Teodor KRAMER (1926–2014)

Transkrypt

11 Wydawnictwo Key Text
Zamówienia na prenumeratę na 2015 r. oraz na sprzedaż egzemplarzową należy składać na stronie:
www.ekonomista.info.pl lub wysłać zamówienie na adres [email protected] z podaniem dokładnych danych.
Na
uk
Warunki prenumeraty
EKONOMISTA
CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA
ZAŁOŻONE W ROKU 1900
ad
em
ia
EKONOMISTA
EKONOMISTA
Tylko prenumerata zapewni
regularne otrzymywanie
czasopisma
2014
5
2014
Ceny na 2015 r.: 352,80 zł– prenumerata krajowa wersji drukowanej,
404,46 zł– prenumerata wersji łączonej (druk + PDF),
58,80 zł– jeden numer w wersji drukowanej,
49,20 zł– jednen numer w wersji elektronicznej (PDF),
67,41 zł– jednen numer wersji łączonej (druk + PDF).
5
W numerze
Zamówienia na prenumeratę przyjmowane są na okres nieprzekraczający jednego roku. Cena prenumeraty za okres obejmujący kilka numerów (niepełny rok) jest wielokrotnością ceny jednego numeru. Prenumerata rozpoczyna się od najbliższego numeru po dokonaniu wpłaty na rachunek bankowy Wydawnictwa nr:
64 1160 2202 0000 0001 1046 1312
MARIAN GORYNIA, PIOTR TRĄPCZYŃSKI
Determinanty efektywności
zagranicznych inwestycji bezpośrednich
– przegląd wyników badań
11 Kolporter S.A. – [email protected], +48 22 35 50 471 do 478
11 Garmond Press S.A. – [email protected], 01–106 Warszawa, ul. Nakielska 3,
+48 22 836 69 21
Ekonomista 2014, nr 5, s. 643–782
Cena 55,65 zł (w tym 5% VAT)
WIESŁAWA LIZIŃSKA, RENATA MARKS-BIELSKA
ka
Zamówienia na prenumeratę w wersji papierowej i na e-wydania można składać bezpośrednio na stronie
www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@
ruch.com.pl lub kontaktując się z Centrum Obsługi Klienta „RUCH” pod numerami: 22 693 70 00 lub
801 800 803 – czynne w dni robocze w godzinach 700 – 1700. Koszt połączenia wg taryfy operatora.
Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych
a rozwój gospodarczy Polski
ls
11 RUCH S.A.
DOROTA WAWRZYNIAK
Klimat inwestycyjny a wpływ opodatkowania przedsiębiorstw
na bezpośrednie inwestycje zagraniczne
w krajach Unii Europejskiej
Po
Wydawnictwo Key Text sp. z o.o., ul. Sokołowska 9/410, 01-142 Warszawa
tel. +48 22 632 11 36, kom. +48 665 108 002
Ak
Egzemplarze drukowane wysyłamy ekonomiczną przesyłką rejestrowaną, spersonalizowane PDF-y na podany w zamówieniu adres e-mail.
Rabaty na sprzedaż prenumeraty krajowej na 2015 r.:
296,10 zł– wersja drukowana zamówiona i zapłacona do dnia 20.12.2014 r.,
347,76 zł– wersja łączona (drukowana + PDF) zamówiona i zapłacona do dnia 20.12.2014 r.,
366,66 zł– wersja łączona (drukowana + PDF) zamówiona i zapłacona do dnia 20.01.2015 r.
Indeks 357030
ISSN 2299–6184
Cena 49,20 zł
(w tym 23% VAT)
ANNA TOBOLSKA
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne
w przemyśle Polski:
struktura działowa i przestrzenna
POLSKA AKADEMIA NAUK
KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH
POLSKIE TOWARZYSTWO
EKONOMICZNE
Ekonomista 2014/5
WYDAWNICTWO
KEY TEXT
Na
uk
WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW
PRENUMERATA 2015
Ceny na 2015 r.:
352,80 zł – prenumerata krajowa wersji drukowanej,
404,46 zł – prenumerata w wersji łączonej (druk + PDF),
58,80 zł – jeden numer w wersji drukowanej,
49,20 zł – jednen numer w wersji elektronicznej (PDF),
67,41 zł – jednen numer wersji łączonej (druk + PDF)
296,10 zł – wersja drukowana zamówiona i zapłacona do dnia 20.12.2014 r.,
347,76 zł – wersja łączona (drukowana + PDF) zamówiona i zapłacona do dnia 20.12.2014 r.,
366,66 zł – wersja łączona (drukowana + PDF) zamówiona i zapłacona do dnia 20.01.2015 r.
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
1. Redakcja przyjmuje do oceny i publikacji niepublikowane wcześniej teksty o charakterze naukowym, poświęcone problematyce ekonomicznej.
2. Redakcja prosi o składanie tekstów w formie elektronicznej (dokument MS Word
na CD, dyskietce lub e-mailem) oraz 2 egzemplarzy wydruku komputerowego.
Wydruk powinien być wykonany na papierze A4 z podwójnym odstępem między
wierszami, zawierającymi nie więcej niż 60 znaków w wierszu oraz 30 wierszy na
stronie, w objętości (łącznie z tabelami statystycznymi, rysunkami i literaturą) do
30 stron. Opracowania podzielone na części powinny zawierać śródtytuły.
3. Wraz z tekstem należy dostarczyć do Redakcji Oświadczenie Autora. Wzór
oświadczenia dostępny jest na stronie www.ekonomista.info.pl
4. Do tekstu należy dołączyć streszczenie (200 słów) składające się z uzasadnienia
podjętego tematu, opisu metody oraz uzyskanych wyników. Streszczenie powinno zawierać słowa kluczowe (w języku polskim, rosyjskim i angielskim).
5. Przypisy wyjaśniające tekst należy zamieszczać na dole strony, a dane bibliograficzne w tekście – przez podawanie nazwisk autorów i roku wydania dzieła, na
końcu zdania w nawiasie. W bibliografii zamieszczonej na końcu tekstu (ułożonej w porządku alfabetycznym) należy podawać:
–– w odniesieniu do pozycji książkowych – nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł dzieła, wydawcę, miejsce i rok wydania;
–– w przypadku prac zbiorowych nazwisko redaktora naukowego podaje się po
tytule dzieła;
–– w odniesieniu do artykułów z czasopism – nazwisko, imię (lub inicjały imion)
autora, tytuł artykułu, nazwę czasopisma ujętą w cudzysłów, rok wydania i kolejny numer czasopisma;
–– w przypadku korzystania z internetu należy podać adres i datę dostępu;
–– powołując dane liczbowe należy podawać ich źrodło pochodzenia (łącznie
z numerem strony).
6. W przypadku gdy artykuł jest oparty na wynikach badań finansowanych w ramach
programów badawczych, autorzy są proszeni o podanie źródła środków.
7. Rysunki proste, wektorowe, w czerni. Linie na wykresach i pola mogą być
w szarościach – rysunki powinny być czytelne w tej postaci, bez kolorów
i efektów specjalnych (np. cieni, faz, płynnych przejść, tekstur, szrafów, efektów przestrzennych). Format wektorowy PDF, EPS, ostatecznie osadzone
wykresy z Excela.
8. Nazewnictwo plików – teksty: Autor_Tytuł.docx (np. Jan Kowalski_Gospodarka polska.docx); streszczenia do artykułów: Autor_Streszczenia.docx
(np. Jan Kowalski_Streszczenia.docx); ewentualne dodatkowe pliki nazywamy w analogiczny sposób: (np. Jan Kowalski_rysunek01.pdf).
9. Warunkiem przyjęcia tekstu do oceny i dalszej pracy jest podanie przez autora
pełnych danych adresowych wraz z numerem telefonicznym i adresem e-mail.
Autorzy artykułów są również proszeni o podanie danych do notatki afiliacyjnej:
tytuł naukowy oraz nazwa uczelni albo innej jednostki (tylko jedna jednostka).
Dane afiliacyjne są zamieszczane w opublikowanych tekstach.
10. Opracowanie zakwalifikowane przez Komitet Redakcyjny do opublikowania na
łamach „EKONOMISTY”, lecz przygotowane przez autora w sposób niezgodny
z powyższymi wskazówkami, będzie odesłane z prośbą o dostosowanie jego formy do wymagań Redakcji.
11. Materiały zamieszczone w „EKONOMIŚCIE” są chronione prawem autorskim.
Przedruk tekstu może nastąpić tylko za zgodą Redakcji.
12. Redakcja nie zwraca tekstów i nie wypłaca honorariów autorskich.
Ekonomista 2014/5
Zamówienia
Zamówienia należy
należy składać
składać na
na stronie
stronie www.ekonomista.info.pl
www.ekonomista.info.pl
lub
lub wysłać
wysłać zamówienie
zamówienie na
na adres
adres
Wydawnictwo
Wydawnictwo Key
Key Text
Text sp.
sp. zz o.o.,
o.o., ul.
ul. Sokołowska
Sokołowska 9/410,
9/410, 01-142
01-142 Warszawa
Warszawa
tel.
tel. 22
22 632
632 11
11 36,
36, kom.
kom. 665
665 108
108 002
002
konto:
konto: Bank
Bank Millennium
Millennium S.A.
S.A. 64
64 1160
1160 2202
2202 0000
0000 0001
0001 1046
1046 1312
1312
U Wydawcy zaprenumerujesz najtaniej!
Na
uk
ad
em
ia
2014
Po
ls
ka
Ak
5
Ekonomista 2014/5
Na
uk
WYDAWCY
© Copyright by POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH
© Copyright by POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE
© Copyright by WYDAWNICTWO KEY TEXT
RADA PROGRAMOWA
ad
em
ia
Marek Belka, Adam Budnikowski, Krzysztof Jajuga, Wacław Jarmołowicz,
Mieczysław Kabaj, Eugeniusz Kwiatkowski, Jan Lipiński, Aleksander Łukaszewicz,
Wojciech Maciejewski, Jerzy Osiatyński, Stanisław Owsiak, Emil Panek,
Antoni Rajkiewicz, Andrzej Sławiński, Andrzej Wernik,
Jerzy Wilkin (przewodniczący Rady), Michał G. Woźniak
KOMITET REDAKCYJNY
Marek Bednarski, Bogusław Fiedor, Marian Gorynia, Brunon Górecki,
Joanna Kotowicz-Jawor, Barbara Liberska, Adam Lipowski (zastępca redaktora naczelnego),
Zbigniew Matkowski (sekretarz redakcji), Elżbieta Mączyńska, Adam Noga,
Marek Ratajczak, Eugeniusz Rychlewski, Zdzisław Sadowski (redaktor naczelny),
Tadeusz Smuga, Jan Solarz, Jan Toporowski, Andrzej Wojtyna
Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
oraz dodatkowo przez następujące uczelnie:
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach,
Uniwerstytet Ekonomiczny w Krakowie, Uniwersytet Łódzki
Ak
Pierwotną wersją czasopisma jest wersja drukowana
Polecamy wersje elektroniczne „Ekonomisty” (e-ISSN: 2299–6184)
na stronie internetowej
Po
ls
ka
Adres Redakcji: 00–042 Warszawa, ul. Nowy Świat 49, tel. 22 55 15 416 oraz 417
http://www.ekonomista.info.pl, [email protected]
Realizacja wydawnicza
Wydawnictwo Key Text sp. z o.o., 01–142 Warszawa, ul. Sokołowska 9/410
tel. 22 632 11 36, tel. kom. 665 108 002
www.keytext.com.pl, [email protected]
Nakład 380 egz., ark. wyd. 11,5
Ekonomista 2014/5
In memoriam
Na
uk
Spis treści
Janusz B E K S I A K (1929–2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teodor K R A M E R (1926–2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Artykuły
ad
em
ia
Marian G O R Y N I A, Piotr T R Ą P C Z Y Ń S K I: Determinanty efektywności
zagranicznych inwestycji bezpośrednich – przegląd wyników badań . . . . . . . . . Dorota W A W R Z Y N I A K: Klimat inwestycyjny a wpływ opodatkowania przedsiębiorstw na bezpośrednie inwestycje zagraniczne w krajach Unii Europejskiej Wiesława L I Z I Ń S K A, Renata M A R K S - B I E L S K A: Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych a rozwój gospodarczy Polski . . . . . . . . . . . . . . . . Anna T O B O L S K A: Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w przemyśle Polski:
struktura działowa i przestrzenna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 651
657
663
685
707
733
Miscellanea
Mariusz Z I E L I Ń S K I, Izabela J O N E K - K O W A L S K A, Adam S O J D A:
Reakcje rynku pracy na zmiany koniunktury w dużych krajach Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 761
Recenzje i omówienia
Ak
Marcin G O R A Z D A, Filozofia ekonomii (rec. Artur Walasik). . . . . . . . . . . . . . Innovative Economy as the Subject of Investigation in Theoretical Economics (nota
bibl. Oded Stark) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 775
779
Komunikaty
ka
Sądu Konkursowego Nagrody Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego im. prof.
Edwarda Lipińskiego w 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 781
*
ls
Każdy artykuł zawiera streszczenie w języku angielskim i rosyjskim.
Angielskojęzyczne streszczenia artykułów zamieszczanych w „Ekonomiście” są rejestrowane w serwisie
„The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl
Po
Czasopismu „Ekonomista” przyznano 10 punktów za publikacje (załącznik do komunikatu Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 17 grudnia 2013 r., na podstawie § 14 ust. 2 rozporządzenia
Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 lipca 2012 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania
kategorii naukowej jednostkom naukowym)
Ekonomista 2014/5
ls
Po
Ekonomista 2014/5
ka
ad
em
ia
Ak
Na
uk
In memoriam
Na
uk
Contents
Janusz B E K S I A K (1929–2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teodor K R A M E R (1926–2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Articles
ad
em
ia
Marian G O R Y N I A, Piotr T R Ą P C Z Y Ń S K I: Determinants of the Effectiveness of Foreign Direct Investments – A Review Article . . . . . . . . . . . . . . . . Dorota W A W R Z Y N I A K: Investment Climate and the Effect of Corporate
Taxation on Foreign Direct Investments in the EU Countries . . . . . . . . . . . . . . Wiesława L I Z I Ń S K A, Renata M A R K S - B I E L S K A: Inflow of Foreign
Direct Investment and Economic Development in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . Anna T O B O L S K A: Foreign Direct Investment in Poland’s Industry: Sectoral
and Spatial Structure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 651
657
663
685
707
733
Miscellanea
Mariusz Z I E L I Ń S K I, Izabela J O N E K - K O W A L S K A, Adam S O J D A:
Reactions of the Labour Market on Business Cycles in Major EU Countries . 761
Book Reviews
Ak
Marcin G O R A Z D A, Filozofia ekonomii (Philosophy of Economics) (rev. Artur
Walasik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Innovative Economy as the Subject of Investigation in Theoretical Economics
(a note by Oded Stark) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 775
779
Announcements
ka
From the Jury of the 2014 Edward Lipiński Award of the Polish Economic Society 781
*
ls
Each article is followed by a summary in English and Russian.
Abstracts of „Ekonomista” are reproduced in the „The Central European Journal of Social Sciences
and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl
Po
Magazine „Economist” awarded 10 points for publications (Annex to the Communication from the
Ministry of Science and Higher Education of 17 December 2013, pursuant to § 14 para. 2 Regulation
of the Minister of Science and Higher Education of 13 July 2012 on the criteria and procedure for
granting the category of scientific research institutes)
Ekonomista 2014/5
ls
Po
Ekonomista 2014/5
ka
ad
em
ia
Ak
Na
uk
Статьи
Na
uk
Содержание
Януш Б Е К С Я К (1929–2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Теодор К Р А М Е Р (1926–2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Статьи
ad
em
ia
Мариан Г О Р Ы Н Я, Пётр Т Р О М П Ч И Н Ь С К И: Детерминанты эффективности прямых иностранных инвестиций – обзор результатов исследований . . Дорота В А В Ж И Н Я К: Инвестиционный климат и влияние налогообложения
предприятий на прямые иностранные инвестиции в странах Европейского Союза
Веслава Л И З И Н Ь С К А, Рената М А Р К С - Б Е Л Ь С К А: Приток прямых
иностранных инвестиций в Польшу а развитие экономики . . . . . . . . . . . . . . . Анна Т О Б О Л Ь С К А: Прямые иностранные инвестиции в промышленности
в Польше: видовая и территориальная структура . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 651
657
663
685
707
733
Разное
Мариуш З Е Л И Н Ь С К И, Изабела И О Н Е К - К О В А Л Ь С К А, Адам
С О Й Д А: Реакция рынка труда на изменение конъюнктуры в крупных
странах ЕС . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 761
Рецензии и обзоры
Ak
Марцин Г О Р А З Д А, Философия экономии (рец. Артур Валасик) . . . . . . . . . . . Innovative Economy as the Subject of Investigation in Theoretical Economics (библ.
заметка Oded Stark) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 775
779
Объявления
ka
Жюри конкурса на премию Польского экономического общества имени проф.
Эдварда Липиньского в 2014 г. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 781
*
ls
Каждая статья сопровождается резюме на английском и руском языках.
Содержание и резюме статей, помещаемых в „Экономисте”, a также в „The Central European
Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl
Po
Журнал „Ekonomista” получил 10 пунктов за публикации (приложение к сообщению Министра
науки и высшего образования от 17 декабря 2013 г. на основании § 14 абз. 2 Распоряжения
Министра науки и высшего образования от 13 июля 2012 г. по вопросам критериев и процедуры
присуждения научной категории научным единицам)
Ekonomista 2014/5
ls
Po
Ekonomista 2014/5
ka
ad
em
ia
Ak
Na
uk
Na
uk
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Prof. dr hab. Janusz Beksiak (1929–2014)
Cześć Jego pamięci
Komitet Redakcyjny
Ekonomista 2014/5
In memoriam
Janusz Beksiak
1929–2014
Na
uk
652
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
25 lipca zmarł Janusz Beksiak. Ekonomii poświęcił 60 lat z 85 lat, które przeżył.
Pierwszą w swoim życiu pracę ekonomiczną, skrypt dla studentów pt. Wstępne wiadomości o rozwoju rolnictwa w Polsce Ludowej, opublikował w 1955 r., a ostatnią,
zespołową publikację zatytułowaną Falowanie aktywności gospodarczej – przypadek
Polski – w 2013 r.
Patrząc na owe 60 lat jako na jedną całość, nie można właściwie napisać o tym,
jakim był ekonomistą, czego dokonał, gdyż różna była w tych latach gospodarka,
którą badał, różna ekonomia, a wreszcie on sam był różnym, zmieniającym się
człowiekiem, różne poglądy reprezentował i różne wyznawał wartości. Dlatego
pisząc o Januszu Beksiaku jako ekonomiście, dzielę owe 60 lat uprawiania przez
Niego ekonomii na trzy mniej więcej równe okresy.
Okres pierwszy, 1953–1972, obejmuje lata od początku kariery do osiągnięcia mistrzostwa w zawodzie. Po krótkim okresie „przymiarek” został w 1956 r.
członkiem zespołu Katedry Ekonomii Politycznej na Wydziale Handlu w SGPiS,
kierowanej przez Aleksego Wakara. Uczestniczył tam w powstaniu oryginalnej
teorii socjalistycznego systemu gospodarczego. Wydaje się, że są następujące najważniejsze ustalenia tej teorii. Ze względu na brak rynku wyceniającego nakłady
i wyniki nie można określić, czy w systemie socjalistycznym gospodarowanie odbywa się efektywnie (w sensie Pareta). Proces kierowania gospodarką składa się
z dwóch typów czynności: planowania, czyli wyboru metod i kierunków produkcji
w drodze porównywania fizycznych wielkości potencjalnych nakładów i wyników
(nazwano to bezpośrednim rachunkiem ekonomicznym), oraz zarządzania, czyli
oddziaływania na jednostki gospodarcze realizujące plan, tzn. na producentów
i konsumentów. W procesie zarządzania organy kierujące mogą posługiwać się
nakazami albo cenami i kosztami – stworzonymi po to, aby wykonawcy planu
wiedzieli, co mają robić, i aby chcieli to robić. Udział J. Beksiaka w powstaniu tej
teorii polegał na rozwinięciu koncepcji pragmatycznego potraktowania kategorii
kosztów i cen (temu m.in. posłużyły jego prace nad doktoratem, poświęconym
regułom rachunku ekonomicznego w spółdzielniach produkcyjnych) oraz na ukazaniu wpływu technicznych ograniczeń wyboru w procesie planowania (inwestowania) na wzrost gospodarczy. Ten problem rozwinął z kolei w swojej pracy habilitacyjnej Wzrost gospodarczy i niepodzielność inwestycji (1965).
Opisana pokrótce teoria socjalistycznej gospodarki przyjęta została z nieufnością, chociażby z tego względu, że pojawiła się na przełomie lat 50. i 60. XX wieku
w środowisku ekonomicznym, w którym panował ciągle dość siermiężny marksizm. Jej twórcy byli z jednej strony izolowani, z innej – poddani wielostronnej
krytyce. Za pozytywny skutek tego można uznać pojawienie się opinii o powstaniu
w Polsce odrębnej szkoły ekonomicznej, szkoły wakarowskiej. Dwa argumenty
Ekonomista 2014/5
Na
uk
In memoriam
653
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
przemawiają za tym, że faktycznie taka odrębna szkoła powstała. Są to: stosunek
zespołu, a zwłaszcza jego szefa, profesora Wakara, do rzeczywistości gospodarczej, jaką opisywał, i przyjęty w zespole tryb pracy naukowej. Tryb pracy naukowej
opisał m.in. J. Beksiak w jednej ze swych publikacji (Polska gospodarka w XX
wieku, 2003): „…książki wspólne powstawały na zasadzie pełnego uzgodnienia
poglądów i rezygnacji z autorstwa poszczególnych fragmentów. Polegało to na
tym, że każdy z nas pisał pierwszą wersję określonego fragmentu i przedstawiał ją
zespołowi. Dyskutowano nad tekstem – i przerabiano go wiele razy – tak długo,
aż wszyscy zgodzili się firmować go jako współautorzy. (…) Zdarzało się, że osoba
nie mogąca podpisać się pod całością opuszczała zespół”. O stosunku ekonomisty do rzeczywistości niejednokrotnie wypowiadał się sam profesor Wakar. Jego
zdaniem ekonomiści nie są od tego, aby oceniać, czy panujący system gospodarczy
jest dobry czy nie, czy jest czy nie jest sprawiedliwy itp. Ekonomiści powinni przyjąć system jako dany, a ich zadaniem jest sprawdzenie, na ile efektywnie pozwala
on wykorzystać zasoby i warunki zewnętrzne i co można w jego ramach zrobić,
aby stopień tego wykorzystania zwiększyć. Było to stanowisko pragmatyczne, czy
raczej prakseologiczne, chociaż, nawiasem mówiąc, większość członków zespołu
uważała system socjalistyczny jako raczej dobry, o czym świadczyło ich spore zaangażowanie polityczne w SGPiS i poza Szkołą.
