyrwaniu się id spod kontroli, ego oszczędza energię poprzez racjonalizowanie zasobów. Przekładając to na język psychoanalizy – jednostka przyjmuje względnie niezmienne, konserwatywne postawy i reakcje, nawet gdy nie są one odpowiednie do sytuacji, w której się znajduje. Dlatego też Freud kwestionował wartość terapii stosowanej u starszych pacjentów 47. 46 P. G. Zimbardo, Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1999, s. 519. 47 I. Stuart- Hamilton, Psychologia starzenia się, Zysk i S-ka, Poznań 2006, s. 142. 44 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ Odmienne stanowisko reprezentował E. Erikson, utrzymując, że osobowość rozwija się przez całe życie48. Zdaniem Eriksona człowiek w różnym wieku staje przed koniecznością poradzenia sobie z różnymi konfliktami, których w całym życiu jest osiem, z czego tylko jeden występuje w starości. Jest to konflikt integracja versus rozpacz. Jednostka, wchodząc w późną dorosłość dokonuje bilansu swoich osiągnięć. Przezwyciężenie konfliktu polega na osiągnięciu integracji ego, czyli uznania przez jednostkę, że wcześniejsze jej cele były satysfakcjonujące. Jednostka doświadcza poczucia satysfakcji z własnego życia. Nie ma wrażenia bycia „przegraną”49. Niepomyślne rozwiązanie kryzysu, prowadzi do uczucia żalu z powodu popełnionych błędów oraz utraconych szans, powoduje lęk przed śmiercią. Teorię E. Eriksona rozwinął R. Peck50, wskazując na trzy konflikty występujące w okresie starzenia się. Pierwszy konflikt dotyczy dyferencjacji ego versus angażowania się w rolę zawodową. Konflikt ten jest najbardziej widoczny w przypadku osób, które wyznaczały swój status i swoje pojęcie „ja” przez pryzmat pracy zawodowej. To wykonywany, prestiżowy zawód był dla nich źródłem wysokiej samooceny. Przejście na emeryturę oznacza utratę prestiżu i stawia przed jednostką zadanie znalezienia w niej samej cechy, która da jej równie wysoką ocenę. Drugi konflikt obejmuje wykraczanie poza cielesność versus angażowanie cielesności. Ten konflikt najbardziej jest widoczny w stosunku do osób, postrzegających siebie przez pryzmat własnej urody, stanu zdrowia, kondycji fizycznej. Starzenie się nieuchronnie jest związane z utratą zarówno zdrowia jak i urody. Rozstrzygnięcie tego konfliktu wymaga od jednostki znajdowania przyjemności, w tych obszarach aktywności, w których ani uroda ani kondycja nie są istotne. Trzeci konflikt wymagający rozwiązania obejmuje wykraczanie poza ego versus angażowanie ego. Jego istotę stanowi proces pogodzenia się ze śmiercią, jako czymś nieuniknionym. Zdaniem Pecka nadmierny niepokój o siebie i własny los może być 48 Erikson, E.H., The life cycle completed. Extended version with new chapters on the ninth stage by Joan, M., Erickson, New York: Norton, 1998. 49 I. Stuart-Hamilton, Psychologia … op. cit., s.142. 50 R.C., Peck, Psychological development in the second half of life, [w:] B.L. Neugarten (red.), Middle Age and Aging; A Reader in Social Psychology, Chicago: University of Chicago Press. 45 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ przezwyciężony próbą zatroszczenia się o „pozostawianych” i ciągłego poprawiania otoczenia i samopoczucia osób kochanych51. Podsumowując – w psychologii okres starości określany jest jako „okres strat” lub „kryzys starości”, ze względu na straty, jakie ponosi jednostka w wielu obszarach swojej aktywności życiowej. W okresie starzenia się następuje utrata: zdrowia, sił, urody, atrakcyjności, bliskich osób, przyjaciół, pracy, prestiżu zawodowego, pozycji społecznej. Sytuację pogarsza perspektywa własnej śmierci. Jak podkreślają lekarze gerontolodzy: sytuacje krytyczne zawsze są dla człowieka źródłem ważnych wyzwań, wielu trosk i życiowych zmagań. Zmniejszenie statusu ekonomicznego skutkuje ograniczeniami w życiu codziennym, co może być źródłem poważnego dyskomfortu psychicznego. Sytuacja ta zmusza do zmiany stylu życia, skutkuje ograniczeniem kontaktów, doprowadzając tym samym do stopniowej izolacji osoby starszej w społeczeństwie. Wpływa to negatywnie na świadomość starzejącego się człowieka i jego funkcjonowanie społeczne 52. 2. POSTAWY WOBEC STAROŚCI Badacze zajmujący się związkami między procesem starzenia się a osobowością jednostki zwracają uwagę na fakt, że osobowość kształtuje się na długo przed początkiem starzenia się. Zdaniem I. Stuart-Hamiltona występuje podobieństwo między różnymi typami badań. Wszystkie one podkreślają, że osobowość jest w dużej mierze ukształtowana przed czasem, gdy pojawia się pierwszy siwy włos, i że zasadniczo ludzie starsi potrafią dostosować własną osobowość, ale zdecydowanie nie potrafią zmienić jej w sposób radykalny53. Jednym z elementów dobrej starości jest pozytywna jej ocena własna, akceptowanie przemijania czasu i umiejętność przystosowania się. Suzanne Reichard - amerykańska 51 Ibidem, s. 143. 52 H. Zielińska-Więczkowska, K. Kędziora-Kornatowska, T. Kornatowski, Starość jako wyzwanie, Gerontologia Polska, t. 16. Nr. 3., s. 131-136. 53 I. Stuart-Hamilton, Psychologia … op. cit., s. 146. 46 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ badaczka wymienia pięć postaw przystosowania wobec własnej starości lecz tylko jedna z nich jest pozytywna – nazwała ją konstruktywną54. Postawa konstruktywna (dojrzała) – najczęściej charakteryzuje osoby z dodatnim bilansem życiowym, optymistycznie i ufnie nastawione do własnej starości. Osoby z tej grupy pragną podejmować działania przynoszące korzyść innym. Chcą dzielić się własnym doświadczeniem. Najczęściej cechuje je pogodne usposobienie, lubią ludzi i chętnie się z nimi spotykają. Postawa zależności (typ bujanego fotela) – charakteryzuje osoby szukające w rodzinie czy w znajomych źródła poczucia bezpieczeństwa. Osoby te widzą w starości uwolnienie się od odpowiedzialności. Chętnie przyjmują postawy bierne, zależne od innych. Wykazują małą samodzielność w zakresie podejmowanych działań. Postawa obronna (opancerzona) – rozwijana jest przez osoby u których dominuje potrzeba niezależności i samowystarczalności. Starzenie się napawa je lękiem przed niedołęstwem, byciem zależnym od innych. Są to osoby pesymistycznie i nieufnie patrzące w przyszłość. Lęk przed starością i śmiercią maskują wzmożoną aktywnością. Postawa wrogości – charakteryzuje osoby, którym jest bardzo trudno pogodzić się z procesem starzenia się. Buntują się i jednocześnie obawiają się starości i śmierci. Za swoje niepowodzenia najczęściej obwiniają innych. Nie lubią innych ludzi i niechętnie się z nimi komunikują. Postawa wrogości skierowana na samego siebie – rozwijana najczęściej przez osoby z ujemnym bilansem życiowym. Osoby te mają poczucie żalu, zmarnowanego życia, za co obwiniają same siebie. Czują się samotne i niepotrzebne. Ich agresja jest skierowana ku nim samym. Śmierć traktują jako zakończenie swego cierpienia. Inne badania nad pomiarem typów osobowości, prowadzone przez B. Neugartena, R. Haringhursta i S. Tobina55 wśród siedemdziesięciolatków prowadzą do podobnych 54 S. Reichard, F. Livson, P.G., Peterson, Aging and Personality: A Study of 87 Older Men. New York: Wiley, 1962; za: I. Stuart-Hamilton, Psychologia … op. cit, s. 144 55 B.L. Neugarten, R.J. Havinghurst, S.S. Tobin, The measurement of life satisfaction, Journal of Gerontology, 1961, 16, s. 134-143. 47 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ wniosków. Badania nad cyklem życia jednostki były prowadzone z dwóch perspektyw teoretycznych. Pierwsza z nich ukazywała cykl życia z perspektywy znaczących wydarzeń, takich jak małżeństwo, rodzicielstwo, przejście na emeryturę, które prowadzą do przewartościowań w życiu jednostki, do zmiany koncepcji samego siebie i przyjmowania nowej tożsamości. Druga perspektywa ukazywała proces starzenia się jako adaptację do zmian biologicznych i społecznych. Przeprowadzone badania wskazują na kluczową rolę osobowości jednostek w przebiegu procesów adaptacyjnych. Podsumowaniem jest sformułowanie wniosku o istnieniu związku między stylem starzenia się a wcześniej ukształtowaną osobowością. W wyniku badań wyodrębniono osiem trwałych typów starzenia się, powiązanych z typami osobowości56: I. Typ osobowości bierno-zależnej – rozwija dwa typy starzenia się: 1. Apatyczny – następuje wycofywanie się, jeśli to tylko możliwe z kontaktów z innymi ludźmi oraz ograniczenie aktywności do zaspokajania własnych potrzeb. 2. Szukający wsparcia – dominuje potrzeba kontaktu z jedną, dwiema osobami, u których szuka wsparcia, pozostając w relacji zależności. II. Typ osobowości zintegrowanej – demonstrujący takie cechy, jak: otwartość na bodźce zewnętrzne, plastyczność, akceptacja siebie, kontrola własnych emocji, zadowolenie z życia – rozwija trzy typy starzenia się: 3. Reorganizator – zastępowanie utraconych ról i kontaktów innymi, podejmowanie nowych aktywności życiowych 4. Skoncentrowany – koncentracja na wąskiej dziedzinie, wysoko nagradzanej aktywności. 5. Oderwany – świadoma negacja wielu obowiązków. III. Typ osobowości atakująco-obronnej – rozwija dwa typy starzenia się: 6. Zachowawczy – przekonanie, że można chwilowo zastopować proces starzenia się poprzez utrzymywanie wysokiego poziomu aktywności. 7. Ograniczający – dominacja poczucia straty wywołanej procesami starzenia się. IV. Typ osobowości zdezorganizowanych – jednostki, które nie mogą być zaklasyfikowane jako normalnie funkcjonujące, ze względu na występowanie poważnych schorzeń zdrowotnych, typu demencja. 56 Middle Age and Aging,(red.) B.L. Neugarten, Chicago University Press, Chicago 1968. 48 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ W badaniach nad rekonstrukcją postaw wobec starości najczęściej wykorzystywane są następujące zmienne: kontakty towarzyskie i rodzinne, akceptacja starości, stosunek do młodzieży, zainteresowania i aktywność, oczekiwanie lub odrzucanie wsparcia, stosunek do śmierci, bilans życiowy, zależność, ocena przejścia na emeryturę, przyzwyczajenia i nawyki, skrytość, wrogość. Psychologia społeczna i socjologia podejmują problematykę relacji osób starszych z innymi. Stawiają pytania o sposób interakcji wybierany przez starszych. Dwie, najczęściej przytaczane teorie z zakresu psychologii społecznej – wyłączania się i aktywności – w odmienny sposób przedstawiają procesy starzenia się. 2.2. TEORIA WYŁĄCZANIA SIĘ Teoria wyłączania się powstawała w latach 1955-1962, kiedy E. Cumming i W. Henry57 – amerykańscy psychologowie społeczni realizowali program badawczy nad interakcjami społecznymi i samopoczuciem ludzi starszych. W teorii tej bardzo widoczny jest wpływ strukturalizmu funkcjonalnego. Termin wycofanie się odnosi się do nieuniknionego procesu wyłączania się ludzi z starszych z dotychczas pełnionych ról. Teoria ta bada proces starzenia się z perspektywy systemu społecznego. Analizuje zachowania i postawy ludzi starszych jako odpowiedź na potrzeby i wymagania stawiane im przez społeczeństwo. Osoby starsze, poddane pełnej socjalizacji, uznają swoją gotowość do wycofania się z życia społecznego. Teoria ta zakłada, że wraz z procesem starzenia się następuje osłabienie kontaktu ze światem zewnętrznym. Wraz z wiekiem zmniejsza się stopień i różnorodność interakcji, a zmianom tym towarzyszą zmiany percepcji świata społecznego, co oznacza, że kontakty społeczne zawężają się wraz z wiekiem. Zmniejsza się zakres zainteresowania życiem społecznym oraz następuje wzrost zainteresowania samym sobą. W miejsce troski o innych, pojawia się obojętność. Zdaniem Cumminga i Henry’ego stopniowe wycofywanie się z dotychczas pełnionych ról i osłabianie więzi emocjonalnych ze światem zewnętrznym 57 E. Cumming ,W. Henry, Growing old; the process of disengagement. New York, Basic Books Inc., 1961 , J. Rembowski, Psychologiczne problemy starzenia się człowieka, PWN, Warszawa; Poznań 1984., s. 34-35. 49 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ 50 sprzyja procesowi starzenia się, gdyż jest wynikiem słabnięcia sił życiowych człowieka. Proces wycofywania się osób starszych jest funkcjonalny zarówno dla społeczeństwa, jak i jednostki. Społeczeństwu umożliwia stworzenie miejsca dla ludzi młodych, zaś ludziom starszym – przygotowanie się do śmierci. Proces wycofywania się Cumming i Henry uznali za racjonalny i przyjęli, że inicjowany jest przez same osoby starsze, a wspierany i nasilany przez konwencje społeczne. Wygląda to tak, jakby osoby starsze przygotowywały się na śmierć przez zrywanie więzi ze światem fizycznym58. Zdaniem Stuart-Hamiltona teoria ta wpisuje się w nurt milcząco przyzwalający na traktowanie starości jako okresu wyczekiwania na śmierć, i może być krytykowana za przedstawienie biernego oczekiwania na „srogiego żniwiarza” jako dobrego wzorca zachowania się dla osób starszych59. Z perspektywy socjologicznej teorii wymiany P. Blau’a i G. Homansa60 wycofywanie się osób starszych z interakcji społecznych może być wyjaśniane jako kalkulacja zysków i strat. Teorię wymiany w wyjaśnieniu zachowań ludzi starszych wykorzystał J.J. Dowd 61 . Jego zdaniem, ograniczanie interakcji społecznych przez ludzi starszych jest zdeterminowane ich coraz bardziej ograniczonymi zasobami, tj. zdrowiem, dochodami, wykształceniem. Kontynuowanie interakcji z młodymi staje się coraz bardziej kosztowne. Tylko ci, którzy posiadają wystarczające zasoby utrzymują relacje społeczne na niezmienionym poziomie. 58 I. Stuart-Hamilton, Psychologia … op. cit. s.159. 59 Ibidem, s. 159. 60 Teoria wymiany wyłoniła się jako odrębna perspektywa w socjologii na początku lat sześćdziesiątych. G.C. Homans, P.M. Blau, J.S. Coleman, R.M. Emerson, zaczęli w badaniach nad światem społecznym wykorzystywać idee zaczerpnięte z utylitarystycznej ekonomii i behawioryzmu psychologicznego. Podstawą porządku społecznego stała się wymiana dóbr między aktorami, którzy w swoich stosunkach z innymi kierują się potrzebą uzyskania nagród czy korzyści. [za:] J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, PWN, Warszawa 2004, s. 301. 61 J.J. Dowd, Aging as exchange: A preface to theory, Journal of Gerontology, 1975, vol. 30, s. 584-594. Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ 2.3. TEORIA AKTYWNOŚCI Zupełnie inny wzorzec zachowań ludzi starszych przedstawiają badacze reprezentujący nurt określany jako teoria aktywności. Teoria ta przyjmuje spojrzenie charakterystyczne dla symbolicznego interakcjonizmu. Kładzie nacisk na społeczną interakcję i jej wpływ na rozwój koncepcji samego siebie u osoby starszej62. Teoria aktywności zakłada, że postrzeganie samych siebie przez ludzi starszych jest w dużej mierze zdeterminowane pełnionymi przez nich rolami społecznymi. Role te wraz z procesem starzenia się ulegają licznym zmianom. Chcąc utrzymać pozytywny obraz samego siebie, osoba starsza powinna – wraz z utratą jednych ról – poszukiwać i angażować się w inne. Zaprzestanie aktywności zawodowej powinno być uzupełnione zajęciami zastępczymi. Optymalny sposób przeżywania starości to utrzymywanie obecności w życiu społecznym i więzi z innymi. Teoria ta także jest poddawana krytyce. W swojej skrajnej postaci teoria aktywności jest równie nieatrakcyjna jak pogląd, który stara się zwalczyć. Obraz hordy pracowników socjalnych przymuszających ludzi starszych do interakcji z innymi „dla ich własnego dobra”, do obowiązkowego uczestnictwa w turnieju gry w wista itd. nie należy do zachęcających. Nowoczesny konsensus polega na założeniu, że teorie wyłączania i aktywności opisują optymalne strategie dla pewnych, ale nie dla wszystkich osób starszych, a która z nich jest lepsza, zależy od szeregu czynników, takich jak warunki finansowe (np. czy osobę stać na aktywny styl życia), zdrowie (np. czy osoba ma jeszcze wystarczająco dużo sił) i typ osobowości (np. introwertycy mogą nie znosić aktywnego stylu życia)63. 62 Ibidem, s. 262. 