Filozofia praw zwierząt Toma Regana

Filozofia praw zwierząt
Toma Regana
…każde stworzenie na większe prawo
do korzystania z własnego ciała, niż ma
do korzystania z niego ktoś inny…
Ludwig Gompertz
…dziś nie chodzi już o to, aby klatki
były większe, tylko o to, aby były
puste….
Tom Regan
W
naszej tradycji kulturowej, głęboko związanej
z chrześcijaństwem, zwierzęta traktowane są instrumentalnie, człowiek żyje w przeświadczeniu własnej
wyjątkowości, („…wszystkie zwierzęta naziemne i wszystkie
ryby morskie zostały oddane wam we władanie…” /Rodz. 9,3/,
etc) przekonany o swoim prawie do eksploatowania pozostałych
gatunków wedle własnego uznania. Stereotypy funkcjonujące
w powszechnym dyskursie zamykają osoby próbujące zmienić
istniejący stan rzeczy w kategorii oderwanych od rzeczywistości dziwaków, którzy karmią pieski łyżeczką, zaś pojęcie praw
zwierząt kwitowane jest pobłażliwym uśmiechem. Świadomość
większości społeczeństwa zamyka się na argumenty płynące ze
strony obrońców praw zwierząt, nie przyjmując do wiadomości
faktu, iż od lat 70. ubiegłego wieku kwestia praw zwierząt jest
przedmiotem całkowicie poważnej dyskusji, przede wszystkim
filozofów i prawników, lecz także przedstawicieli innych dziedzin.
Ważnym głosem w tej dyskusji jest stanowisko Toma Regana, amerykańskiego filozofa, teoretyka praw zwierząt, którego
prace stały się jednym ze źródeł inspiracji dla Ruchu Wyzwolenia
Zwierząt.
Filozofia Regana jest podejściem radykalnym, nie zadowalającym się półśrodkami w postaci humanitarnego uboju, dobrych
warunków hodowli i tym podobnych postulatów, mających na
celu poprawę warunków życia hodowlanych zwierząt. Chociaż
tego typu rozwiązania proponuje wiele organizacji welferystowskich, to obrona zwierząt w takim zakresie jest jedynie utrwalaniem obecnego stanu, w którym traktowane są one jako środek
do celów człowieka, cytując Regana: „[zwierzęta] są tak samo
martwe i tak samo wykorzystane, bez względu na to, czy zostały zabite humanitarnie, czy niehumanitarnie”. Filozofia, którą
propaguje jest swojego rodzaju przewrotem epistemologicznym
w myśleniu o zwierzętach. Teza o posiadaniu przez zwierzęta
podmiotowych uprawnień moralnych, którą przedstawił po raz
pierwszy w „The case for Animals Rights”, jest podstawą do zreformowania systemu prawnego. Zwierzęta miałyby zostać objęte
ochroną jako podmioty prawne, nie zaś jak dotychczas jako własność prywatna człowieka.
Prawa jednostek są ważniejsze niż inne, nie wynikające
z tych praw interesy ogólne grup, z czego wynika ważną różnicą między dwoma powyższymi postulatami (brania pod uwagę
interesów zwierząt, np. w hodowli, a respektowaniem ich podmiotowych praw). Jak ujmuje to Tomasz Pietrzykowski: „nakaz
poszanowania jednostek wyznacza granice, w ramach których
możliwe jest osiąganie celów i dążeń społecznych”. W kontekście
praw zwierząt- ważniejsze jest prawo do życia jednostkowego
podmiotu- zwierzęcia, niż chęć zaspokojenia głodu mięsnym
zeszyty prawzwierzat.org.pl
pokarmem- cel większej grupy, społeczności ludzi. Regan, jak
i inni teoretycy Ruchu zakłada, wyprzedzając głosy sceptyków
w kwestii przysługiwania komukolwiek jakichkolwiek praw,
że rozmowa o prawach zwierząt ma sens o tyle, o ile przyjmuje się, istnienie praw człowieka. Regan nie definiuje ich jednak
jako naturalnych, istniejących w świecie a prori. Przyjmuje, że
postępowanie członków danej wspólnoty determinowane jest
przez wyznawane przez nich normy i wartości. Na przykład
nadrzędną, abstrakcyjną normą funkcjonującą we wspólnocie
jest norma „nie zabijaj”, której uznanie powoduje konsekwencję
w postaci określonego postępowania z jednostkowym podmiotem moralnym. Prawa moralne przyjmują zatem postać „siatki”
którą ludzie „nakładają” na rzeczywistość w oparciu o własności przysługujące istotom, których prawa maja dotyczyć. Regan
konstruuje pojecie podmiotu moralnego nawiązując do Kanta.