Po ukończeniu pierwszego etapu prac nad teorią gospodarki socjalistycznej,
zwieńczonego ukazaniem się zespołowej książki Zarys teorii gospodarki socjalistycznej (1965), nastąpił etap drugi. Zaczęto wtedy opisywać sposoby kierowania
poszczególnymi procesami gospodarczymi. J. Beksiak skoncentrował się na opisaniu faktycznej i możliwej roli pieniądza w socjalistycznym systemie gospodarczym,
czemu poświęcił kilka artykułów i napisaną ze mną książkę Równowaga gospodarcza w socjalizmie (1972). Idea tych prac była również pragmatyczna. Zaproponowano w nich lek na zaobserwowaną przypadłość gospodarki, ujawniającą się
ekspansywnością, czyli występowaniem nieliczącego się z ograniczeniami popytu
na składniki nakładów produkcyjnych i dóbr konsumpcyjnych u wszystkich jednostek gospodarczych, z negatywną tego konsekwencją w postaci nierównowagi.
Lek ten miał polegać na wykorzystaniu pieniądza, a raczej hamulca pieniężnego
w postaci ograniczania dopływu pieniądza do wykonawców planu. Rzecz w tym,
że J. Beksiak ze współautorką przedstawili opisaną wyżej koncepcję w sposób nie
do końca pragmatyczny; pomysł wykorzystania hamulca pieniężnego został przedstawiony dość blado, a zjawisko ekspansywności systemów zarządzania bardzo
przekonująco; nie użyto wprawdzie stwierdzenia o strukturalnej słabości systemu
socjalistycznego, ale tak w istocie ta zdolność do wywoływania nierównowagi została odczytana przez odbiorców książki. Pewien rozgłos, związany m.in. z zawartymi w omawianej książce poglądami, nie tylko ugruntował pozycję J. Beksiaka
jako dojrzałego ekonomisty, ale postawił go w rzędzie pierwszoplanowych postaci
polskiej ekonomii. Sam przyczynił się do utrwalenia tej opinii, wydając w 1972 r.
książkę Społeczeństwo gospodarujące, w której wyłożył swoją interpretację teorii
gospodarki socjalistycznej, w powstaniu której uczestniczył, i swoje poglądy na
najważniejsze kwestie metodologiczne ekonomii, w tym przekonanie, że można
Ekonomista 2014/5
In memoriam
Na
uk
654
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
zaplanować przebieg rozwoju gospodarki kraju i skutecznie ów plan realizować.
W 1972 r. uzyskał też tytuł profesora.
Lata 1972–1995 to okres, gdy J. Beksiak wyznaczał sposoby reakcji ekonomii
na odkrywane cechy gospodarki socjalistycznej. W latach 70. następuje zmniejszenie dystansu między ekonomią szkoły wakarowskiej i panującymi w Polsce
poglądami ekonomicznymi. Jest to po części efektem powszechnego sięgania
do rozwijających się nauk o zarządzaniu i do korzystania z takich pomysłów jak
np. wprowadzone przez Janosa Kornaia rozróżnienie w gospodarce sfery realnej
i sfery regulacji. Ekonomię szkoły wakarowskiej i ekonomię ogólnie obowiązującą zbliżają też nowe instytucjonalne warunki, w jakich jest tworzona w tym czasie w Polsce ekonomia. Wówczas to uruchomione zostaje finansowanie wielkich
projektów badawczych realizowanych zespołowo przez ekonomistów z różnych
ośrodków kraju. J. Beksiak, który pod koniec lat 60. stał się – po śmierci kierownika katedry – faktycznym szefem szkoły wakarowskiej, bierze udział w realizacji
projektów zaplanowanych przez istniejący wówczas Instytut Handlu Wewnętrznego oraz działający w SGPiS Instytut Funkcjonowania Gospodarki Narodowej, co
daje mu okazję do współpracy z wieloma ekonomistami. On sam inicjuje badania
nad zachowaniem „przedsiębiorstw uczestników rynku dóbr konsumpcyjnych”.
W tym określeniu znajdują wyraz najważniejsze zmiany, jakie zaszły w ekonomicznych poglądach J. Beksiaka i szkoły wakarowskiej. Pojawia się słowo „rynek”
(trochę na wyrost, dla określenia bezpośrednich oddziaływań na siebie dawnych
„wykonawców planu”). Ci ostatni uzyskują pewną podmiotowość, stąd nazwani
są przedsiębiorstwami (także trochę na wyrost, gdyż m.in. kierują się różnymi
motywami, a nie – jak prawdziwe przedsiębiorstwa – osiąganiem zysku); wreszcie
ważne są „zachowania” jednostek gospodarczych, a nie tylko stopień realizacji
przez nich planu. Dopuszcza się więc pojawienie się procesów i produktów niezaplanowanych przez „gospodarujące społeczeństwo”, ale uzgodnionych bezpośrednio między sobą przez producentów – przedsiębiorstwa.
Praktyka gospodarki socjalistycznej lat 70. nie tylko Polski, ale różnych krajów
przynosi jeszcze jedno doświadczenie, mianowicie przypadki ogólnych załamań,
które likwidowano, zmieniając zarówno zaplanowane proporcje i sekwencje procesów gospodarczych, jak i przyjęte reguły planowania czy kierowania realizacją
planów. W ten sposób w teorii gospodarki socjalistycznej pojawił się dodatkowy
– obok problemu wyboru najlepszego planu i skutecznego kierowania jego realizacją – problem wyboru narzędzi i sposobu kierowania gospodarką lub mówiąc
inaczej – problem reform i zmian systemu gospodarczego. J. Beksiak poświęcił
problemowi zmian systemu kilkanaście lat, a właściwie zajmował się nim do końca
życia. Najpierw w publicystycznym artykule opisał i przeanalizował pojawiające
się w gospodarkach socjalistycznych napięcia wymagające zmian systemu i możliwy sposób dokonania tych zmian. (O załamaniu i poprawie, „Kultura” 1980, nr 39).
Nieco później poświęcił temu problemowi książkę Zmiany w gospodarce (1982).
Nawiasem mówiąc, wspomniany wyżej artykuł z „Kultury” cieszył się niespotykanym powodzeniem jak na publikacje fachowe, przedrukowały go dziesiątki czasopism w kraju, z autorem przeprowadzano liczne wywiady. Uczynił ten artykuł
Ekonomista 2014/5
Na
uk
In memoriam
655
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
J. Beksiaka kimś, kogo w dzisiejszym języku nazwano by ekonomicznym celebrytą.
Ale poważnie mówiąc, J. Beksiak uzyskał wtedy pozycję, która pozwoliła mu na
narzucanie środowisku problemów badawczych; takim problemem teorii gospodarki socjalistycznej stał się problemem reform, którym zajmowano się intensywnie do końca jej istnienia w rzeczywistości społecznej, a nawet jeszcze przez kilka
lat później.
W tym drugim okresie pracy J. Beksiaka jako ekonomisty wystąpił też epizod Jego bezpośredniego zaangażowania politycznego. W drugiej połowie lat 70.
został członkiem zespołu doradców ówczesnego I sekretarza PZPR, Edwarda
Gierka, która to przygoda zakończyła się burzliwie w 1979 r. opuszczeniem przez
J. Beksiaka zespołu doradców i szeregów PZPR. W latach 80. występował jako
doradca „Solidarności” – zarówno jawnej, jak i działającej w podziemiu, a pisząc
liczne opracowania o kierunkach i zakresie niezbędnych zmian w systemie gospodarczym przedstawiał coraz wyraźniej wątpliwości co do jakości socjalistycznego
systemu gospodarczego. Po wyborach parlamentarnych 1989 r., mniej więcej równolegle z pracą nad Zarysem programu stabilizacyjnego i zmian systemowych (opublikowanym w 1990 r.), był rozważany przez chwilę jako kandydat do objęcia znaczącego stanowiska w rządzie T. Mazowieckiego. Zwyciężyła wtedy alternatywna
propozycja programowa i rząd zasilili alternatywni kandydaci. Symbolicznym końcem drugiego okresu w życiu J. Beksiaka – ekonomisty było powstanie w 1994 r.
pracy O restauracji kapitalizmu w Polsce (1994), w której zniknięcie socjalistycznej
gospodarki zaakceptował, przestając mówić o zmianach systemu, a wprowadzając
pojęcie „restauracja kapitalizmu”.
Następny okres to lata po 1995 r. Budujący się kapitalistyczny system gospodarczy w Polsce J. Beksiak śledzi, koncentrując się na zmianach pozycji przedsiębiorstwa i roli państwa, którym to pojęciem obejmował polityków i aparat administracyjny. Poświęca temu kilka publikacji, a swoje ustalenia z tego zakresu
eksponuje w wydawanych edycjach podręcznika ekonomii.
Osiągnąwszy wiek, w którym nabrało się już pewnego dystansu do życia i świata, swoją znaczącą publikację z tego okresu opatruje podtytułem: Eseje historyczno-ekonomiczne (publikacja zbiorowa Gospodarka polska w XX wieku, 1999).
Ujawnia w niej swoje stałe zainteresowanie historią, a przystępując do analiz historycznych wykazuje pewną istotną zmianę w warstwie metodycznej dociekań
naukowych. Mianowicie, pracując wcześniej nad różnymi problemami systemu
gospodarczego, był świadomy, że wiedzę o gospodarce i o możliwych sposobach
rozwiązywania jej problemów czerpie z praktyki polskiej gospodarki. Jego twórczości naukowej dlatego towarzyszyły wątpliwości, na ile wyprowadzone z jednostkowych w gruncie rzeczy faktów twierdzenia i prawidłowości mogą być uogólnione
na inne przypadki życia gospodarczego.W związku z pisanymi w trzecim okresie
pracami historyczno-ekonomicznymi (do takich należy również ostatnia Jego praca o falowaniu polskiej gospodarki) powstaje pytanie, co chce osiągnąć, patrząc na
historyczne wydarzenia mające miejsce w Polsce czy w innych krajach przez lustro
swojej uogólnionej wiedzy o gospodarce. Czy chce dopełnić istniejące interpretacje wydarzeń historycznych, aby je lepiej rozumieć, czy zmierza do skorygowania
Ekonomista 2014/5
In memoriam
Na
uk
656
ad
em
ia
pewnych zapisów wydarzeń historycznych. Nie poznamy już odpowiedzi Janusza
Beksiaka na to pytanie.
Aby wypełnić obraz Janusza Beksiaka zapytam, czym – poza stworzonymi koncepcjami – dał się zapamiętać ludziom, którzy go otaczali. Był niewątpliwie bardzo pracowity. Towarzyski, szybki w reakcjach, wykazywał sporo zdumiewających
zainteresowań. Za szczególnie godne pozazdroszczenia uznaję posiadanie przez
Janusza Beksiaka tej koniecznej porcji uzdolnień aktorskich, dzięki której mógł
przez całe życie być atrakcyjnym dla setek mężczyzn i kobiet, młodych i starszych,
w otoczeniu których żył i pracował.
Po
ls
ka
Ak
Urszula Libura-Grzelońska
Ekonomista 2014/5
Na
uk
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Prof. dr hab. Teodor Kramer (1926–2014)
Cześć Jego pamięci
Komitet Redakcyjny
Ekonomista 2014/5
In memoriam
Teodor Kramer
1926–2014
Na
uk
658
ls
ka
Ak
ad
em
ia
20 czerwca 2014 r. zmarł w Bielsku-Białej Profesor Teodor Kramer (ur. 27 marca
1926 r. w Ostrowie k/Lublińca), szeroko znany nie tylko w kręgach swojej dziedziny nauki ekonomista oraz nauczyciel akademicki związany z czterema polskimi
uniwersytetami ekonomicznymi (w Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu i Katowicach), twórca i współorganizator szkół naukowych wrocławskiej i katowickiej handlu, rynku i marketingu1, jeden z najwybitniejszych prekursorów i promotorów tej
ostatniej dyscypliny w Polsce.
Jego życiorys studencki to lata 1948–1953 spędzone w Akademii Handlowej
w Poznaniu, po powrocie do kraju z Anglii (z armii gen. W. Andersa). Po ukończeniu studiów handlowych pracował w tej uczelni jako asystent, a po doktoracie
w 1953 r. jako adiunkt (w katedrze profesora Zbigniewa Zakrzewskiego)2. Po
habilitacji w r. 1962 w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Krakowie (jako pierwszy habilitant na Wydziale Produkcji i Obrotu Towarowego)3 został przeniesiony
służbowo do Wyższej Szkoły Ekonomicznej we Wrocławiu i powołany jako docent etatowy na stanowisko kierownika Katedry Ekonomiki Obrotu Towarowego. Pełnił ponadto funkcje prodziekana Wydziału Ekonomiki Przedsiębiorstwa,
a w latach 1967–1972 prorektora ds. nauki. Od 1973 r. do 1979 r. był dyrektorem
stworzonego przez siebie, unikalnego w skali kraju Instytutu Resortowo-Uczelnianego Handlu i Usług AE we Wrocławiu (na mocy porozumienia Uczelni z ówczesnym ministrem handlu wewnętrznego). Pełnił też liczne funkcje społeczne,
m.in. przewodniczącego Komisji Handlu Wojewódzkiej Rady Narodowej we
Wrocławiu, przewodniczącego Rady Naukowej Instytutu Handlu Wewnętrznego
i Usług w Warszawie, był ponadto członkiem Komitetu Nauk Ekonomicznych
PAN (1987–1990, 1996–1999). W okresie wrocławskim swojej pracy zawodowej
uzyskał oba tytuły naukowe profesora nadzwyczajnego (1969) i profesora zwyczajnego (1974)4.
Po przeniesieniu w 1979 r. do Katowic pełnił w Akademii Ekonomicznej im.
K. Adamieckiego w Katowicach funkcję dyrektora Instytutu Obrotu Towarowego
i Usług (do 1987 r.), prorektora ds. współpracy z zagranicą (1987–1990), kierownika Katedry Marketingu (1990–1996). W latach osiemdziesiątych pełnił też wiele
funkcji społecznych, m.in. w Polskim Towarzystwie Ekonomicznym, w tym prezesa Oddziału Wojewódzkiego PTE w Katowicach (1985–1989), przewodniczącego
Wojewódzkiego Komitetu Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej PTE, a w uznaniu
1 Po
Zob. Szkoła marketingu i ekonomiki obrotu towarowego – Teodor Kramer, w: Księga 60-lecia Akademii
Ekonomicznej im. O. Langego, Wyd. AE, Wrocław 2007, s. 381.
2 Doktorat pt. „Lokalizacja młynów gospodarczych” (promotor Z. Zakrzewski).
3 Rozprawa habilitacyjna pt. „Przemiany rynku wiejskiego w związku z procesem industrializacji”,
Zeszyty Naukowe, WSE, Poznań 1961.
4 Teodor Kramer. Mistrz-nauczyciel-twórca, Wyd. CBiE, AE, Katowice 1996, s.7; hasło: Kramer Teodor
Antoni, Encyklopedia Wrocławia, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 2001, s. 418.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
In memoriam
659
Ak
ad
em
ia
zasług dla Towarzystwa piastował godność Prezesa Honorowego Oddziału Katowickiego PTE5 i wiceprzewodniczącego sekcji ekonomicznej Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej ds. Kadr Naukowych (1973–1979). Na przełomie lat 80. i 90.
współtworzył Katowicką Szkołę Menedżerów. Pracował także w kilku uczelniach
niepublicznych, m.in. w Wyższej Szkole Zarządzania Marketingowego i Języków
Obcych w Katowicach oraz w Wyższej Szkole Ekonomiczno-Humanistycznej
w Bielsku Białej.
Był autorem 186 publikacji, w tym autorskich zwartych 24. Oprócz publikacji krajowych publikował również w języku angielskim i niemieckim, jako visiting
professor wykładał w kilku uczelniach zagranicznych (we Wiedniu, Helsinkach
i Mediolanie). Odbył też kilka owocnych zagranicznych staży naukowych (m.in.
British Council w Londynie i DAAD w Dortmundzie).
Początkowo, w poznańskim okresie kariery naukowej, Teodor Kramer interesował się zagadnieniami funkcjonowania handlu i rynku wiejskiego, przemysłu produktów konsumpcyjnych, w tym młynarskiego, w związku z procesami
industrializacji kraju w realiach gospodarki socjalistycznej (niedoboru), która
od 1956 r. przechodziła kolejne fale niekonsekwentnych reform gospodarczych
(z których się najczęściej wycofywano). Z tego okresu pochodzą publikowane prace T. Kramera związane kolejno z doktoratem, koniecznościami zmian w uprawianiu nauk ekonomicznych czy będące pokłosiem prac nad habilitacją6.
W okresie wrocławskim pracy naukowo-dydaktycznej prof. T. Kramera pojawia
się kilka jego monografii naukowych poświęconych problemom i ograniczeniom
działania mechanizmu rynkowego w gospodarce planowej, w których wykazując
niewydolność centralnego planowania opowiada się (sam oraz ze współautorami) za uruchomieniem mechanizmu rynkowego już w tej gospodarce, zarówno
w zakresie jego funkcji adaptacyjnej, jak i alokacyjnej (tej ostatniej korygowanej mechanizmami polityki gospodarczej)7. Tezy te rozwija w pierwszym polskim
podręczniku pod jego redakcją z dziedziny analizy rynku8, a jednocześnie podejmuje dość udane próby wdrożenia niektórych z nich do praktyki gospodarczej,
m.in. w tzw. eksperymencie wrocławskim (projekty zaimplementowane tworzenia
przedsiębiorstw hurtowo-detalicznych, w których z założenia miały ulec skróceniu
Po
ls
ka
5 T. Kramer, Koleje losu, cz. 1: Z Italii do Polski (wspomnienia Żołnierza), cz. 2: Żywot profesora, Wyd.
AE, Katowice 2004, s.171. Zob. też hasło: Kramer, Teodor Antoni, Księga jubileuszowa, Uniwersytet
Ekonomiczny, Katowice 2013, s. 201.
6 Zob. prace T. Kramera: Przywróćmy powagę naukom ekonomicznym (współautor), „Życie
Gospodarcze” 1956, nr 1; Lokalizacja młynów gospodarczych, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1959, nr 5,
czy Rynek wiejski a proces industrializacji, PWE, Warszawa 1963.
7 „Do tej pory nie ma innej doskonalszej metody uwzględniania preferencji konsumentów jak tylko za
pośrednictwem rynku (…). Chłonność i elastyczność sfery obrotu (…) muszą być uwzględnione w rachunku
producenta. Substytucja potrzeb indywidualnych i środków ich zaspokojenia (przy założeniu wolności
wyboru konsumpcji) stwarza ogromną liczbę możliwości, które da się rozwiązać (…) jedynie poprzez rynek.
Rynek (…) spełnia rolę maszyny liczącej, która służy rozwiązaniu tego rodzaju jednoczesnych równań.”
(T. Kramer, Funkcjonowanie rynku wewnętrznego w Polsce, PWN, Warszawa 1969, s.16.) Zob. też T. Kramer,
L. Żabiński, Rynek w procesie zarządzania gospodarką, PWN, Warszawa 1979.
8 Zob. Analiza rynku, red. T. Kramer, PWE, Warszawa 1971.
Ekonomista 2014/5
In memoriam
Na
uk
660
ka
Ak
ad
em
ia
drogi przepływu towarów i informacji, aby uelastycznić rynek)9. W nurcie aplikacyjnym prac T. Kramera mieściły się też wykonywane z uczniami prace badawcze z analizy rynku, w ujęciach bliskich marketingowym (na przykładach rynków
branżowych)10. Jednocześnie z jego inspiracji były podejmowane prace nad przestrzennymi ujęciami handlu, usług, konsumpcji i rynku (m.in. prace J. Kramer,
A. Styś, M. Drewińskiego i in.).
Podczas pracy w Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, jak i po 1979 r.
w Akademii Ekonomicznej w Katowicach, prof. Teodor Kramer, wbrew oporom
części ówczesnego środowiska naukowo-dydaktycznego, walczył o równoprawne miejsce dla nauk handlowych w dziedzinie nauk ekonomicznych i kształcenia
akademickiego w zakresie handlu, rynku i konsumpcji – w czasach i obu miejscach na Dolnym i Górnym Śląsku, w których dominacja przemysłu, zwłaszcza
ciężkiego, była największa, a studia w zakresie handlu uważane za mało ważne
i przydatne dla praktyki gospodarczej. Działaniom Profesora wspieranego coraz
rozleglej przez małżonkę, Profesor Józefę Kramer, towarzyszyło stale przytaczane
przez Nich powiedzenie Marka Aureliusza, że „trzeba być mądrym w przemycaniu prawdy”.
W katowickim okresie pracy zawodowej Teodora Kramera do jego kontynuowanych zainteresowań naukowych i badawczych należą te związane z działaniami rynku i jego mechanizmu w gospodarce, w latach 80. XX w. reformowanej
najprzód przez rząd Z. Messnera (zrazu poprzez reformę cen i polityki cenowej
autorstwa prof. Z. Krasińskiego, a potem przez kompleksowe przygotowanie
rozwiązań przez wicepremiera prof. Z. Sadowskiego), a następnie rząd M. Rakowskiego. Zaowocowały one pracą badawczą przygotowaną na zlecenie spółdzielczości handlowej Społem w Katowicach11, a następnie kolejną monografią
naukową Profesora12. W latach 80. pojawiają się też współautorski podręcznik
i pierwszy autorski skrypt z zakresu marketingu, rozszerzony i następnie wydawany kilkakrotnie w latach 90. i pierwszej dekadzie XXI w.13
Ściśle rozwijana współpraca prof. Kramera z czołowymi europejskimi profesorami marketingu (z nieżyjącymi już Michaelem Thomasem ze Szkocji oraz
Hansem Güntherem Meissnerem z Dortmundu) oraz z polskimi ośrodkami akademickimi, w szczególności z krakowskim, przyniosła w efekcie znany, pierwszy
w kraju, Leksykon marketingu, pod red. profesorów Jerzego Altkorna i Teodora
Kramera, PWE, Warszawa 1998 (był autorem 52 haseł). W 1998 r. prof. T. Kramer
pełnił funkcję recenzenta w związku z nadaniem prof. Philipowi Kotlerowi przez
Po
ls
9 T. Kramer, Podstawy eksperymentu wrocławskiego w dziedzinie handlu wewnętrznego, „Handel
Wewnętrzny” 1970 nr 3.
10 Zob. np. T. Kramer, E. Michalski, Popyt ludności miasta Wrocławia na zmechanizowany sprzęt domowy,
Eldom, Wrocław, 1966.
11 T. Kramer, J. Kramer, L. Żabiński, Rynkowe struktury organizacyjne w warunkach reformy gospodarczej,
Wyd. AE, Katowice 1987.
12 T. Kramer, Rynek–Reforma–Równowaga, PWN, Warszawa 1989.
13 R. Głowacki, Z. Kossut, T. Kramer, Marketing, PWN, Warszawa 1984; T. Kramer, Marketing, Wyd.
AE, Katowice 1983; T. Kramer, Podstawy marketingu, PWE, Warszawa 1996, 2004.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
In memoriam
661
ad
em
ia
Akademię Ekonomiczną w Krakowie godności doktora honoris causa. Od 2010 r.
prof. T. Kramer był na emeryturze.