63 I.Stuart-Hamilton, Psychologia…, op. cit., s. 159 51 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ 2.4. STRATEGIA SELEKTYWNEJ OPTYMALIZACJI POŁĄCZONEJ Z KOMPENSACJĄ Strategia dobrego starzenia się zaproponowana przez psychologów Margaret Baltes i Paula Baltesa rozpatruje rozwój w kategoriach łącznego występowania zysków i strat. Rozwój to zmiany związane z wiekiem, ale nie polegające na postępie, lecz na maksymalizacji zysków i minimalizacji strat. Strategia ta nosi nazwę selektywnej optymalizacji połączonej z kompensacją. Określenie „selektywna” oznacza, że ludzie zmniejszają liczbę i zakres stawianych sobie celów. Optymalizacja odnosi się do tego, że ludzie ćwiczą się lub szkolą w dziedzinach, które są dla nich najważniejsze. Kompensacja oznacza, że ludzie używają alternatywnych sposobów radzenia sobie ze stratami, na przykład wybierając środowiska przyjazne dla starszego wieku64. We współczesnych społeczeństwach bardzo ceniących młodość, wiele przekonań dotyczących ludzi starszych funkcjonuje bardziej na zasadzie mitów niż jako empirycznie potwierdzone dane. Rolą doradców czy konsultantów jest wskazanie na te obszary, w których ludzie starsi mogą korzystać z pozostałych im zdolności i zysków, przy jednoczesnej minimalizacji strat. Odnosząc tę teorię do wyjaśnienia zachowań na rynku pracy osób starszych, przyczyny braku aktywności zawodowej można tłumaczyć zaburzeniami w wizji tej aktywności. Osoby te widzą w podjęciu pracy więcej zagrożeń niż korzyści. Rozumowanie takie może stanowić podstawowy punkt odniesienia dla dalszego postępowania związanego z udzielaniem pomocy. 64 P.G. Zimbardo, Psychologia…, op.cit., s. 213. 52 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ 3. PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY STARZENIA SIĘ W BADANIACH 3.2. AUTOIDENTYFIKACJE ZWIĄZANE Z WIEKIEM Wyróżnienie określonych etapów życia człowieka jest ściśle uwarunkowane rytmem biologicznym. Jednak granice między młodością, dojrzałością i starością są także uwarunkowane kulturowo. Pytania dotyczące wyobrażeń Polaków co do czasu trwania poszczególnych faz w życiu jednostki, atoidentyfikacji w tym zakresie, samopoczucia fizycznego i duchowego oraz postrzegania przyszłości, zostały zadane Polakom w badaniu Między młodością a starością , przeprowadzonym w 2007 roku przez CBOS. W wyobrażeniu współczesnych Polaków młodość kończy się po przekroczeniu 35 roku życia. Od tego momentu zaczyna się okres dojrzałości, który trwa do 62 roku życia. Po tym okresie zaczyna się starość. Postrzeganie granic etapów życia zależy od wieku badanych. Osoby młodsze mają tendencję do zaniżania, natomiast osoby starsze do zawyżania granic. Tabela 7. Społeczne postrzeganie granic młodości, dojrzałości i starości Wiek respondentów Kiedy, Pana(i) zdaniem, mniej więcej w jakim wieku Kończy się młodość i zaczyna wiek Kończy się wiek dojrzały i zaczyna dojrzały? się starość? 18 -23 30,70 57,28 24-29 33,37 59,60 30-34 35,58 62,34 35-39 34,81 62,07 40-44 36,13 60,48 45-49 36,69 62,02 50-54 36,83 63,26 55-59 38,37 62,79 60-64 36,69 62,92 53 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ 65-69 32,82 62,19 70 - więcej 37,66 65,20 ogółem 35,24 61,63 Źródło: Między młodością a starością, CBOS, BS/22/2007, Warszawa 2007, s. 2. Z odpowiedzi na pytanie o związane z wiekiem autoidentyfikacje wynika, że większość badanych w wieku 50-59 lat zalicza się do osób w średnim wieku. Natomiast ankietowani w wieku 60-64 lata – osoby, które przekroczyły społeczny próg starości – niemal równie często uważają się za osoby w średnim wieku jak i za osoby starsze. Dopiero po przekroczeniu 64 roku życia większość badanych określa siebie jako ludzi starszych. Tabela 8. Atoidentyfikacje związane z wiekiem osób w wieku 50+ Wiek Czy biorąc pod uwagę swój wiek uważa się Pan(i) raczej za osobę młodą, w średnim respondentów wieku czy też określił(a)by się Pan(i) jako starszy pan/starsza pani? Określił(a)bym się jako: Młody człowiek Osoba w średnim Starszy pan Trudno powiedzieć wieku Starsza pani W procentach 50-54 9 84 7 0 55-59 3 69 26 2 60-64 0 49 46 5 65-69 0 24 74 2 70- więcej 0 7 21 1 Źródło: Opracowanie własne: Między młodością a starością, CBOS, BS/22/2007, Warszawa 2007, s. 4. Autoidentyfikacje związane z wiekiem zależą nie tylko od przeżytych lat, ale także od płci, stanu majątkowego, pozycji zawodowej, wykształcenia. Kobiety częściej niż mężczyźni uważają się za osoby starsze (24% wobec 18%), nieco rzadziej określają się jako 54 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ osoby młode (41% wobec 44%). Również respondenci będący w trudniejszej sytuacji życiowej częściej uznają się za osoby starsze, a znajdujący się w lepszym położeniu społecznym – na ogół częściej za osoby młode65. 3.3. SAMOPOCZUCIE FIZYCZNE I DUCHOWE Wyniki omawianego badania pokazują, że samopoczucie duchowe Polaków jest lepsze od fizycznego. Wśród osób w przedziale wiekowym 50-54 lata różnica pomiędzy tymi, którzy deklarują, że czują się młodo, a tymi, którzy czują się staro jest największa. Dla samopoczucia fizycznego wynosi 37%, natomiast dla samopoczucia duchowego, aż 57%. Przewaga czujących się młodo nad czującymi się staro utrzymuje się w przypadku samopoczucia fizycznego do 64 roku życia, natomiast w przypadku samopoczucia duchowego – do 69 roku życia. Tabela 9. Samopoczucie fizyczne i duchowe osób w wieku 50+ Wiek Czy biorąc pod uwagę swoje samopoczucie fizyczne/duchowe raczej czuje się Pan(i) młodo, respondentów czy też raczej czuje się Pan(i) staro Samopoczucie fizyczne Samopoczucie duchowe Raczej Czasem Raczej Wskaźnik Raczej Czasem Raczej Wskaźnik czuję czuję czuję samopoczucia* czuję czuję czuję samopoczucia się się się się się się młodo młodo, staro młodo młodo, staro czasem czasem staro staro W procentach 50-54 53 31 16 +37 63 30 6 +57 55-59 48 32 18 +30 60 27 12 +48 65 Między młodością a starością, CBOS, BS/22/2007, Warszawa 2007, S.5 55 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ 60-64 28 50 18 +10 49 36 11 +38 65-69 15 40 43 -28 33 41 26 +7 70- więcej 14 26 59 -45 24 32 43 -19 *jest to różnica między odsetkiem ankietowanych, którzy deklarują, że czują się młodo, a odsetkiem deklarujących, że czują się staro. Znak plus oznacza przewagę czujących się młodo, znak minus – przewagę czujących się staro. W tabeli pominięto odpowiedzi „trudno powiedzieć” Źródło: Między młodością a starością, CBOS, BS/22/2007, Warszawa 2007, s. 7. 3.4. POSTRZEGANIE PRZYSZŁOŚCI We współczesnych czasach, dominacji młodości, ludzie niechętnie określają siebie jako starych. Świadczą o tym wyniki badań, które pokazują, że 84% osób pomiędzy 50 a 54 rokiem życia określa siebie jako ludzi w średnim wieku. Tak samo mówi o sobie 69% w wieku 55-59 lat. Aż 49% osób w wieku 60-64 nadal określa siebie jako ludzi w średnim wieku, a nie jako osoby starsze mimo, że ta sama grupa wiekowa wyznaczyła 62,92 lata jako wiek w którym kończy się wiek dojrzały i zaczyna starość. Badani mogą więc deklarować, że czują się młodzi, ponieważ uważają, że symptomów starzenia się nie powinni ujawniać66. W pytaniu o samopoczucie fizyczne, niemal połowa osób w wieku 60-64 lata odpowiedziała, że czasami czuje się młodo, a czasami staro. Natomiast duchem czuje się młodo 50% osób w tym wieku. Osoby czujące się młodo duchem powinny być optymistycznie nastawione do przyszłości i wiązać z nią jeszcze jakieś nadzieje. Także w rozwiązywaniu kryzysów stojących przed jednostką w tym okresie, sposób w jaki patrzy się w przyszłość ma decydujące znaczenie. Stąd interesujące są wyniki odpowiedzi na pytanie, które nie nawiązuje do pojęć młodości czy starości, lecz jest pytaniem o nadzieję. Analiza udzielonych odpowiedzi pozwala zbadać czy osoby w wieku 50+ żyją przyszłością, czy też raczej tym, co minione. 66 Między młodością a starością, CBOS, BS/22/2007, Warszawa 2007, s. 8. 56 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ Tabela 10. Poziom nadziei u osób w wieku 45+ Wiek Z którą z poniższych opinii Pan(i) się zgadza? respondentów W moim życiu jeszcze To, co w życiu Trudno Wskaźnik wiele dobrego może się najlepsze, mam już za powiedzieć poziomu zdarzyć sobą nadziei* W procentach 45-49 81 10 9 +71 50-54 66 32 2 +34 55-59 51 42 7 +9 60-64 35 53 12 -18 65-69 20 75 5 -55 70 - więcej 13 80 7 -67 *Jest to różnica między odsetkiem osób przekonanych, że w ich życiu jeszcze wiele dobrego może się zdarzyć, a odsetkiem tych, które twierdzą, że to, co najlepsze, mają już raczej za sobą. Znak plus oznacza przewagę osób mających nadzieję na przyszłość, a znak minus – przewagę pozbawionych takiej nadziei Źródło: Między młodością a starością, CBOS, BS/22/2007, Warszawa 2007, s. 9. Okazuje się, że po 50 roku życia nadziei na przyszłość zaczyna gwałtownie ubywać. 81% badanych w wieku 45-49 lat twierdziło, że w ich życiu jeszcze wiele dobrego może się zdarzyć, natomiast tego samego zdania było 51 % w wieku 50-54, i tylko 35% w wieku 60-64 lat. Pomimo, że 50% osób w przedziale wiekowym 60-64 lata deklaruje, że duchowo czuje się młodo, to 53% w tym samym przedziale uważa, że to, co najlepsze mają już za sobą. Należy zauważyć, że mogą to być nie te same osoby. Po 65 roku życia większość badanych odczuwa brak nadziei na przyszłość. Wyniki polskich badań potwierdzają również badania C. Ryff. Badaczka pytała osoby młode, w średniej i późnej dorosłości o ocenę swojego przeszłego, teraźniejszego i przyszłego „ja” oraz o swoje samopoczucie. Osoby młode i w średnim wieku deklarowali, że byli lepsi od swoich przeszłych „ja”, a w przyszłości planowali stać się jeszcze lepsi. Starsi 57 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ uczestnicy z kolei postrzegali to, co dobre, już za sobą, jako coś minionego, spodziewając się, że następny dzień przyniesie im już tylko pogorszenie67. Przedstawione wyniki badań malują dość ponury obraz wyobrażeń, jakie mają o sobie samych ludzie starsi. Odnosząc te wyniki do projektowania działań aktywizujących zawodowo osoby, należy zbadać na ile stabilne są te opinie oraz jakie czynniki mogą ewentualnie może wpłynąć na ich zmianę. Badacze X.Guo, J. Erbert, L. Szuchman wykazali, że zapoznanie uczestników badań z pozytywnymi doniesieniami o starości może polepszyć ich sądy na temat zdolności ludzi starszych68. Podobnie Stuart-Hamilton odkrył, że zmiana pięciu pytań na początku kwestionariusza badającego postawy z neutralnych na negatywne, wywołała negatywne oceny ludzi starszych w kolejnych badaniach69. Wyniki przedstawionych badan wskazują na łatwość z jaką można manipulować opiniami. 3.5. ZACHOWANIA NA RYNKU PRACY OSÓB W WIEKU OKOŁOEMERYTALNYM – W BADANIACH Dla procesów wspierania aktywnego starzenia się oraz podejmowania działań aktywizujących zawodowo, bardzo ważna jest wiedza dotycząca wieku, w jakim Polacy decydują się przejść na emeryturę. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez GUS Przejście z pracy na emeryturę najwyższy jest udział osób przechodzących na emeryturę w wieku 55-59 lat (46,6%). W wieku 60-64 lat przeszło na emeryturę nieco ponad 25%, oraz niecałe 9% - w wieku 65-69 lat70. Wśród mężczyzn najwyższy odsetek (35,8%) rozpoczynających pobieranie emerytury 67 C.D., Ryff, Possible selves in adulthood and old age: A tale of shifting horizons, Psychology and Aging, vol.6. 1991, s. 286-295. 68 X.Guo, J.T. Erber, L.T. Szuchman, Age and forgetfulness: Can stereotypes be modified? Educational Gerontology, vol. 25, 1999, s. 457-466. 69 I. Stuart-Hamilton, Attitudes to aging questionnaires: Some evidence for potential bias in their design, Educational Gerontology, vol. 26, 2000, s.1-11. 70 Przejście z pracy na emeryturę, Informacje i Opracowania Statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007, s. 37. 58 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ wystąpił w wieku – 60-64 lat, natomiast najwięcej kobiet (58,1%) rozpoczęło okres emerytalny w wieku 55-59 lat. Biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania, zarówno w miastach (48,6%), jak i na wsi (42,7%), najczęściej przechodzono na emeryturę w wieku 55-59 lat71. AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA OSÓB POBIERAJĄCYCH EMERYTURĘ Jak wynika z badań GUS osoby pobierające świadczenia emerytalne, to głównie osoby bierne zawodowo – 85,7%, pracujący stanowią 13,6%. Tabela 11. Osoby pobierające emeryturę według aktywności zawodowej i wieku Wyszczególnienie Razem W wieku 50-54 55-59 60-64 65-69 W tysiącach Ogółem 2725 75 691 814 1145 Pracujący 372 31 108 100 132 Bezrobotni 17 7 5 576 709 Bierni zawodowo 2336 42 1010 Źródło: Przejście z pracy na emeryturę, Informacje i opracowania statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007, s.37. Pracujący emeryci, to w większości kobiety – 53,0% ogółu, oraz mieszkańcy miast – 59,1%. Ponad 1/3 z nich jest w wieku 65-69 lat72. Wyniki badań dotyczące zachowań na rynku pracy osób łączących pobieranie emerytury z pracą zawodową pokazują, że osoby te w związku z pobieraniem emerytury, w większości (66, 1%) nie zmniejszyły swojego wymiaru czasu pracy. Zachowania takie 71 Przejście z pracy na emeryturę, …, op. cit. s. 37. 72 Ibidem, s. 46. 59 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ częściej odnoszą się do mężczyzn – 72,4%, niż do kobiet – 60,6%. Wytłumaczenia zapewne należy szukać w pełnieniu przez kobiety różnych ról w rodzinie. Kobiety po przejściu na emeryturę, nawet te nadal pracujące, są bardzo aktywne w pracy w rodzinie. Dlatego też częściej niż mężczyźni, zmniejszają wymiar pracy dodatkowej. Wśród mężczyzn – emerytów pracujących zawodowo, dominują osoby z wyższym wykształceniem – 30,5%, natomiast wśród kobiet – z wykształceniem podstawowym lub niższym. Biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania pracujących emerytów, wyraźna jest dominacja osób z wykształceniem wyższym w miastach (40,5%), natomiast na wsi – z wykształceniem podstawowym lub niższym (58,3%)73. Osoby pobierające emeryturę i jednocześnie pracujące, zapytane o przyczynę decyzji co do kontynuowania pracy zarobkowej, w 70% wskazały problemy finansowe. Co drugi pracujący i pobierający emeryturę czyni tak z konieczności zapewnienia rodzinie dodatkowych dochodów. Tylko dla 6,5% pytanych przyczyną była chęć wypracowania wyższego świadczenia emerytalnego. W udzielanych odpowiedziach nie występowały różnice między odpowiedziami kobiet i mężczyzn Różnice dotyczyły mieszkańców wsi i miast. W miastach niemal 80% pracujących emerytów łączy emeryturę z pracą zarobkową ze względów finansowych, natomiast na wsi – 55%. Zauważalna była zależność między wiekiem a przyczyną podejmowania pracy na emeryturze. Im starsi byli respondenci, tym mniejsze znaczenie miały przyczyny finansowe, a większe – pozafinansowe – np. pozostanie aktywnym zawodowo74. Jak wcześniej wspomniano, większość emerytów stanowią osoby bierne zawodowo. Ponad 43% z nich jest w wieku 65-69 lat. Zdecydowana większość to kobiety (ponad 67%), oraz mieszkańcy miast (ponad 69%)75. 73 Przejście z pracy na emeryturę, …, op. cit. s. 47. 74 Ibidem, s. 48. 75 Ibidem, s. 48. 60 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ Tabela 12. Emeryci bierni zawodowo według wieku, płci i miejsca zamieszkania Wyszczególnienie Razem W wieku 50-54 55-59 60-64 65-69 W tysiącach Ogółem 2336 42 576 709 1010 Mężczyźni 769 17 63 242 448 Kobiety 1569 25 513 468 562 Miasta 1616 33 438 484 662 Wieś 720 9 138 226 347 Źródło: Przejście z pracy na emeryturę, Informacje i opracowania statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007, s. 48. Przy podejmowaniu decyzji o przejściu na emeryturę, bez względu na płeć respondentów czy miejsce zamieszkania, dominowały trzy przyczyny: osiągnięcie ustawowego wieku emerytalnego, korzystne warunki finansowe, zagrożenie utratą pracy. W następnej kolejności występowały: stan zdrowia lub niezdolność do pracy, powody osobiste lub rodzinne, niekorzystne warunki pracy76. Osoby bierne zawodowo, które po zaprzestaniu pracy przeszły na emeryturę, jako główną przyczynę takiej decyzji podały osiągnięcie ustawowego wieku emerytalnego 48,8%. Jako drugą przyczynę w 16% wskazano korzystne warunku finansowe, 14,4% zdecydowało się na przejście na emeryturę ze względu na zagrożenie utratą pracy. 76 Przejście z pracy na emeryturę…, op. cit., s . 49. 