Analizuje kantowskie rozumowanie, w którym przypisany zostaje ludziom status podmiotów życia. Przez podmiot życia rozumiana jest istota, która jest nie tylko żywa, lecz istota, która „ma
swoje życie”, która je odczuwa i jest jego podmiotem. Podmioty
życia mają posiadać wrodzoną samoistną wartość, niezależną
logicznie od tego, czy są użyteczne, czy ważne dla innych istot
- jest to wartość sama w sobie, wartość absolutna. Według Kanta traktowanie podmiotu życia jako środka do realizacji innych
celów jest brakiem szacunku dla owego podmiotu i jego praw.
W imię imperatywu kategorycznego każdą jednostkę posiadającą samoistną wartość należy traktować w sposób respektujący
tą wartość. Podmiot życia jest „celem samym w sobie”. Kant
ogranicza jednak podmiotowość jedynie do gatunku ludzkiego.
Wprawdzie wyraża sprzeciw wobec krzywdzenia zwierząt, lecz
sprzeciw ten jest tylko „ochroną” przed ewentualnym przeniesieniem przez krzywdzącego nawyku krzywdzenia na innych ludzi.
Regan dąży do uznania zwierząt za członków wspólnoty,
w której obowiązuje norma „nie zabijaj”, przyznanie im statusu
„podmiotów życia”, z którego wynikają inne prawa podmiotowe,
jak prawo do bycia niekrzywdzonym i prawo do godnego życia.
Argumenty na rzecz swojego postulatu opiera na pobudkach, którymi kierujemy się, gdy przyjmujemy podmiotowość
istot ludzkich i przyznajemy im określone prawa. W dyskusjach
na ten temat pojawia się wiele głosów dotyczących różnic pomiędzy ludźmi i nie-ludźmi wynikającymi z możliwości intelektualnych, sprowadzanych głównie do umiejętności posługiwania
się językiem i abstrakcyjnego myślenia, utrzymywania więzi społecznych, planowania przyszłości etc. Ma to stawiać człowieka
w pozycji uprzywilejowanej i tłumaczyć odmienny sposób traktowania różnych gatunków, oraz usprawiedliwiać postępowanie
ludzi wobec innych zwierząt. O ile Regan również twierdzi, że
równość podstawowych interesów i poszanowanie jednostkowych praw moralnych nie wiąże się wcale z jednakowym traktowaniem przedstawicieli różnych gatunków (takie myślenie
prowadzi do często przytaczanego wniosku ab absurdum- czy
mamy przyznać psom prawo do swobody wyznania), o tyle nie
zgadza się on absolutnie z tym, aby różnice w umiejętnościach,
czy jakości doznań były usprawiedliwieniem dla obecnego sposobu traktowania przez Homo Sapiens pozostałych gatunków
zwierząt. Nasz sposób traktowania ludzi, oraz przyznawanie im
uprawnień moralnych (w teorii praw człowieka i codziennych
okolicznościach, nie biorąc pod uwagę ekstremalnych sytuacji)
wynika z naszego przeświadczenia istnienia samoistnej wartości
każdego człowieka, z której to owe uprawnienia moralne wynikają. Chcąc odpowiedzieć na pytanie dlaczego przypisujemy człowiekowi wartość, należy zastanowić się, zdaniem Regana, jakie
cechy ludzkie „stanowią” o podmiotowości człowieka. Według
niego stanowi o tym zdolność odczuwania, dążenia do celów, pamięć i poczucie przyszłości, przeżycia emocjonalne, zdolność do
1
odczuwania wrażeń bólu i przyjemności, trwała psychofizyczna
odrębność, własne dobro niezależne od dobra, czy użyteczności dla kogokolwiek/czegokolwiek innego. Ważnym punktem
jest stwierdzenie, że wartość ta jest niesprowadzalna do jakości
i wartości poszczególnych przeżyć podmiotu. Dla zilustrowania tego stwierdzenia Regan posługuje się przykładem : „podmiot może doznawać różnego rodzaju przeżyć, pozytywnych lub
negatywnych, tak jak filiżanka może być napełniona różnymi
rodzajami cieczy. Samoistna wartość podmiotu życia polega na
tym właśnie, że wartość tej filiżanki (podmiotu) jest odrębna
i nieredukowalna do wartości tego, co znajduje się aktualnie
w środku [aktualnych przeżyć]” – cyt.T.Pietrzykowski, str.98.