O licznych jeszcze innych zasługach T. Kramera dla nauki, dydaktyki i rozwoju
współpracy z gospodarką i uczelniami zagranicznymi można wiele pisać (był np.
twórcą i propagatorem słynnych konferencji wiślańskich PTE, wraz z Małżonką
prowadził także program popularno-naukowy TVP Katowice „U Kramerów”,
propagujący kulturę ekonomiczną i racjonalne gospodarowanie). Był wyśmienitym, bardzo cenionym dydaktykiem, w sposób kompetentny i literacki zarazem
przekazującym rozległą wiedzę studentom i współpracownikom. „Wypromował”
10 profesorów, 20 doktorów, ponad 700 dyplomantów. Wyróżniony został: tytułem doktora honoris causa Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu w 2001 r.,
licznymi nagrodami naukowymi Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz
najwyższymi odznaczeniami państwowymi (Krzyżem Komandorskim Odrodzenia
Polski), resortowymi (Medalem Komisji Edukacji Narodowej) czy społecznymi
(Odznaką Złotą z Wieńcem PTE). W pamięci uczniów i współpracowników, studentów i praktyków pozostaje jego obraz jako mistrza doskonałego i spolegliwego
nauczyciela.
Po
ls
ka
Ak
Leszek Żabiński
Ekonomista 2014/5
ls
Po
Ekonomista 2014/5
ka
ad
em
ia
Ak
Na
uk
R
T
Y
K
Na
uk
A
U
Ł
Y
MARIAN GORYNIA, PIOTR TRĄPCZYŃSKI*
ad
em
ia
zagranicznych inwestycji bezpośrednich…
– przegląd wyników badań1
Wprowadzenie
ls
ka
Ak
Robbins (1933) uważał ekonomię za dyscyplinę, której przedmiotem zainteresowania jest „ludzkie zachowanie jako stosunek między danymi celami i ograniczonymi środkami o alternatywnych zastosowaniach”. W najprostszym rozumieniu
ekonomia zajmuje się efektywnością rynków w alokacji i koordynacji zastosowań
zasobów (Gorynia, Jankowska, Owczarzak 2005). Pojęcie efektywności może być
w ekonomii odnoszone do wszystkich przejawów ekonomicznej aktywności człowieka. Specyficznym i stale zyskującym na znaczeniu obszarem pomiaru efektywności jest sfera współpracy gospodarczej z zagranicą, co wynika z dynamicznego
rozwoju procesów internacjonalizacji i globalizacji. Ocena efektywności jest w tym
obszarze bardzo ważna, gdyż służy określeniu korzyści z międzynarodowej współpracy gospodarczej. Subdyscyplina określana w literaturze jako biznes międzynarodowy koncentruje uwagę na mikroekonomicznych aspektach współpracy gospodarczej z zagranicą, wśród których istotną rolę odgrywają zagraniczne inwestycje
bezpośrednie (Gorynia 2012). Odpowiedź na pytanie, jakie czynniki wpływają na
efektywność zagranicznych inwestycji bezpośrednich jest ważna zarówno z poznawczego, jak i z aplikacyjnego punktu widzenia.
Fundamentalnym celem poznawczym badań w biznesie międzynarodowym powinny być źródła międzynarodowego sukcesu i niepowodzenia przedsiębiorstw (Peng, 2004). Wieloletnie badania nad współzależnością pomiędzy
Po
* Prof. dr hab. Marian Gorynia – Katedra Konkurencyjności Międzynarodowej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: [email protected]; Piotr Trąpczyński, Katedra Konkurencyjności Międzynarodowej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: [email protected]
1 Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji DEC-2012/07/N/HS4/00283.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
664
Marian Gorynia, Piotr Trąpczyński
ad
em
ia
stopniem umiędzynarodowienia a wynikami ekonomicznymi przedsiębiorstw
przyczyniły się do rozwoju dorobku teoretycznego i empirycznego, generując
zarazem niespójne wyniki odnośnie do kierunku oraz siły tej relacji (Li 2007).
Brak zdecydowanych korzyści związanych z zagraniczną ekspansją próbowano
uzasadnić m.in. rosnącymi kosztami umiędzynarodowienia. W celu kompensacji tych kosztów przedsiębiorstwa muszą natomiast skutecznie wykorzystywać
swoje zasoby w krajach goszczących o zróżnicowanej charakterystyce (Matysiak,
Bausch 2012; Verbeke, Brugman 2009). Uzasadniona wydaje się zatem analiza
determinant sukcesu na poziomie zagranicznych filii, a nie wyłącznie przedsiębiorstwa macierzystego, bowiem konkurencja w biznesie międzynarodowym odbywa się w rosnącym stopniu na poziomie krajów goszczących (Nguyen 2011).
Konsekwencjom podjęcia zagranicznych inwestycji bezpośrednich (ZIB) na poziomie mikroekonomicznym poświęcono jak dotąd jednak niewiele uwagi (Gorynia, Nowak, Wolniak 2007).
W istniejącej literaturze można jednocześnie zaobserwować brak kompleksowego przeglądu i krytycznej oceny dotychczasowych badań nad determinantami
wyników ekonomicznych ZIB. Głównym celem tego artykułu jest identyfikacja
kluczowych determinant efektywności ZIB oraz kierunku ich oddziaływania. Realizacji tego celu służy próba konceptualizacji pojęcia efektywności ZIB, po której
autorzy dokonują przeglądu istniejących badań poświęconych wynikom zagranicznych filii. W wyniku przeglądu zostały wyróżnione cztery nurty badawcze, odrębne pod względem teoretycznym i koncepcyjnym. Podsumowując przeprowadzone
rozważania, autorzy wskazują na kierunki dalszych badań.
Ak
1. Efektywność zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw
ls
ka
Odnosząc wspomnianą we wstępie definicję ekonomii według Lionela Robbinsa
(1933, 2007) do poziomu mikroekonomicznego, można przyjąć, iż mikroekonomia zajmuje się „zwłaszcza alokacją i koordynacją zastosowań zasobów na
poziomie przedsiębiorstw”2 (Gorynia 2008, s. 41). W literaturze można stwierdzić brak jednolitej terminologii czy koncepcyjnych fundamentów oceny wyników organizacji3. W koncepcjach prakseologicznych powstał rozbudowany
aparat pojęciowy odnoszący się do zagadnień efektywności. Efektywność jest
tutaj rozumiana jako „dodatnia cecha działań dających jakiś oceniany pozytywnie wynik bez względu na to czy był on zamierzony, czy nie zamierzony”
(Gorynia 1995, s. 67). W ekonomii pojęcie efektywności jest sprowadzane do
wydajności (maksymalizacji efektu przy danych środkach) lub oszczędności
Po
2 Zdefiniowanie rozpatrywanego poziomu efektywności jest o tyle istotne, że dążenie do efektywności
na poziomie przedsiębiorstw nie musi być tożsame z maksymalizacją efektywności na poziomie gospodarki,
co uwidocznił niedawny kryzys finansowy (zob. Koronowski 2012, s. 164).
3 Szerzej na ten temat zob. Gorynia i Trąpczyński (2014).
Ekonomista 2014/5
Na
uk
Determinanty efektywności zagranicznych inwestycji bezpośrednich…
665
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
(minimalizacji nakładów przy założonym efekcie) (Otta, Gorynia 1991). Stąd
w dyscyplinie tej dominują miary wydajności stanowiące relacje osiągniętych
wyników do poniesionych nakładów. Z drugiej strony w ekonomii są stosowane
również miary rentowności obrazujące relacje wyniku finansowego do kosztów
(Li 2007). Na gruncie teorii organizacji i zarządzania można natomiast zauważyć wszechstronne podejście do zagadnienia efektywności, które wzbogaca ujęcie dominujące w ekonomii. Koncepcje efektywności organizacyjnej wskazują
na potrzebę uwzględnienia po stronie nakładów i efektów istotnych czynników,
niekoniecznie pozwalających wyrazić się w postaci pieniężnej, zwracając uwagę
na rolę kontekstu zewnętrznego, wyrażającą się m.in. w zdolności do przetrwania lub przystosowania się do otoczenia (Gorynia 1995). Venkatraman i Ramanujam (1986, s. 803), odnosząc się do obszaru zarządzania strategicznego,
proponują podejście klasyfikacyjne, zgodnie z którym efektywność organizacyjna jest pojęciem szerszym, zawierającym w sobie finansowe i operacyjne (niefinansowe) wyniki przedsiębiorstwa. Uznając konieczność szerokiego rozumienia
efektywności, wykraczającego poza kategorie czysto finansowe, Buckley, Pass
i Prescott (1988, s. 176) wprowadzają iunctim pomiędzy pojęciem efektywności a konkurencyjnością przedsiębiorstwa, rozumianą jako zdolność do wytwarzania i sprzedaży dóbr, których cena oraz pozacenowe atrybuty przedstawiają
atrakcyjniejszą ofertę w porównaniu z krajowymi i zagranicznymi konkurentami. Efektywność stanowi wynikowy wymiar konkurencyjności (competitive
performance), dający wyraz skutecznego wykorzystania posiadanych zasobów
w procesie konkurowania. Gorynia (2002) formułuje pojęcie pozycji konkurencyjnej, którą określa jako wynik oceny oferty przedsiębiorstwa przez rynek.
Proponowana kwantyfikacja pozycji konkurencyjnej uwzględnia zarówno finansowe, jak i operacyjne wymiary efektywności przedsiębiorstwa, obejmując z jednej strony rentowność czy relatywny poziom kosztów, a z drugiej strony zmienne
niefinansowe, jak udział w rynku czy poziom lojalności nabywców.
Skupiając uwagę na zagadnieniu zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, maksymalizację wyników osiąganych za granicą można uznać za zagadnienie o charakterze fundamentalnym (Brouthers 2002)4. W zależności od poziomu analizy
można wyróżnić badania poświęcone wpływowi stopnia umiędzynarodowienia na
efektywność całego przedsiębiorstwa oraz badania skupiające się na efektywności
poszczególnych form działalności na rynkach zagranicznych. W pierwszej kategorii badań dominuje koncentracja na księgowych miernikach wyników ekonomicznych (Li 2007). Obok wskaźników rentowności stosowano również miary efektywnościowe, takie jak stosunek kosztów operacyjnych do przychodów ze sprzedaży
(Gomes, Ramaswamy 1999) czy techniczną efektywność produkcji (Li 2008). Ta
druga miara efektywności jest definiowana jako zdolność do osiągania najwyższego poziomu produkcji przy danych nakładach, na którą wpływają czynniki zewnętrzne, związane z charakterystyką krajów goszczących i branży, a z drugiej
4 Szerzej na temat teoretycznych podstaw zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw zob. Gorynia i Trąpczyński (2014).
Ekonomista 2014/5
Na
uk
666
Ak
ad
em
ia
strony czynniki na poziomie przedsiębiorstwa, jak stopień umiędzynarodowienia
czy wielkość przedsiębiorstwa.
Druga grupa badań odnosi się do wyników osiąganych za pomocą specyficznych form zagranicznej ekspansji. Oprócz badań porównujących wyniki
ekonomiczne przedsiębiorstw stosujących różne formy działalności zagranicznej, takie jak własne filie, joint venture czy eksport (np. Brouthers, Brouthers,
Werner 1999, 2000, 2003), większość badań skupiała się na efektywności samej
działalności zagranicznej realizowanej w określonej formie. Zawężając uwagę
do prac poświęconych wynikom ZIB, pojęcie efektywności jest w polskiej literaturze często stosowane w kontekście oceny opłacalności projektów inwestycyjnych, opierającej się na tych samych przesłankach metodologicznych, które
dotyczą wyboru inwestycji krajowych (Jaworek, Szóstek 2008; Najlepszy 2000).
Ponieważ ocena efektywności wiąże się z oszacowaniem przyrostowych przepływów pieniężnych generowanych przez zagraniczny projekt, można tu mówić o efektywności ex ante, ograniczonej do kategorii finansowych. Przyjmując
szerszą koncepcję efektywności, przedmiotem rozważań powinien być stopień
realizacji zarówno finansowych, jak i niefinansowych wyników zagranicznych
filii, a zatem efektywność ex post. W dotychczasowym dorobku badawczym
z zakresu wyników zagranicznych filii, często stosowano obiektywne mierniki,
obejmujące zmienne finansowe o charakterze księgowym lub oparte na rynkach
kapitałowych, jak również zmienne niefinansowe, np. przetrwanie zagranicznej filii na rynku (Nguyen 2011). Ponadto wykorzystywano miary subiektywne
oparte na ocenie wyników filii przez menedżerów w określonej skali (zob. np.
Delios, Xu, Beamish 2008) lub, w węższym kontekście rentowności, spośród
stanów „zysk”, „strata” lub „próg rentowności” (zob. np. Nitsch, Beamish, Makino 1996).
W świetle powyższej dyskusji zasadne wydaje się stwierdzenie, iż jednoczesne
wykorzystanie subiektywnych miar finansowych i niefinansowych wyników ZIB
jest bliższe omawianej wcześniej koncepcji efektywności niż pojedyncze, obiektywne wskaźniki.
ka
2. Metodyka i założenia przeglądu badań
Po
ls
Pojęcie efektywności ZIB oraz jej determinant tylko pośrednio pojawia się w istniejącym dorobku teoretycznym (Gorynia, Trąpczyński 2014). Tym samym zasadna wydaje się próba diagnozy obecnych wyników badań z uwzględnieniem ich
normatywnych ocen odnośnie do efektywności ZIB. Celem przeprowadzonego
badania literatury jest wyodrębnienie kluczowych determinant wyników zagranicznych filii i określenie kierunku ich wpływu.
Badanie objęło wiodące czasopisma naukowe z zakresu zarządzania,
marketingu, strategii przedsiębiorstw i biznesu międzynarodowego, dostępne poprzez bazy danych EBSCOhost, ScienceDirect, Emerald, JSTOR
Ekonomista 2014/5
Na
uk
667
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
i ProQuest5. Triangulacja tych źródeł miała na celu maksymalizację wyników
wyszukiwania, biorąc pod uwagę ograniczoną liczbę artykułów poświęconych
tej problematyce. Po zakończeniu procesu gromadzenia źródeł literaturowych,
streszczenia zebranych prac zostały poddane wstępnej ocenie w celu zapewnienia ich zgodności z celami niniejszego przeglądu. W ten sposób do ostatecznego przeglądu wyselekcjonowano 84 badania empiryczne.
W dotychczasowych przeglądach literatury z zakresu zarządzania wykorzystywano metody ilościowe lub jakościowe, w zależności od celów i przedmiotów przeglądu (szerzej zob. Schmid, Kotulla 2009). Zgodnie z celem niniejszego przeglądu
została przyjęta metodyka łącząca metody jakościowe i ilościowe. W deskryptywnej części jakościowej zgromadzony materiał literaturowy został poddany tzw.
analizie treści (content analysis) (Seuring, Gold 2012), obejmującej następujące
wymiary:
11 podejście teoretyczne, stanowiące punkt wyjścia dla omawianych badań;
11 badane zmienne (zależne i niezależne z uwzględnieniem zmiennych moderujących i kontrolnych);
11 metody badawcze (źródła danych, próby badawcze, procedury analityczne);
11 wyniki badań.
Analiza jakościowa, z uwagi na jej subiektywny charakter, została uzupełniona o ilościową analizę kierunku wpływu zmiennych wyjaśniających na zmienne
wyrażające efektywność ZIB. Zastosowana została metoda liczenia głosów (vote
‑counting), podsumowująca dla każdej zmiennej wyjaśniającej liczbę badań, w których ma ona pozytywny, zerowy lub negatywny wpływ na poszczególne zmienne
zależne (Zou, Stan 1998). Metoda ta nie umożliwia dokładnej analizy wielkości
efektów badanych zmiennych, wykorzystywanej w metodach metaanalitycznych.
Zastosowanie metaanalizy do badań stosujących próby badawcze o różnej strukturze i wielkości, heterogeniczne sposoby operacjonalizacji zmiennych oraz narzędzia statystyczne, co ma miejsce w przypadku badań nad wynikami zagranicznych
filii, byłoby utrudnione (Sousa, Martínez-López, Coelho 2008).
W przeprowadzonym przeglądzie badań przyjęto wiele założeń upraszczających:
11 Uwagę ograniczono do badań poświęconych determinantom wyników zagranicznych filii, powstałych w różnej postaci (przejęcia, joint ventures, greenfield). W analizie zostały pominięte badania nad postinwestycyjną efektywnością fuzji i przejęć, jak również uwarunkowań sukcesu kooperacji w biznesie
międzynarodowym (spółek joint venture, aliansów strategicznych itp.), z uwagi
na obszerność tych nurtów badawczych i ograniczony zakres niniejszego opracowania.
11 Okres analizy nie podlega żadnym ograniczeniom z uwagi na ograniczoną liczbę
badań poświęconych tej problematyce (z wyłączeniem zagadnień wymienionych
w poprzednim punkcie), co może ograniczać porównywalność wyników badań.
5 Źródła brane pod uwagę zawężono wyłącznie do publikacji recenzowanych, obejmujących monografie
i artykuły naukowe oraz materiały konferencyjne.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
668
11 Zgodnie z przeprowadzoną dyskusją terminologiczną zostało przyjęte holi-
styczne pojęcie efektywności ZIB, oparte na koncepcji pozycji konkurencyjnej
Goryni (2002). Zgodnie z nim analiza efektywności powinna obejmować zarówno finansowe, jak i niefinansowe miary wyników.
3. Wyniki przeglądu badań6
ad
em
ia
W dotychczasowym dorobku empirycznym można wyróżnić cztery odrębne nurty
badawcze, w różnym stopniu podkreślające znaczenie danych determinant efektywności:
Po
ls
ka
Ak
Formy ZIB a efektywność ZIB
Pierwsze badania w tym zakresie, oparte na logice kosztów transakcyjnych,
wskazywały na najwyższą efektywność inwestycji greenfield, za którymi znalazły
się spółki joint venture i przejęcia (Woodcock, Beamish, Makino 1994; Nitsch,
Beamish, Makino 1996). Ich argumentacja opiera się na różnicach w kosztach
zarządzania filią założoną w określonej formie. Efektywność danej formy ZIB
może jednak mieć charakter sytuacyjny, co wynika z samych założeń teorii kosztów transakcyjnych (Anderson, Gatignon 1986). Kolejne prace wykazały, że wybór formy ZIB zależy od konfiguracji czynników instytucjonalnych (ograniczeń
prawnych) i kulturowych (warunkujących potencjał rynku i ryzyko inwestycyjne)
(Brouthers 2002) czy niepewności otoczenia (Brouthers, Brouthers, Werner 2000,
2003). Autorzy dochodzą do wniosku, że formy ZIB wybrane zgodnie z przewidywaniami teorii kosztów transakcyjnych, rozszerzonej o czynniki instytucjonalne,
prowadzą do lepszych wyników zagranicznej ekspansji. Wynikom tym przeczy jednak badanie Kima i Graya (2008), według którego formy ZIB wybrane na podstawie takich przesłanek przynoszą gorsze wyniki niefinansowe i porównywalne
finansowe. Rezultat ten może wiązać się z nieuwzględnieniem przez teorię kosztów transakcyjnych istotnych zmiennych na poziomie zasobów i zdolności przedsiębiorstwa, w tym efektu uczenia się poprzez doświadczenie, jak i jego strategii
(Peng 2001).
Na brak uniwersalnej wyższości poszczególnych form ZIB wskazują badania
porównujące wyniki własnych filii i wspólnych przedsięwzięć, wskazując na gorsze wyniki finansowe własnych filii w krajach o wyższych restrykcjach prawnych
(Makino, Beamish 1998), w porównaniu z joint ventures z partnerem doświadczonym na rynku docelowym (Ogasavara, Hoshino 2007) czy w krajach o większym dystansie kulturowym (Mulok, Azimah, Ainuddin 2010). Z drugiej strony
niektóre badania dowodzą wyższości własnych filii w obliczu wyższego dystansu
instytucjonalnego (Gaur, Lu 2007) lub sugerują brak statystycznej zależności
(Pangarkar, Lim 2003). Zwracano ponadto uwagę na wyższą efektywność wła6 Wyniki przeglądu zostały również przedstawione w: Gorynia i Trąpczyński (2014).
Ekonomista 2014/5
Na
uk
669
ad
em
ia
snych filii w przypadku internalizacji większych korzyści własnościowych inwestora (Siripaisalpipat, Hoshino 2000). Istotnym wydaje się też nieuwzględniany
przez wiele badań fakt, iż wyniki własnych filii i joint ventures mogą różnić się przy
uwzględnieniu poszczególnych wymiarów efektywności. I tak, Pan i Chi (1999)
stwierdzają generalną wyższość joint ventures w Chinach w odniesieniu do rentowności, jednak brak różnic w zakresie przetrwania inwestycji. Badania porównujące przejęcia i inwestycje greenfield zwracają uwagę, że efektywność danej
formy wejścia zależy od cech przedsiębiorstw i branży w krajach docelowych
(Shaver 1998). Zagraniczni inwestorzy w Grecji osiągali lepsze wyniki poprzez
przejęcia, choć badanie nie uwzględniało przewag własnościowych przedsiębiorstw (Georgopoulos, Preusse 2009). Wyniki zależały również od motywu inwestycji, przy czym poszukiwanie rynków miało wpływ na osiągnięcie lepszego
udziału na rynku zagranicznym. Slangen i Hennart (2008) zwracają uwagę na
fakt, że przejęcia cechuje wyższa efektywność w przypadku niższej integracji
z centralą, obserwując odwrotną zależność przy inwestycjach greenfield. Sharma (1998) wskazuje natomiast na wyższą efektywność przejęć w branżach o większym stopniu koncentracji przedsiębiorstw.
Po
ls
ka
Ak
Zasobowe determinanty efektywności ZIB
Kolejny nurt, opierający się na teorii zasobowej, perspektywie dynamicznych zdolności, uczeniu się organizacji i transferze wiedzy, eksponuje rolę zasobów posiadanych przez przedsiębiorstwo macierzyste i filię zagraniczną dla
powodzenia zagranicznej ekspansji. Na poziomie centrali zwracano uwagę na
wielkość przedsiębiorstwa, doświadczenie międzynarodowe i w kraju lokaty
(Vega-Cespedes, Hoshino 2011), efektywność i strukturę własnościową centrali
(Ghahroudi, 2011), wiedzę technologiczną i marketingową (Fang i in. 2012) lub
etniczne więzi menedżerów z zagranicznymi kontrahentami (Jean, Tan, Sinkovics 2011). Na poziomie filii zagranicznej czynnikami wpływającymi na efektywność ekspansji są m.in. wielkość filii (Chiao i in. 2008), zdolności technologiczne,
zasoby ludzkie i powiązania sieciowe (Xia, Qiu, Zafar 2007). Badacze poświęcali
przy tym stosunkowo niewiele uwagi uwarunkowaniom przepływów między centralą a filią. Wpływ wyróżniających zasobów i kluczowych kompetencji centrali
na wyniki filii zależy m.in. od udziału pracowników oddelegowanych z centrali
do filii (Fang i in. 2010), powiązania między niezbędną wiedzą marketingową
i technologiczną centrali i filii (Fang i in. 2012) i dystansu kulturowego (Qin,
Ramburuth, Wang 2011).