61 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ PLANY ZWIĄZANE Z WIEKIEM ZAPRZESTANIA AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ Jak wielokrotnie, wcześniej wskazywano, współczesne społeczeństwa charakteryzuje kult młodości, aktywności. Polacy czują się młodo zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Interesujące jest zatem zbadanie ich postaw wobec zaprzestania aktywności zawodowej. Dla badań nad programami aktywizującymi zawodowo osoby w wieku 50+, duże znaczenie ma rozpoznanie zamiarów ludzi, odnośnie ich pozostania bądź wycofania się z rynku pracy. Czy mamy do czynienia z osobami, które jak najszybciej chcą wyjść z rynku pracy, czy też przeciwnie, z osobami, które jeszcze długo chcą na nim pozostać? Z badań przeprowadzonych przez GUS wynika, że niemal co trzecia badana osoba planuje pracować tak długo, jak to będzie możliwe. Jedynie 8,6% badanych deklarowało ukończenie pracy przed 60 rokiem życia. 13,2% nie potrafiło określić swoich zamiarów77. Tabela 13. Ludność według planów związanych z wiekiem zaprzestania aktywności zawodowej oraz płci i miejsca zamieszkania Wyszczególnienie Ogółem Z tego wg planów związanych z wiekiem zaprzestania aktywności zawodowej Wskazanie Nie mam Nie mam Nie mam Planuję Nie wieku konkretnych konkretnych konkretnych pracować mam planów, ale planów, ale planów, ale tak długo, zdania nastąpi to nastąpi to nastąpi to w jak przed między 60 a 65 roku będzie to ukończeniem 64 rokiem życia, lub możliwe 60 roku życia życia później W tysiącach Ogółem 3369 712 288 411 406 1106 446 Mężczyźni 1965 376 70 221 368 654 276 Kobiety 1404 336 218 190 38 452 170 77 Ibidem, s. 70. 62 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ Miasta 2210 482 198 282 267 699 282 wieś 1159 230 90 129 139 407 164 Źródło: Przejście z pracy na emeryturę, Informacje i opracowania statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007, s. 70. Porównując plany dotyczące dalszej aktywności zawodowej kobiet i mężczyzn, największe różnice są widoczne w przypadku dwóch odpowiedzi: nie mam konkretnych planów, ale nastąpi to przed ukończeniem 60 roku życia, oraz – nie mam konkretnych planów, ale nastąpi to w 65 roku życia, lub później. Wśród mężczyzn nie ma konkretnych planów, ale zamierza zaprzestać aktywność zawodową przed 60 rokiem życia – 3,6%, a wśród kobiet – 15,5%. W 65 roku życia lub później zamierza przejść na emeryturę 2,7% kobiet i 18,7% mężczyzn. Różnice te są ściśle związane z funkcjonującymi w Polsce zasadami przechodzenia na emeryturę. Interesujące jest także zestawienie planów dotyczących zaprzestania aktywności zawodowej z wiekiem badanych. Tabela 14. Ludność według planów związanych z wiekiem zaprzestania aktywności zawodowej i wieku Wyszczególnienie Ogółem Z tego wg planów związanych z wiekiem zaprzestania aktywności zawodowej Wskazanie Nie mam Nie mam Nie mam Planuję Nie wieku konkretnych konkretnych konkretnych pracować mam planów, ale planów, ale planów, ale tak długo, zdania nastąpi to nastąpi to nastąpi to w jak będzie przed między 60 a 65 roku życia, to możliwe ukończeniem 64 rokiem lub później 60 roku życia życia W tysiącach Ogółem 3369 712 288 411 406 1106 466 50-54 lata 1899 436 215 266 216 518 248 55-59 979 215 74 133 131 301 125 60-64 303 49 - 13 52 145 44 63 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ 65-69 lat 192 13 - - 7 143 29 Źródło: Przejście z pracy na emeryturę, Informacje i opracowania statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007, s. 71. Analizując wyniki badania można zauważyć, że osoby w dwóch grupach wiekowych: 60-64 oraz 65-69 zdecydowanie rzadziej niż pozostałe wskazują wiek, w którym planują zakończyć aktywność zawodową. Interesujące wyniki daje analiza ze względu na wiek deklaracji „Planuję pracować tak długo, jak to będzie możliwe”. Wraz z wiekiem badanych wzrasta udział składających takie deklaracje. W grupach wiekowych: 50-54 lat i 55-59 lat, niemal co trzecia osoba deklaruje chęć pracy tak długo, jak to będzie możliwe, wyniki wynoszą odpowiednio 27% i 30, 7%. W wieku 60-64 lat, twierdzi tak co druga osoba –47,8%. Natomiast wśród osób w wieku 65-69 lat aż ¾ (74,4%) planuje pracować tak długo, jak to będzie możliwe. 4 . SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA STARZENIA SIĘ Próby zrozumienia kondycji i zasad funkcjonowania współczesnych społeczeństw, podejmowane przez socjologów, polityków czy ekonomistów, doprowadziły do rozbudowania nomenklatury, której bogactwo odzwierciedla odmienność perspektyw badawczych różnych dziedzin nauki. Współczesne społeczeństwa najczęściej są określane jako społeczeństwa: postindustrialne, ponowoczesne, techniczne, wiedzy, informacyjne czy nawet społeczeństwa ryzyka. Wielość tych pojęć sprzyja przede wszystkim uchwyceniu i zdefiniowaniu cech konstytutywnych, które czynią obecne społeczeństwa odmiennymi od wcześniejszych. Wymienione pojęcia nie są synonimami. Różnice występujące między nimi wynikają z odmiennego rozłożenia akcentów na różne obszary ludzkiej aktywności. W socjologii tradycyjnej najczęściej spotykanymi określeniami definiującymi współczesne społeczeństwa są: postindustrializm, postmodernizm czy postnowoczesność. Czym różnią się obecne społeczeństwa od poprzednich? Zdaniem Ulricha Becka – 64 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ współczesne społeczeństwa, to społeczeństwa ryzyka78. U. Beck rozróżnia cztery rodzaje ryzyka: ryzyko ekologiczne – spowodowane efektem cieplarnianym; ryzyko związane ze zdrowiem – związane ze spożywaniem żywności genetycznie modyfikowanej, chorobami alergicznymi, nowotworowymi; ryzyko ekonomiczne – spadek bezpieczeństwa pracy; ryzyko społeczne – wzrastająca liczba przestępstw, rozpad współczesnej rodziny79. B. Barber formułuje tezę o nowym etosie kulturowym – etosie infantylizmu. Etos infantylizmu opanował nie tylko popkulturę – dogmatyczne osądy, postrzeganie świata w kolorach czarnym i białym w sferze polityki i religii zajęły miejsce zniuansowanej złożoności, będącej cechą moralności ludzi dorosłych. Dorosłym tymczasem zaszczepia się cechy wiecznej dziecięcości, pogrążają się w infantylizmie, nie zaznając przyjemności, oraz w indolencji pozbawionej niewinności80. Z kolei Robert J. Samuelson pisze: Żyjemy w epoce, w której ludzie coraz mniej chcą się zachowywać zgodnie ze swoim wiekiem. Młodzi (albo wielu z nich) pragną być starsi, starsi (albo wielu z nich) pragną być młodsi. Zniszczyliśmy stopniowo tradycyjne etapy cyklu życia, skracając dzieciństwo, po którym nastąpiło kilka bliżej nieokreślonych stadiów przejściowych. Lata młodzieńcze […] zaczynają się przed okresem dojrzewania i dla niektórych trwają do końca życia […] wypieranie się własnego wieku jest zjawiskiem powszechnym81. We współczesnych społeczeństwach „kultu młodości” nie ma miejsc na starość. Nikt nie chce być stary i nie chce być postrzegany jako stary. Jednak naturalny, związany z procesem starzenia się wzrost dolegliwości fizycznopsychicznych często sytuuje ludzi starszych na gorszych pozycjach społecznych. Coraz bardziej także staje się widoczna ich odmienność w stosunku do ludzi młodych, niemal we wszystkich obszarach życia społecznego. Osoby dotychczas aktywne zawodowo stają się zawodowo bierne, producenci – dawcy przemieniają się w biorących. W rodzinie – do niedawna żywiciele, opiekunowie i wychowawcy swych dzieci, obdarzeni autorytetem, sami 78 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka, w drodze do innej nowoczesności, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2002. 79 Ibidem, s. 238. 80 B. R. Barber, Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosłych i połyka obywateli, Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2008, s. 14-15. 81 R. J. Samuelson, Adventures in Agelessness, Newseek, 3 listopada, 2003, za: B. Barber, Skonsumowani…, op.cit., s. 12-13. 65 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ zaczynają potrzebować pomoc i opieki, tracąc wiele na znaczeniu. Następuje więc swoiste odwrócenie ról dojrzewania i 82 . Czasami okresy starzenia się i starości są porównywane do okresów wczesnej dorosłości. Wskazuje się na podobieństwa wynikające z gwałtownych przemian biologicznych, zachodzących w organizmie jednostki oraz przemian społecznych, związanych z porzucaniem jednych ról oraz koniecznością akceptacji nowych. Zarówno w okresie dojrzewania, jak i starzenia się jednostka musi nauczyć się funkcjonować, w tym okresie burzliwych zmian. Dlatego też szuka wzorców postępowania. We współczesnych społeczeństwach trudno znaleźć wzór starzenia się. Sięgając głębiej, w religii chrześcijańskiej nie ma wzorców człowiek starego. O ile kultury tradycyjne, jak chińska lub hinduska, ukształtowały specyficzne wzorce człowieka starego, określając jego cechy duchowe, zachowania, formy zamieszkania, stosunki rodzinne, ćwiczenia duchowe, mające zapewnić osiągnięcie odpowiedniego dystansu do świat i łagodne przejście do wieczności. W chrześcijaństwie nie ma czegoś podobnego […] Chrześcijanin zorientowany na zmartwychwstanie widzi swój wiek starczy nie jako centralny i niemal święty stan, a tym bardziej jako ostatni etap swojego życia, lecz jako etap przemiany wiodącej ku pełnemu zjednoczeniu z Bogiem83. Analiza postaw i zachowań osób w wieku 50+ na rynku pracy powinna uwzględniać zewnętrzne siły oddziałujące na ich wyobrażenia o samych sobie. Przykłady gorszego traktowania ludzi starszych podawane przez ekspertów i uczestników lokalnych dyskusji mają cechy dyskryminacji. Można powiedzieć, że starzenie się i starość są fazami w życiu każdej jednostki, które charakteryzują się określonymi cechami – zarówno natury biologicznej jak i społeczno-kulturowej – prawie zawsze prowadzącymi do mniejszej lub większej marginalizacji. Zdaniem B. Szatur-Jaworskiej przykłady dyskryminacji i gorszego traktowania ludzi starszych pozwalają na stworzenie listy zjawisk, które można uznać z źródła dyskryminacji. Są to: • Negatywne stereotypy dotyczące starości; • Kult młodości w polskim społeczeństwie; 82 J. Piotrowski, Miejsce człowieka starego w rodzinie i społeczeństwie, PWN, Warszawa 1973, s. 25. 83 I. Stuart-Hamilton, Psychologia…, op.sit., s .119. 66 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ • Kryzys etyczny w przypadku zawodów zaufania społecznego (np. w zawodach medycznych); • Brak rzetelnej wiedzy o starości wśród pracodawców, decydentów i wśród osób świadczących różnorodne usługi osobom starszym; • Bezrobocie nasilające konkurencję na rynku pracy; • Niedostatek pieniędzy w gospodarstwach domowych i w polityce społecznej; • Nasilenie specyficznych potrzeb w starszym wieku – zdrowotnych, opiekuńczych; • Procedury i zasady stosowania prawa (np. zasada kontradyktoryjności w postępowaniu cywilnym); • Procedury dzielenia środków finansowych pomiędzy instytucje polityki społecznej (np. pochodzących z Narodowego Funduszu Zdrowia); • Niskie wykształcenie i osamotnienie ludzi starych; • Zła organizacja pracy instytucji obsługujących osoby starsze (np. brak kompleksowej opieki geriatrycznej)84. Przyczyny i konsekwencje powstawania społecznych podziałów wyjaśniają teorie tożsamości społecznej. Dwie najczęściej przywoływane teorie wyjaśniające przyczyny, mechanizmy oraz skutki kategoryzowania ludzi na grupy, to: teoria tożsamości społecznej i teoria autokategoryzacji. Teorie te, stanowiąc dorobek nauki, umożliwiają konceptualizację badań empirycznych nad oddziaływaniem sił zewnętrznych na postawy i zachowania ludzi starszych. 84 B. Szatur-Jaworska, Wprowadzenie, [w:] Stop dyskryminacji ze względu na wiek, (red.) B. Tokarz, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa 2005, s. 9. 67 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ 4.1. PRZYCZYNY, MECHANIZMY I SKUTKI SPOŁECZNYCH KATEGORYZACJI Duża część myśli socjologicznej poświęcona jest analizie kontaktów, w które wchodzą ludzie, więziom społecznym, jakie się pomiędzy nimi nawiązują oraz prowadzonym formom życia grupowego. Kontakty międzyludzkie nazywane są interakcjami społecznymi dla podkreślenia faktu wzajemnego oddziaływania na siebie ludzi. Kontakty mogą przybierać różną postać. Mogą być osobowe i bezosobowe. Kontakty osobowe to związki z najbliższą rodziną, przyjaciółmi czy dalszymi znajomymi, bądź – mówiąc ogólnie – takie związki, które jednostki nawiązują ze względu na konkretne cechy, konkretnych osób. Natomiast związki nawiązywane nie ze względu na osobę, lecz ze względu na rolę jaką ona pełni, to kontakty bezosobowe. Związki takie ograniczają się do jakiś konkretnych spraw. Przyczyną ich powstania nie są jakieś indywidualne cechy ludzi, lecz role, które pełnią. Trwalsze powiązania i zależności międzyludzkie często nazywane są stosunkami społecznymi, ale rozróżnienie takie nie zawsze jest ostre. Niektóre stosunki, jakie nawiązujemy z ludźmi charakteryzują się akceptowanym poczuciem łączności, przynależności, aprobującą świadomością przynależności. Mówimy wtedy o więzi społecznej. Istnienie więzi oznacza, że człowiek traktuje siebie jako członka jakiejś zbiorowości. Utożsamianie się człowieka z daną zbiorowością nazywane jest często identyfikacją. Zbiorowości połączone więzią społeczną nazywamy grupami społecznymi85. Socjologowie, wyjaśniając mechanizmy grupowe i samokategoryzację jednostek wprowadzają terminy socjalizacji pierwotnej i wtórnej. Socjalizacja to wszechstronne i zwarte wprowadzenie jednostki w obiektywny świat społeczeństwa albo w jakiś jego sektor. Wyróżniamy socjalizację pierwotną i wtórną. Socjalizację pierwotną przechodzi człowiek w dzieciństwie. W jej toku uczy się elementarnych wzorów zachowań i podstawowych ról […]Uczy się także, że rodzice mają nad nim władzę i należy ich słuchać, że są ważniejsi niż inni otaczający go ludzie, że są znaczącymi innymi86. Socjalizacja pierwotna zasadza się na braku możliwości wyboru „znaczących innych”. Internalizacja jest quasi-automatyczna. To, co wobec dziecka jest jedynie przypadkowe, jawi 85 W. Modzelewski, Wprowadzenie do socjologii, BPS, Katowice 1999, s. 67. 86 B. Szacka, Wprowadzenie…, op. cit., s. 152. 68 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ mu się jako jedyne, konieczne. Socjalizacja pierwotna przebiega w atmosferze przesyconej uczuciami, ma największy wpływ na jednostkę. Silna więź emocjonalna łącząca dziecko z rodzicami sprawia, że bez trudu przyjmuje ono i internalizuje, czyli uważa za swój własny, ich sposób widzenia świata, wartości, postawy, wzory zachowań87. Świat zakorzeniony w socjalizacji pierwotnej jest o wiele lepiej zakorzeniony w świadomości niż świat socjalizacji wtórnej. Za końcową fazę socjalizacji pierwotnej uznawane jest pojawienie się w świadomości jednostki pojęcia uogólnionego innego. Dziecko stopniowo odkrywa, że nie tylko rodzice mają pewne wymagania czy czegoś zabraniają, ale „w ogóle tak się nie robi”. Odkrycie owego „się’, jest odkryciem istnienia ogólnospołecznych reguł, to jest uogólnionego innego. W tym miejscu kończy się socjalizacja pierwotna. Socjalizacja wtórna wprowadza człowieka w poszczególne elementy życia społecznego. Jest nieuchronna gdy istnieje w społeczeństwie podział pracy, a zatem wiedzy i ról. Człowiek nabywa wiedzę do poprawnego odgrywania ról w poszczególnych obszarach życia społecznego. W socjalizacji wtórnej człowiek ma do czynienia z wieloma światami społecznymi oraz różnymi sposobami ich interpretacji, wśród których może wybierać. Na jego wybory w decydującym stopniu ma wpływ wcześniejsza socjalizacja pierwotna. Ale socjalizacja wtórna nie jest jej prostym czy mechanicznym uzupełnieniem. Internalizowane w toku socjalizacji wtórnej treści są czasami odmienne czy sprzeczne z socjalizacją pierwotną. Socjalizacja pierwotna wpływa na sposób odbioru treści socjalizacji wtórnej. Niektóre z tych treści są odrzucane, inne – przyjmowane bądź dopasowywane do wcześniej zinternalizowanych. W socjalizacji wtórnej człowiek ma możliwość wyboru, kto będzie dla niego znaczącym innym. Co więcej, socjalizacja wtórna nie zasadza się na związkach emocjonalnych, nie wymaga więzi emocjonalnej ze znaczącymi innymi. Socjalizujące treści mogą być przekazywane anonimowo88. Rzeczywistość społeczna socjalizacji wtórnej nie ulega w takim stopniu internalizacji jak rzeczywistość społeczna internalizacji pierwotnej. 87 Ibidem, s. 152-153. 88 Ibidem, s. 154. 