Zdaniem Regana wymienione powyżej własności przedstawicieli gatunku ludzkiego są także, w różnym stopniu, udziałem pozostałych gatunków zwierząt co potwierdzają również
współczesne badania z zakresu etologii kognitywnej. W obrębie
naszego gatunku istnieją jednocześnie wyraźne różnice w zdolnościach i jakości doznań (zdrowi, dorośli ludzie, niemowlęta,
ludzie poważnie upośledzeni). Ważne jest tu, zdaniem Toma
Regana, odróżnienie podmiotów moralnych aktywnych i pasywnych. Pierwsze z nich mają posiadać zdolność do racjonalnego
myślenia i konstruowania i używania norm moralnych, wolną
wolę, oraz zdolność do świadomego kierowania swoim postępowaniem.
Drugie zaś nie mają takich zdolności. Wobec pierwszych
można mieć moralne wymagania, nakładać na nie moralne obowiązki i moralną odpowiedzialność (obok moralnych uprawnień), wobec drugich nie, „należą im się” natomiast moralne
uprawnienia. Do pierwszej kategorii zaliczani są dorośli, zdrowi ludzie, do drugiej niemowlęta, osoby poważnie upośledzone,
oraz, zdaniem Regana, zwierzęta.
Mówiąc, o wspólnych dla ludzi i innych gatunków zdolnościach poznawczych Regan doskonale zdaje sobie sprawę
z trudności jaką stanowi wyznaczenie wyraźnej granicy dzielącej
gatunki na posiadające wartość samoistną i jej nieposiadające.
Jest to jednak zadanie konieczne. Choćby ze względu na obronę przed zarzutami ab absurdum - czy uważa Pan, że nie mogę
wytępić przenoszących choroby karaluchów w moim domu, ponieważ są one „nosicielami samoistnej wartości”? Regan przyznaje, że nie jest w stanie wyznaczyć w swojej teorii „odgórnej
i absolutnej granicy”, jednak by uniknąć niepotrzebnej wyliczanki, który gatunek należy umieścić po danej stronie podziału,
ogranicza się do mało konkretnego, ale intuicyjnie zrozumiałego stwierdzenia, że rozumowanie dotyczy zwierząt, które ponad
wszelką wątpliwość posiadają cechy podmiotów życia. Podobnie
jak 80-letniego mężczyznę możemy ponad wszelką wątpliwość
nazwać człowiekiem starszym, chociaż nie jesteśmy w stanie
określić dokładnego momentu, w którym człowiek przechodzi
w wiek starości.
Regan zastanawia się również nad sformułowaniem zasad
postępowania w sytuacjach rzeczywistego konfliktu podmiotowych interesów jednostek należących do odrębnych gatunków.
Tego rodzaju sytuacje są momentami w których brak wytyczonej
granicy jest najbardziej rażący. W pozostałych sytuacjach posłużyć się można wspomnianym wcześniej podziałem na uprawnienia podmiotowe i interesy ogólne, gdyż zgodnie z przyjętym
założeniem poziom interesów i uprawnień jest różny. Przed analizą sytuacji konfliktowej, której bohaterami są przedstawiciele
różnych gatunków, warto zastanowić się, w jakich okolicznościach skłonni jesteśmy zawiesić prawa podmiotowe człowieka
w momencie ich kolizji z prawami podmiotowymi innego człowieka. Regan uważa, ze uchylenie prawa człowieka do, na przykład, bycia niekrzywdzonym, czy bycia zmuszanym wbrew swojej woli do określonego działania jest uzasadnione, gdy „zachodzi
2
mocne przypuszczenie, że zawieszenie tego prawa jednostki
zapobiegnie- i jest jedynym realnym sposobem zapobiegnięcia- nieporównywalnie większej krzywdzie innych, niewinnych
ludzi” (cyt. T. Regan „Prawa i krzywda zwierząt”). De facto dotyczy to konfliktu podobnych podmiotowych uprawnień, czynnikiem rozstrzygającym jest zaś liczba podmiotów narażonych
na pogwałcenie prawa do bycia niekrzywdzonym. Przypomina
to utylitarystyczne kryterium ilości zła, które w konsekwencji
danego działania znajdzie się w „ogólnym rejestrze dobra i zła”.