Osobny wątek stanowią badania koncentrujące się explicite na roli doświadczenia, oparte na procesowym ujęciu umiędzynarodowienia przedsiębiorstw
i teorii ewolucji. Wbrew oczekiwaniom wynikającym z procesowego modelu
internacjonalizacji (Johanson, Vahlne 1990), ogólne doświadczenie zdobyte
w trakcie umiędzynarodowienia może (Luo, Peng 1999; Uhlenbruck 1997;
Ogasavara 2010), ale nie musi w każdym kontekście sprzyjać wynikom ekspansji (Gao i in., 2008; Gao, Pan 2007). Istotniejsze dla powodzenia wydaje się
wcześniejsze doświadczenie w kraju goszczącym (Dikova 2009; Wu, Lin 2010).
Ekonomista 2014/5
Na
uk
670
Ak
ad
em
ia
Jednak również jego rola pozostaje niejednoznaczna, skutkując niekiedy wyższą (Ogasavara, Hoshino 2007) lub niższą (Gaur, Lu 2007) efektywnością.
Delios i Beamish (2001) stwierdzają, że w przypadku własnych filii doświadczenie w kraju goszczącym zwiększa zdolność filii do przetrwania, nie zwiększa natomiast rentowności, z kolei w przypadku joint ventures istotne dla przetrwania i rentowności jest wcześniejsze doświadczenie z tą formą wejścia. Wu
i Lin (2010) zaobserwowali ponadto, że doświadczenie w kraju goszczącym
ma mniejszy wpływ na rentowność filii w branżach odmiennych niż pokrewnych. Efekt doświadczenia maleje też wraz ze wzrostem dystansu kulturowego (Luo 1999a). Makino, Beamish i Zhao (2004) stwierdzają, że wpływ liczby
posiadanych zagranicznych filii znajduje się w zależności U-kształtnej dla filii
w krajach rozwijających się, natomiast w odwróconej U-kształtnej zależności
dla filii w krajach rozwiniętych.
Kolejnym zagadnieniem jest stwierdzona w badaniach utrata wartości doświadczenia z upływem czasu. Doświadczenie międzynarodowe i w kraju docelowym można uznać za zasób wartościowy, ale nie rzadki, stąd jego wpływ na
rentowność jest krótkoterminowy (Fang i in. 2007). Nadmierne poleganie na
zdobytym doświadczeniu może ograniczać efekt uczenia się na nowych rynkach
i rodzić inercję organizacyjną, ujemnie wpływając na wyniki (Delios 2011; Wu,
Lin 2010). W świetle dotychczasowych prac istotne wydaje się zbadanie wpływu
różnych rodzajów doświadczenia na wyniki kapitałowej ekspansji zagranicznej.
W tym kontekście niewiele uwagi poświęcono doświadczeniu zdobytemu na innych rynkach, podobnych pod względem ekonomicznym, politycznym czy prawnym (Luo, Peng 1999). Carlsson, Nordegren i Sjoholm (2005), badając efektywność skandynawskich filii w Chinach, stwierdzili pozytywny wpływ doświadczenia
w Hongkongu, Singapurze i na Tajwanie na ich wyniki. Dalszej analizy wymaga
również rola zdobytego doświadczenia na wyniki w krajach goszczących o różnej
charakterystyce (Dikova 2009; Gao i in. 2008), w szczególności w krajach rozwijających się (Luo, Peng 1999).
Po
ls
ka
Determinanty efektywności ZIB na poziomie krajów goszczących
W kontekście uwarunkowań krajów goszczących ważnym wątkiem badawczym są różnice w poziomie rozwoju pomiędzy krajami rozwijającymi się i rozwiniętymi. Stanowią one nie tylko bezpośrednią determinantę powodzenia
ekspansji, lecz warunkują wartość przewag własnościowych inwestora (Christmann, Day, Yip 1999). Makino, Isobe i Chan (2004) stwierdzają, że różnice
między krajami goszczącymi wyjaśniają zmienność wyników ZIB w podobnym
stopniu jak determinanty na poziomie branży i zagranicznej filii. Badania
uwzględniające te różnice przez pojęcie dystansu kulturowego lub psychicznego przynoszą jednak niejednoznaczne wyniki. Dow i Larimo (2011) wykazują
brak statystycznie istotnego bezpośredniego wpływu dystansu psychicznego
na wyniki filii, przy czym negatywny wpływ wzrasta dopiero przy uwzględnieniu formy wejścia i doświadczenia międzynarodowego. Jednocześnie Dikova (2009) stwierdza, że negatywna relacja między dystansem a efektywnością
Ekonomista 2014/5
Na
uk
671
ls
ka
Ak
ad
em
ia
ZIB występuje tylko dla przedsiębiorstw wybierających własne filie zamiast
joint ventures i nieposiadających poprzedniego doświadczenia inwestycyjnego
w regionie.
Analizując różnice między krajami, należy zwrócić uwagę na istotną i słabo
zbadaną rolę otoczenia instytucjonalnego (Demirbag, Tatoglu, Glaister 2007).
Badania wykazują, że poziom rozwoju instytucjonalnego kraju goszczącego ma
znaczny wpływ na zróżnicowanie wyników inwestorów, w szczególności w krajach rozwijających się. Im wyższy poziom rozwoju instytucjonalnego, tym lepsze
wyniki filii (Chan, Isobe, Makino 2008; Gugler i in. 2009). Niestabilność otoczenia instytucjonalnego, charakterystyczna dla krajów rozwijających się, zwiększa
koszty transakcyjne dla przedsiębiorstw działających na danym rynku, wpływając na wyniki filii (Demirbag, Tatoglu, Glaister 2007). Ponadto odmienność
otoczenia może wpływać na zdolność do wykorzystania posiadanych przewag,
przy czym firmy o mniejszych przewagach preferują joint ventures jako formę
ZIB w przypadku dużych różnic instytucjonalnych, a własne filie w przypadku
niewielkich różnic (Brouthers, Brouthers, Werner 2008). W krajach o niższym
poziomie instytucjonalnym rośnie zróżnicowanie wyników pomiędzy filiami
różnych przedsiębiorstw (Makino, Isobe, Chan 2004), co może wynikać z braku
instytucjonalnych wzorców efektywnego działania (Chan, Isobe, Makino 2008).
Jednocześnie różnice w wynikach ZIB mogą wiązać się ze zróżnicowaną zdolnością firm do radzenia sobie ze zmiennością otoczenia (Child, Chung, Davies 2003)7.
W świetle przedstawionych badań należy zauważyć, że otoczenie instytucjonalne w kraju goszczącym determinuje wartość zasobów posiadanych przez
przedsiębiorstwo dokonujące ZIB, wywierając wpływ na wyniki zagranicznej ekspansji (Brouthers, Brouthers, Werner 2008; Makino, Isobe, Chan 2004). Dalszej
weryfikacji empirycznej wymaga jednak wpływ różnych rodzajów doświadczenia
przedsiębiorstwa na zdolność do radzenia sobie z odmiennymi kontekstami instytucjonalnymi, jak również wpływ poszczególnych formalnych i nieformalnych
instytucji w krajach docelowych o różnym poziomie rozwoju na efektywność ZIB
(Chan, Isobe, Makino 2008).
Należy również zwrócić uwagę na strukturę branży w kraju goszczącym jako
determinantę efektywności ZIB. Relatywnie nieliczne badania, analizujące
branżowe uwarunkowania wyników ZIB, wskazują na wzrost rentowności filii
wraz ze wzrostem barier wejścia w postaci ceł i wydatków na badania i rozwój i marketing, wzrostu rynku czy spadku niepewności odnośnie do struktury
branży (Luo 1998a). Wyniki związane z intensywnością rywalizacji w branży
nie są jednoznaczne: choć Miller i Eden (2006) obserwują wzrost efektywności wraz ze spadkiem nasilenia konkurencji, Luo (1998a) stwierdza odwrotną
zależność. Podobnie Cui, Griffith i Cavusgil (2005) argumentują, że większa
Po
7 Gugler i in. (2009) odnotowali najwyższą produktywność filii w krajach o niskim rozwoju instytucjonalnym, jeżeli również inwestujące przedsiębiorstwo pochodziło z kraju o słabych instytucjach prawnych.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
672
intensywność rywalizacji i zmienność otoczenia branżowego wpływają pozytywnie na wyniki ZIB, motywują bowiem wykształcenie lepszych zdolności zarządzania wiedzą.
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Strategiczne determinanty efektywności ZIB
Wśród badań nad efektywnością ZIB można wreszcie wyróżnić nurt związany
z międzynarodową strategią przedsiębiorstw, obejmującą takie zagadnienia jak
moment wejścia na zagraniczny rynek, motywy ZIB i wynikającą z nich rolę filii
zagranicznych w ramach międzynarodowej strategii konkurowania, jak również
strategię konkurowania na poziomie filii.
Z badań poświęconych wpływowi momentu wejścia na rynek na sukces ekspansji wyłania się relatywnie jednorodny obraz: pionierzy na zagranicznym
rynku osiągają lepsze wyniki w zakresie przetrwania (Delios, Makino 2003),
udziału w rynku (Pan, Li, Tse 1999) i rentowności (Magnusson, Westjohn,
Boggs 2009). Luo (1998b) niuansuje jednak te wypowiedzi, stwierdzając przewagę w zakresie wzrostu udziału w rynku wczesnych inwestorów, którzy skonfrontowani są jednak z wyższym ryzykiem operacyjnym i niższą długookresową
rentownością.
Kolejnym zagadnieniem związanym z efektywnością ZIB, któremu poświęcono dotąd niewiele uwagi, są motywy dokonywania inwestycji. Efektywność
inwestycji nastawionej w większym stopniu na ekspansję na lokalnym rynku niż
eksport jest silniej związana ze wzrostem lokalnego rynku niż innymi korzyściami
lokalizacji (Demirbag, Tatoglu, Glaister 2007; Luo 1998a). Uhlenbruck (1997),
uwzględniając motywy poszukiwania rynków i zasobów (czynnika pracy), stwierdza natomiast wpływ niższych kosztów pracy na rynku docelowym na wyniki ZIB
w formie przejęć lokalnych firm w Europie Środkowo-Wschodniej, jednak brak
takiej zależności dla czynników rynkowych. Również Chan, Isobe i Makino (2008)
stwierdzają wyższą rentowność ZIB w krajach o niższych kosztach pracy, jak również inwestycji podejmowanych z motywem ograniczania ryzyka walutowego. Makino, Beamish i Zhao (2004) odnotowują lepsze wyniki finansowe filii zlokalizowanych w krajach rozwijających się niż w krajach rozwiniętych, obarczone jednak
wyższą zmiennością (ryzykiem). W krajach rozwijających się dominują motywy
poszukiwania rynków i dostępu do tańszego czynnika pracy, natomiast w krajach
rozwiniętych motywy defensywne (jak redukcja ryzyka walutowego czy obejście
barier handlowych) oraz związane z pozyskaniem wiedzy i rozwojem zaplecza
badawczo-rozwojowego.
Motywy dokonywania ZIB są ściśle związane z międzynarodową strategią
przedsiębiorstwa, którą można zasadniczo podzielić na wielonarodową (dostosowanie do lokalnego rynku), globalną (efektywność kosztowa) i transnarodową (połączenie dwóch wcześniejszych). Z przyjęcia określonej orientacji
strategicznej wynika rola zagranicznej filii. Luo (1999b) stwierdza istotny wpływ
roli filii na jej wyniki finansowe i rynkowe, podkreślając znaczenie dostosowania przewag konkurencyjnych firmy do przewag komparatywnych lokalizacji, jak również dostosowania orientacji strategicznej filii do otoczenia kraju
Ekonomista 2014/5
Na
uk
673
ls
ka
Ak
ad
em
ia
goszczącego. Strategia globalna wpływa pozytywnie na rentowność aktywów,
wzrost eksportu i redukcję ryzyka, natomiast strategia wielonarodowa wpływa
na wzrost lokalnej sprzedaży rynku przy jednocześnie wyższym ryzyku operacyjnym.
W świetle powyższych rozważań rola przypisana ZIB w danej lokalizacji może
wywierać nie tylko wpływ na efektywność ekspansji w ogóle, lecz także na poszczególne składniki pozycji konkurencyjnej filii i całego przedsiębiorstwa (Verbeke,
Brugman 2009), co nie zostało jednak uwzględnione w większości dotychczasowych badań. Postrzegając przedsiębiorstwo międzynarodowe jako sieć filii, należy
zwrócić uwagę na rolę filii we współtworzeniu i realizacji strategii w kraju goszczącym (Yu 2005). Według Christmanna, Daya i Yipa (1999) strategia na poziomie
filii8 wyjaśnia jej wyniki w równym stopniu co struktura branży. Badania wskazują
na pozytywny wpływ orientacji rynkowej9 filii na wyniki ZIB (Kirca 2011; Luo,
Park 2001). Na wyniki filii pozytywny wpływ mogą mieć takie elementy jej strategii
jak działalność eksportowa (Beamish, Lee 2003) czy powiązana dywersyfikacja
produktowa (Chiao i in. 2008).
Wyniki przeprowadzonej analizy zostały podsumowane w tabelach 1 i 2. Pośród zmiennych wyrażających efektywność ZIB w dotychczasowych badaniach
dominują rentowność, syntetyczna ocena wyników (obejmująca z reguły pozostałe zidentyfikowane mierniki), przetrwanie zagranicznej fili na rynku, wzrost
sprzedaży, wydajność filii czy udział w rynku. Zestawienie częstotliwości analizowanych determinant efektywności pozwala wyciągnąć dwa główne wnioski.
Po pierwsze, poszczególne determinanty w różnym stopniu i w różnym kierunku
wpływają na poszczególne wymiary efektywności. Po drugie, mimo częstych analiz takich determinant jak forma ZIB, wielkość przedsiębiorstwa, doświadczenie
w kraju goszczącym czy wielkość i wiek filii, ich wpływ na konkretne wymiary
efektywności jest często sprzeczny w różnych badaniach, natomiast w ramach
poszczególnych badań można również zaobserwować relacje nieliniowe, skutkujące zarówno pozytywnym, jak i negatywnym wpływem czynnika w zależności
od jego natężenia. Brak statycznie istotnej zależności nie musi z kolei oznaczać
braku wpływu czynnika, który może uwidaczniać się dopiero po uwzględnieniu
interakcji z innymi zmiennymi. Pomimo uwzględnienia w modelach statystycznych dużej liczby zmiennych, w wielu badaniach analizowano wpływ wybranych
zmiennych w izolacji, traktując pozostałe zmienne często jako zmienne kontrolne. Rodzi to konieczność analizy teoretycznie uzasadnionych, połączonych
efektów wpływu zmiennych wewnętrznych i zewnętrznych na efektywność ZIB
w dalszych badaniach.
8 M.in. zakres lokalnej produkcji, strategia cenowa względem konkurentów czy wydatki na promo-
cję.
Po
9 Rozumianej jako filozofia zarządzania oparta na integracji i koordynacji działań marketingowych
dla zaspokojenia potrzeb klienta i maksymalizacji długookresowych zysków przedsiębiorstwa (Kirca 2011).
Ekonomista 2014/5
ka
1
14
12
poziom kontroli kapitału
Ekonomista 2014/5
2
2
2
2
2
2
2
2
dochód przedsiębiorstwa
przychody/aktywa
pracownicy/aktywa
dywersyfikacja geograficzna
kontrola nad filią
rola kraju lokaty dla firmy
strategia wielonarodowa
2
doświadczenie z formą ZIB
2
3
strategia globalna
wiedza menedżerska
3
wiek przedsiębiostwa
intensywność sprzedaży
5
3
eksport w sprzedaży ogółem
5
doświadczenie branżowe
9
stopień dywersyfikacji
19
17
intensywność technologiczna
doświadczenie międzynarodowe
intensywność reklamy
1
23
doświadczenie w kraju lokaty
2
2
1
32
wielkość przedsiębiorstwa
2
1
5
41
–
1
1
1
1
1
3
1
3
5
1
7
8
4
2
14
0
239
1
2
1
2
1
1
2
1
6
8
5
2
3
4
+
Liczba
Rentowność
badań
greenfield (a przejęcie)
Przedsiębiorstwo macierzyste
Ta b e l a 1
1
1
1
1
1
1
1
5
3
2
9
2
4
7
0
137
1
2
1
1
2
1
5
2
2
2
+
1
1
1
1
3
3
1
2
–
1
2
2
4
1
3
1
3
3
0
1
1
2
2
2
1
1
3
1
3
2
6
2
–
1
1
1
1
1
1
2
4
2
3
0
85
1
2
1
2
1
2
1
1
1
+
Wzrost
sprzedaży
1
2
–
1
1
1
1
2
0
49
1
+
Wydajność
filii
1
1
1
1
–
1
1
1
1
3
0
40
Udział
w rynku
1
1
+
1
–
1
2
3
0
21
1
1
1
2
+
Wskaźnik
obrotu
kapitału
1
1
1
2
1
–
1
1
0
1
1
1
1
+
1
–
1
1
1
1
2
0
19
1
1
+
Eksport
filii
1
2
1
1
–
1
1
0
17
1
+
Ryzyko
operacyjne
Na
uk
21
Relatywna
wielkość
filii
ad
em
ia
122
+
Przetrwanie
filii
Ak
3
–
Ogólna
ocena
wyników
Wpływ wewnętrznych determinant ZIBa na poszczególne wymiary efektywnościb
własna filia (a IJV)
Formy ZIB
Wpływ determinanty
Częstotliwość
Wyszczególnienie
ls
Po
674
4
wczesny moment wejścia
Ekonomista 2014/5
3
3
2
2
2
2
2
2
2
2
2
poszukiwanie rynków
poszukiwanie zastępczej strategii
transfer technologii z centrali
dywersyfikacja filii
samodzielność
kolejna inwestycja
poszukiwanie zasobów
orientacja rynkowa
lokalne zaopatrzenie
produkcja
wewnętrzne relacje
1
1
1
2
2
1
1
i
1
1
2
1
1
3
7
5
3
1
1
1
1
1
2
2
1
2
10
10
1
1
2
4
5
2
2
1
1
4
1
1
4
5
1
2
1
1
1
1
1
1
2
3
6
1
1
1
2
2
1
1
1
2
4
4
1
1
1
1
3
2
1
1
1
1
1
1
i
1
1
1
1
1
1
2
2
1
1
1
1
ad
em
ia
Ak
1
1
1
1
1
Na
uk
1
1
1
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.
a Przedstawione zostały determinanty występujące w co najmniej 2 badaniach. Suma zaobserwowanych efektów determinant różni się od łącznej liczby badań z uwagi
na wykorzystanie w badaniach więcej niż jednej miary efektywności. „–” lub „+” oznaczają statystycznie istotny (co najmniej p < 0,1) negatywny lub pozytywny wpływ
czynnika, „0” – brak istotnego wpływu; b Przedstawione zostały wymiary efektywności, na które wpływ badanych determinant został stwierdzony ponad 15 razy.
4
3
orientacja eksportowa
motywacja pracowników
4
6
wartość inwestycji centrali
zewnętrzne sieci kontaktów
8
obecność pracowników z centrali
1
3
ka
14
29
29
powiązanie z branżą centrali
wiek filii
wielkość filii
Zagraniczna filia
ls
Po
675
Ta b e l a 2
Ekonomista 2014/5
1
1
1
1
1
1
1
6
–
1
4
1
2
1
2
1
1
2
1
1
1
239
0 +
4
1
1
Ogólna
ocena
wyników
137
–
0 +
1
1
1
1
4
2
1
1
1
2
5
2
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
–
2
1
1
–
4
1
85
0
2
1
+
Wzrost
sprzedaży
1
–
1
1
1
1
49
0
1
1
1
+
Wydajność
filii
–
1
1
1
40
0
1
1
+
Udział
w rynku
1
Wskaźnik
obrotu
kapitału
21
–
0 +
1
1
2
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
ad
em
ia
1
3
3
1
122
0 +
Przetrwanie
filii
Ak
Rentowność
1
1
–
1
19
0
+
Eksport
filii
–
17
0
1
1
+
Ryzyko
operacyjne
Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.
Na
uk
1
1
Relatywna
wielkość
filii
21
–
0 +
a Przedstawione zostały determinanty występujące w co najmniej 2 badaniach. Suma zaobserwowanych efektów determinant różni się od łącznej łiczby badań z uwagi
na wykorzystanie w badaniach więcej niż jednej miary efektywności. „–” lub „+” oznaczają statystycznie istotny (co najmniej p < 0,1) negatywny łub pozytywny wpływ
czynnika, „0” – brak istotnego wpływu; b Przedstawione zostały wymiary efektywności, na które wpływ badanych determinant został stwierdzony ponad 15 razy.
8
7
6
4
16
8
8
5
3
3
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
Liczba
badań
Wpływ zewnętrznych determinant ZIBa na poszczególne wymiary efektywnościb
ka
Częstotliwość
Wpływ determinanty
Kraj goszczący
dystans kulturowy
wzrost rynku
PKB per capita
ryzyko polityczne
rozwój instytucjonalny
dystans psychiczny
dystans normatywny
dystans regulacyjny
wielkość rynku
koszty pracy
handel/PKB
podatek od importu
podatek od eksportu
restrykcyjnosć przepisów
nastawienie rządu
preferencyjny podatek dochodowy
trudności w otoczeniu
przewaga kosztowa
Branża
wzrost branży
produkcja a usługi
koncentracja w branży
intensywność rywalizacji
Wyszczególnienie
ls
Po
676
Na
uk
Podsumowanie
677
ad
em
ia
Przeprowadzony przegląd istniejącego dorobku badawczego pozwala stwierdzić,
iż wynikające z koncepcji teoretycznych zmienne warunkujące podjęcie ZIB,
wybór ich lokalizacji i formy, jak również mikroekonomiczne efekty, stanowiły
przedmiot badań empirycznych. Wyniki tych wysiłków badawczych, mimo ich liczby i zróżnicowania metodycznego, pozostają jednak niespójne. W tym kontekście
istotna dla dalszego rozwoju teorii staje się rola krytycznej i ustrukturyzowanej
syntezy i oceny dotychczasowych wyników badań (Seuring, Gold 2012). Z dokonanej analizy wyłania się ogólny schemat analityczny determinant efektywności
ZIB, który może posłużyć za punkt wyjścia dla przyszłych badań (rys. 1).
Ry s u n e k 1
Schemat analityczny determinant efektywności ZIB
Determinanty wewnętrzne
Forma ZIB
Cechy przedsiębiorstwa macierzystego
Cechy zagranicznej filii
Zmienne moderujące
Efektywność
ZIB
Ak
Determinanty zewnętrzne
Cechy krajów goszczących
Cechy branży
Zmienne kontrolne
Po
ls
ka
W zależności od przyjęcia jednej z czterech opisanych powyżej perspektyw
badawczych, część wynikających z teorii istotnych zmiennych wyjaśniających (wewnętrznych i zewnętrznych) może zostać ujęta jako bezpośrednie determinanty
efektywności. Fakt występowania możliwych efektów interakcji pomiędzy zmiennymi, wynikających z argumentacji teoretycznej i stwierdzonych w części dotychczasowych badań, implikuje uwzględnienie wybranych zmiennych jako zmiennych
moderujących badane współzależności pomiędzy zmiennymi wyjaśniającymi.