69 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ W wyniku procesu socjalizacji, czyli przyswojenia sobie określonych ról, człowiek dokonuje samokategoryzacji – jednostka opierając się na podobieństwach i różnicach tworzy pojęcia my i oni. Samokategoryzacja, to inaczej zinternalizowane autodefinicje. Analizując przyczyny określonych zachowań osób w wieku 50+ na rynku pracy należy mieć na uwadze, że ich socjalizacja wtórna przypadała na okres gospodarki centralnie planowanej. Zdaniem niektórych, konsekwencją jest demonstrowanie takich postaw, jak: wyuczona bezradność, wycofywanie się z życia społecznego, bierność, nieufność, fiksacje na przeszłość, strategie roszczeniowe, nepotyzm, dualizm etyczny89. 4.2. TEORIA TOŻSAMOŚCI SPOŁECZNEJ Za twórcę teorii tożsamości społecznej uważa się Henry’ego Tajfela. Tajfel i jego współpracownicy utrzymują, że na „ja” jednostki składa się tożsamość osobista oraz tożsamość społeczna90: • Tożsamość osobista, to te aspekty „ja”, które wywodzą się z jednostkowych cech człowieka. Tożsamość ta oznacza poczucie ciągłości własnego istnienia, mimo upływu czasu. To poczucie własnego „ja”, jako odrębnego od otoczenia, zachowującego trwałość i jednostkowy byt, nazywa się jaźnią. Poczucie tożsamości osobistej określane jest jako: „świadomość własnej spójności w czasie i przestrzeni , świadomość własnej odrębności, indywidualności, niepowtarzalności”. Wyobrażenia, które człowiek ma o sobie samym, obraz własnej osoby, to jaźń subiektywna. Nasze wyobrażenia o nas samych kształtują się także pod wpływem naszej 89 A. Kobylarek, Edukacja wobec barier rozwoju społeczeństwa informacyjnego, “Edukacja Dorosłych, 4/2002 90 Differentation between social groups: Studies in the social psychology of intergroup relations, (red.) H. Tajfel, London: Academic Press, 1978; H. Tajfel, Social identity and intergroup relations, Cambridge University Press, 1982; [za:] W. G. Stephan, C.W. Stephan, Wywieranie wpływu przez grupy. Psychologia relacji, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1999, s. 99. 70 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ oceny, jak oceniają nas inni. Widząc, jak inni zachowują się wobec nas, uzmysławiamy sobie za kogo nas mają i jak nas oceniają. Przez odbicia w oczach innych poznajemy samych siebie. Mówiąc inaczej, to jak nas widzą i oceniają inni kształtuje nasz wizerunek o nas samych. Na określenie tego naszego ja, które jest zwierciadlanym odbiciem naszego ja w oczach innych, używamy terminu jaźń odzwierciedlona, wprowadzonego przez Ch. Cooley’a. • Tożsamość społeczna, to te aspekty naszego ja, które są konsekwencją przynależności do grupy. Oznacza poczucie zajmowanego przez nas miejsca w strukturze społecznej. Tożsamość społeczna ulega zmianom. Między tożsamością osobistą a społeczną istnieje odwrotna zależność. Im bardziej jednostka koncentruje się na sobie, jako na niepowtarzalnej jednostce, tym mniej myśli o sobie jako o przedstawicielu grupy – i odwrotnie. Wszelkie mechanizmy wzmacniające „ja” grupowe, osłabiają „ja” osobiste. Główna przesłanka tej teorii jest następująca: tożsamość społeczna przyczynia się do powstawania i utrzymywania się postaw i zachowań, które dyskryminują grupy obce, a faworyzują grupę własną91. Nadmierne uogólnianie wizerunku grupy własnej i obcej, wynikające z określonej tożsamości społecznej, stanowi podstawę do tworzenia stereotypów. Drugą ważną tezą teorii tożsamości jest postulowanie związku między faworyzacją własnej grupy a utrzymywaniem lub wzmocnieniem własnej wartości. Zdaniem Tajfela przynależność do grupy stanowi ważny aspekt wyobrażeń o sobie jednostki. Zasadniczym sposobem umocnienia pozytywnego własnego wizerunku jest dokonywanie korzystnych porównań między sobą, członkami grupy własnej i członkami grupy obcej. Sytuacja społeczna musi dawać jednostce podstawy do korzystnych porównań. Im bardziej własna grupa wypada korzystniej w porównaniach z grupą obcą, tym bardziej jednostka kładzie nacisk na różnice występujące między grupami. 91 W. G. Stephan, C.W. Stephan, Wywieranie wpływu przez grupy…, op. cit., s. 99. 71 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ 4.3. TEORIA AUTOKATEGORYZACJI Teoria autokategoryzacji Johna Turnera jest rozszerzeniem omówionej powyżej teorii tożsamości społecznej. Stanowi próbę odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób jednostki zaczynają postrzegać i określać siebie, a w końcu działać jako całość? Według Turnera na „ja” składają się trzy poziomy autokategoryzacji: • „ja” jako istota ludzka; • „ja” jako członek różnych grup społecznych; • „ja” jako niepowtarzalna jednostka. Zdaniem Turnera wszystkie trzy poziomy zachowań zaliczają się do poziomów „ja”. Teoria autokategoryzacji nie zakłada, że czynnikiem motywacyjnym jest chęć utrzymania czy wzmocnienia poczucia własnej wartości. Według jej zwolenników wszystkie zjawiska grupowe wywodzą się z procesu pobudzania „ja” grupowego92. Proces pobudzania „ja” grupowego, zwany depersonalizacją, stanowi podstawę wszystkich zjawisk grupowych93. Autokategoryzacja, to proces poznawczy w wyniku którego jednostka, opierając się na podobieństwach i różnicach, tworzy pojęcia „my” i „oni”. Omówione teorie tożsamości społecznej oraz autokategoryzacji prowadzą do następujących, wspólnych wniosków: • Powstanie tożsamości społecznej wywołuje faworyzację grupy własnej i dyskryminację grupy obcej. • Jednostka myśli o sobie jako o członku grupy, kiedy dostrzega podobieństwa między sobą a innymi. Im większą rolę odgrywa identyfikacja z własną grupą, tym bardziej podobni do siebie wydają się członkowie grupy własnej i obcej. Jesteśmy bardziej świadomi różnorodności grupy własnej, natomiast grupa obca jest postrzegana jako 92 Ibidem, s. 121. 93 Ibidem s. 112. 72 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ niezróżnicowana. Przyczyną jest wykorzystywanie grupy własnej do utrzymania pozytywnej samooceny. Nadmierne uogólnianie wizerunku grupy własnej i obcej stanowi podstawę do tworzenia stereotypów. Zwiększenie wyrazistości podziału na grupy własne i obce sprzyja identyfikacji z grupą własną; pobudza ja grupowe. Występuje odwrotna zależność między ocenianiem grupy własnej i obcej. Im pozytywniej oceniamy siebie, tym bardziej negatywnie oceniamy grupę obcą. Rozpatrując różnice między grupami ludzie skłonni są podkreślać te cechy, które pozwalają im postrzegać grupę własną jako górującą nad obcą. Członkowie grupy mają tendencję do wybierania pozytywnych określeń dla opisu grupy własnej i negatywnych, opisując grupę obcą. Jednostka podkreśla różnice pomiędzy grupami, kiedy grupa własna wypada lepiej od obcej. Postrzegane różnice ulegają zmniejszeniu, gdy grupa obca przewyższa grupę własną. Wybieramy takie kryteria podziału, które dają nam przewagę. • Występuje odwrotna zależność między wyrazistością poziomu indywidualnego i grupowego. Im bardziej wyrazisty staje się poziom ogólny tym bardziej zanika poziom indywidualny. Depersonalizacja to pobudzanie “ja” grupowego. Istnieje związek pomiędzy faworyzacją grupy własnej a utrzymaniem, lub wzmocnieniem poczucia własnej wartości. Konsekwencje kategoryzacji społecznych: Kategoryzacja uwypukla podobieństwa w obrębie grupy oraz różnice pomiędzy grupami. Kiedy stereotyp powstanie, może uruchomić mechanizmy samospełniającego się proroctwa: 73 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ - Ludzie są skłonni poszukiwać takich informacji, które potwierdzą ich oczekiwania. - Informacje potwierdzające stereotyp bardziej zwracają uwagę i są lepiej kodowane. - Osoba, która nie pasuje do stereotypu często wzbudza niechęć. Dlatego ludzie skłonni są uważać, że stereotyp znajduje potwierdzenie w faktach. - Stereotyp można zmieniać, tworząc w jego obrębie pozytywne skojarzenia, osłabiając negatywne połączenia. Odnosząc teorie tożsamości do analizy postaw i zachowań osób w wieku 50+ na rynku pracy, można sformułować hipotezy badawcze, zgodnie z którymi wzrost znaczenia w społeczeństwie czynnika kategoryzującego, jakim jest wiek, powoduje powstawanie postaw faworyzujących osoby młode i dyskryminujących osoby starsze. Postawy takie są demonstrowane przez osoby postrzegające siebie jako młode. Im większe znaczenie dla jednostek ma kwestia wieku, tym bardziej jednorodna wydaję się grupa osób starszych, tym samym narasta skłonność do powstawania i utrwalania się niekorzystnych dla tej grupy stereotypów. Osoby starsze, które nie mogą zaprzeczyć oznakom starzenia się i nie mogą żyć z poczuciem negatywnej tożsamości, będą skłonne do przyjmowania innego niż wiek czynnika kategoryzującego. W społeczeństwie faworyzującym młodość nie jest to zadanie łatwe. Stąd też negatywna ocena środowiska zewnętrznego może wpłynąć na ich samoocenę. Piotr Szukalski podkreśla, że nieprzychylna wobec osób starszych atmosfera w pracy odbija się niekorzystnie na świadomości tych osób. Zgodnie z teorią społecznej kompetencji i wyłamywania się94 niekorzystne z punktu widzenia jakości życia i satysfakcji życiowej zachowania seniorów mogą być opisane za pomocą modelu sprzężenia zwrotnego pomiędzy społecznymi kompetencjami osób starszych a kryzysami wieku zaawansowanego. Kluczowym 94 N.R., Hooyman, H.A., Kiyak, Social gerontology. A multidisciplinary perspectives, 6th edition, Allyn and Bacon, Boston, 2002, s.621.; P.M., V.L., Bengtson, 1988, Sociological theories of aging: Current perspectives and future directions, [w:] J. E. Birren, V.L. Bengtson (eds.), Emergent theories of aging, Springer, New York,s.333-355. 74 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ pojęciem jest w takim przypadku samoocena seniora, a zwłaszcza podatność osoby starszej na uprzedzenia i etykiety formułowane wobec niej. W przypadku silnego wpływu otoczenia na samoocenę określenie osoby starszej jako niesamodzielnej prowadzić może do zaniku jej zdolności do podtrzymywania kontaktów z innymi – wskutek autodefiniowania siebie jako niezdolnej w rezultacie wmówionej niesamodzielności do bycia interesującym dla innych interlokutorem (z reguły pogarszanie się kompetencji społecznych prowadzi do dalszego etykietowania seniora jako osoby jeszcze bardziej niesamodzielnej i ruch po spirali wmówionej niesamodzielności jest dalej podtrzymany). Tym samym podejście nacechowane niechęcią do starszych współpracowników w miejscu pracy samoczynnie przekłada się na niższą skłonność osoby starszej do kontynuowania pracy zawodowej z uwagi na „wiarę” w prawdziwość opinii otoczenia. Mamy w takich przypadkach do czynienia z mechanizmem samospełniających się proroctw95. Należy zwrócić także uwagę na niebezpieczeństwo powstania tzw. syndromu wyuczonej bezradności. Wyuczoną bezradność wykryli Martin Seligman i Steven Maier96. Jeżeli konsekwencje zachowania jednostki nie wydają się jej związane w logiczny sposób z tym, co robi, jednostka przestaje starać się sprawować nad nimi kontrolę. Tę bierną rezygnację, która następuje po długotrwałym, niezależnym od zachowania, nieuniknionym karaniu, określa się jako wyuczoną bezradność. Syndrom ten przejawia się w nabywaniu przeświadczenia o bezsensowności podejmowania jakichkolwiek działań mających na celu znalezienie pracy, czy poprawę sytuacji osobistej. Skutkiem wyuczonej bezradności są deficyty poznawcze, motywacyjne i emocjonalne. Deficyty emocjonalne – przejawiają się w doświadczaniu stanów apatii, lęków, depresji; deficyty poznawcze – występują trudności uczenia się w nowych sytuacjach, w których proste, nowe reakcje byłyby wzmacniane; deficyty motywacyjne – przejawiają się w biernym zachowaniu, pełnym rezygnacji97. Syndrom wyuczonej bezradności najczęściej dotyka osoby doświadczające wykluczenia społecznego. Praca z takimi osobami wymaga dodatkowej specjalistycznej pomocy psychologa czy psychoterapeuty. 95 P. Szukalski, Zagrożenie praw osób starszych na rynku pracy w Polsce, [w:] Stan przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje działań, (red.) B. Szatur-Jaworska, Argraf, Warszawa 2008, s.27. 96 P. Zimbardo, Psychologia…, op. cit., s. 337. 97 Imbidem, s. 337. 75 Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ 4.4. ZMIANA KATEOGORYZACJI Teorie tożsamości społecznej oraz auotakegoryzacji zostały wykorzystane w badaniu i opracowywaniu technik osłabiania uprzedzeń. Celem jest modyfikowanie istniejących kategorii. Jedną z technik opracowali Marilnn Brewer i Norman Miller. Dowodzą oni, że relacje między grupami można poprawić, doprowadzając do ustrukturowanych interakcji, polegających na kontakcie raczej interpersonalnym niż międzygrupowym; informacje na temat członków grupy obcej powinny być zorganizowane na poziomie osobistym, a nie grupowym98. W rezultacie członkowie różnych grup przestaną postrzegać siebie w kategoriach „my” i „oni”, a zaczną traktować siebie jako jednostki. Taki typ personalizacji powinien doprowadzić do zaakceptowania drugiej osoby, oraz do uogólnienia pozytywnych postaw na całą grupę. Odwrotną strategię opracowali Samuel Gaertner i John Dovido. Ich zdaniem poprawę relacji pomiędzy dwiema grupami można uzyskać dzięki takiemu przekształceniu poznawczych reprezentacji przedstawicieli grupy własnej i obcej, aby zamiast spostrzeganych dwóch grup pojawił sie obraz jednej, nadrzędnej kategorii99. Celem jest takie ustrukturowanie relacji, aby wśród członków dwóch różnych grup wywołać poczucie przynależności do jednej, nadrzędnej kategorii. 98 W. G. Stephan, C.W. Stephan, Wywieranie wpływu przez grupy…, op. cit., s. 118 99 Ibidem, s. 120 76 5.Społeczne postrzeganie starości w badaniach 5.SPOŁECZNE POSTRZEGANIE STAROŚCI W BADANIACH Zgodnie z teorią kategoryzacji społecznej, im więcej uwagi poświęcamy grupie obcej, tym bardziej wydaje się nam być zróżnicowana, tym mniej skłonni jesteśmy do formułowania związanych z tą grupą stereotypów. Dlatego też istotne jest zadawanie pytań o to, kiedy zaczynamy myśleć o własnej starości. Czy dla ludzi młodych starość jest na tyle odległa, że nie poświęcają jej żadnej uwagi? W badaniu zrealizowanym przez CBOS Czy zmienia się stosunek Polaków wobec starości 100poświęconym problemom osób w wieku starszym, zadano pytanie o zainteresowanie własną starością. Rezultaty badania wskazują, że Polacy coraz bardziej interesują się własną starością. Z uzyskanych deklaracji wynika, że obecnie myśli o niej ponad trzy czwarte badanych (77%), w tym co piąty (19%) czyni to bardzo często, co czwarty (23%) – dość często, a co trzeci (45%( - raczej rzadko. Swoją starością nie interesuje się jedna piąta ankietowanych (20%), a trzech na stu (3%) utrzymuje, że nie musi o niej myśleć, bo już jej doświadcza101. Tabela 14. Zainteresowanie własną starością Wiek Czy zdarza się Panu(i) myśleć o własnej – obecnej lub przyszłej – starości? VI 1998 Często* Raczej I 2007 Nie rzadko Nie, już Często* jestem Raczej Nie rzadko Nie, już jestem stary(a) stary(a) W procentach 18-24 10 38 51 0 17 48 35 0 15-34 16 48 35 0 23 46 31 0 35-44 29 45 26 0 32 48 19 0 45-54 48 37 15 0 53 37 10 0 100 Czy zmienia się stosunek Polaków wobec starości, CBOS, BS/33/2007 101 Ibidem, s. 1. 77 5.Społeczne postrzeganie starości w badaniach 55-64 54 26 11 10 55 24 17 4 65więcej 44 10 7 39 71 8 6 15 *Połączono odpowiedzi „bardzo często” i „dość często”. Pominięto „trudno powiedzieć” Żródło: Czy zmienia się stosunek Polaków wobec starości, CBOS, s. 3. Porównując wyniki badań z rokiem 1998, należy podkreślić, że nastąpił wyraźny wzrost zainteresowania swoją starością wśród ludzi młodych – w grupie wiekowej 18-24 o 7 punktów, wśród 25-34 letnich także o 7 punktów procentowych. Największy wzrost zainteresowania wystąpił w grupie 65 i więcej – o 27 punktów procentowych. Z badań wynika także, że kobiety znacznie częściej niż mężczyźni myślą o starości – 49% kobiet i 35% mężczyzn, oraz znacznie rzadziej twierdzą, że ich w ogóle nie interesuje – 14% wobec 25%102. Czy zatem wraz ze wzrostem zainteresowania starością zmieniają się opinie na temat postaw Polaków wobec ludzi starszych? Tabela 15. Postawy Polaków wobec ludzi starszych Ludzie bardzo różnie traktują osoby starsze, w podeszłym wieku. Jak Pan(i) sądzi, na Z Z obojętnością, Z Trudno życzliwością brakiem niechęcią powiedzieć zainteresowania podstawie swoich obserwacji, czy osoby starsze na ogół spotykają się : W procentach - w swojej rodzinie 79 14 3 4 - wśród sąsiadów 68 23 2 7 - w swojej parafii 64 20 2 15 - w sklepach 46 39 6 9 - w byłym miejscu pracy 41 23 6 30 102 Czy zmienia się stosunek Polaków wobec starości, CBOS, BS/33/2007, s. 4. 