W sytuacjach konfliktowych człowiek-nieczłowiek Regan,
przyjmuje odrębne stanowisko w stosunku do niektórych „pro-zwierzęcych utylitarystów”, którzy skłonni są wyrównywać
wszystkie interesy i kierować się wyłącznie zasadą ilości ogólnego dobra napływającego do zbiorowej puli. W przypadku rzeczywistego konfliktu nie dających się pogodzić podmiotowych
interesów człowieka i pozostałych zwierząt zakłada bowiem
nadrzędną wartość interesów ludzkich. W tym momencie, zdaniem Regana, powinny być brane pod uwagę różnice jakościowe,
oraz wartość przeżyć i doznań określonych podmiotów. Oprócz
samoobrony przed atakiem zwierzęcia, przykładem może być
również sytuacja, w której jedynym realnym środkiem do uratowania życia człowieka jest poświęcenie zwierzęcia. Stanowisko
Toma Regana postrzegane jest jako radykalne, jednak w tym
momencie może on znaleźć sympatyków również wśród teoretyków bardziej umiarkowanych.
Reasumując, filozofia praw zwierząt Toma Regana dąży do
przyznania zwierzętom statusu podmiotów moralnych, wobec
których jesteśmy zobowiązani przestrzegać określonych norm,
których przestrzegamy w stosunku do innych ludzi. Norm zakazujących zadawania krzywdy - naruszania podmiotowego
prawa do bycia niekrzywdzonym, oraz norm zakazujących
traktowania innej istoty posiadającej samoistną wartość jako
środka do celu, nie szanując jej indywidualnego interesu i praw
moralnych. Zwierzęta, których podstawowym interesem jest życie, oraz możliwość funkcjonowania w sposób (i w warunkach)
odpowiednich dla określonego gatunku, są obecnie przedmiotem nadużyć ze strony ludzi, którzy uniemożliwiają im realizację
wymienionych interesów. Filozofia Regana postuluje weganizm,
zaprzestanie hodowli zwierząt dla futer i skór, likwidację cyrków,
zoo, Korridy, walk psów, oraz, często quasi-naukowych, eksperymentów na zwierzętach.
Uzasadnienie stanowi nieporównywalna wartość codziennych interesów ogółu ludzi (rozumianych jako zaspokajanie apetytów na określony pokarm, rozrywkę, odzież) z podmiotowymi
interesami zwierząt (prawem do godnego życia). Środkiem do
osiągnięcia tego celu jest moralne i prawne upodmiotowienie
zwierząt i nadanie im praw podobnych do tych, które skłonni
jesteśmy nadawać ludziom, przy oczywistym założeniu, że nie
wiąże się to z identycznym traktowaniem wszystkich gatunków,
tylko z jednakowym poszanowaniem ich potrzeb, dążeń i interesów.
Jest to kwestia pogłębienia naszej świadomości. Zrozumienia ogromu krzywd jakie, w imię ludzkiej wygody, spotykają
co dzień miliardy (!) innych zwierząt. Uświadomienie sobie jak
wiele zrobić można zmieniając choćby swoje codzienne przyzwyczajenia dietetyczne. Większość z nas wciąż przyczynia się
do ogromnego bólu i cierpienia niewinnych istot, które razem
z nami stanowią świadectwo bogactwa i różnorodności życia,
świadectwo trwającej miliardy lat ewolucji.
Olga PLESIŃSKA
Źródło: Zeszyty Praw Zwierząt nr 1
zeszyty prawzwierzat.org.pl
Bibliografia:
1)Tomasz Pietrzykowski „Spór o prawa zwierząt”, Wyd Sonia
Draga, Katowice2007
2)Tom Regan „ Prawa i krzywda zwierząt” Etyka 18, 1980.
3)Tom Regan „The moral basis of vegeterianism”, Canadian Journal of Philosophy, 1975
4) Tom Regan “The moral status of animals”, Stanford Encyclopedia of Philosophy, www.plato.stanford.edu
zeszyty prawzwierzat.org.pl
3