Pozostałe spośród zidentyfikowanych w artykule zmiennych (wewnętrznych i zewnętrznych) powinny zostać uwzględnione jako zmienne kontrolne, niekoniecznie
zawarte w hipotezach badawczych i opisywanych przez nie relacjach, stanowiące
niemniej jednak istotne determinanty efektywności ZIB w świetle przedstawionych powyżej rozważań.
W świetle istniejących badań nie można stwierdzić co do zasady wyższej efektywności określonych sposobów wejścia (greenfield lub przejęcia) lub form własności (własne filie lub joint ventures), gdyż zależność ta ma charakter sytuacyjny.
Jednak i w przypadku zmiennych sytuacyjnych badania nie przyniosły jednoznacz-
Ekonomista 2014/5
Na
uk
678
ka
Ak
ad
em
ia
nych odpowiedzi. Na poziomie uwarunkowań przedsiębiorstwa dokonującego
ZIB dokładniejszej weryfikacji wymaga m.in. wpływ uprzedniego doświadczenia
w kontekstach podobnych pod względem ekonomicznym, kulturowym i instytucjonalnym na powodzenie kapitałowej ekspansji (Luo, Peng 1999). Do tej pory
nie uwzględniono wpływu tego rodzaju doświadczenia na wyniki ekspansji (Ogasavara 2010; Carlsson, Nordegren, Sjoholm 2005).
Ponadto wpływ otoczenia w krajach goszczących o różnym poziomie rozwoju
gospodarczego i instytucjonalnego na formy i wyniki ZIB również przedstawia
potencjał dla dalszych badań. Czynniki na poziomie krajów goszczących wyjaśniają bowiem wyniki ZIB w równym stopniu co czynniki na poziomie przedsiębiorstwa lub branży. Jednakże, ponieważ różnice między krajami nie tylko wpływają
na koszty związane z daną formy działalności zagranicznej (Demirbag, Tatoglu,
Glaister, 2007), ale również determinują zdolność przedsiębiorstwa do wykorzystania posiadanych zasobów (Erramili, Agarwal, Kim, 1997), wzajemne zależności
między przewagami przedsiębiorstw a kontekstem krajów goszczących stanowią
obiecujący wątek badawczy. W krajach goszczących o niższym poziomie rozwoju
instytucjonalnego, w których przewagi „rynkowe” (związane z posiadanymi zasobami) mogą mieć mniejsze znaczenie (Meyer, Peng 2005), natomiast wzrasta
zmienność wyników ZIB (Makino, Isobe, Chan 2004), istotna staje się zdolność
do efektywnego działania, wynikająca z faktu pochodzenia z kraju o podobnej
charakterystyce (Cuervo-Cazurra, Genc 2008; Del Sol, Kogan 2007).
Po wtóre, niedostateczne wydaje się w istniejących badaniach uwzględnienie motywów ZIB, w zależności od których zagraniczna filia może odnotowywać słabsze
wyniki finansowe lub rynkowe, jeżeli celem jej powstania jest zwiększanie konkurencyjności przedsiębiorstwa macierzystego poprzez tańszą produkcję czy pozyskanie
nowej wiedzy i umiejętności. Większość objętych przeglądem badań empirycznych
nie rozróżniało wpływu badanych zmiennych na poszczególne wymiary efektywności, co mogło prowadzić do uproszczonego obrazu „powodzenia”. Ponadto żadne
z omawianych badań nie uwzględniało wpływu dokonania ZIB na efektywność samego przedsiębiorstwa macierzystego, który może zależeć od wspomnianych motywów ZIB (Verbeke, Brugman 2009). Uwzględnienie zarówno efektywności zagranicznej filii, jak i przedsiębiorstwa macierzystego umożliwiłoby stworzenie iunctim
pomiędzy nurtem badań nad wpływem stopnia umiędzynarodowienia na efektywność przedsiębiorstwa macierzystego a nurtem badań nad efektywnością zagranicznych filii, które rozwijają się jak dotąd w izolacji, przynosząc niespójne wnioski.
Po
ls
Tekst wpłynął 10 marca 2013 r. (z aktualizacją 28 lipca 2014 r.)
Bibliografia
Anderson A., Gatignon H., Modes of Foreign Entry: A Transaction Cost Analysis and Propositions, „Journal of International Business Studies” 1986, nr 17(3).
Ekonomista 2014/5
Na
uk
679
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Beamish P.W., Lee C., The Characteristics and Performance of Affiliates of Small and Medium-Size Multinational Enterprises in an Emerging Market, „Journal of International
Entrepreneurship” 2003, nr 1.
Brouthers K.D., Institutional, Cultural and Transaction Cost Influences on Entry Mode
Choice and Performance, „Journal of International Business Studies” 2002, nr 33(2).
Brouthers L.E., Brouthers K.D., Werner S., Perceived Environmental Uncertainty, Entry
Mode Choice and Satisfaction with EC-MNC Performance, „British Journal of Management” 2000, nr 11.
Brouthers K.D., Brouthers L.E., Werner S., Transaction Cost-enhanced Entry Mode Choices and Firm Performance, „Strategic Management Journal” 2003, nr 24.
Brouthers K.D., Brouthers L.E., Werner S., Resource-Based Advantages in an International Context?, „Journal of Management” 2008, nr 34(2).
Brouthers L.E., Brouthers K.D., Werner S., Is Dunning’s Eclectic Framework Descriptive
or Normative?, „Journal of International Business Studies” 1999, nr 30(4).
Buckley P., Pass C.L., Prescott K., Measures of International Competitiveness: A Critical
Survey, „Journal of Marketing Management” 1988, nr 4(2).
Carlsson J., Nordegren A., Sjoholm F., International Experience and the Performance of
Scandinavian Firms in China, „International Business Review” 2005, nr 14.
Chan C., Isobe T., Makino S., Which Country Matters? Institutional Development and Foreign Affiliate Performance, „Strategic Management Journal” 2008, nr 29.
Chiao Y.-C., Yu C.-M. J., Li P.-Y., Chen Y.-C., Subsidiary Size, Internationalization, Product Diversification and Performance in an Emerging Market, „International Marketing
Review” 2008, nr 25(6).
Child J., Chung L., Davies H., The Performance of Cross-Border Units in China: A Test of
Natural Selection, Strategic Choice and Contingency Theories, „Journal of International
Business Studies” 2003, nr 34(3).
Christmann P., Day D., Yip G.S., The Relative Influence of Country Conditions, Industry
Structure and Business Strategy on Multinational Corporation Subsidiary Performance,
„Journal of International Management” 1999, nr 5.
Cuervo-Cazurra A., Genc M., Transforming Disadvantages into Advantages: Developing-Country MNEs in the Least Developed Countries, „Journal of International Business
Studies” 2008, nr 39.
Cui A., Griffith D., Cavusgil D., The Influence of Competitive Intensity and Market Dynamism on Knowledge Management Capabilities of Multinational Corporation Subsidiaries, „Journal of International Marketing” 2005, nr 13(3).
Delios A., Experience and a Firm’s Performance in Foreign Markets: A Commentary Essay,
„Journal of Business Research” 2011, nr 64.
Delios A., Beamish P.W., Survival and Profitability: The Roles of Experience and Intangible Assets in Foreign Subsidiary Performance, „Academy of Management Journal” 2001, nr 44(5).
Delios A., Makino S., Timing of Entry and the Foreign Subsidiary Performance of Japanese
Firms, „Journal of International Marketing” 2003, nr 11(3).
Delios A., Xu D., Beamish P.W., Within-Country Product Diversification and Foreign Subsidiary Performance, „Journal of International Business Studies” 2008, nr 39(4).
DelSol P., Kogan J., Regional Competitive Advantage Based on Pioneering Economic Reforms: The Case of Chilean FDI, „Journal of International Business Studies” 2007, nr 38.
Demirbag M., Tatoglu E., Glaister K.W., Factors Influencing Perceptions of Performance.
The Case of Western FDI in an Emerging Market, „International Business Review” 2007,
nr 16.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
680
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Dikova D., Performance of Foreign Subsidiaries: Does Psychic Distance Matter?, „International Business Review” 2009, nr 18.
Dow D., Larimo J., Psychic Distance and Foreign Subsidiary Survival: A Paradox or a Contingent Relationship?, Proceedings of the 37th EIBA Annual Conference, Bucharest
8–10 December 2011.
Erramilli M.K., Agarwal S., Kim S.-S., Are Firm-specific Advantages Location-specific
Too?, „Journal of International Business Studies” 1997, nr 28(4).
Fang Y., Jiang G.-J., Makino S., Beamish P.W., Multinational Firm Knowledge, Use of
Expatriates, and Foreign Subsidiary Performance, „Journal of Management Studies”
2010, nr 47(1).
Fang Y., Wade M., Delios A., Beamish P.W., International Diversification, Subsidiary Performance and the Mobility of Knowledge Resources, „Strategic Management Journal”
2007, nr 28(10).
Fang Y., Wade M., Delios A., Beamish P.W., An Exploration of Multinational Enterprise
Knowledge Resources and Foreign Subsidiary Performance, „Journal of World Business”
2012, http://dx.doi.org/10.1016/j.jwb.2012.06.004
Gao G., Pan Y., Performance of Multinational Firms’ Subsidiaries: A Learning Perspective,
„American Marketing Association” 2007, Winter.
Gao G., Pan Y., Lu J., Tao Z., Performance of Multinational Firms’ Subsidiaries: Influences
of Cumulative Experience, „Management International Review” 2008, nr 48(6).
Gaur A.S., Lu J.W., Ownership Strategies and Survival of Foreign Subsidiaries: Impacts of
Institutional Distance and Experience, „Journal of Management” 2007, nr 33(1).
Georgopoulos A., Preusse H.G., Cross-border Acquisitions vs. Greenfield Investment:
A Comparative Performance Analysis in Greece, „International Business Review” 2009,
nr 18.
Ghahroudi M., Ownership Advantages and Firm Factors Influencing Performance of Foreign
Affiliates in Japan, „International Journal of Business and Management” 2011, nr 6(11).
Glaum M., Oesterle M.-J., 40 Years of Research on Internationalization and Firm Performance: More Questions than Answers?, „Management International Review” 2007, nr
47(3).
Gomes L., Ramaswamy K., An Empirical Examination of the Form of the Relationship
Between Multinationality and Performance, „Journal of International Business Studies”
1999, nr 30(1).
Gorynia M., Teoria i polityka regulacji mezosystemów gospodarczych a transformacja postsocjalistycznej gospodarki polskiej, Zeszyty Naukowe – Seria II, Zeszyt 141, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1995.
Gorynia M., Związki między ekonomią a naukami o zarządzaniu, w: Podstawy metodologiczne prac doktorskich w naukach ekonomicznych, red. M. Sławińska, H. Witczak,
PWE, Warszawa 2008.
Gorynia M., O klasyfikacji nauk zajmujących się międzynarodową działalnością gospodarczą, w: Globalizacja i regionalizacja w gospodarce światowej: księga jubileuszowa z okazji
45-lecia pracy naukowej Profesora Jana Rymarczyka, red. B. Skulska, M. Domiter, W. Michalczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2012.
Gorynia M., Jankowska B., Owczarzak R., Zarządzanie strategiczne jako próba syntezy
teorii przedsiębiorstwa, „Ekonomista” 2005, nr 5.
Gorynia M., Trąpczyński P., Determinanty efektywności zagranicznych inwestycji bezpośrednich, w: Polska w Unii Europejskiej i globalnej gospodarce, red. M. Gorynia, S. Rudolf,
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2014.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
681
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Gorynia M., Nowak J., Wolniak R., Motives and Modes of FDI in Poland: An Exploratory
Qualitative Study, „Journal for East European Management Studies” 2007, nr 2.
Gugler K., Kalkbrenner E., Mueller D.C., Peev E., Institutional Determinants of Domestic
and Foreign Subsidiaries’ Performance, 10th Workshop on Corporate Governance and
Investment, Copenhagen Business School, Porcelænshaven 2009.
Jaworek M., Szóstek A., Ocena efektywności bezpośrednich inwestycji zagranicznych, w:
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw, red. W. Karaszewski, Dom
Organizatora, Toruń 2008.
Jean R.-J., Tan D., Sinkovics R.R., Ethnic Ties, Location Choice and Firm Performance in
Foreign Direct Investment: A Study of Taiwanese Business Groups FDI in China, „International Business Review” 2011, nr 20(6).
Johanson J., Vahlne J.E., The Mechanism of Internationalisation, „International Marketing Review” 1990, nr 7(4).
Kim Y., Gray S.J., The Impact of Entry Mode Choice on Foreign Affiliate Performance: The Case
of Foreign MNEs in South Korea, „Management International Review” 2008, nr 48(2).
Kirca A.H., The Effects of Market Orientation on Subsidiary Performance: Empirical Evidence from MNCs in Turkey, „Journal of World Business” 2011, nr 46.
Koronowski A., Koszty transakcyjne a efektywność ekonomiczna, w: Nowa ekonomia instytucjonalna wobec kryzysu gospodarczego, red. S. Rudolf, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ekonomii i Prawa im Prof. Edwarda Lipińskiego w Kielcach, Kielce 2012.
Li L., Multinationality and Performance: A Synthetic Review and Research Agenda, „International Journal of Management Reviews” 2007, nr 9(2).
Li L., Multinationality and Technical Efficiency: A Neglected Perspective, „Management
International Review” 2008, nr 48(1).
Luka konkurencyjna na poziomie przedsiębiorstwa a przystąpienie Polski do Unii Europejskiej. Implikacje dla strategii firm i polityki gospodarczej, red. M. Gorynia, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2002.
Luo Y., Industry Attractiveness, Firm Competence and International Investment Performance in a Transitional Economy, „Bulletin of Economic Research” 1998a, nr 50(1).
Luo Y., Timing of Investment and International Expansion Performance in China, „Journal
of International Business Studies” 1998b, nr 29(2).
Luo Y., Time-based Experience and International Expansion: the Case of an Emerging Economy, „ Journal of Management Studies” 1999a, nr 36(4).
Luo Y., International Strategy and Subsidiary Performance in China, „Thunderbird International Business Review” 1999b, nr 41(2).
Luo Y., Park S.H., Strategic Alignment and Performance of Market-seeking MNCs in China,
„Strategic Management Journal” 2001, nr 22.
Luo Y., Peng M.W., Learning to Compete in a Transition Economy: Experience, Environment and Performance, „Journal of International Business Studies” 1999, nr 30(2).
Magnusson P., Westjohn S.A., Boggs D.J., Order-of-Entry Effects for Service Firms in Developing Markets: An Examination of Multinational Advertising Agencies, „Journal of
International Marketing” 2009, nr 17(2).
Makino S., Beamish P.W., Local Ownership Restrictions, Entry Mode Choice and FDI Performance: Japanese Overseas Subsidiaries in Asia, „Asia Pacific Journal of Management” 1998, nr 15(2).
Makino S., Beamish P.W., Zhao N.B., The Characteristics and Performance of Japanese FDI
in Less Developed and Developed Countries, „Journal of World Business” 2004, nr 39.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
682
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Makino S., Isobe T., Chan C. M., Does Country Matter?, „Strategic Management Journal”
2004, nr 25(10).
Matysiak L., Bausch A., Antecedents of MNE Performance: Blinded by the Obvious in 35
Years of Literature, „Multinational Business Review” 2012, nr 20(2).
Meyer K.E., Peng M.W., Probing Theoretically into Central and Eastern Europe. Transactions, Resources and Institutions, „Journal of International Business Studies”, nr 36(2).
Miller S.R., Eden L., Local Density and Foreign Subsidiary Performance, „Academy of
Management Journal” 2006, nr 49(2).
Mulok D., Azimah R., Ainuddin R.O., Foreign Entry Mode, Cultural Distance and Subsidiary Performance of Malaysian Mnes, „International Journal of Business and Management” 2010, nr 5(2).
Najlepszy E., Zarządzanie finansami międzynarodowymi, PWE, Warszawa 2000.
Nguyen Q.T.K., The Empirical Literature on Multinational Enterprises, Subsidiaries and
Performance, „Multinational Business Review” 2011, nr 19(1).
Nitsch D., Beamish P.W., Makino S., Entry Mode and Performance of Japanese FDI in
Western Europe, „Management International Review” 1996, nr 36(1).
Ogasavara M.H., Hoshino Y., The Impact of Ownership, Internalization and Entry Mode
on Japanese Subsidiaries’ Performance in Brazil, „Brazilian Administration Review”
2007, nr 7(1).
Ogasavara M.H., The Role of Experiential Knowledge and Subsequent Investment Decisions
on the Profitability of Japanese Companies in Brazil, „Japan and the World Economy”
2010, nr 19.
Otta W.J., Gorynia M., Regulacja sfery turystyki zagranicznej. Przyczynek do teorii regulacji
systemów gospodarczych, Instytut Turystyki, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Poznań 1991.
Pan Y., Chi P.S.K., Financial Performance and Survival of Multinational Corporations in
China, „Strategic Management Journal” 1999, nr 20(4).
Pan Y., Li S., Tse D.K., The Impact of Order and Mode of Market Entry on Profitability and
Market Share, „Journal of International Business Studies” 1999, nr 30(1).
Pangarkar N., Lim H., Performance of Foreign Direct Investment from Singapore, „International Business Review” 2003, nr 12.
Peng M. W., The Resource-based View of International Business, „Journal of Management”
2001, nr 27(5).
Peng M. W., Identifying the Big Question in International Business Research, „Journal of
International Business Studies” 2004, nr 35(2).
Qin C., Ramburuth P., Wang Y., A Conceptual Model of Cultural Distance, MNC Subsidiary Roles and Knowledge Transfer in China-based Subsidiaries, „Organizations and
Markets in Emerging Economies” 2011, nr 2(2).
Robbins L.Ch., Introduction, w: The Common Sense of Political Economy, and Selected
Papers on Economic Theory, Wicksteed P.H., Routledge and Sons, London 1933.
Robbins L.Ch., An Essay on the Nature and Significance of Economic Science, Miles Institute Auburn, Alabama 2007.
Schmid S., Kotulla T., Standardization and Adaptation in International Marketing and Management – From a Critical Literature Analysis to a Theoretical Framework, w: Strategies
and Management of Internationalization and Foreign Operations, red. J. Larimo, Vaasan
Yliopiston Julkaisuja, Vaasa 2009.
Seuring S., Gold S., Conducting Content-analysis Based Literature Reviews in Supply Chain
Management, „Supply Chain Management: An International Journal” 2012, nr 17(5).
Ekonomista 2014/5
Na
uk
683
ka
Ak
ad
em
ia
Sharma A., Mode of Entry and Ex-post Performance, „Strategic Management Journal”
1998, nr 19.
Shaver J.M., Accounting for Endogeneity When Assessing Strategy Performance: Does Entry
Mode Choice Affect FDI Survival?, „Management Science” 1998, nr 44(4).
Siripaisalpipat P., Hoshino Y., Firm-specific Advantages, Entry Modes, and Performance of
Japanese FDI in Thailand, “Japan and the World Economy” 2000, nr 12(1).
Slangen A.H.L., Hennart J.-F., Do Foreign Greenfields Outperform Foreign Acquisitions
or Vice Versa? An Institutional Perspective, „Journal of Management Studies” 2008,
nr 45(7).
Sousa C.M., Martínez-López F.J., Coelho F., The Determinants of Export Performance:
A Review of the Research in the Literature between 1998 and 2005, „International Journal of Management Reviews” 2010, nr 10(4).
Uhlenbruck K., Entry Motives and Firm Capabilities: Performance Implications for Foreign
Direct Investment in Central and Eastern Europe, w: Academy of Management Best
Paper Proceedings, red. L.N. Dosier, J.B. Keys, Boston 1997.
Vega-Cespedes C., Hoshino Y., Effects of Ownership and Internalization Advantages on
Performance: The Case of Japanese Subsidiaries in the United States and Latin America,
„Review of Pacific Basin Financial Markets and Policies” 2001, nr 4(1).
Venkatraman N., Ramanujam V., Measurement of Business Performance in Strategy Research: A Comparison of Approaches, „The Academy of Management Review” 1986,
nr 11(4).
Verbeke A., Brugman P., Triple-testing the Quality of Multinationality-Performance Research: An Internalization Theory Perspective, „International Business Review” 2009,
nr 19.
Woodcock P.C., Beamish P.W., Makino S., Ownership-based Entry Mode Strategies and
International Performance, „Journal of International Business Studies” 1994, nr 25(2).
Wu W., Lin C., Experience, Environment and Subsidiary Performance in High-tech MNEs,
„Journal of Business Research” 2010, nr 63.
Xia Y., Qiu Y., Zafar A.U., The Impact of Firm Resources on Subsidiary’s Competitiveness
in Emerging Markets: An Empirical Study of Singaporean SMEs’ Performance in China,
„Multinational Business Review” 2007, nr 15(2).
Yu M.-C., Taiwan Multinational Companies and the Effects Fitness Between Subsidiary
Strategic Roles and Organizational Configuration on Business Performance: Moderating
Cultural Differences, „The Journal of American Academy of Business”, Cambridge
2005, nr 7(1).
Zou S., Stan S., The Determinants of Export Performance: A Review of the Empirical Literature between 1987 and 1997, „International Marketing Review” 1998, nr 15(5).
ls
DETERMINANTS OF THE EFFECTIVENESS
OF FOREIGN DIRECT INVESTMENTS – A REVIEW ARTICLE
Summary
Po
The aim of the paper is to identify key determinants of the effectiveness of foreign
direct investments as an advanced form of foreign expansion of enterprises. The authors
give a comparative review of the findings of various empirical studies made hitherto,
which were devoted to the analysis of the results achieved by foreign subsidiaries created
Ekonomista 2014/5
Na
uk
684
ad
em
ia
by FDI. They distinguish four group of factors affecting effectiveness: the form of FDI,
resource conditions, characteristics of host countries, and the strategy performed by the
mother enterprise.
The analysis of the results of the research available in the existing literature indicates
that individual determinants may influence quite differently various dimensions of the FDI
effectiveness, such as rentability, productivity, sales increase, exports, market share, and the
ability of the subsidiary to survive. Even if such factors affecting effectiveness as the form of
FDI, size of the investing enterprise, its experience in the host country, and the subsidiary’s
age have been often analysed, their impact on the various dimensions of the FDI effectiveness differs between various studies. Future research on the subject should try to combine
the assessment of the effectiveness of foreign subsidiaries and their mother companies, with
special consideration of the effect of FDI on the effectiveness of the investing enterprise.