78 5.Społeczne postrzeganie starości w badaniach - w placówkach służby zdrowia 39 36 13 12 - w urzędach 32 38 11 19 - na ulicy 25 58 8 9 - ze strony ludzi młodych 25 49 17 9 - w środkach komunikacji 20 53 14 14 Źródło: Czy zmienia się stosunek Polaków wobec starości, CBOS, s. 5. Niezmiennie najbardziej życzliwe wobec ludzi starszych są trzy kręgi społeczne: rodzina, sąsiedzi i wspólnota parafialna. Zdaniem 41% respondentów osoby starsze w byłych miejscach pracy spotykają się z życzliwością, natomiast zdaniem 23% - z obojętnością, brakiem zainteresowania. Opinie na temat traktowania osób starszych w byłych miejscach pracy nie są jednoznaczne, gdyż prawie jedna trzecia badanych nie potrafi ocenić tej kwestii. Zdaniem badanych z większą życzliwością oraz z mniejszym brakiem zainteresowania spotykają się osoby starsze w sklepach niż w byłych miejscach pracy. Z największą niechęcią ludzie starsi spotykają się ze strony ludzi młodych oraz w środkach komunikacji . 5.1. TEST UTAJONYCH SKOJARZEŃ- POMIAR UKRYTYCH POSTAW I PRZEKONAŃ Psychologowie twierdzą, że ludzie czasami nie ujawniają swoich myśli, ponieważ nie chcą lub nie potrafią tego uczynić. Na przykład, jeśli zapytamy „ile Pan pali?”, palacz, palący 4 paczki dziennie, może celowo powiedzieć tylko o 2 paczkach, gdyż czuje się zakłopotany, gdy wypowiada faktyczną liczbę papierosów. Palacz może także po prostu nie odpowiedzieć na pytanie, uważając sprawę za zbyt osobistą. Jest także możliwe, że osoba paląca 4 paczki dziennie, może deklarować tylko 2 paczki, ponieważ szczerze wierzy w to, że wypala mniej więcej owe 2 paczki (nieświadome podawanie niewłaściwej odpowiedzi jest czasami nazywane samooszukiwaniem; jest ono wyrazem niemożności podania pożądanej 79 5.Społeczne postrzeganie starości w badaniach odpowiedzi). Rozróżnienie pomiędzy niechęcią a niemożnością jest podobne do różnicy między celowym ukrywaniem czegoś przed innymi, a nieświadomym ukrywaniem czegoś przez samym sobą. Test Utajonych Skojarzeń (Implicit Association Test, Greenwald et al.1998) umożliwia zbadanie obu tych sposobów ukrywania informacji. IAT mierzy ukryte postawy i przekonania, których ludzie nie chcą lub nie mogą ujawnić. Test jest dostępny na stronie internetowej: https://implicit.harvard.edu/implicit/poland/. Test Utajonych Skojarzeń doskonale sprawdza się w diagnozowaniu postaw dotyczących takich kwestii, jak płeć czy wiek. Test ten jest jedną z najpowszechniej stosowanych metod implicite służącą do pomiaru siły związków między pojęciami. Polega na pomiarze czasu reakcji na specjalnie skonstruowane bodźce. Oparty jest na założeniu, że krótki czas reakcji umożliwia pokazanie faktycznej zgodności bodźców tym samym trafnie diagnozuje rzeczywistość. Test Utajonych Skojarzeń mierzy postawy utajone poprzez łączenie dwóch obiektów – np. młodość i przyjemność a starość i przyjemność. Im silniej są one powiązane, tym łatwiej jest prawidłowo zareagować na bodziec prezentowany na ekranie. Jeśli więc młodość i przyjemność są silnie powiązane, tym łatwiej będzie udzielić prawidłowej odpowiedzi, a w konsekwencji szybciej nacisnąć odpowiedni przycisk. Kiedy np. starość i przyjemność nie są tak silnie powiązane jak młodość i przyjemność, wówczas będzie trudniej udzielić prawidłowej odpowiedzi na tak zestawione kategorie, a więc odpowiedzi będą wymagały więcej czasu. Czas odpowiedzi jest wskaźnikiem siły skojarzenia pomiędzy dwoma obiektami. Im większa siła skojarzenia, tym szybsze są odpowiedzi. Test IAT wymaga, aby rozpoznać twarze osób starszych oraz młodszych i przypisać je do odpowiednich kategorii. Wykonujący test ma do wykonania dwa zadania: wypełnienia dwóch krótkich kwestionariuszy i Testu Utajonych skojarzeń – IAT. W teście należy przyporządkować słowa i zdjęcia do wybranych kategorii najszybciej jak to możliwe. Wykonanie testu nie powinno zająć dłużej niż 10 minut. 80 Zakończenie ZAKOŃCZENIE Skuteczność działań aktywizujących jest zdeterminowana prawidłowym zrozumieniem potrzeb odbiorców tych działań. Próba zrozumienia postaw i zachowań osób w wieku 50+ na rynku pracy powinna się opierać na rozpoznaniu przyczyn, które powodują, że niektóre z nich decydują się kontynuować, inne zaś zrezygnować z aktywności zawodowej. Podstawowe pytanie badawcze przedstawionej pracy brzmi: Jakie czynniki determinują postawy na rynku pracy osób w wieku 50+? Pytanie to zdefiniowano przy pomocy następujących pytań pomocniczych: Jaki wpływ na postawy na rynku pracy ma miejsce pracy w hierarchii wartości jednostki i jakie wartości wiąże ona z pracą? Jaki wpływ na zachowania jednostek na rynku pracy mają ich autodefinicje? Jaki wpływ na zachowania jednostek na rynku pracy mają społeczne kategoryzacje? Sformułowano następujące hipotezy badawcze: H1. Wraz z wiekiem maleje wartość pracy w hierarchii wartości jednostek, na rzecz wartości pozamaterialnych. H2. Wartości związane z pracą są ugruntowane społecznie. W dużej mierze dotyczą zapewnienia poczucia bezpieczeństwa. H3. Jednostki, starzejąc się pozostają racjonalnymi aktorami, będą więc podejmowały działania maksymalizujące zyski i minimalizujące straty. H4. Konsekwencją społecznych kategoryzacji jest występowanie faworyzowania grupy własnej i dyskryminowania grupy obcej, aby więc poradzić sobie z negatywną tożsamością jednostki będą wybierały takie kryteria kategoryzacji, które dadzą im przewagę. 81 Bibliografia BIBLIOGRAFIA Adler, F. (1956), The Value Concept in Sociology, “The American Journal of Sociology”, nr 3. Bajcar, B., Borkowska A., Czerw A., Gąsiorowska A., Nosal Cz. S. (2006), Psychologia Preferencji i Zainteresowań Zawodowych, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa. Barber, B. (2008), Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosłych i połyka obywateli, Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa. Beck, U. (2002), Społeczeństwo ryzyka, w drodze do innej nowoczesności, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa. Betz, N.E. (1994), Self-concept theory in career development and counseling, “The Career Development Quarterly”, 43. Błędowski, P. (2002). Lokalna polityka społeczna wobec ludzi starych, Monografie i opracowania 510, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa. Cowgill, D. (1970), The demography of aging, [w:] A.M. Hoffman (red.), The Daily Needs and Interests of Older People, C.C. Thomas, Springfield, Illinois. Cumming, E., Henry, W.E. (1961), Growing old: The process of disengagement, New York: Basic Books. Czy zmienia się stosunek Polaków wobec starości, CBOS, BS/33/2007 Dezaktywacja osób w wieku około emerytalnym. Raport z badań, (2008). Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa. Dowd, J.J. (1975), Aging as exchange: A preface to theory, “Journal of Gerontology”, vol. 30. Epstain, S. (1990), Wartości z perspektywy poznawczo-przeżyciowej teorii „ja”, w: J. Reykowski, N. Eisenberg, E. Stauba, Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowania, Zakład Narodowy im. Ossolińskich PAN, Wrocław. Erikson, E.H. (1998), The life cycle completed. Extended version with new chapters on the ninth stage by Joan, M., Erickson, New York: Norton. 82 Bibliografia Guichard, J., Huteau, M. (2005), Psychologia orientacji i poradnictwa zawodowego, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków. Guo, X., Erber, J.T., Szuchman, L.T. (1999), Age and forgetfulness: Can stereotypes be modified?, “Educational Gerontology”, vol. 25. Herr, E.L., Cramer, S.H. (2001), Planowanie kariery zawodowej, Zeszyty InformacyjnoMetodyczne Doradcy Zawodowego, zeszyt 15, Krajowy Urząd Pracy, Warszawa. Hooyman N. R., Kiyak H. A., (2002), Social gerontology. A multidisciplinary perspectives, Allyn and Bacon, Boston. Hornowska, E., Paluchowski, W.J. (1993), Technika badania ważności pracy. Model teoretyczny i wstępne wyniki, [w:] J. Brzeziński (red.) Psychologiczne i psychometryczne problemy diagnostyki psychologicznej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań. Hornowska, E., Paluchowski, W.J. (2002), Technika badania ważności pracy D.E. Supera, [w:] M. Strykowska (red.), Współczesne organizacje – wyzwania i zagrożenia. Perspektywa psychologiczna, Wydawnictwo Humaniora, Poznań. Ingarden, R. (1966), Przeżycie, dzieło, wartość, Kraków 1966. Jaworska, B. (2000). Ludzie starzy i starość w polityce społecznej. Warszawa. Kozioł, Ł. (2002), Motywacja w pracy. Determinanty ekonomiczno-organizacyjne, PWN, Warszawa – Kraków. Kobylarek, A. (2002), Edukacja wobec barier rozwoju społeczeństwa informacyjnego, „Edukacja Dorosłych”, nr. 4. Krzyżanowska, Ł. (2008), Raport socjologiczny z badania osób w wieku około emerytalnym, Załącznik 10 a do raportu z badań Dezaktywacja osób w wieku około emerytalnym, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa. Middle age and Aging: A reader in Social Psychology, (1968), (red.) B.L., Neugarten, Chicago: University of Chicago Press. Modzelewski, W. (1999), Wprowadzenie do socjologii, BPS, Katowice. Neugarten, B.L., Havinghurst, R.J., Tobin, S.S. (1961), The measurement of life satisfaction, “Journal of Gerontology”, 16, s. 134-143. Neugarten, B.L., Havinghurst, R.J., Tobin, S.S. (1968), Personality and pattern of aging, [w:] B.L. Neugarten (red.), Middle Age and Aging, Chcago: Chicago University Press. 83 Bibliografia Obraz typowego Polaka w starszym wieku, CBOS, BS/2/2010. Passuth P. M., Bengtson V. L. (1988), Sociological theories of aging: Current perspectives and future directions, [w:] J. E. Birren, V. L. Bengtson (eds.), Emergent theories of aging, Springer, New York, Paszkowska – Rogacz, A. (2003), Psychologiczne podstawy wyboru zawodu. Przegląd koncepcji teoretycznych, Warszawa: Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej. Paszkowska – Rogacz, A. (2009), Doradztwo zawodowe. Wybrane metody badań, Difin, Warszawa. Peck, R. C. Psychological development in the second half of life, [w:] B.L. Neugarten (red.), Middle Age and Aging; A Reader in Social Psychology, Chicago: University of Chicago Press. Piotrowski, J., (1973), Warunki życiowe i podstawowe potrzeby ludzi starych, Biuletyn IGS, nr.2, s. 33. Program Solidarność pokoleń – Działania na rzecz zwiększenia aktywizacji zawodowej osób 50+, (2009), Dokument implementacyjny, Warszawa. Przejście z pracy na emeryturę, (2007), Informacje i Opracowania Statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. Reichard, S., Livson, F., Peterson, P.G. (1962), Aging and Personality: A Study of 87 Older Men. New York: Wiley, 1962. Rembowski, J. (1984), Psychologiczne problemy starzenia się człowieka, PWN, Warszawa. Ryff, C.D. (1991), Possible selves in adulthood and old age: A tale of shifting horizons, “Psychology and Aging”, vol.6. Savickas, M. (1994), Measuring career development: Carrent status and future directions, “The Career Development Quarterly”, 43. Stan przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje działań, (2008) (red.) B. Szatur-Jaworska, Argraf, Warszawa. Staub, E. (1990), Wartości indywidualne i społeczne z perspektywy motywacji i ich rola w pomaganiu i krzywdzeniu innych, w: J. Reykowski, N. Eisenberg, E. Staub (red.), Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowania, Ossolineum, Wrocław. Stephan W.G., Stephan C.W. (1999), Wywieranie wpływu przez grupy. Psychologia relacji, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. 84 Bibliografia Stuart-Hamilton, I. (2000), Attitudes to aging questionnaires: Some evidence for potential bias in their design, “Educational Gerontology”, vol. 26. Stuart- Hamilton, I. (2006), Psychologia starzenia się, Zysk i S-ka, Poznań. Super, D.E. (1972), Psychologia zainteresowań, PWN, Warszawa. Szacka, B. (2003), Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa. Szatur-Jaworska, B. (2000), Ludzie starzy i starość w polityce społecznej, Warszawa 2000. Szukalski, P. (2008), „Zagrożenie praw osób starszych na rynku pracy w Polsce”, [w:] Stan przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje działań, (red.) B. Szatur-Jaworska, Argraf, Warszawa 2008. Sztompka, P. (2002), Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków. Turner, J.H. (2004), Struktura teorii socjologicznej, PWN, Warszawa. Trafiałek, E. (2003), Polska starość w dobie przemian, Katowice. Zalewska, A. (2000), Adaptacja kwestionariusz „Orientacja na wartości zawodowe” Seiferta i Bergmana do warunków polskich, „Studia Psychologiczne”. Zimbardo P. G. (1999), Psychologia i życie, PWN, Warszawa Znaczenie pracy w życiu Polaków, CBOS, BS/ 187/2006, Warszawa. Wartość, [w:] S. Blackburn, Oksfordzki słownik filozoficzny, (2004), Książka i Wiedza, Warszawa. Weisskopf W. Comment, [w:] A. Maslow (red.), New Knowledge in Human Values, New York 1959, s. 199, [za:] M. Ziółkowski, Wartości, [w:] Encyklopedia Socjologii, t.4, Oficyna Naukowa, Warszawa 2002, s. 289. Współczesne organizacje – wyzwania i zagrożenia. Perspektywa psychologiczna, (2002), (red.) M. Strykowska, Wydawnictwo Humaniora, Poznań. Wilkins, R., Adams, O.B. (1983), Health expectancy in Canada, late 1970s: demographic, region al and social dimensions, “American Journal of Public Health”, 73. 85 Część II CZĘŚĆ II ISTOTA I SPOSOBY MIERZENIA WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM OSÓB W WIEKU 50+ 86 Wprowadzenie WPROWADZENIE Strategicznymi dokumentami określającymi cele oraz priorytety polityki społecznej w zakresie przeciwdziałania ubóstwu i wykluczeniu społecznemu są Narodowa Strategia Integracji Społecznej oraz Krajowy Plan Działania na Rzecz Integracji Społecznej, będący częścią Krajowego Programu „Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna” na lata 20082010, przyjętego przez Radę Ministrów 16 grudnia 2008 roku. We współczesnym modelu polityki społecznej priorytetem jest skuteczność oraz efektywność w świadczeniu usług skierowanych do osób wykluczonych bądź zagrożonych wykluczeniem społecznym. Następuje odejście od biernej pomocy, w stronę aktywizacji zawodowej i współpracy wielu partnerów w rozwiązywaniu problemów społecznych. Położenie nacisku na skuteczność i efektywność działań aktywizujących wymaga wcześniejszego rozpoznania przyczyn wykluczenia społecznego oraz identyfikacji potrzeb odbiorców. Niektóre przyczyny braku aktywności zawodowej jak, alkoholizm czy wyuczona bezradność, mogą skazywać osoby nim dotknięte na pasywne metody wsparcia. Zmiana w podejściu do rozwiązywania problemów z zakresu integracji społecznej w konsekwencji pociąga za sobą uwzględnianie w coraz większym stopniu konieczności przygotowywania dokładnej diagnozy grup zagrożonych wykluczeniem przed rozpoczęciem udzielania wsparcia. W Unii Europejskiej, w ramach tzw. Otwartej Metody Koordynacji polityk reintegracji społecznej, przyjęto na szczycie w Laeken w 2003 r. portfel wskaźników, które mają służyć ocenie oddziaływania polityk społecznych na różne obszary zagrożenia wykluczeniem. Wskaźniki te są przydatne zarówno w identyfikowaniu grup zagrożonych wykluczeniem jako potencjalnych grup docelowych podejmowanych działań, jak i w diagnozie potrzeb członków tych grup. Celem niniejszego raportu jest przedstawienie podstawowych definicji wykluczenia społecznego oraz zaprezentowanie wskaźników wykluczenia, przyjętych na szczycie w Laeken, umożliwiających identyfikację potencjalnych grup docelowych programu aktywizacji zawodowej osób w wieku 50+. Grup takich należy poszukiwać przede wszystkim wśród osób w wieku produkcyjnym, nieaktywnych zawodowo, lecz potencjalnie mogących 87 Wprowadzenie pracować, oraz wśród osób formalnie aktywnych zawodowo, które na skutek długotrwałego bezrobocia realnie dezaktywowały się na rynku pracy, lub są taką dezaktywacją zagrożone. Prezentacja portfela wskaźników wykluczenia społecznego, przyjętych w Laeken w 2003, została opracowana na podstawie dokumentu: „Laeken Indicators – Detailed Calculation Methodology”, Working Group „Statistics on Income, Poverty & Social Exlusion” , 28-29 April 2003r., European Commission, Directorate E: Social statostics, Unit E-2: Living condition. Aktualizacje wskaźników, które nastąpiły w 2005r. uwzględniono za dokumentem: „Portfele wskaźników do monitorowania ubóstwa i wykluczenia społecznego w Wielkiej Brytanii” – dokument sporządzony przez dr hab. J. Górniaka prof. UJ, dr J. Perek-Białas, dr B. Worek, mgr A. Małodzińską, mgr K. Keler, w ramach projektu „Małopolski system analiz i programowania polityk rynku pracy” realizowanego w ramach działań 2.1 ZPORR. Dla wskaźników podstawowych przedstawiono definicje oraz algorytmy obliczeń, dla wskaźników pomocniczych – tylko definicje. W Zakończeniu zaprezentowano propozycję dekompozycji wskaźników wykluczenia społecznego, umożliwiającą dokonanie diagnozy osób w wieku 50+ zagrożonych wykluczeniem z rynku pracy. 