Key words: foreign direct investment (FDI), effectiveness, internationalism of enterprises
ДЕТЕРМИНАНТЫ ЭФФЕКТИВНОСТИ ПРЯМЫХ ИНОСТРАННЫХ
ИНВЕСТИЦИЙ – ОБЗОР РЕЗУЛЬТАТОВ ИССЛЕДОВАНИЙ
Резюме
ka
Ak
Целью статьи является идентификация ключевых детерминант эффективности прямых иностранных инвестиций (ПИИ) как продвинутой формы иностранной экспансии
предприятий. Авторы проводят обзор результатов исследований, анализирующих достижения иностранных филиалов, выделяя четыре группы факторов, определяющих их
эффективность: формы ПИИ, доступность ресурсов, особенности принимающих стран,
а также стратегия материнского предприятия.
Анализ результатов имеющихся исследований указывает, что отдельные детерминанты
в разной степени и в разных направлениях влияют на разные измерения эффективности
ПИИ, такие как рентабельность, общая оценка результатов, способность выживания иностранного филиала, рост продаж, производительность, доля в рынке и экспорт. Несмотря
на многочисленность анализов таких детерминант эффективности как форма ПИИ, размер
предприятия, опыт в принимающей стране или величина и возраст филиала, их влияние
на конкретные измерения эффективности по-разному оцениваются в отдельных исследованиях. В дальнейшем в исследованиях эффективности ПИИ следовало бы стремиться
к сводной оценке эффективности иностранных филиалов и материнского предприятия,
а особенно к указанию влияния ПИИ на эффективность основного предприятия.
Po
ls
Ключевые слова: прямые иностранные инвестиции (ПИИ), эффективность, интернационализация предприятий
Ekonomista 2014/5
Na
uk
DOROTA WAWRZYNIAK*
ad
em
ia
Klimat inwestycyjny
a wpływ opodatkowania przedsiębiorstw…
Wprowadzenie
Po
ls
ka
Ak
Międzynarodowe przepływy kapitału w postaci bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) stwarzają zarówno szanse, jak i zagrożenia dla gospodarki kraju
przyjmującego inwestycje. W literaturze przedmiotu wskazuje się szereg potencjalnych pozytywnych i negatywnych efektów zewnętrznych, których wystąpienie
zależy od wielu czynników, w tym w dużej mierze od polityki gospodarczej kraju
goszczącego (Gorynia i in. 2006, s. 189). Generalnie uznaje się jednak znaczenie
bezpośrednich inwestycji zagranicznych w przyspieszaniu rozwoju gospodarczego krajów, zwłaszcza słabiej rozwiniętych (Mączyńska 1999, s. 87–88; Gorynia
i in. 2006, s. 191). W związku z tym wiele z nich stara się przyciągnąć BIZ, licząc
nie tylko na transfer kapitału, ale także technologii, metod organizacji, zarządzania, marketingu oraz na rozszerzenie dostępu do rynków zagranicznych.
Ze względu na fakt, iż stopa opodatkowania przedsiębiorstw jest wykorzystywana jako jedna z fiskalnych zachęt inwestycyjnych istotny staje się problem
zależności pomiędzy przepływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych a opodatkowaniem przedsiębiorstw. W odniesieniu do krajów Unii Europejskiej jest
to zagadnienie szczególnie aktualne w związku z jej powiększeniem o nowe kraje członkowskie, w których znacznie obniżono stawki podatku dochodowego od
przedsiębiorstw. Decyzje dotyczące podjęcia takich kroków były przez państwa
przystępujące do UE traktowane jako element przeciwdziałania odpływowi kapitału do bardziej stabilnych gospodarek, a przez kraje UE-15 jako forma nieuczciwej konkurencji (Misztal 2007, s. 314–315). Reakcja bezpośrednich inwestycji za* Dr
Dorota Wawrzyniak − Katedra Funkcjonowania Gospodarki, Uniwersytet Łódzki; e-mail: [email protected]
Ekonomista 2014/5
Dorota Wawrzyniak
Na
uk
686
ka
Ak
ad
em
ia
granicznych na opodatkowanie przedsiębiorstw może być jednak uwarunkowana.
W publikacjach instytucji międzynarodowych pojawiają się stwierdzenia, iż „niskie obciążenie podatkowe w kraju goszczącym nie jest w stanie zrekompensować
słabego lub nieatrakcyjnego środowiska dla BIZ. (…) Podatek stanowi bowiem
tylko jeden element i nie może wynagrodzić słabych warunków niepodatkowych”
(OECD 2007, s. 14); „zachęty podatkowe stanowią złe narzędzie kompensacji
niekorzystnych składników klimatu inwestycyjnego danego kraju” (Morisset 2003,
s. 1). W związku z tym niskie opodatkowanie w kraju goszczącym może okazać się
mało skuteczne w przyciąganiu BIZ w sytuacji, gdy inne czynniki są niesprzyjające. Problematyka ta nie została jednak w literaturze wystarczająco rozpoznana.
Do nielicznych należą analizy uwzględniające potencjalny efekt interakcji pomiędzy opodatkowaniem przedsiębiorstw a innymi czynnikami, w tym uwarunkowaniami składającymi się na klimat inwestycyjny. Ponadto ograniczona jest liczba
badań skupiających się na państwach UE, a w szczególności biorących pod uwagę
wszystkich jej członków.
Celem niniejszego artykułu jest określenie wpływu różnic w stopach opodatkowania przedsiębiorstw1 pomiędzy krajami na lokalizację bezpośrednich inwestycji
zagranicznych w krajach Unii Europejskiej w zależności od klimatu inwestycyjnego2 charakteryzującego kraj goszczący. Oczekuje się, iż wrażliwość BIZ na różnice
w stopach opodatkowania przedsiębiorstw pomiędzy krajami wzrasta wraz z poprawą klimatu inwestycyjnego w danym państwie.
Wybór konkretnego kraju, który ma się stać miejscem lokalizacji BIZ, jest
uzależniony od wielu czynników. Obszerną ich listę, z punktu widzenia kraju goszczącego, przedstawił w swoich pracach Dunning (2003, s. 11; 2004, s. 283; 2006,
s. 206). Dokonał on podziału determinant BIZ na: czynniki ekonomiczne, ramy
polityczne oraz ułatwienia dotyczące prowadzenia działalności gospodarczej.
Wiele determinant odnosi się do wszystkich państw, ale niektóre mają większe
znaczenie dla pewnych krajów (np. polityka prywatyzacji). Ponadto ich znaczenie ulega zmianom w czasie, a coraz większy wpływ jest przypisywany uwarunkowaniom składającym się na klimat inwestycyjny (por. Przybylska 2008, s. 53;
Hornberger, Battat, Kusek 2011, s. 1). W przypadku inwestycji w krajach o niekorzystnym klimacie inwestycyjnym zarówno zagraniczni inwestorzy, jak i państwa
goszczące mogą nie być w stanie w pełni wykorzystać możliwości (Hornberger,
Battat, Kusek 2011, s. 4). Pojęcie „klimatu inwestycyjnego” nie ma jednak jednej, powszechnie przyjętej definicji i powstało wiele ujęć tego terminu zarówno
w artykułach naukowych, jak i opracowaniach instytucji międzynarodowych. Przykładowo Europejska Komisja Gospodarcza ONZ (UNECE) definiuje klimat in1 Po
ls
Wykorzystywane w artykule terminy „opodatkowanie przedsiębiorstw”, „obciążenie podatkowe przedsiębiorstw”, „miara/wskaźnik opodatkowania przedsiębiorstw”, „stopa opodatkowania przedsiębiorstw”
generalnie odnoszą się do podatku dochodowego od przedsiębiorstw. Przytaczane miary opodatkowania
przedsiębiorstw nie zawsze zawierają jednak wyłącznie czysty podatek dochodowy.
2 Z formalnego punktu widzenia należałoby zapisać: „w zależności od innych składników klimatu inwestycyjnego”, pojęcie bowiem klimatu inwestycyjnego obejmuje swym zakresem także opodatkowanie przedsiębiorstw (por. np. PAIiIZ 2007, s. 7–9). Użycie tego zwrotu mogłoby jednak, zdaniem autorki artykułu,
prowadzić do zmniejszenia czytelności tekstu i ewentualnych niejasności.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
Klimat inwestycyjny a wpływ opodatkowania przedsiębiorstw…
687
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
westycyjny jako ogół warunków sprzyjających inwestowaniu na określonym obszarze (UNECE 2004, s. 4–5), a według Banku Światowego przez to pojęcie należy
rozumieć zbiór specyficznych czynników lokalizacyjnych kształtujących możliwości i zachęty dla firm do efektywnego inwestowania, tworzenia miejsc pracy oraz
rozwoju (World Bank 2005, s. 20). Niezależnie od szczegółowej definicji można
stwierdzić, iż klimat inwestycyjny jest wypadkową wielu elementów składowych.
W publikacjach dwóch powyżej wymienionych instytucji oraz Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych (PAIiIZ) składniki klimatu inwestycyjnego
są ujmowane w trzy grupy, które obejmują: uwarunkowania makroekonomiczne,
jakość instytucji oraz infrastrukturę.
W niniejszym artykule badany jest wpływ różnic w opodatkowaniu przedsiębiorstw na BIZ w zależności od dwóch składników klimatu inwestycyjnego kraju
goszczącego – jakości regulacji i praworządności. Inicjowanie działań ukierunkowanych na tworzenie dobrego i stabilnego ustawodawstwa oraz zapewnienie sprawnego egzekwowania prawa jest zadaniem rządu i instytucji państwowych. Przejrzyste
i jednoznaczne przepisy prawne wspierają rozwój działalności gospodarczej. Jeżeli
wprowadzane regulacje są zbyteczne, zaprojektowane lub wdrożone w sposób nieprawidłowy, wówczas mogą ograniczyć możliwości przedsiębiorstwa do konkurowania, wpłynąć negatywnie na podejmowanie decyzji gospodarczych lub całkowicie
zniechęcić do dokonania inwestycji (UNECE 2004, s. 20). Nadmierne regulacje
nie tylko wiążą się z dodatkowymi kosztami, wydłużeniem czasu niezbędnego do
dopełnienia formalności, lecz także sprzyjają pojawieniu się korupcji. Procedury
administracyjne tworzące korzystny klimat inwestycyjny powinny być zatem przejrzyste i skrócone do minimum, a regulacje prawne stabilne, niedyskryminujące,
przejrzyste i jednoznaczne. Przyjazny klimat inwestycyjny tworzą także sprawne sądownictwo i ochrona praw inwestorów. W publikacji UNECE stwierdzono wręcz,
iż „możliwość dokonywania wolnorynkowych transakcji może nie mieć znaczenia,
jeżeli nie towarzyszy jej ochrona praw własności i możliwość skutecznego egzekwowania zapisów kontraktowych” (UNECE 2004, s. 19). Z tego powodu zarówno praworządność, ochrona praw własności (w tym intelektualnej), jak i funkcjonowanie
niezależnych oraz bezstronnych sądów mogą stanowić czynniki warunkujące napływ
BIZ. Ochrona praw własności jest istotna dla inwestorów m.in. ze względu na fakt,
iż bezpośrednim inwestycjom zagranicznym może towarzyszyć transfer technologii,
a zatem wzrasta ryzyko niekontrolowanego rozprzestrzeniania się technologicznego know-how. Na wysoką jakość systemu prawnego danego kraju mają też wpływ
skuteczne egzekwowanie przestrzegania prawa, sprawny i szybki przebieg procedur
sądowych oraz bezstronność w wydawaniu orzeczeń (Przybylska 2008, s. 64). Znaczenie ma także zagwarantowanie równych praw wszystkim podmiotom gospodarczym – krajowym, zagranicznym, prywatnym i państwowym.
W tym kontekście wyraźniej zarysowuje się analizowany w niniejszym artykule
problem potencjalnej zależności wpływu opodatkowania przedsiębiorstw na BIZ
od uwarunkowań składających się na klimat inwestycyjny kraju goszczącego. Niska stopa podatkowa może okazać się niewystarczającą zachętą do podjęcia BIZ
wobec braku sprzyjających innych czynników.
Ekonomista 2014/5
Dorota Wawrzyniak
Na
uk
688
ad
em
ia
Strukturę artykułu podporządkowano realizacji jego celu i podzielono na
cztery części. W pierwszej z nich omówiono rozszerzoną postać modelu grawitacyjnego, którą wykorzystano w charakterze narzędzia analizy. Przedstawiono
także ostateczną postać funkcyjną równania za pomocą którego przeprowadzono
badanie. W drugiej części artykułu omówiono uwzględnione w analizie zmienne.
Uzasadniono oczekiwany kierunek zależności pomiędzy przepływami BIZ a analizowanymi wielkościami oraz przedstawiono źródła danych. W kolejnej części
umieszczono uwagi metodologiczne. Następnie przedstawiono wyniki badania
empirycznego. W podsumowaniu przedstawiono wnioski z przeprowadzonej analizy.
1. Specyfikacja modelu ekonometrycznego
Analiza wpływu opodatkowania przedsiębiorstw na bezpośrednie inwestycje zagraniczne w zależności od uwarunkowań tworzących klimat inwestycyjny kraju
goszczącego została przeprowadzona przy użyciu rozszerzonej postaci modelu
grawitacyjnego (augmented gravity model), która stanowi szeroko stosowaną empiryczną specyfikację dla BIZ. W modelu grawitacyjnym bezpośrednie inwestycje
zagraniczne są objaśniane poprzez rozmiar kraju inwestora, kraju goszczącego
oraz odległość geograficzną pomiędzy nimi. Rozszerzona postać modelu powstaje
w wyniku włączenia do specyfikacji dodatkowych zmiennych, które często reprezentują różne czynniki lokalizacyjne w duchu paradygmatu OLI3. Przedstawia się
ona następująco:
(1)
− logarytm naturalny przepływów BIZ z kraju i do kraju j w okresie t,
− logarytm naturalny rozmiaru kraju i w okresie t (najczęściej PKB),
− logarytm naturalny rozmiaru kraju j w okresie t (najczęściej PKB),
− logarytm naturalny odległości pomiędzy krajami i oraz j,
− wektor dodatkowych zmiennych,
− stała,
ka
gdzie:
lnBIZijt
lnYit
lnYjt
lnOdlij
X
a0 Ak
lnBIZijt = a0 + a1lnYit + a2lnYjt + a3lnOdlij + cX + fijt,
3 Po
ls
Paradygmatem OLI (ownership, location, internalization) określana jest eklektyczna teoria produkcji
międzynarodowej Dunninga. W myśl tej teorii przedsiębiorstwo podejmie BIZ wówczas, gdy zostaną spełnione równocześnie trzy warunki:
1)firma posiada specyficzne przewagi własnościowe, którymi nie dysponują inne przedsiębiorstwa działające
na rynku zagranicznym,
2)bardziej korzystny jest transfer posiadanych przewag za granicę w ramach wewnętrznej struktury przedsiębiorstwa (internalizacja) niż jej udostępnienie innym firmom w drodze sprzedaży czy leasingu,
3)opłacalne dla przedsiębiorstwa jest wykorzystanie posiadanych atutów w połączeniu z przewagami/walorami lokalizacji w innym kraju.
Inwestowanie poza granicami kraju jest zatem zdeterminowane wystąpieniem trzech typów przewag:
własnościowych (ownership), internalizacji (internalization), lokalizacji (location).
Ekonomista 2014/5
Na
uk
689
a1, a2, a3− parametry modelu będące elastycznościami względem odpowiednich
zmiennych,
c
− wektor parametrów,
fijt
− składnik losowy modelu.
ad
em
ia
Oparcie specyfikacji modelu na ujęciu grawitacyjnym wymusza, aby wśród
zmiennych objaśniających znalazły się wielkości reprezentujące rozmiar obu
gospodarek oraz odległość dzieląca państwa. Kolejnym czynnikiem tradycyjnie
pojawiającym się w tego typu modelach jest posiadanie wspólnej granicy. Taki
zbiór kategorii został następnie rozszerzony, przy wykorzystaniu eklektycznej teorii BIZ Dunninga, o wielkości reprezentujące czynniki lokalizacyjne najczęściej
brane pod uwagę w tego typu analizach. Do modelu wprowadzono także zmienną interakcyjną, dzięki czemu sprawdzono, czy oddziaływanie podatków na BIZ
zależy od klimatu inwestycyjnego charakteryzującego kraj goszczący. Ostatecznie
badanie przeprowadzono na podstawie następującego równania:
lnBIZijt = a0 + a1KIjt + a2dTijt + a3dTijt # KIjt +
+ a4lnPKBit + a5lnPKBjt + a6lnOdlij + a7CBorij + a8dKPracijt +
+ ci + dj + nt + fijt,
gdzie:
lnBIZijt
(2)
Po
ls
ka
Ak
− logarytm naturalny przepływów BIZ z kraju dokonującego inwestycji i do kraju goszczącego j w okresie t,
KIjt
− ogólne wyrażenie reprezentujące klimat inwestycyjny w kraju j
w okresie t; w badaniu wykorzystano dwa wskaźniki: jakość regulacji (Reg) oraz praworządność (Praw),
dTijt
− ogólne wyrażenie obrazujące różnicę w opodatkowaniu przedsiębiorstw pomiędzy krajem j a krajem i w okresie t; zmienna została obliczona dla trzech miar opodatkowania przedsiębiorstw
(STR, EATR, EMTR),
lnPKBit
− logarytm naturalny rozmiaru kraju i (mierzonego PKB) w okresie t,
lnPKBjt
− logarytm naturalny rozmiaru kraju j (mierzonego PKB) w okresie t,
lnOdlij
− logarytm naturalny odległość pomiędzy krajami i oraz j,
CBorij
− zmienna obrazująca istnienie wspólnej granicy pomiędzy krajami i oraz j,
dKPracijt
− różnica pomiędzy jednostkowymi kosztami pracy w kraju j oraz
i w okresie t,
ci
−zmienne zero-jedynkowe dla krajów inwestujących w liczbie (I – 1),
dj
− zmienne zero-jedynkowe dla krajów goszczących w liczbie (J – 1),
nt
− zmienne zero-jedynkowe dla czasu w liczbie (T – 1),
fijt
− składnik losowy modelu,
a0
− stała,
a1, a2, a3, … − parametry modelu.
Ekonomista 2014/5
Dorota Wawrzyniak
2. Dane
Na
uk
690
Badanie przeprowadzono na próbie obejmującej wszystkie kraje wchodzące obecnie w skład UE-27 w latach 1998–2011.
ad
em
ia
W charakterze zmiennej zależnej (BIZ) wykorzystano odpływy netto BIZ z kraju
inwestora (i) do kraju inwestycji (j) (net FDI outflows) w cenach stałych z 2005 r.
Źródło danych na temat BIZ w cenach bieżących stanowiła baza danych Eurostatu, który stosuje trzecią wzorcową definicję BIZ (benchmark definition) opracowaną przez OECD. Wartości przepływów BIZ w cenach bieżących przekształcono na
ceny stałe przy użyciu indeksu cen nakładów brutto na środki trwałe (gross fixed
capital formation) pochodzącego z bazy danych Komisji Europejskiej – AMECO.
Wśród zmiennych objaśniających BIZ w analizie uwzględniono:
Ak
Rozmiar gospodarki kraju inwestującego i goszczącego
Jako miarę rozmiaru gospodarki inwestującej (i) oraz przyjmującej inwestycje (j)
przyjęto PKB w cenach stałych z 2005 r. (oznaczony odpowiednio – PKBi, PKBj).
Źródłem danych dotyczących zarówno PKB w cenach bieżących, jak i deflatora
PKB była baza danych AMECO.
Ze względu na fakt, iż PKB kraju dokonującego BIZ odzwierciedla jego potencjał inwestycyjny oczekuje się dodatniej zależności pomiędzy omawianymi
wielkościami (por. Bellak, Leibrecht 2005, s. 8; Lahréche-Révil 2006, s. 14). Rozmiar gospodarki kraju goszczącego także jest dodatnio powiązany z BIZ (Bellak,
Leibrecht 2005, s. 9). Jest to związane z tym, że duży rynek umożliwia współistnienie większej liczby podmiotów gospodarczych, zwiększa prawdopodobieństwo
zwrotu kosztów poniesionych inwestycji (Navaretti, Vanables 2004, s. 141) oraz
osiągnięcia korzyści skali (UNCTAD/Ministerstwo Gospodarki 2002, s. 72).
Po
ls
ka
Odległość
Odległośc (Odl) pomiędzy gospodarkami jest reprezentowana poprzez odległość
geograficzną (w km) pomiędzy ich centrami ekonomicznymi (wyodrębnionymi
ze względu na rozmiar populacji). Wielkość ta pochodzi z bazy danych CEPII
i w odniesieniu do wszystkich uwzględnionych w próbie państw, poza Niemcami,
oznacza odległość pomiędzy stolicami krajów. W przypadku Niemiec największą
aglomerację pod względem populacji stanowi Essen, które przez twórców bazy
zostało przyjęte jako centrum ekonomiczne kraju.
Odległość geograficzna jest wykorzystywana w badaniach przede wszystkim do
odzwierciedlenia kosztów transportu. W związku z tym dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych, które mają stanowić substytut handlu zagranicznego (poziome BIZ), wraz ze wzrostem odległości, powodującym wzrost kosztów handlu, silniejsze stają się bodźce do przeniesienia produkcji do kraju goszczącego. W takiej
Ekonomista 2014/5
Na
uk
691
ad
em
ia
sytuacji relacja pomiędzy BIZ a odległością ma charakter dodatni. W przypadku
gdy BIZ i handel mają być w stosunku do siebie komplementarne (pionowe BIZ),
znak zależności pomiędzy odległością geograficzną a inwestycjami powinien być
ujemny. Większa odległość w ujęciu geograficznym wiąże się także ze wzrostem
kosztów komunikacji, koordynacji, pozyskiwania informacji oraz kosztów związanych z różnicami kulturowymi (Bevan, Estrin 2000, s. 16; Bénassy-Quéré, Fontagné, Lahréche-Révil 2005, s. 585). Przy takim ujęciu większa odległość może mieć
ujemny wpływ zarówno na pionowe, jak i poziome BIZ (Buch, Kleinert, Lipponer,
Toubal 2005, s. 72).
Znaku omawianej zależności nie można zatem, z teoretycznego punktu widzenia, jednoznacznie określić a priori. W badaniach empirycznych odnotowywana
jest jednak najczęściej jego ujemna wartość. Wobec tego oczekuje się, iż w przeprowadzanej analizie wpływ odległości na BIZ również okaże się ujemny.