88 Wykluczenie społeczne – podstawowe definicje 1. WYKLUCZENIE SPOŁECZNE – PODSTAWOWE DEFINICJE Pojęcie wykluczenia społecznego nie jest określane jednoznacznie ani przez badaczy społecznych, ani przez osoby nie zajmujące się tą problematyką zawodowo. Wyniki ogólnopolskiego badania, przeprowadzonego przez Pentor w 2007r. w ramach kampanii społecznej Warto być za, pokazują, że 75% Polaków w ogóle nie zna pojęcia wykluczenia społecznego. Wykluczenie najczęściej jest rozumiane jako wygnanie, odizolowanie, bezrobocie, alkoholizm, bezdomność. Rysunek 1. Rozumienie pojęcia wykluczenia społecznego przez Polaków wygnanie, wyłączenie ze społeczeństwa,… bezrobocie, brak pracy, niemożliwość podjęcia… alkoholizm, pijaństwo ograniczenie praw człowieka margines społeczny alienacja ludzi biednych niemożliwość korzystania z życia społecznego bezdomność, brak dachu nad głową niemożliwość korzystania z życia politycznego niemożliwość korzystania z życia kulturalnego przestępstwo brak akceptacji w społeczeństwie przebywanie w miejscach odosobnionych,… nietolerancja, brak akceptacji nieradzenie, bezradnośc w społeczeństwie 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% Źródło: Badanie ogólnopolskie Warto być za, Pentor, 2007, [za:] Poradnik dotyczący realizacji wsparcia dla osób wykluczonych społecznie oraz zagrożonych wykluczeniem społecznym w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Departament Zarządzania EFS w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2009, s. 7. 89 Wykluczenie społeczne – podstawowe definicje W literaturze przedmiotu można znaleźć kilkanaście definicji marginalności i wykluczenia społecznego. Zdaniem Ryszarda Szarfenberga definicje te określają wykluczenie w następujących kontekstach: 1. Uczestnictwa/partycypacji w życiu społecznym lub zbiorowym; 2. Odstępstwa do zasobów, dóbr, instytucji i systemów społecznych; 3. Ubóstwa i deprywacji potrzeb; 4. Praw społecznych i ich realizacji103. Najczęściej, wykluczenie społeczne jest definiowane w kontekście deficytu uczestnictwa. Tak pisze o wykluczeniu K. Friske: Zarówno w społeczeństwach, jakie znamy z przekazów historycznych, jak i w społeczeństwach współczesnych dostrzegamy obecność ludzi, którzy – z rozmaitych powodów –uczestniczą w życiu zbiorowym w stopniu mniejszym aniżeli jego pozostali uczestnicy104. W drugiej grupie ujęte są definicje, zgodnie z którymi za zasadniczą dla zrozumienia pojęcia wykluczenia przyjmuje się kwestię dostępności do zasobów lub instytucji systemów społecznych. Wykluczenie społeczne to dynamiczny i wielowymiarowy proces pełnego odcięcia lub częściowego ograniczenia dostępu do różnych społecznych, gospodarczych, kulturowych i politycznych systemów, które pomagają jednostce w integracji ze społeczeństwem105. Trzecia grupa obejmuje definicje podkreślające związki między ubóstwem a wykluczeniem społecznym. W wielu dokumentach UE i Rady Europy, ubóstwo i wykluczenie społeczne są ujmowane łącznie. Słownik polityki społecznej ubóstwo relatywne nazywa deprywacją lub wykluczeniem społecznym. Próby odróżnienia wykluczenia od ubóstwa były podejmowane w literaturze. A. B. Atkinson podkreśla, że ubóstwo i wykluczenie społeczne 103 R. Szarfenberg, Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Instytut Polityki Społecznej UW, Warszawa 2006, s. 19. 104 K. Friske, Opieka i kontrola. Instytucje wobec problemów społecznych, Wydawnictwo Śląsk 1998, [za:] R. Szarfenberg, Wykłady…op. cit., s. 19. 105 R. Szarfenberg, Marginalizacja….op.cit., s. 3. 90 Wykluczenie społeczne – podstawowe definicje są pokrewnymi, ale odmiennymi pojęciami. Ludzie mogą być biedni, ale nie wykluczeni społecznie, i przeciwnie, mogą być wykluczeni bez bycia biednymi106. Czwarta grupa to definicje, w których za kluczowe dla zrozumienia wykluczenia społecznego uznaje się prawa społeczne. Definiujemy wykluczenie społeczne przede wszystkim w związku z prawami społecznymi. Badamy jakie prawa społeczne mają obywatele w kontekście zatrudnienia, mieszkania, ochrony zdrowia; jak skutecznie krajowe polityki umożliwiają obywatelom zabezpieczenie tych praw; jakie są przeszkody wykluczające ludzi z tych praw 107. Szarfenberg przywołuje także syntetyczne definicje wykluczenia, ukazujące to zjawisko jako zbiory cech definicyjnych. P.Littlewood i S. Herkommer zaproponowali następującą listę cech wykluczenia społecznego: Wykluczenie społeczne to: • Zjawisko nowe; • Skutek zmian społecznych i ekonomicznych; • Proces; • Zjawisko wielowymiarowe; • Zjawisko kumulatywne; • Zjawisko w wymiarze przestrzennym; • Podklasa jako wynik procesów wykluczających108. W Polsce kluczowym dokumentem wyznaczającym cele i priorytety polityki społecznej w zakresie przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu jest Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski. 106 A. B. Atkinson, Social Exclusion, Poverty and Unemployment, in: A. B. Atkinson, J. Hills, Exclusion, Employment and Opportunity, Case Paper 4, January 1998, Centre for Analysis of Social Exclusion, London School of Economics. 107 I Raport Obserwatorium Krajowych Polityk Przeciwdziałania Wykluczeniu Społecznemu, [za:] Szarfenberg, Wykłady…op. cit., …s. 29. 108 P. Littlewood, S. Herkommer, Social Exclusion in Europe, 1999, [za:] R. Szarfenberg, Wykłady…op. cit., s. 30. 91 Wykluczenie społeczne – podstawowe definicje Definicja wykluczenia społecznego przyjęta w dokumencie powołującym Zespół Zadaniowy ds. Reintegracji Społecznej Wykluczenie społeczne to brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa, wpływania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynków, które powinny być dostępne dla wszystkich, a w szczególności dla osób ubogich109. Definicja wykluczenia społecznego wypracowana w ramach prac Grupy Drugiej Zespołu Zadaniowego ds. Reintegracji Społecznej. Wykluczenie społeczne to sytuacja uniemożliwiająca lub znacznie utrudniająca jednostce lub grupie, zgodne z prawem pełnienie ról społecznych, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury społecznej, gromadzenie zasobów i zdobywanie dochodów w godny sposób. W tej definicji występują trzy ważne elementy. Sytuacja wykluczająca będąca wykluczających splotem (odpowiedź na czynników pytanie czy warunków co/kto wyklucza?). Jednostka wykluczana, czyli osoba lub grupa znajdujące się w sytuacji wykluczającej (odpowiedź na pytanie, “kto” jest wykluczany?). Zgodne z prawem społeczne funkcjonowanie, korzystanie z zasobów publicznych i zabezpieczanie własnej egzystencji w godny sposób, co w wyniku sytuacji wykluczającej jest uniemożliwione lub znacznie utrudnione (odpowiedź na pytanie, z czego wykluczana jest dana jednostka?). Pełnienie ról społecznych (m.in. rodzinnych, zawodowych, obywatelskich, towarzyskich), korzystanie z zasobów publicznych (m.in. dobra, usługi, infrastruktura) i godne zabezpieczanie egzystencji(zdobywanie dochodów i gromadzenie zasobów) są ze sobą ściśle powiązane. 109 Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, dokument przygotowany przez Zespół Zadaniowy do Spraw Reintegracji Społecznej, któremu przewodniczył Minister Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej – Jerzy Hausner. Zespół został powołany 14.04.2003 r. przez Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2003, s. 22,23. 92 Europejska Agenda Społeczna 2. EUROPEJSKA AGENDA SPOŁECZNA 2.1. CELE EUROPEJSKIEJ AGENDY SPOŁECZNEJ W grudniu 2000r. w Nicei, Rada Europejska przyjęła Europejską Agendę Społeczną, jako formę modernizacji Europejskiego Modelu Społecznego w oparciu o realizację założeń Agendy Lizbońskiej. Europejski Model Społeczny opiera się na przekonaniu, że możliwe jest pogodzenie wymogów szybkiego rozwoju gospodarczego z realizacją celów społecznych. Europejska Agenda Społeczna wskazuje na konkretne cele w zakresie zwalczania ubóstwa i wykluczenia społecznego. Cele Nicejskie stanowią konkretyzację Strategii Lizbońskiej w obszarze integracji społecznej. Obejmują cztery podstawowe grupy działań110: 1. Zapewnienie dostępu do pracy, zasobów, praw, dóbr i usług dla wszystkich. W tym celu należy: 1.1. Promować dostęp do stabilnego i dobrej jakości zatrudnienia dla wszystkich kobiet i mężczyzn zdolnych do pracy, w szczególności: o tworzyć ścieżki umożliwiające podejmowanie pracy przez grupy najbardziej narażone na społeczne wykluczenie, poprzez wprowadzenie polityki szkoleń, o rozwijać politykę promującą łączenie pracy zawodowej z życiem rodzinnym, włączając w to opiekę nad dziećmi i innymi osobami zależnymi, o wykorzystywać możliwości już istniejących form integracji społecznej (firmy społeczne, praca społeczna, wolontariat itp.). 1.2. Zapobiegać wykluczeniu z rynku pracy grup zagrożonych, poprzez zarządzanie zasobami ludzkimi, organizację pracy i rozwój kształcenia ustawicznego. 1.3. Organizować systemy zabezpieczenia społecznego w taki sposób, aby w szczególności: 110 Narodowa Strategia Integracji Społecznej…op.cit., s. 8-11. 93 Europejska Agenda Społeczna o zagwarantować niezbędne zasoby materialne pozwalające na godne życie, o przezwyciężać bariery w zatrudnieniu przez promowanie dostępu do zatrudnienia dla grup o niskiej zatrudnialności oraz przez tworzenie takich warunków pracy, aby jej wykonywanie wiązało się z uzyskaniem godnego dochodu. 1.4. Wprowadzić rozwiązania, które mają na celu ułatwić dostęp do przyzwoitych i higienicznych mieszkań dla wszystkich, jak również do podstawowych usług, niezbędnych dla godnego życia, mając na uwadze konkretny standard zaopatrzenia mieszkań (np. elektryczność, woda, ogrzewanie). 1.5. Wprowadzić polityki, zapewniające dostęp do opieki zdrowotnej dla wszystkich, odpowiednio do ich sytuacji, włączając w to osoby zależne od opieki innych. 1.6. Rozwijać, z korzyścią dla osób zagrożonych wykluczeniem, usługi i towarzyszące im środki, które pozwolą im na skuteczny dostęp do edukacji, wymiaru sprawiedliwości i innych usług publicznych czy prywatnych takich, jak kultura, sport i wypoczynek. 2. Zapobieganie ryzyku wykluczenia społecznego. Służyć temu powinno: 2.1. Rozwijanie potencjału społeczeństwa opartego na wiedzy i nowych technologiach informacyjnych i komunikacyjnych, zwracając uwagę na to, aby nikt nie został wykluczony, w szczególności osoby niepełnosprawne. 2.2. Wprowadzanie polityki, która ma zapobiegać kryzysowym sytuacjom życiowym takim jak zadłużenie, wykluczenie ze szkoły, bezdomność. 2.3. Uruchomienie działań mających na celu ochronę i zabezpieczenie rodzinnej solidarności i samopomocy we wszelkich jej formach. 94 Europejska Agenda Społeczna 3. Pomoc najbardziej narażonym (wspieranie najsłabszych). Temu celowi sprzyjać będzie: 3.1. Promowanie społecznej integracji kobiet i mężczyzn zagrożonych trwałym ubóstwem, np. z powodu niepełnosprawności lub przynależności do grup o szczególnych problemach integracyjnych. 3.2. Podejmowanie działań w celu eliminacji wykluczenia dzieci i ciągłe tworzenie im możliwości społecznej integracji. 3.3. Podejmowanie wszechstronnych działań na rzecz obszarów o większym nasileniu występowania zjawiska wykluczenia społecznego. 4. Mobilizacja wszystkich aktorów/organizacji ze sfery polityki, gospodarki oraz życia społecznego. Polegać to powinno na: 4.1. Promowaniu, zgodnie z krajową praktyką, uczestnictwa ludzi zagrożonych i dotkniętych wykluczeniem społecznym w rozwiązywaniu ich problemów, a szczególnie zachęcanie ich do wyrażania własnych opinii, gdy chodzi o ich sytuację oraz działania i środki, które ich dotyczą. 4.2. Włączaniu polityki zwalczania wykluczenia w całościową politykę, poprzez: o mobilizowanie władz publicznych na wszystkich szczeblach zgodnie z ich kompetencjami, o rozwijanie struktur i procedur koordynacyjnych, o przystosowanie służb administracyjnych i społecznych do potrzeb osób dotkniętych wykluczeniem i troskę o to, aby personel pierwszego kontaktu wykazywał wrażliwość na te potrzeby. 4.3. Promowaniu dialogu i partnerstwa między wszystkimi zainteresowanymi instytucjami, publicznymi i prywatnymi, np. poprzez: o angażowanie partnerów społecznych, organizacji pozarządowych oraz dostarczających usługi społeczne do walki z różnymi formami wykluczenia społecznego, o zachęcanie wszystkich obywateli do społecznej odpowiedzialności i aktywnego zaangażowania w walce przeciw społecznemu wykluczeniu, 95 Europejska Agenda Społeczna o wspieranie społecznej odpowiedzialności biznesu. 2.2.WSKAŹNIKI WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO PRZYJĘTE W LAEKEN Głównym narzędziem realizacji wspólnych celów ustalonych w Europejskiej Agendzie Społecznej jest zastosowanie otwartej metody koordynacji. Podstawowe założenia tej metody polegają na wyznaczaniu wspólnych celów na podstawie uzgodnionego metodologicznie opisu zjawisk społecznych. W celu usprawnienia opisu zjawisk społecznych zdefiniowano i przyjęto szereg wskaźników. W 2001r. w na szczycie w Laeken Komisja Europejska przyjęła wskaźniki wykluczenia społecznego jako zasadnicze narzędzie realizacji celów Europejskiej Agendy Społecznej. Przyjęte wskaźniki są zarówno wskaźnikami ubóstwa jak i wykluczenia społecznego, gdyż nie oddzielono wskaźników obu tych zjawisk od siebie. Wskaźniki podzielono na trzy poziomy: • Poziom pierwszy – wskaźniki uznane za wiodące, które dotyczą najistotniejszych czynników prowadzących do wykluczenia społecznego. • Poziom drugi – uzupełnienie wskaźników wiodących, są to wskaźniki opisujące dodatkowe wymiary problemu. • Poziom trzeci – dodatkowe wskaźniki, które poszczególne kraje członkowskie UE mogą stosować w ramach Krajowych Planów Działań, uwzględniając specyfikę danego kraju, oraz umożliwiając interpretację wskaźników zaliczanych do dwóch pierwszych grup111. Wskaźniki podstawowe: 1. Stopa zagrożenia ubóstwem po uwzględnieniu transferów społecznych 111 1.1. Według płci i wieku 1.2. Według najczęstszego rodzaju aktywności gospodarczej 1.3. Według typu gospodarstwa domowego 1.4. Według statusu gospodarstwa domowego 1.5. Według intensywności zarobkowej członków gospodarstwa R. Szarfenberg, Marginalizacja i wykluczenie społeczne…op. cit. s. 60. 96 Europejska Agenda Społeczna 1.6. Wartości ilustracyjne 2. Nierówności dystrybucji dochodów 3. Stopa utrzymującego się zagrożenia ubóstwem 4. Przeciętna względna luka dochodowa osób o niskich dochodach 5. Zróżnicowanie regionalnych stóp zatrudnienia 6. Stopa długotrwałego bezrobocia 7. Odsetek osób żyjących w gospodarstwach domowych, w których nikt nie pracuje 8. Młodzież o niskim wykształceniu, niekontynuująca nauki (% 18-24) 9. Oczekiwana długość życia w momencie narodzin (w latach) 10. Subiektywna ocena własnego zdrowia (w grupach wyróżnionych ze względu na wysokość dochodów w %) Wskaźniki pomocnicze: 11. Dyspersja wokół granicy progu ubóstwa (poniżej 40%, 50%, 70% mediany) 12. Stopa ubóstwa przy urealnionym progu ubóstwa 13. Stopa ubóstwa bez uwzględnienia transferów społecznych 14. Nierówności dystrybucji dochodów – Współczynnik Giniego 15. Stopa utrzymującego się zagrożenia ubóstwem 16. Odsetek osób długotrwale bezrobotnych wśród ogółu bezrobotnych 17. Stopa bardzo długotrwałego bezrobocia 18. Odsetek osób o niskim wykształceniu (w kohortach wiekowych) 97 Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka 3. PODSTAWOWE WSKAŹNIKI WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO CHARAKTERYSTYKA 3.1. AT-RISK-IF-POVERTY RATE (AFTER SOCIAL TRANSFERS)– STOPA ZAGROŻENIA UBÓSTWEM PO UWZGLĘDNIENIU TRANSFERÓW SPOŁECZNYCH DEFINICJA: Udział osób, których wartość ekwiwalentnego dochodu jest niższa niż 60% wartości mediany dochodów ekwiwalentnych w badanej populacji112. ALGORYTM: OBLICZANIE DOCHODU EKWIWALENTNEGO KAŻDEJ OSOBY Całkowity dochód gospodarstwa domowego jest sumą dochodów wszystkich członków gospodarstwa ze wszystkich źródeł. Ekwiwalentna wielkość gospodarstwa jest obliczana zgodnie ze zmodyfikowaną skalą OECD. Skala ta jest sumą wag, zgodnie z którą przypisujemy osobom, żyjącym w danym gospodarstwie następujące wagi: 1 – każdej pierwszej osobie dorosłej; 0,5 – każdej następnej osobie dorosłej powyżej 14 roku życia; 0,3 – każdemu dziecku w wieku 14 lat i młodszym. Dla każdej osoby, wartość dochodu ekwiwalentnego obliczamy dzieląc całkowity dochód gospodarstwa przez ekwiwalentną wielkość gospodarstwa. W rezultacie, każda osoba w gospodarstwie domowych otrzymuje taki sam całkowity dochód ekwiwalentny. 