Wspólna granica
Posiadanie wspólnej granicy jest tradycyjnie uwzględniane w modelach grawitacyjnych. W niniejszej analizie zostało to uczynione poprzez wprowadzenie zmiennej
zero-jedynkowej (CBor) przyjmującej wartość 1, gdy para analizowanych państw
posiada wspólną granicę, oraz 0 w przeciwnym przypadku. W literaturze przyjmuje się, iż czynnik ten powinien zachęcać do podejmowania inwestycji (Bellak,
Leibrecht, Riedl 2008, s 27; Busse, Königer, Nunnenkamp 2008, s. 12).
ka
Ak
Opodatkowanie przedsiębiorstw
W literaturze toczy się dyskusja na temat tego, która miara opodatkowania przedsiębiorstw powinna być wykorzystywana w badaniach empirycznych. Starsze analizy często opierają się na stopach nominalnych (STR), a nowsze na wskaźnikach
efektywnych (efektywnej przeciętnej stopie podatkowej typu backward-looking
lub stopach efektywnych typu forward-looking – przeciętnej (EATR) oraz krańcowej (EMTR))4. Stopa nominalna jest w tych opracowaniach uwzględniana zazwyczaj jedynie jako jeden z kilku zastosowanych instrumentów. Każda z miar
opodatkowania ma wady i zalety, jednak sposób ich konstrukcji sprawia, iż poszczególne z nich są w różnym stopniu przystosowane do badania określonych zjawisk. W literaturze wskazuje się, iż w sytuacji gdy przedmiotem analizy, jak w niniejszym artykule, jest wpływ opodatkowania na decyzje inwestycyjne, stopy typu
forward-looking stanowią lepszy wskaźnik. Jest to związane z charakterem decyzji
inwestycyjnych, które są podejmowane przy uwzględnieniu oczekiwanego przy-
Po
ls
4 Stopy efektywne typu forward-looking przedstawiają obciążenie podatkowe związane z przyszłym,
hipotetycznym projektem inwestycyjnym. Przy czym stopa przeciętna dotyczy projektów inwestycyjnych generujących rentę ekonomiczną, czyli przynoszących zysk ekonomiczny po opodatkowaniu, a stopa krańcowa
jest związana z inwestycjami krańcowymi, tj. takimi, dla których zysk ekonomiczny po opodatkowaniu wynosi
zero.
Szerzej metody pomiaru obciążenia podatkowego przedsiębiorstw zostały omówione m.in. w pracach:
OECD (2000), European Commission (2001), Nicodème (2001), Leibrecht, Römisch (2002), Devereux,
Griffith (2003), Bellak, Leibrecht (2007), Wawrzyniak (2011).
Ekonomista 2014/5
Dorota Wawrzyniak
Na
uk
692
ad
em
ia
szłego obciążenia podatkowego. Przy czym, zdaniem Devereux i Griffith (2003,
s. 108), których metodologia obliczania efektywnej przeciętnej i krańcowej stopy
podatkowej typu forward-looking została zaakceptowana na arenie międzynarodowej, wskaźnikiem odpowiednim do pomiaru wpływu opodatkowania na decyzje
lokalizacyjne jest efektywna przeciętna stopa podatkowa. Efektywna krańcowa
stopa podatkowa jest natomiast związana z rozmiarem inwestycji w określonej
lokalizacji.
W przeprowadzanym badaniu wykorzystano alternatywnie trzy miary opodatkowania przedsiębiorstw: nominalną stopę podatkową5 (STR) pochodzącą
z opracowania Eurostat/EC (2012, s. 36) oraz dwie stopy efektywne typu forward-looking opracowane według metodologii Devereux i Griffith – przeciętną
(EATR) oraz krańcową (EMTR) z publikacji Devereux, Elschner, Endres, Spengel (2011, s. c1–c499).
Zmienne obrazujące różnice w opodatkowaniu przedsiębiorstw pomiędzy krajami (dSTR, dEATR, dEMTR) zdefiniowano jako różnicę pomiędzy stopą podatkową kraju goszczącego (j) oraz kraju dokonującego inwestycji (i):
dTijt = Tjt – Tit,
(3)
gdzie:
dTijt – ogólne wyrażenie obrazujące różnicę w opodatkowaniu przedsiębiorstw
pomiędzy krajem j a krajem i w okresie t; zmienna została obliczona dla
trzech miar opodatkowania przedsiębiorstw (STR, EATR, EMTR).
Ak
Dodatnia różnica wskazuje na wyższe podatki w kraju goszczącym w stosunku
do kraju dokonującego inwestycji i wobec tego powinna prowadzić do spadku
BIZ.
Koszty pracy
Koszty pracy zostały uwzględnione w badaniu poprzez wprowadzenie zmiennej
(dKPrac), którą zdefiniowano jako różnicę pomiędzy jednostkowymi kosztami
pracy w kraju goszczącym (j) oraz kraju dokonującym inwestycji (i):
dKPracijt = KPracjt – KPracit
Po
ls
ka
Dodatnia różnica wskazuje na wyższe jednostkowe koszty pracy w kraju przyjmującym inwestycje i w związku z tym powinna powodować spadek BIZ. Znak
zależności pomiędzy omawianą zmienną a BIZ powinien być ujemny. Warto jednak nadmienić, iż choć w ujęciach teoretycznych generalnie istnieje zgoda co do
znaczenia kosztów siły roboczej, to wyniki badań empirycznych cechuje różnorodność. Wskazują one zarówno na brak oddziaływania tej zmiennej na BIZ, jak i jej
wpływ ujemny oraz dodatni (por. np. przegląd badań Wawrzyniak 2010, s. 95–96,
106). Zdaniem Chakrabarti’ego (2001, s. 99) natomiast koszt siły roboczej stanowi
5 Stopa ta (adjusted top statutory tax rate) uwzględnia podatki lokalne oraz inne obciążenia fiskalne
związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (Eurostat/EC 2012, s. 36).
Ekonomista 2014/5
Na
uk
693
najbardziej kontrowersyjną spośród wszystkich potencjalnych determinant bezpośrednich inwestycji zagranicznych.
W charakterze miary jednostkowych kosztów pracy wykorzystano wielkość wyrażającą udział kosztów pracowniczych w wartości dodanej (w %), obliczoną na
podstawie informacji z bazy danych AMECO. Jak podkreślają Bellak, Leibrecht,
Riedl (2008, s. 24), wzrost tak zdefiniowanej zmiennej oznacza spadek zyskowności potencjalnej inwestycji.
Ak
ad
em
ia
Składniki klimatu inwestycyjnego
W analizie wykorzystano dwie wielkości reprezentujące klimat inwestycyjny kraju
goszczącego – jakość regulacji i praworządność. Wskaźniki te pochodzą z bazy
danych Banku Światowego The Worldwide Governance Indicators, 2012 Update,
opracowanej przez Kaufmann, Kraay, Mastruzzi, i zostały zdefiniowane w następujący sposób (Kaufmann, Kraay, Mastruzzi 2010, s. 4):
–– jakość regulacji (Reg) – obrazuje odbiór zdolności rządu do formułowania
i wdrażania zdrowych polityk i regulacji wspomagających oraz promujących
rozwój sektora prywatnego;
–– praworządność (Praw) – mierzy percepcję, na ile przestrzegane są normy społeczne, zwłaszcza w zakresie stosowania zapisów kontraktowych, ochrony własności prywatnej, działania policji i sądów oraz prawdopodobieństwa zajścia
przestępstwa.
Powyższe wielkości zdefiniowano w taki sposób, że ich wyższa wartość oznacza
lepszy klimat inwestycyjny, który powinien sprzyjać bezpośrednim inwestycjom
zagranicznym. W celu ułatwienia interpretacji parametrów modelu, który zawiera zmienne interakcyjne, wskaźniki te zostały zestandaryzowane (por. Van Parys,
James 2010, s. 19). Sprawia to, iż omawiane zmienne osiągają zero dla wartości
średniej.
3. Uwagi metodologiczne
Po
ls
ka
Badanie przeprowadzono na podstawie informacji o dwustronnych przepływach BIZ pomiędzy wszystkimi krajami wchodzącymi obecnie w skład UE-27
w latach 1998–2011. Teoretyczna liczba obserwacji wynosi wobec tego 9828
(27 inwestorów # 26 miejsc inwestycji # 14 lat). W związku ze zlogarytmowaniem zmiennej zależnej z próby wyłączono przepływy BIZ o wartościach ujemnych lub wynoszących 0 (3125 obserwacji), co w połączeniu z brakami w danych
w liczbie 2368 sprawiło, że obliczenia przeprowadzono przy wykorzystaniu 4335
obserwacji. Estymacji dokonano na bazie niezbilansowanego modelu panelowego przy zastosowaniu metody najmniejszych kwadratów. Uwzględnione
w badaniu zmienne zero-jedynkowe zarówno dla kraju goszczącego, podejmującego inwestycję, jak i dla czasu są we wszystkich przeprowadzonych estymacjach łącznie istotne.
Ekonomista 2014/5
Dorota Wawrzyniak
Na
uk
694
ad
em
ia
Do modelu wprowadzono także cztery zmienne zero-jedynkowe w celu eliminacji obserwacji nietypowych. Dwie z nich są związane z przepływami BIZ
pomiędzy Portugalią a Danią w latach 2003–2004. W literaturze przedmiotu
wskazuje się, iż w okresie tym nastąpił znaczący wzrost dwustronnej otwartości
na BIZ dla omawianej pary państw. Wielkości wykorzystywane w modelach grawitacyjnych, takie jak PKB, odległość dzieląca państwa czy posiadanie wspólnego języka nie są w stanie objaśnić tych nietypowych obserwacji (Gormsen 2011,
s. 7, 11).
4. Wyniki badania
ls
ka
Ak
Wyniki estymacji modeli, w których w charakterze wielkości obrazującej klimat
inwestycyjny wykorzystano jakości regulacji (Reg) przedstawiono w tabeli 1.
Zmienne grawitacyjne są we wszystkich przedstawionych wariantach równania
statystycznie istotne i przyjęły znaki zgodne z oczekiwaniami. Rozmiar gospodarki inwestującej, goszczącej oraz posiadanie wspólnej granicy pomiędzy nimi
stanowią zatem czynniki dodatnio powiązane z BIZ, a większa odległość dzieląca
analizowane kraje zniechęca do podejmowania inwestycji. Jako przykład służący
przedstawieniu bardziej szczegółowych wyników obliczeń posłuży drugi wariant
modelu, w którym wykorzystano efektywną przeciętną stopę podatkową typu forward-looking. W równaniu tym wzrost PKB kraju inwestora o 1% powoduje ceteris
paribus wzrost odpływów netto BIZ z tego państwa o 2,137%, natomiast wzrost
PKB kraju goszczącego o 1% powoduje ceteris paribus wzrost odpływów netto
BIZ z gospodarki inwestującej o 1,592%. Oszacowanie parametru przy zmiennej
CBor wynoszące 0,445 informuje, iż posiadanie wspólnej granicy pomiędzy gospodarką goszczącą a inwestującą zwiększa odpływy netto BIZ z tej ostatniej ceteris
paribus o około 56%6.
W przeprowadzonym badaniu różnica w kosztach pracy pomiędzy krajami jest
statystycznie istotna, ale oddziałuje na BIZ w sposób przeciwny do oczekiwanego (wyższe koszty pracy w kraju przyjmującym w stosunku do dokonującego
inwestycji przyciągają BIZ). Taki wynik, jak już zostało wcześniej nadmienione,
nie jest w literaturze niezwykły (por. np. Bénassy-Quéré, Fontagné, Lahréche-Révil 2005; Boudier-Bensebaa 2005; Lahréche-Révil 2006; Lada, Tchorek 2008).
Może on wynikać z faktu, iż zmienna reprezentująca koszty pracy odzwierciedla
także wpływ kapitału ludzkiego i społecznego, jak również może oznaczać poszukiwanie wysokiego popytu (skorelowanego z kosztami pracy).
Z punktu widzenia przeprowadzanej analizy kluczowe znaczenie ma oddziaływanie różnicy w opodatkowaniu przedsiębiorstw pomiędzy krajami na BIZ w za6 Po
Procentowy wpływ zmiennej zero-jedynkowej (CBor) na zmienną objaśnianą wynosi 56,05%, gdy jest
obliczony według formuły zaproponowanej przez Halvorsen, Palmquist (1980) oraz 55,50%, w sytuacji zastosowania wariantu sugerowanego przez Kennedy (1981). Otrzymanie podobnej wartości jest wynikiem
małej wariancji estymatora parametru związanego ze zmienną CBor.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
Ta b e l a 1
695
Wyniki estymacji modelu ze zmienną „Jakość regulacji” (Reg)
(1)
0,060
(0,084)
–0,008
(0,006)
–0,007 c
(0,003)
Reg
dSTR
ad
em
ia
dSTR # Reg
dEATR # Reg
dEMTR
dEMTR # Reg
lnPKBi
lnPKBj
Const
ka
Liczba obserwacji
R2
Skorygowane R2
Statystyka F
2,137 a
(0,573)
1,592 a
(0,433)
–1,299 a
(0,053)
0,445 a
(0,084)
0,030 a
(0,009)
–11,341 b
(5,575)
4335
0,677
0,671
115,85
(p = 0,000)
–0,018 a
(0,005)
–0,008 a
(0,002)
2,176 a
(0,571)
1,647 a
(0,433)
–1,310 a
(0,052)
0,450 a
(0,084)
0,029 a
(0,009)
–11,964 b
(5,542)
4335
0,677
0,671
115,87
(p = 0,000)
– parametr różny od zera na poziomie istotności odpowiednio 1%, 5% i 10%.
ls
a, b, c
2,119 a
(0,574)
1,511 a
(0,436)
–1,309 a
(0,053)
0,446 a
(0,084)
0,026 a
(0,009)
–10,621 c
(5,593)
4335
0,676
0,670
115,29
(p = 0,000)
Ak
lnOdl
dKPrac
(3)
0,029
(0,084)
–0,021 a
(0,008)
–0,012 a
(0,003)
dEATR
CBor
Zmienna zależna: lnBIZ
(2)
0,013
(0,085)
W nawiasach podano błędy standardowe parametrów modelu oszacowane według estymatora HC, który jest
zgodny w przypadku heteroskedastyczności (white heteroscedasticity-consistent standard errors & covariance).
Po
Model zawiera (nieprzedstawione w tabeli) zmienne zero-jedynkowe dla krajów inwestujących, goszczących
oraz dla czasu.
Źródło: Obliczenia własne z wykorzystaniem programu EViews 7.2.
Ekonomista 2014/5
Dorota Wawrzyniak
Na
uk
696
ls
ka
Ak
ad
em
ia
leżności od wskaźnika jakości regulacji charakteryzującego kraj goszczący. Przedmiot zainteresowania stanowi zatem pochodna logarytmu naturalnego inwestycji
liczona po zmiennej wyrażającej różnicę w stopach podatkowych, wynosząca
a2 + a3Reg.
Należy w tym miejscu nadmienić, iż w równaniach zawierających zmienną
interakcyjną wartości parametrów stojących przy wielkościach stanowiących jej
składowe mają inną interpretację niż w liniowych modelach addytywnych. W niniejszym artykule dotyczy to parametru a1, związanego z klimatem inwestycyjnym, oraz a2, obrazującego oddziaływanie opodatkowania. Pokazują one krańcowy wpływ klimatu inwestycyjnego (różnicy w opodatkowaniu) na BIZ w sytuacji,
gdy różnica w opodatkowaniu przedsiębiorstw (wskaźnik klimatu inwestycyjnego)
wynosi zero. Brak istotności oddziaływania, np. klimatu inwestycyjnego, wykazany w standardowych tablicach wynikowych nie musi oznaczać, iż nie wpływa
on na BIZ w sposób statystycznie istotny w przypadku, gdy zmienna obrazująca
różnice w stopach podatkowych pomiędzy krajami przyjmuje wartość inną niż
zero (por. Brambor, Clark, Golder 2006, s. 74). Przedstawioną interpretację parametrów można zmienić, przeskalowując zmienne np. tak, aby osiągały zero dla
wartości średniej (por. Brambor, Clark, Golder 2006, s. 71). W niniejszym badaniu standaryzacji poddano zmienne obrazujące klimat inwestycyjny, a więc jakość
regulacji (Reg) oraz praworządność (Praw)7. W równaniach uwzględniających te
czynniki parametr a2 pokazuje wpływ różnicy w opodatkowaniu na BIZ w sytuacji gdy zmienna obrazująca klimat inwestycyjny kraju przyjmuje wartość średnią
z próby.
Ze względu na fakt, iż zamieszczenie wyłącznie standardowej tablicy wynikowej (por. tab. 1) jest niewystarczające do przeprowadzenia analizy oddziaływania
podatków na BIZ w zależności od klimatu inwestycyjnego, prezentację wyników
badania uzupełniono o wykresy pokazujące krańcowy wpływ różnicy stóp podatkowych na BIZ dla odnotowanych w próbie wartości klimatu inwestycyjnego (od
minimum do maksimum)8 oraz 95% przedział ufności. Przedstawione na wykresach oddziaływanie podatków jest statystycznie istotne, gdy zarówno górna, jak
i dolna granica przedziału ufności znajdują się poniżej lub powyżej linii z wartością zero (rys. 1, 2, 3).
Na podstawie wyników zamieszczonych w tabeli 1 można stwierdzić, iż
zmienna interakcyjna we wszystkich wariantach równania przyjmuje znak zgodny z oczekiwaniami i jest statystycznie istotna (w modelu uwzględniającym stopę nominalną (STR) na poziomie istotności 10%). Przy przeciętnym poziomie
jakości regulacji różnice w wysokości opodatkowania pomiędzy krajami mają
statystycznie istotny, ujemny wpływ na BIZ w przypadku stóp efektywnych, nie
mają zaś istotnego wpływu dla stopy nominalnej. Brak istotności zmiennej re-
Po
7 Zmienne poddano standaryzacji, uwzględniając całą próbę. Ze względu na braki w danych na temat
przepływów BIZ oraz ich ujemne wartości estymacja została przeprowadzona na podstawie mniejszej liczby
obserwacji, co spowodowało, że obliczona wartość średnia omawianych zmiennych nieznacznie różni się
od zera.
8 Obliczenia przeprowadzono według procedury zaproponowanej przez: Brambor, Clark, Golder (2006).
Ekonomista 2014/5
Na
uk
697
ad
em
ia
prezentującej jakość regulacji informuje, iż wielkość ta nie oddziałuje w sposób
statystycznie istotny na BIZ w sytuacji, gdy w kraju goszczącym i dokonującym
inwestycji stopy podatkowe kształtują się na takim samym poziomie. Nie implikuje to braku jej wpływu na BIZ w przypadku istnienia odmiennych stóp
podatkowych.
Analizując rysunki 1, 2 oraz 3, pokazujące krańcowy wpływ różnic w opodatkowaniu przedsiębiorstw na BIZ w zależności od poziomu jakości regulacji (wyższa wartość wskaźnika oznacza lepszą jakości regulacji), można zauważyć, iż przy
niskich poziomach jakości regulacji oddziaływanie różnic w opodatkowaniu na
BIZ jest dodatnie, ale nie jest to zależność statystycznie istotna. Ujemny i statystycznie istotny wpływ różnic w stopach podatkowych pomiędzy krajami można
zaobserwować dopiero po osiągnięciu przez wskaźnik jakości regulacji odpowiednio wyższego poziomu, który dla stopy STR wynosi 0,77, dla EATR –0,47, a dla
EMTR –0,91. Na omawianych wykresach widać ponadto wzrost ujemnego oddziaływania opodatkowania na BIZ wraz z poprawą jakości regulacji. W sytuacji
gdy wskaźnik jakość regulacji kształtowałaby się na najniższym statystycznie istotnym poziomie, spadek STR (EATR/EMTR) o jeden punkt procentowy w kraju
goszczącym w stosunku do kraju inwestora powodowałby ceteris paribus wzrost
odpływów netto BIZ z gospodarki inwestującej o 1,3% (1,5%/1,1%). Dla maksymalnego osiąganego w próbie poziomu jakości regulacji wzrost ten wyniósłby
odpowiednio: dla stopy nominalnej (STR) 2,2%, a dla stóp efektywnych − przeciętnej (EATR) 4,6% oraz krańcowej EMTR 3,5%.
Ry s u n e k 1
Ak
0,04
0,03
0,02
0,01
0,00
ka
Krańcowy wpływ różnicy
w opodatkowaniu (dSTR) na BIZ
Krańcowy wpływ różnicy w opodatkowaniu (dSTR) na BIZ
przy zmianie jakości regulacji (Reg)
–0,01
–0,02
–0,03
Po
ls
–0,04
–3,1
–2,6
–2,1
–1,6
–1,1
–0,6
y
a BIZ
0,4
0,9
1,4
95% przedział ufności
Źródło: Obliczenia własne.
0,05
0,04
0,03
–0,1
Jakość regulacji
Ekonomista 2014/5
1,9
–2,6
–2,1
–1,6
–1,1
–0,6
–0,1
0,4
0,9
1,4
1,9
Jakość regulacji
Dorota Wawrzyniak
–0,04
–3,1 –2,695% przedział ufności
–2,1 –1,6Ry –1,1
–0,1 0,4
0,9
1,4
1,9
s u n e k–0,6
2
Jakość regulacji
Krańcowy wpływ różnicy w opodatkowaniu (dEATR)
Na
uk
Krańcowy w w opodatkowa
698
–0,01
–0,04
–3,1
–0,02
–0,03
0,05
0,04
0,03
0,02
0,01
0,05
0,00
0,04
–0,01
0,03
–0,02
0,02
–0,03
0,01
–0,04
0,00
–0,05
–0,01
–0,06
–0,02
–0,07
–0,03
–3,1
–0,04
–0,05
–0,06
–0,07
–3,1
–2,6
–1,6
–1,1
–0,6
–0,1
0,4
0,9
1,4
1,9
Krańcowy wpływ różnicy w opodatkowaniu (dEATR) na BIZ
–2,695% przedział ufności
–2,1 –1,6 –1,1 –0,6 –0,1 0,4
0,9
1,4
1,9
Jakość regulacji
Ry s u n e k 3
0,03
0,02 Krańcowy wpływ różnicy w opodatkowaniu (dEMTR)
na BIZ przy zmianie jakości regulacji (Reg)
Ak
0,01
0,03
0,00
0,02
–0,01
0,01
–0,02
0,00
–0,03
–0,01
–0,04
ka
–0,02
–0,05
–3,1
–0,03
–0,04
–0,05
–3,1
–2,6
–2,1
–1,6
–1,1
–0,6
0,04
0,03
0,4
0,9
1,4
1,9
Jakość regulacji
Krańcowy wpływ różnicy w opodatkowaniu (dEMTR) na BIZ
Źródło: Obliczenia
0,02 własne.
0,01
0,04
0,00
0,03
–0,01
0,02
–0,02
–0,1
Jakość regulacji
–2,1 –1,6 –1,1 –0,6 –0,1 0,4
0,9
1,4
1,9
ls
owy wpływ różnicy
óżnicy
owaniu (dSTR) na BIZ
R) na BIZ
Po
–2,1
Jakość regulacji
w opodatkowaniu (dEMTR) na BIZ
ad
em
ia
w opodatkowaniu (dEATR) na BIZ
na BIZ przy zmianie jakości regulacji (Reg)
Ekonomista 2014/5
Na
uk
699
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Wyniki estymacji modeli, w których wielkością reprezentującą klimat inwestycyjny kraju goszczącego jest praworządność (Praw) przedstawiono w tabeli 2.
Opis otrzymanych rezultatów ograniczono do czynników kluczowych z punktu
widzenia przeprowadzanej analizy, z uwagi na ich podobieństwo w zakresie kierunku, istotności i siły oddziaływania zmiennych do wyników modeli uwzględniających jakość regulacji. We wszystkich wariantach równania zmienna interakcyjna przyjmuje znak zgodny z oczekiwaniami i jest statystycznie istotna.