112 The share of persons with an equivalised total net income below 60% national median income, European Community Household Panel (ECHP). 98 Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka OBLICZANIE PROGU ZAGROŻENIA UBÓSTWEM Należy dokonać uszeregowania osób według ich dochodu ekwiwalentnego – od najniższego do najwyższego; Mediana ekwiwalentnych dochodów (szacowana dla populacji z badanej próby) jest to taka wartość ekwiwalentnego dochodu, poniżej której znajduje się 50% osób w badanej próbie; Próg zagrożenia ubóstwem jest obliczany jako 60% mediany ekwiwalentnych dochodów. OBLICZANIE STOPY ZAGROŻENIA UBÓSTWEM Stopa zagrożenia ubóstwem jest obliczana jako procentowy udział osób, których wartość ekwiwalentnego dochodu jest niższa od wartości progu zagrożenia ubóstwem. Zagrożenie ubóstwem analizowane jest w podziale na: • Wiek i płeć, • Najczęstszy rodzaj aktywności gospodarczej, • Typ gospodarstwa domowego • Status gospodarstwa domowego 3.1.1. ZAGROŻENIE UBÓSTWEM ZE WZGLĘDU NA WIEK Wskaźnik liczony jest w podziale na pięć grup wiekowych: 0-15 lat, 16-24 lat, 25- 49 lat, 50-64 lat, 65 – więcej, oraz ze względu na płeć. 3.1.2. ZAGROŻENIE UBÓSTWEM ZE WZGLĘDU NA RODZAJ NAJCZĘŚCIEJ PODEJMOWANEJ AKTYWNOŚCI GOSPODARCZEJ Wprowadzone w 2003 roku zasady podziału według aktywności zostały w 2005 zmienione. Poniżej prezentuję wersję: z 2003r. „Najczęściej podejmowana aktywność gospodarcza” jest definiowana poprzez zadawanie pytań każdej osobie w wieku powyżej 16 lat o stan jej aktywności w każdym miesiącu ubiegłego roku. Z tego „kalendarza aktywności” najczęściej podejmowana aktywność gospodarcza jest definiowana w następujący sposób: 99 Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka Po pierwsze – osoby są klasyfikowane na dwie główne kategorie: aktywne gospodarczo (pracujący lub bezrobotny) versus nieaktywne gospodarczo. Aktywną jest osoba, która pracowała lub była bezrobotna przez co najmniej 6 miesięcy ubiegłego roku. Następnie, osoby zaklasyfikowane jako „aktywne gospodarczo” są ponownie klasyfikowane na grupy: a) pracuje – jeżeli okres zatrudnienia jest równy lub przewyższa okres bycia niezatrudnionym, b) bezrobotny. Osoby zaklasyfikowane jako „pracujące” są klasyfikowane na podgrupy: jest zatrudniony, jest samo – zatrudniony (jeżeli więcej niż połowę okresu był samozatrudniony). Osoby zaklasyfikowane jako „gospodarczo nieaktywne” są ponownie klasyfikowane na dwie kategorie: „jest na emeryturze” i „inne – gospodarczo nieaktywny”. Kategoria – najczęściej podejmowana aktywność gospodarcza: Aktywny gospodarczo Pracujący Zatrudnieni (1) Samo-zatrudnieni (2) Bezrobotni (3) Nieaktywny gospodarczo Na emeryturze (4) Inny gospodarczo nieaktywny (5) 3.1.3. ZAGROŻENIE UBÓSTWEM ZE WZGLĘDU NA TYP GOSPODARSTWA DOMOWEGO. Typy gospodarstw domowych wyróżnia się ze względu na obecność i liczbę: • Osób dorosłych – osoba jest dorosła, jeżeli ukończyła 25 lat lub jest w wieku 16-24 lata i nie można jej zaklasyfikować, jako dziecko na utrzymaniu; • Dzieci na utrzymaniu – wszystkie osoby poniżej 16 roku życia oraz osoby w wieku 16-14, które żyją w gospodarstwie domowym z przynajmniej jednym ze swoich rodziców i deklarują, że 1) nie pracują i 2) nie poszukują 100 Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka pracy, lub nie są gotowe jej podjąć w ciągu dwóch najbliższych tygodni do daty badania. Wersja klasyfikacji z 2003 roku, typów gospodarstw domowych uwzględniała jednoosobowe gospodarstwa domowe w przedziałach wiekowych: poniżej 30 lat, pomiędzy 30-64, i powyżej 65 lat. W wersji z 2005 roku usunięto szczegółowy podział jednoosobowych gospodarstw domowych. Typy gospodarstw domowych w wersji z 2005 roku: Bez dzieci na utrzymaniu: - jednoosobowe gospodarstwo - ogółem - mężczyzna - kobieta - osoba poniżej 65 roku życia - osoba powyżej 65 roku życia - dwie osoby dorosłe, bez dzieci na utrzymaniu, oboje dorośli poniżej 65 lat - dwie osoby dorosłe, bez dzieci na utrzymaniu, co najmniej jeden dorosły w wieku 65 lub więcej - inne gospodarstwa domowe bez dzieci na utrzymaniu Z dziećmi na utrzymaniu: - jeden rodzic, co najmniej jedno dziecko na utrzymaniu - dwoje dorosłych, dwoje dzieci na utrzymaniu - dwoje dorosłych, troje lub więcej dzieci na utrzymaniu - inne gospodarstwa domowe z dziećmi na utrzymaniu. 3.1.4. ZAGROŻENIE UBÓSTWEM ZE WZGLĘDU NA STATUS GOSPODARSTWA DOMOWEGO Wyodrębniono dwie kategorie: • Mieszkanie/ dom własnościowe (lub bez opłaty czynszowej) • Mieszkanie/ dom wynajmowane (lub z obniżoną opłatą czynszową). 101 Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka 3.1.5. ZAGROŻENIE UBÓSTWEM ZE WZGLĘDU NA INTENSYWNOŚĆ PRACY ZAROBKOWEJ CZŁONKÓW GOSPODARSTWA DOMOWEGO – WSKAŹNIK WPROWADZONY W 2005 R. Dla osób w wieku 16-64 lat, używając kalendarza aktywności gospodarczej z poprzedniego roku, należy określić: • Liczbę miesięcy, o których dostępna jest informacja o aktywności gospodarczej • Liczbę miesięcy, które dana osoba spędziła pracując: - za wynagrodzeniem, na pełny etat lub w niepełnym wymiarze (wlicza się odbywanie praktyki lub szkolenia przygotowującego do wykonywania zawodu). - na własny rachunek (kategoria samo-zatrudnionych; wlicza się członków rodziny, którzy pracują w rodzinnym przedsięwzięciu, lecz nie otrzymują wynagrodzenia). • Osobom w wieku 0-16, 65+, dzieciom na utrzymaniu przypisuje się wartość 0, dla obu powyższych zmiennych „Intensywność pracy zarobkowej” oblicza się dzieląc: liczbę przepracowanych miesięcy (suma liczby miesięcy spędzonych w pracy wszystkich członków w wieku produkcyjnym gospodarstwa domowego) przez liczbę miesięcy teoretycznie możliwych do przepracowania (suma miesięcy o których jest dostępna informacja o aktywności gospodarczej wszystkich członków gospodarstwa rodzinnego). 102 Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka 3.1.6. AT–RISK-OF-POVERTY TRESHOLD: ILLUSTRATIVE ZAGROŻENIA UBÓSTWEM: WARTOŚCI ILUSTRACYJNE VALUES – PRÓG DEFINICJA Wartość „progu zagrożenia ubóstwem” obliczona w PPS, Euro, lub walucie krajowej, dla całej populacji, dla jednoosobowego gospodarstwa domowego oraz dla gospodarstwa składającego się z dwóch osób dorosłych i dwojga dzieci113. ALGORYTM • Obliczyć wartość progu ubóstwa według algorytmu głównego wskaźnika 1. – otrzymana wartość to wartość progu dla jednoosobowego gospodarstwa domowego • Pomnożyć wartość progu przez 2,1 (suma wag dwóch osób dorosłych o dwojgiem dzieci 1+05,+03,+03 =2,1)- otrzymana wartość to wartość progu dla gospodarstwa 2 osób dorosłych i 2 dzieci. 3.2. INEQUALITY OF INCOME DISTRIBUTION S80/S20 QUINTILE SHARE RATIO – NIERÓWNOŚCI DYSTRYBUCJI DOCHODÓW DEFINICJA: Stosunek wartości całkowitego dochodu 20% populacji o najwyższych dochodach do 20% populacji o najniższych dochodach. Dochód rozumiany jest jako ekwiwalentny dochód netto114. 113 The value of the ‘at-risk-of-poverty threshold’ in PPS, Euro and national currency for the total population, for a one person household and for a household consisting of two adults and two children are presented as illustrative examples. 114 S80/S20 income quintile share ratio: Ratio of total income received by the 20% of the country's population with the highest income (top quintile) to that received by the 20% of the country's. population with the lowest income (lowest quintile). ‘Income’ must be understood as ‘equivalised total net income’, European Community Household Panel (ECHP). 103 Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka ALGORYTM Należy obliczyć wartość ekwiwalentnego dochodu dla każdej osoby. Następnie należy podzielić badaną grupę na kwintyle. Punkty podziału to takie wartości ekwiwalentnego dochodu, poniżej których znajduje się 20%, 40%,60%, 80% badanych osób. W definicji dla pierwszego dolnego kwintyla i piątego górnego, oblicza się sumę wartości ekwiwalentnych dochodów115. Osoby z pierwszego kwintyla – pierwsze 20%, to osoby o najwyższych dochodach ekwiwalentnych, osoby z piątego kwintyla – ostanie 20% - to osoby o najniższych dochodach ekwiwalentnych. Wartość wskaźnika uzyskuje się dzieląc średnią wartość ekwiwalentnego dochodu osób z górnego kwintyla przez średnią wartość ekwiwalentnego dochodu osób z górnego kwintyla. WYKORZYSTANIE WSKAŹNIKA Wskaźnik pokazuje nierówności dochodów ludności. Ukazuje ile razy łączna wartość dochodów 20% populacji o najwyższych dochodach była wyższa od łącznej wartości dochodów 20% populacji o najniższych dochodach. 115 Trwa spór o to, czy nie powinno sie liczyć średniej. Związane jest to z faktem, że grupy kwintalowe nie muszą być liczbowo takie same, zatem operowanie sumami może być mylące. [za: ] J. Górniak, B. Worek, A. Małodzińska, K. Keler, Portfele wskaźników do monitorowania ubóstwa i wykluczenia społecznego w Wielkiej Brytanii, document sporządzony w ramach projektu: Małopolski system analiz i programowania polityk rynku pracy, s.29. 104 Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka 3.3. AT-PERSISTENT-RISK-OF-POVERTY RATE (60% MEDIAN) – UTRZYMUJĄCE SIĘ ZAGROŻENIE UBÓSTWEM; WSKAŹNIK OSÓB TRWALE ZAGROŻONYCH UBÓSTWEM DEFINICJA Udział osób osiągających dochód ekwiwalentny o wartości poniżej progu ubóstwa (poniżej 60% mediany) w bieżącym roku i w co najmniej dwóch z trzech poprzedzających go lat116. UWAGA: Wartość wskaźnika można obliczyć jedynie, gdy posiada się dane z badań panelowych z 4 kolejnych lat. 3.4. RELATIVE AT-RISK-OF-POVERTY GAP – PRZECIĘTNA WZGLĘDNA LUKA DOCHODOWA OSÓB O NISKICH DOCHODACH DEFINICJA Różnica pomiędzy wartością mediany ekwiwalentnych dochodów osób, których dochód jest niższy od progu ubóstwa a wartością progu ubóstwa, wyrażona jako procentowy wartość progu ubóstwa117. 116 The share of persons with an equivalised total net income below the risk-of-poverty threshold in the current year and in at least two of the preceding three years. Gender breakdown + total, European Community Houshold Panel. 117 Difference between the median equivalised total net income of persons below the at risk-ofpoverty threshold and the at-risk-of-poverty threshold, expressed as a percentage of the at-risk-ofpoverty threshold. Gender breakdown + total, ECHP. 105 Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka ALGORYTM 1. Należy obliczyć wartość dochodu ekwiwalentnego każdej osoby. 2. Obliczyć wartość progu zagrożenia ubóstwem. 3. Następnie osoby powinny zostać zaklasyfikowane do grupy zagrożonych ubóstwem jeżeli ich wartość ekwiwalentnego dochodu jest niższa od wartości progu zagrożenia ubóstwem. 4. Obliczyć medianę ekwiwalentnego dochodu oddzielnie dla kobiet, mężczyzn i ogółu. 5. Od wartości progu ubóstwa dla każdej grupy odjąć wartość mediany ekwiwalentnego dochodu tej grupy. 6. Podzielić otrzymaną w punkcie 5 wartość przez wartość progu ubóstwa, i pomnożyć otrzymany wynik przez 100. ZASTOSOWANIE Jest to bardzo ważny wskaźnik, który pokazuje jak bardzo biedni są ludzie, którzy są biedni. Pokazuje on „głębokość” ubóstwa. Np. Na Słowacji (…) jego wartość wynosi 34% , co oznacza, że wartość dochodów połowy zbiorowości poniżej progu zagrożenia ubóstwem jest niższa do wartości 66% progu zagrożenia ubóstwem118. 106 Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka 3.5. REGIONAL COHESION (DISPERSION OF REGIONAL EMPLOYMENT RATES) – SPÓJNOŚĆ REGIONALNA, ZRÓŻNICOWANIE REGIONALNYCH STÓP ZATRUDNIENIA DEFINICJA Współczynnik zmienności stop zatrudnienia w regionach; na poziomie województw119. ALGORYTM 1. W obrębie poszczególnych regionów daną osobę uznaje się za zatrudnioną, jeżeli pracowała za wynagrodzenie lub zysk w ciągu minionego tygodnia, nawet przez godzinę, niezależnie czy pieniądze za wykonywaną pracę otrzymała w badanym tygodniu. W obrębie tej kategorii mogą wystąpić dwie możliwości: a) osoba może być zatrudniona (pracować za wynagrodzenie), lub b) prowadzi własną działalność gospodarczą, tzw. samo zatrudniony. a) Osoba zatrudniona za wynagrodzenie • Pracuje i otrzymuje stałe zarobki za swoją pracę, • Czasowo nie pracuje, ale spełnia jedno z kryteriów: o Otrzymuje wynagrodzenie, o Ma pewność, że wróci do pracy; zawarła umowę, w której jest określony termin powrotu do pracy, o Czas, który upłynął od momentu zaprzestania pracy, mieści się w granicach okresu przysługiwania zasiłku dla bezrobotnych. 119 The regional cohesion indicator is the coefficient of variation of employment rates at NUTS (Nomenclature of Territorial Units for Statistics) level 2. It is calculated separately for each country and gives a measure of the regional spread of employment rates. 107 Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka Uwagi: • Nie są uważani za zatrudnionych pracownicy sezonowi, w tych miesiącach kiedy nie pracują. • Nie są uważane za zatrudnione osoby odbywające zasadniczą służbę wojskową. • Są uważane za zatrudnione: o Kobiety na urlopie macierzyńskim. o Osoby na przymusowym, płatnym urlopie, gdy mają pewność, że w ciągu 3 miesięcy powrócą do pracy. o Osoby na przymusowym urlopie, otrzymujące co najmniej 50% swoich dotychczasowych zarobków. o Mężczyźni będący na urlopie ojcowskim, otrzymujący co najmniej 50% swoich dotychczasowych zarobków. o Osoby otrzymujące wynagrodzenie za odbywaną praktykę zawodową, która wiąże się z wytwarzaniem dóbr i usług. a) Osoba samo zatrudniająca się; • Pracuje, otrzymuje stałe zarobki za swoją pracę • Podejmuje przedsięwzięcie gospodarcze, ale obecnie nie pracuje z określonych względów. Uwagi: Za samo- zatrudniającą się uznaje się również osobę, która: • Podejmuje działanie w ramach jakiegoś przedsięwzięcia, nawet jeżeli nie wiąże się ono z otrzymywaniem wynagrodzenia/zysku. • Podejmuje działania zmierzające do uruchomienia jakiegoś przedsięwzięcia. • Wykonuje pracę, ale nie otrzymuje za nią wynagrodzenia w ramach pracy u członka swojej rodziny. • „Pracuje” obecnie w swoim gospodarstwie domowym i ma pewność, że w ciągu trzech miesięcy może powrócić do pracy (zatrudnienia). • Pracuje na roli, produkuje żywność dla celów własnego spożycia (i własnej rodziny). Wykonywana przez członków rodziny praca w tym gospodarstwie 108 Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka kwalifikuje się jako „istotna” w zakresie znaczenia, jakie jest przypisywane w danym kraju. 2. Należy zsumować liczbę osób zatrudnionych (15-64 lata) i samo-zatrudnionych (1564) dla każdego z województwa z osobna. 3. Obliczyć wartość stopy zatrudnienia w każdym z województw, dzieląc sumę uzyskaną w punkcie 2 przez liczbę osób w wieku produkcyjnym (16-64). 4. Wartość współczynnika zmienności stóp zatrudnienia uzyskuje się dzieląc: odchylenie standardowe ze wszystkich regionalnych stóp zatrudnienia przez średnią arytmetyczną wartości regionalnych stóp zatrudnienia. 3.6. LONG-TERM UNEMPLOYMENT RATE – STOPA DŁUGOTRWAŁEGO BEZROBOCIA DEFINICJA Stopa długotrwałego bezrobocia, to odsetek osób długotrwale bezrobotnych (co najmniej 12 miesięcy) wśród osób aktywnych zawodowo (pracujących i bezrobotnych)120. ALGORYTM 1. Obliczyć liczbę osób zatrudnionych i samo-zatrudnionych zgodnie z algorytmem do wskaźnika 5. 2. Określić liczbę osób bezrobotnych. Osoba jest uznana za bezrobotną, gdy: 120 The long term unemployment rate is the total number of long-term unemployed (at least 12 months) as a percentage of the total active population aged 15-64. (Gender breakdown + total). The total active population or labour force is the total population at work and the unemployed population. It excludes persons who are inactive. 109 Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka • Jest w wieku 15-64 lata. • W ciągu minionego tygodnia (od dnia badania) nie pracowała i nie spełniła warunków (zgodnie ze wskaźnikiem 5) aby uznać ją za pracującą. • Obecnie jest gotowa podjąć pracę (w ciągu najbliższych dwóch tygodni). • Aktywnie szuka pracy, tzn. w ciągu ostatnich co najmniej 3 miesięcy podjęła następujące kroki: o Kontaktowała się z urzędem pracy, aby uzyskać informacje o możliwości zatrudnienia (odnowienie rejestracji w urzędzie jako osoby bezrobotnej nie jest aktywnym poszukiwaniem pracy). o Kontaktowała się z prywatną agencją pracy w celu znalezienia pracy. o Ubiegała się o pracę bezpośrednio u pracodawcy. o Pytała znajomych lub krewnych, czy znają jakieś oferty pracy. o Zamieściła ogłoszenie o poszukiwaniu pracy. o Brała udział w rozmowie kwalifikacyjnej, bądź wypełniała test kwalifikacyjny w celu uzyskania informacji o możliwości bycia zatrudnioną. o Poszukiwała możliwości otworzenia własnej działalności gospodarczej. 3. Okres bycia bezrobotnym jest określany jako: a) okres poszukiwania pracy, lub b) czas pomiędzy badaniem a dniem ukończenia pracy ostatnio wykonywanej. 4. Długotrwałe bezrobocie oznacza bycie bezrobotnym przez co najmniej 12 miesięcy. 5. Wartość wskaźnika długotrwałego bezrobocia otrzymuje się dzieląc liczbę osób długotrwale bezrobotnych przez liczbę osób aktywnych zawodowo. WYKORZYSTANIE WSKAŹNIKA Występowanie długotrwałego bezrobocia jest silnie związane z ryzykiem ubóstwa oraz wykluczenia z rynku pracy. 110 Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka 3.7. PERSONS LIVING IN JOBLESS HOUSEHOLDS – ODSETEK OSÓB ŻYJĄCYCH W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH, W KTÓRYCH NIKT NIE PRACUJE DEFINICJA Odsetek osób w wieku 0-65 (0-60) lat żyjących w gospodarstwach domowych, w których żaden z członków tego gospodarstwa w wieku 0-60 (0-65) nie pracuje121. ALGORYTM 1. Gospodarstwa brane pod uwagę muszą spełniać następujące warunki: nie uwzględnia się tu gospodarstw, składających się tylko i wyłącznie z osób: • W wieku poniżej 18 lat, • W wieku 18-24 uczących się i niepracujących, • W wieku powyżej 60(65) lat, w zależności od granicy wieku emerytalnego. W gospodarstwie musi znajdować się co najmniej jedna osoba, która: • Jest w wieku 18-24 i nie uczy się i nie pracuje • Bądź należy do grupy wiekowej 24- 60(65) lat 2. Spośród gospodarstw spełniających warunki omówione w punkcie 1. gospodarstwami, w których żadna osoba nie jest zatrudnioną lub samo zatrudnioną są te, w których żaden z członków nie spełnia warunków bycia zatrudnionym lub samo-zatrudnionym. 121 The ‘persons living in jobless households’ indicator shows the number of persons aged 0-65 who are living in eligible households where none of the members are working as a percentage (proportion) of the total population aged 0-65 who are living in eligible households. Note: this indicator is also calculated separately for the population aged 0-60 to take account of the variation in retirement ages (legal or effective) across Member States. This indicator shows the impact upon individual members of a household based upon the degree of contact with the world of work of all the members of their household. W Polsce dla kobiet przyjmuje się 0-60 lat, dla mężczyzn 0-65 lat. 111 Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka 3. Wartość wskaźnika uzyskuje się dzieląc liczbę osób mieszkających w gospodarstwach, w których żadna osoba nie pracuje przez liczbę osób mieszkających gospodarstwach branych pod uwagę. 3.8. EARLY SCHOOL LEAVERS NOT IN EDUCATION OR TRAINING – MŁODZIEŻ O NISKIM WYKSZTAŁCENIU NIE KONTYNUUJĄCA NAUKI DEFINICJA Odsetek osób w wieku 18-24 lat, które nie osiągnęły wyższego poziomu edukacji niż ISCED poziom 2 ( w Polsce – gimnazjum) oraz nie uczą się dalej ani nie szkolą zawodowo122. ALGORYTM 1. Niski poziom osiągnięć edukacyjnych oznacza, że osoba ukończyła co najwyżej szkołę odpowiadająca poziomowi 2ISCED’97. 3.9. LIFE EXPECTANCY AT BIRTH – OCZEKIWANA DŁUGOŚĆ ŻYCIA W MOMENCIE NARODZIN DEFINICJA Oczekiwana długość życia w momencie narodzin jest to oszacowywana w latach przeciętna długość życia, jaką osoba powinna przeżyć od momentu urodzenia123. 122 The ‘early school leavers not in education or training’ indicator is defined as the percentage (proportion) of the total population of 18-24 year olds who have achieved ISCED level 2 or less and are not attending education or training. 123 The ‘life expectancy at birth’ indicator is defined as the number of years a person may be expected to live, starting at age 0, if subjected throughout their lives to the current mortality conditions. This gives an indication both of the efficiency of the healthcare system and a predictor of the future ability of the society to fight poverty and social exclusion. 112 Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka 3.10. SELF DEFINED HEALTH STATUS BY INCOME LEVEL – SUBIEKTYWNA OCENA WŁASNEGO ZDROWIA W GRUPACH WYRÓŻNIONYCH ZE WZGLĘDU NA WIELKOŚĆ DOCHODU DEFINICJA Współczynnik nierówności w ocenie stanu zdrowia w zależności od wielkości osiąganego dochodu liczony jako stosunek odsetka osób w wieku, co najmniej 16 lat określających swe zdrowie jako złe lub bardzo złe w grupie 20% o najwyższych wartościach ekwiwalentnego dochodu do analogicznego odsetka w grupie 20% osób o najniższych wartościach ekwiwalentnego dochodu124. ALGORYTM 1. Określić grupę 20% osób o najniższych i najwyższych dochodach. 2. Każdej osobie z obu określonych grup kwintalowych przypisujemy określoną kategorię, zgodnie z podziałem na ogół, mężczyźni, kobiety oraz wiek większy bądź równy 16 lat, w przedziale 16-64 lat oraz równy lub starszy niż 65 lat. 3. Dla każdej z tak określonych grup określić odsetek osób, które swój stan zdrowia określają jako zły lub bardzo zły na 5-stopniowej skali(od bardzo zły, zły , dość dobry, dobry, bardzo dobry), dzieląc liczbę osób w danej grupie, które określiły swój stan zdrowia jako zły lub bardzo zły przez liczebność takiej grupy. 124 An indicator of health inequality by income was tentatively adopted in Laeken, calculated as the ratio of the proportions in the bottom and top income quintile groups of the population aged 16 and over who classify themselves as in a bad or very bad state of health (source: ECHP). However, Eurostat is still undertaking research into the feasibility and suitability of this indicator, in collaboration with the Indicators Sub-Group of the Social Protection Committee. In the absence of an agreed methodology, this indicator is not currently being produced. 113 Pomocnicze wskaźniki wykluczenia społecznego 114 4. POMOCNICZE WSKAŹNIKI WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO 4.1. DISPERSION AROUND THE ‘AT-RISK-OF-POVERTY THRESHOLD’ – DYSPERSJA WOKÓŁ GRANICY PROGU UBÓSTWA DEFINICJA Odsetek osób o wartości ekwiwalentnego dochodu poniżej 40%, 50%, 70%, wartości narodowe mediany ekwiwalentnego dochodu125. 4.2. AT-RISK-OF-POVERTY RATE ANCHORED AT MOMENT IN TIME – STOPA UBÓSTWA PRZY UREALNIONYM PROGU UBÓSTWA SPRZED TRZECH LAT DEFINICJA Dla danego roku “t” (np. 2007) wartość wskaźnika „at-risk-of-poverty rate anchored at a moment in time” jest obliczana jako udział osób, których wartość ekwiwalentnego dochodu w danym roku jest poniżej progu ubóstwa obliczanego w standardowy sposób dla poprzedniego roku „t3” (np. 2004), a następnie wartość ta jest rewaloryzowana z uwzględnieniem inflacji. Np. dla okresu 2004-2007, zastosowana jest stopa inflacji 20032006, ponieważ w badanym roku wartość ekwiwalentnego dochodu odpowiada wartości dochodu w roku poprzedzającym badanie126. 125 The share of persons with an income below 40%, 50% and 70% national median income, European Community Household Panel (ECHP). 126 For a given year « t » (eg. 1999), the “at-risk-of-poverty rate anchored at a moment in time is the share of the population whose equivalised total net income in that given year is below a riskof-poverty threshold calculated in the standard way for the earlier year « t-3 » (eg. 1996) and then up-rated for inflation (eg., the period concerned is 1996-1999, but the inflation rate to be applied is that for the period 1995-1998 because the income reference year in the ECHP is the year prior to the survey), European Community Household Panel (ECHP). Pomocnicze wskaźniki wykluczenia społecznego 4.3. AT-RISK-OF-POVERT RATE BEFORE SOCIAL TRANSFERS – STOPA UBÓSTWA BEZ UWZGLĘDNIENIA TRANSFERÓW SPOŁECZNYCH DEFINICJA Odsetek osób, których wartość ekwiwalentnego dochodu netto bez uwzględnienia transferów społecznych jest poniżej progu ubóstwa, tj. 60% mediany. Stosuje się dwie definicje dochodu bez uwzględnienia transferów społecznych, w zależności czy emerytury są liczone jako transfery, czy też nie. Wskaźnik ten powinien być używany tylko łącznie ze wskaźnikiem 1. Stopa zagrożenia ubóstwem po uwzględnieniu transferów społecznych” w celu ewaluacji wpływu transferów społecznych. Sam nie ma mocy wyjaśniającej127 Jest to wskaźnik odsetka osób zagrożonych ubóstwem, w którym jako dochód gospodarstwa uwzględnia się tylko a) dochód bez transferów społecznych, b) podstawowy dochód wraz z emeryturami i rentami rodzinnymi. 127 The ‘at-risk-of-poverty rate before social transfers’ shows the percentage of the population having an equivalised net income before social transfers below the national ‘at-risk-of-poverty threshold’. Two definitions of the income before social transfers have to be applied, depending on whether pensions are considered as transfers or not. The ‘at-risk-of-poverty rate before social transfers’ should only be used in connection with the ‘at- risk-of-poverty rate (after social transfers)’ in order to evaluate the impact of social transfers. On its own it does not have any explanatory value, ECHP. 115 Pomocnicze wskaźniki wykluczenia społecznego 4.4. INEQUALITY OF INCOME DISTRIBUTION – GINI COEFFICIENT – NIERÓWNOŚCI W DYSTRYBUCJI DOCHODÓW WSPÓŁCZYNNIK GINIEGO DEFINICJA Współczynnik Giniego jest indeksem porównującym rzeczywistą dystrybucję dochodów z dystrybucją teoretycznie idealną. Krzywa Lorenza pokazuje skumulowany odsetek całkowitego dochodu danego kraju , który przypada najbiedniejszym 5%,10%, 15% itd. ogółu mieszkańców. W warunkach całkowitej równości 20% dochodów trafiałoby do 20% najbiedniejszych mieszkańców, 40% do 40% najbiedniejszych itd. Krzywa Lorenza okazywałaby się wtedy linią prostą. Natomiast gdyby dochody były bardzo skoncentrowane, najbiedniejsze 80% ludności nie dostawałoby prawie niczego, wtedy krzywa Lorenza byłaby silnie wygięta. Obszar między linią o nachyleniu 45 ° a krzywą Lorenza jest powszechnie stosowaną miarą nierówności nazywaną współczynnikiem Ginniego128. 4.5. AT-PERSISTENT-RISK-OF-POVERTY UTRZYMUJĄCEGO SIĘ RATE ZAGROŻENIA (50% MEDIAN) UBÓSTWEM – STOPA (PONIŻEJ 50% MEDIANY) DEFINICJA Odsetek osób, których wartość ekwiwalentnego dochodu jest poniżej 50% wartości progu ubóstwa w bieżącym roku oraz w co najmniej dwóch latach z trzech go poprzedzających129 128 J.E. Stiglitz, Ekonomia sektora publicznego, PWN, Warszawa 2004, s. 143. 129 The share of persons with an equivalised total net income below the 50% risk-of-poverty threshold in the current year and in at least two of the preceding three years. Gender breakdown + Total, ECHP. 116 Pomocnicze wskaźniki wykluczenia społecznego 4.6. LONG-TERM UNEMPLOYMENT SHARE – UDZIAŁ OSÓB DŁUGOTRWALE BEZROBOTNYCH DEFINICJA Udział osób długotrwale bezrobotnych wśród ogółu bezrobotnych, to odsetek osób długotrwale bezrobotnych (co najmniej 12 miesięcy) w całkowitej liczbie bezrobotnych. Jest liczony w podziale na płeć130. 4.7. VERY LONG-TERM UNEMPLOYMENT RATE – STOPA BARDZO DŁUGOTRWAŁEGO BEZROBOCIA DEFINICJA Stopa bardzo długotrwałego bezrobocia to odsetek osób bardzo długotrwale bezrobotnych (co najmniej 24 miesiące) wśród wszystkich aktywnych gospodarczo131. 130 The long term unemployment share is the total number of long-term unemployed (at least 12 months) as a percentage of the total number of unemployed. (Gender breakdown + total). 131 The very long term unemployment rate is the total number of very long-term unemployed (at least 24 months) as a percentage of the total active population 117 Pomocnicze wskaźniki wykluczenia społecznego 4.8. PERSONS WITH LOW EDUCATIONAL ATTAINTMENT – ODSETEK OSÓB O NISKIM WYKSZTAŁCENIU DEFINICJA Odsetek osób dorosłych w wieku 25-64 lata, w grupach wiekowych 25-34, 35-44, 45-54, 5564, które osiągnęły 0,1,2 poziom wykształcenia wg skali ISCED132. Wskaźnik ten pokazuje efektywność systemów edukacyjnych oraz możliwości walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym. 132 The ‘persons with low educational attainment’ indicator is defined as the percentage (proportion) of the total population of 25-64 year olds who have achieved ISCED level 2 or less. When broken down into 10-year age bands (25-34, 35-44, 45-54 and 55-64), this stock measure shows the extent to which general educational attainment levels are changing over time. This gives an insight into both of the efficiency of the education system and the future ability of the society to fight poverty and social exclusion. 118 Zakończenie ZAKOŃCZENIE Propozycja wykorzystania następujących wskaźników wykluczenia społecznego w diagnozie sytuacji osób w wieku 50+ zagrożonych wykluczeniem społecznym. Nr wskaźnika Nazwa wskaźnika 1 Zagrożenie ubóstwem po uwzględnieniu transferów społecznych Dekompozycja Dekompozycja Ogółem Kobiety Mężczyźni 1a Ze względu na wiek 50-64 65 - więcej 1b 6 Ze względu na rodzaj aktywności gospodarczej Odsetek osób długotrwale bezrobotnych wśród wszystkich aktywnych zawodowo Aktywni gospodarczo Pracujący Nieaktywni gospodarczo Na emeryturze Bezrobotni Inni Ogółem Kobiety Mężczyźni 7 Odsetek osób żyjących w gospodarstwach, w których nikt nie pracuje 10 Subiektywna ocena własnego zdrowia w grupach wyróżnionych ze względu na wiek 16-64 Ogółem Mężczyźni kobiety 65- więcej Ogółem Mężczyźni Kobiet 16 Odsetek osób długotrwale bezrobotnych w całkowitej liczbie bezrobotnych Ogółem Kobiety Mężczyźni 119 Zakończenie 17 Odsetek osób bardzo długotrwale bezrobotnych wśród wszystkich aktywnych gospodarczo Ogółem Kobiety Mężczyźni 18 Zmodyfikowany odsetek osób o niskim wykształceniu 50-54 Ogółem Kobiety Mężczyźni 55-64 Ogółem Kobiety Mężczyźni 65- więcej Ogółem Kobiety Mężczyźni 120 Bibliografia BIBLIOGRAFIA Atkinson, A.A., (1998), Social Exclusion, Poverty and Unemployment, in: A. B. Atkinson, J. Hills, Exclusion, Employment and Opportunity, Case Paper 4, January 1998, Centre for Analysis of Social Exclusion, London School of Economics. Friske, K., (1998), Opieka i kontrola. Instytucje wobec problemów społecznych, Wydawnictwo Śląsk. Laeken Indicators – Detailed Calculation Methodology, Working Group „Statistics on Income, Poverty & Social Exlusion” , 28-29 April 2003r., European Commission, Directorate E: Social statostics, Unit E-2: Living condition. Littlewood, S. Herkommer, (1999), Social Exclusion in Europe. Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, dokument przygotowany przez Zespół Zadaniowy do Spraw Reintegracji Społecznej, któremu przewodniczył Minister Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej – Jerzy Hausner. Zespół został powołany 14.04.2003 r. przez Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2003. Poradnik dotyczący realizacji wsparcia dla osób wykluczonych społecznie oraz zagrożonych wykluczeniem społecznym w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Departament Zarządzania EFS w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2009. Portfele wskaźników do monitorowania ubóstwa i wykluczenia społecznego w Wielkiej Brytanii – dokument sporządzony przez dr hab. J. Górniaka prof. UJ, dr J. Perek-Białas, dr B. Worek, mgr A. Małodzińską, mgr K. Keler, w ramach projektu „Małopolski system analiz i programowania polityk rynku pracy” realizowanego w ramach działań 2.1 ZPORR. Stiglitz, J.E. (2004), Ekonomia sektora publicznego, PWN, Warszawa. Szarfenberg, R., (2006), Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Instytut Polityki Społecznej UW, Warszawa. 121