Oznacza to, że relacja pomiędzy różnicą w opodatkowaniu przedsiębiorstw
pomiędzy krajami a bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi zależy od praworządności w kraju goszczącym. Ponadto przy przeciętnym poziomie praworządności różnice w wysokości efektywnych stóp podatkowych pomiędzy krajami mają statystycznie istotny, ujemny wpływ na BIZ. Brak istotności zmiennej
obrazującej praworządność wskazuje, iż ten składnik klimatu inwestycyjnego nie
wpływa w sposób statystycznie istotny na BIZ wówczas, gdy pomiędzy krajami
nie występuje różnica w wysokości stóp podatkowych.
Na podstawie rysunków 4, 5, 6 można stwierdzić, iż oddziaływanie różnic
w stopach podatkowych pomiędzy krajami staje się ujemne i jednocześnie statystycznie istotne dopiero wtedy, gdy wskaźnik praworządności osiągnie odpowiednio wyższy poziom. Dla STR wartość ta wynosi 0,3, dla EATR –0,58, a dla
EMTR –0,51. Przy niskich wartościach praworządności wpływ opodatkowania
na BIZ jest dodatni, ale w przypadku stóp efektywnych (EATR, EMTR) nie
jest to zależność statystycznie istotna. Ma ona taki charakter jedynie dla stopy
nominalnej (STR), w sytuacji gdy wskaźnik praworządności przyjmuje skrajnie niskie wartości odnotowane w próbie. Może to być powiązane z faktem, iż
stopa nominalna stanowi bardzo niedoskonałą miarę obciążenia podatkowego
przedsiębiorstw i nie jest najbardziej odpowiednim wskaźnikiem do analizy zagadnienia stanowiącego przedmiot badania.
Przechodząc do omówienia ujemnego wpływu różnic w stopach podatkowych pomiędzy krajami na BIZ, można stwierdzić, iż gdyby praworządność
kształtowała się na najniższym statystycznie istotnym poziomie, wówczas obniżenie STR (EATR/EMTR) o jeden punkt procentowy w kraju goszczącym
w stosunku do kraju inwestora powodowałoby ceteris paribus wzrost odpływów netto BIZ z gospodarki inwestującej o 1,2% (1,5% / 1,1%). Gdy praworządność osiągnęłaby wartość maksymalną z próby, siła tego oddziaływania
wzrosłaby do 2,6% dla stopy nominalnej (STR), do 5,0% dla stopy efektywnej
przeciętnej (EATR) oraz do 3,9% w przypadku stopy efektywnej krańcowej
(EMTR). Wraz z poprawą praworządności wzrasta zatem siła ujemnego oddziaływania różnic w stopach podatkowych na bezpośrednie inwestycje zagraniczne.
Na podstawie przeprowadzonego badania można wysnuć wniosek, iż wrażliwość BIZ na różnice w opodatkowaniu przedsiębiorstw zależy od uwarunkowań tworzących klimat inwestycyjny kraju goszczącego – jakości regulacji oraz
praworządności. Obniżanie stopy podatkowej w kraju goszczącym w stosunku
do inwestora silniej wpływa na BIZ w sytuacji, gdy państwo przyjmujące inwe-
Ekonomista 2014/5
Dorota Wawrzyniak
Ta b e l a 2
Na
uk
700
Wyniki estymacji modelu ze zmienną „Praworządność” (Praw)
Zmienna zależna: lnBIZ
(1)
Praw
(2)
0,089
0,062
0,025
(0,164)
(0,163)
(0,166)
–0,009
dSTR
(3)
(0,006)
ad
em
ia
–0,012 a
dSTR # Praw
(0,003)
–0,024 a
dEATR
(0,008)
dEATR # Praw
–0,018 a
(0,003)
dEMTR
dEMTR # Praw
2,086 a
lnPKBi
2,126 a
(0,573)
1,535 a
ka
Const
–0,014 a
(0,002)
2,230 a
(0,565)
1,592 a
(0,479)
(0,479)
–1,300 a
–1,288 a
–1,300 a
(0,053)
(0,052)
(0,052)
0,430 a
0,428 a
(0,084)
dKPrac
(0,005)
(0,484)
Ak
lnOdl
CBor
(0,569)
1,509 a
lnPKBj
–0,019 a
(0,083)
0,023 b
0,027 a
0,442 a
(0,083)
0,027 a
(0,010)
(0,010)
(0,010)
–10,426 c
–10,946 c
–11,994 b
(5,814)
(5,764)
(5,713)
Liczba obserwacji
4335
4335
4335
R2
0,677
0,678
0,678
Skorygowane R2
0,671
0,672
0,673
115,71
(p = 0,000)
116,53
(p = 0,000)
116,66
(p = 0,000)
ls
Statystyka F
a, b, c
– parametr różny od zera na poziomie istotności odpowiednio 1%, 5% i 10%.
W nawiasach podano błędy standardowe parametrów modelu oszacowane według estymatora HC, który jest
zgodny w przypadku heteroskedastyczności (white heteroscedasticity-consistent standard errors & covariance).
Po
Model zawiera (nie przedstawione w tabeli) zmienne zero-jedynkowe dla krajów inwestujących, goszczących
oraz dla czasu.
Źródło: Obliczenia własne z wykorzystaniem programu EViews 7.2.
Ekonomista 2014/5
–0,02
–0,05
–3,1 –2,6 –2,1 –1,6 –1,1 –0,6 –0,1 0,4
0,9
1,4
1,9
–0,03
Jakość regulacjiprzedsiębiorstw…
701
Klimat inwestycyjny a wpływ opodatkowania
–0,04
–0,05
Ry s u n e k 4
–3,1 –2,695% przedział ufności
–2,1 –1,6 –1,1 –0,6 –0,1 0,4
0,9
1,4
1,9
Na
uk
Krańcowy w
w opodatkowaniu
w op
–0,01
–0,04
0,04
0,03
0,02
0,01
0,04
0,00
0,03
–0,01
0,02
–0,02
0,01
–0,03
0,00
–0,04
–0,01
–0,05
–0,02
–2,4
–0,03
–0,04
–0,05
–2,4
–2,0
–1,6
–1,2
–0,8
–0,4
0,0
0,4
0,8
1,2
Praworządność
–1,6 –1,2 –0,8 –0,4 0,0
0,4
0,8
1,2
Praworządność
Ak
Ry s u n e k 5
0,04
0,03 Krańcowy wpływ różnicy w opodatkowaniu (dEATR)
0,02
na BIZ przy zmianie praworządności (Praw)
0,01
0,00
0,04
–0,01
0,03
–0,02
0,02
–0,03
0,01
–0,04
0,00
–0,05
–0,01
–0,06
–0,02
–0,07
–0,03
–2,4 –2,0 –1,6 –1,2 –0,8 –0,4 0,0
0,4
0,8
1,2
–0,04
Praworządność
–0,05
ka
ad
em
ia
Krańcowy wpływ różnicy w opodatkowaniu (dSTR)
Jakość regulacji
ls
–0,06
–0,07
–2,4
–1,6 –1,2 –0,8 –0,4 0,0
0,4
0,8
1,2
Po
nicy
wy wpływ różnicy
) na BIZ
aniu (dEMTR) na BIZ
0,04
0,03
Źródło: Obliczenia
0,02 własne.
0,01
0,04
0,00
0,03
–0,01
0,02
–0,02
Praworządność
Ekonomista 2014/5
–2,0
–1,6
–1,2
–0,8
–0,4
0,0
Praworządność
Dorota Wawrzyniak
702
0,4
0,8
1,2
Na
uk
w op
–0,06
–0,07
–2,4
Ry s u n e k 6
0,04
0,03
0,02
0,01
0,00
–0,01
–0,02
–0,03
–0,04
–0,05
–0,06
–2,4
ad
em
ia
Krańcowy wpływ różnicy w opodatkowaniu (dEMTR)
–2,0
–1,6
–1,2
–0,8
–0,4
0,0
0,4
0,8
1,2
Praworządność
ls
ka
Ak
stycje charakteryzuje się lepszą jakością regulacji i większą praworządnością.
W przypadku gospodarek o najniższych wartościach wskaźników reprezentujących analizowane składniki klimatu inwestycyjnego redukcja opodatkowania
może nie prowadzić do zwiększenia BIZ. Do dość podobnych konkluzji na
temat oddziaływania podatków na BIZ w zależności od klimatu inwestycyjnego doszli Van Parys i James (2010), m.in. dla zmiennych obrazujących jakość
regulacji oraz rządy prawa, czyli dla wielkości wykorzystanych w niniejszej analizie. Badaniem objęto 80 krajów w latach 2005–2008 i otrzymano, że lepszy
klimat inwestycyjny zwiększa wrażliwość BIZ na stopę podatkową9 (zastosowano efektywną krańcową stopę podatkową typu forward-looking oraz stopę
nominalną). Okazało się także, iż wpływ opodatkowania przedsiębiorstw na
BIZ staje się nieujemny przy niskich wartościach zmiennych reprezentujących
klimat inwestycyjny. Nie oznacza to jednak jego statystycznej istotności, gdyż
na przedstawionym w cytowanym opracowaniu wykresie badacze nie zamieścili przedziałów ufności związanych z analizowanym efektem, co uniemożliwia
określenie jego istotności.
Po
9 W przeciwieństwie do badania przeprowadzonego w niniejszym artykule, które wykorzystuje różnice
w opodatkowaniu pomiędzy krajami, w analizie Van Parys, James (2010) uwzględniono stopę podatkową
w kraju goszczącym.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
Podsumowanie
703
Ak
ad
em
ia
Wyniki przeprowadzonego badania wskazują, iż wrażliwość bezpośrednich inwestycji zagranicznych na różnice w stopach podatkowych przedsiębiorstw pomiędzy krajami wzrasta wraz z poprawą klimatu inwestycyjnego w kraju goszczącym,
czyli wpływ opodatkowania przedsiębiorstw na BIZ przybiera na sile wraz ze
wzrostem wartości wielkości reprezentujących składniki klimatu inwestycyjnego.
Jednakże dopiero po osiągnięciu przez te wskaźniki pewnego poziomu obniżenie stopy opodatkowania w kraju przyjmującym, w stosunku do kraju inwestora,
oddziałuje w sposób statystycznie istotny ujemnie na BIZ. Pozwala to na sformułowanie wniosków mogących mieć znaczenie dla polityki gospodarczej. Wyniki
przeprowadzonej analizy sugerują bowiem, iż obniżanie stóp podatkowych może
okazać się bezskuteczne w przyciąganiu bezpośrednich inwestycji zagranicznych
w sytuacji, gdy w danym kraju klimat inwestycyjny jest niezadowalający. Kraje
o niekorzystnym klimacie inwestycyjnym powinny wobec tego skupić uwagę na
jego poprawie, zamiast na bezowocnym w tym przypadku obniżaniu opodatkowania, mającym rekompensować niesprzyjające warunki inwestycyjne. Na podstawie wyników otrzymanych w przeprowadzonym badaniu można zalecić poprawę
w odniesieniu do wykorzystanych w nim wskaźników, które obrazowały: zdolności
rządu do formułowania i wdrażania zdrowych polityk i regulacji wspomagających
oraz promujących rozwój sektora prywatnego, przestrzeganie norm społecznych,
zwłaszcza w zakresie stosowania zapisów kontraktowych, ochrony własności prywatnej, działania policji i sądów oraz prawdopodobieństwa zajścia przestępstwa.
Podsumowując, nie należy nie doceniać, ale również nie należy przeceniać roli
podatków jako czynnika lokalizacyjnego.
Tekst wpłynął: 27 marca 2013 r.
Bibliografia
Po
ls
ka
Bellak C., Leibrecht M., Corporate Income Tax Competition and the Scope for National Tax
Policy in the Enlarged Europe, w: National Tax Policy in Europe. To Be or Not to Be?,
red. K. Andersson, E. Eberhartinger, L. Oxelheim, Springer, Berlin, Heidelberg 2007.
Bellak C., Leibrecht M., Do Low Corporate Income Tax Rates Attract FDI? Evidence from
Eight Central- and East European Countries, „Research Paper Series Globalisation,
Productivity and Technology” 2005, nr 43.
Bellak C., Leibrecht M., Riedl A., Labour Costs and FDI Inflows into Central and Eastern
European Countries: A Survey of the Literature and Empirical Evidence, „Structural
Change and Economics Dynamics” 2008, nr 19(1).
Bénassy-Quéré A., Fontagné L., Lahréche-Révil A., How Does FDI React to Corporate
Taxation?, „International Tax and Public Finance” 2005, nr 12(5).
Bevan A.A., Estrin S., The Determinants of Foreign Direct Investment in Transition Economies, „William Davidson Institute Working Paper” 2000, nr 342.
Ekonomista 2014/5
Dorota Wawrzyniak
Na
uk
704
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Boudier-Bensebaa F., Agglomeration Economies and Location Choice, „Economics in
Transition” 2005, nr 13(4).
Brambor T., Clark W.R., Golder M., Understanding Interaction Models: Improving Empirical Analyses, „Political Analysis” 2006, nr 14(1), materiały dodatkowe do artykułu:
https://files.nyu.edu/mrg217/public/interaction.html (12.08.2011).
Buch C.M., Kleinert J., Lipponer A., Toubal F., Determinants and Effects of Foreign Direct
Investment: Evidence from German Firm-Level Data, „Economic Policy Journal” 2005,
nr 20(41).
Busse M., Königer J., Nunnenkamp P., FDI Promotion through Bilateral Investment Treaties: More Than a Bit?, „Kiel Working Paper” 2008, nr 1403.
Chakrabarti A., The Determinants of Foreign Direct Investment: Sensitivity Analyses of
Cross-Country Regressions, „Kyklos” 2001, nr 54(1).
Devereux M.P., Elschner Ch., Endres D., Spengel Ch., Effective Tax Levels Using The Devereux/Griffith Methodology, Project for the EU Commission TAXUD/2008/CC/099,
Mannheim 2011.
Devereux M.P., Griffith R., Evaluating Tax Policy for Location Decisions, „International
Tax and Public Finance” 2003, nr 10(2).
Dunning J.H., Determinants of Foreign Direct Investment: Globalization-Induced Changes
and the Role of Policies, w: Toward Pro-Poor Policies. Aid, Institutions and Globalization,
red. B. Tungodden, N. Stern, I. Kolstad, World Bank, Washington 2004.
Dunning J.H., The Role of Foreign Direct Investment in Upgrading China’s Competitiveness,
„Journal of International Business and Economy” 2003, nr 4(1).
Dunning J.H., Towards a New Paradigm of Development: Implications for the Determinants
of International Business, „Transnational Corporation” 2006, nr 15(1).
European Commission, Company Taxation in the Internal Market, „Commission Staff
Working Paper” 2001, nr COM(2001)582 final.
Eurostat/European Commission, Taxation Trends in the European Union. Data for the EU
Member States, Iceland and Norway, Belgium 2012.
Gormsen Ch., The Declining Barriers to Foreign Direct Investment and How to See
Them, mimeo 2011, http://www.hha.dk/nat/christiangs/Declining_FDI_barriers.pdf
(19.08.2011).
Gorynia M., Bartosik-Purgat M., Jankowska B., Owczarzak R., Efekty zewnętrzne bezpośrednich inwestycji zagranicznych – aspekty teoretyczne i wyniki badań empirycznych,
„Ekonomista” 2006, nr 2.
Halvorsen R., Palmquist R., The Interpretation of Dummy Variables in Semilogarithmic
Equations, „American Economic Review” 1980, nr 70(3).
Hornberger K., Battat J., Kusek P., Attracting FDI: How Much Does Investment Climate
Matter?, „Viewpoint Public Policy for the Private Sector” 2011, World Bank Note,
nr 327.
Kaufmann D., Kraay A., Mastruzzi M., The Worldwide Governance Indicators. Methodology and Analytical Issues, „Policy Research Working Paper” 2010, nr 5430, http://
papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1682130 (31.01.2013), plik z danymi:
http://info.worldbank.org/governance/wgi/pdf/wgidataset.xlsx (31.01.2013).
Kennedy P.E., Estimation with Correctly Interpreted Dummy Variables in Semilogarithmic
Equations, „American Economic Review” 1981, nr 71(4).
Lada K., Tchorek G., Przepływy Bezpośrednich Inwestycji Zagranicznych w Europie a utworzenie strefy euro, Opracowanie wstępne 2008, Biuro ds. Integracji ze Strefą Euro
(BISE), www.nbp.pl//bise/seminaria/LadaO.pdf (26.02.2009).
Ekonomista 2014/5
Na
uk
705
ka
Ak
ad
em
ia
Lahréche-Révil A., Who’s Afraid of Tax Competition? Harmless Tax Competition from the
New European Member States, „CEPII Working Paper” 2006, nr 2006–11.
Leibrecht M., Römisch R., Comparison of Tax Burdens, „WIIW Research Report” 2002,
nr 292.
Mączyńska E., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Światowe i lokalne czynniki dynamizujące, „Ekonomista” 1999, nr 1–2.
Misztal P., Konkurencja podatkowa a harmonizacja podatków w krajach członkowskich Unii
Europejskiej, w: Podatki w Unii Europejskiej harmonizacja czy konkurencja podatkowa?,
red. S.I. Bukowski, M.K. Pypeć, Politechnika Radomska, Radom 2007.
Morisset J., Tax Incentives: Using Tax Incentives to Attract Foreign Direct Investment, „Public Policy for the Private Sector” 2003, World Bank Note, nr 253.
Navaretti G.B., Venables A.J., Multinational Firms in the World Economy, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 2004.
Nicodème G., Computing Effective Corporate Tax Rates: Comparison and Results, „MPRA
Paper” 2001, nr 3808.
OECD, Tax Burdens Alternative Measures, „OECD Tax Policy Studies” 2000, nr 2.
OECD, Tax Effects on Foreign Direct Investment. Recent Evidence and Policy Analysis,
„OECD Tax Policy Studies” 2007, nr 17.
PAIiIZ, Klimat inwestycyjny w Polsce. Raport z badania ankietowego, Warszawa 2007.
Przybylska K., Klimat inwestycyjny w kraju goszczącym zagranicznych inwestorów, „Zeszyty
Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni” 2008, nr 7.
UNCTAD/Ministerstwo Gospodarki, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne na świecie
i w Polsce: tendencje determinanty i wpływ na gospodarkę, Instytut Technologii Eksploatacji, Warszawa 2002.
UNECE, Investment Climate: A UNECE Report. Twelfth OSCE Economic Forum, Prague, May 31- June 4 2004, Prague 2004.
Van Parys S., James S., Why Lower Tax Rates May Be Ineffective to Encourage Investment: The Role of The Investment Climate, „Universiteit Gent Working Paper” 2010,
nr 2010/676.
Wawrzyniak D., Company Taxation in the European Union, „Comparative Economic Research. Central and Eastern Europe” 2011, nr 14(3).
Wawrzyniak D., Determinanty lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych, „Gospodarka Narodowa” 2010, nr 4.
World Bank, World Development Report 2005. A Better Investment Climate for Everyone,
New York 2005.
ls
INVESTMENT CLIMATE AND THE EFFECT OF CORPORATE TAXATION
ON FOREIGN DIRECT INVESTMENTS IN THE EU COUNTRIES
Summary
Po
The author tries to assess the impact of the differences in the corporate tax rates
among the EU countries on the localization of FDI, depending on the investment climate
existing in the host country. One can assume that the sensitivity of foreign investment
flows to tax differentials would increase with the improvement of investment climate in
the given country.
Ekonomista 2014/5
Dorota Wawrzyniak
Na
uk
706
ad
em
ia
The research has been made using an augmented form of the gravity model on the
sample covering all the EU-27 countries in the years 1998-2011. The results of the analysis
indicate that the effect of tax differentials on the size of FDI flows tends to gain strength
with the increase (improvement) of the variables representing the components of the
investment climate. However, the negative effect of lowering the tax rate in the host
country, relative to the donor country, become visible and statistically significant only after the indicators of the investment climate assume a certain positive level. This suggests
that reducing the tax rates may appear ineffective in attracting FDI if investment climate
in the given country is unfavourable. This conclusion may be important for economic
policy. According to it, countries with poor investment climate should concentrate on its
improvement rather than futile attempts to attract foreign investors by tax reductions, as
a compensation for the other less favourable investment conditions.
Key words: foreign direct investment (FDI), investment climate, corporate taxation, European Union
ИНВЕСТИЦИОННЫЙ КЛИМАТ И ВЛИЯНИЕ НАЛОГООБЛОЖЕНИЯ
ПРЕДПРИЯТИЙ НА ПРЯМЫЕ ИНОСТРАННЫЕ ИНВЕСТИЦИИ
В СТРАНАХ ЕВРОПЕЙСКОГО СОЮЗА
Резюме
ls
ka
Ak
В статье делается попытка определить влияние различий в нормах налогообложения
предприятий между странами на размещение прямых иностранных инвестиций (ПИИ)
в странах Европейского союза в зависимости от инвестиционного климата, характеризующего принимающую страну. Ожидается, что чувствительность ПИИ на различия
в ставках налогообложения предприятий растёт вместе с улучшением инвестиционного
климата в данной стране.
Исследование было проведено с использованием расширенного вида гравитационной
модели, с использованием пробы, охватывающей все страны входящие в настоящее время ЕС-27 за период 1998 – 2011 гг. Результаты анализа указывают, что влияние различий
в налогообложении предприятий на величину притока ПИИ усиливается вместе с ростом
стоимости (улучшением) величин, являющиеся составными частями инвестиционного
климата. Оказалось, что после достижения этими показателями определенного уровня,
понижение ставки налогообложения в принимающей стране по отношению к стране
инвестора, отрицательно влияет на ПИИ. Это означает, что понижение налоговых ставок
может оказаться неэффективным в плане привлечения прямых иностранных инвестиций в ситуации, когда в данной стране инвестиционный климат является неудовлетворительным. Такой вывод может иметь значение для экономической политики. Страны
с неблагоприятным инвестиционным климатом должны сосредоточить своё внимание
прежде всего на его улучшении, а не на непродуктивном, в этом случае, понижении налоговых ставок, которые рассматриваются как компенсация за другие, менее выгодные,
инвестиционные условия.
Po
Ключевые слова: прямые иностранные инвестиции (ПИИ), инвестиционный климат,
корпоративное налогообложение, Европейский союз
Ekonomista 2014/5
Na
uk
WIESŁAWA LIZIŃSKA, RENATA MARKS-BIELSKA*
ad
em
ia
Wstęp
ls
ka
Ak
Wzrost gospodarczy jest podstawową kategorią makroekonomiczną i wszystkie
zagadnienia z nim związane są powszechnie traktowane jako najważniejsze w polityce gospodarczej (Bocian 2011, s. 18). Bez względu na poziom rozwoju gospodarczego kraju pojawia się problem efektywności wzrostu gospodarczego, który
wiąże się z pytaniem o pełne wykorzystanie szans i możliwości jego osiągnięcia.
Odpowiedź na tak postawiony problem wiąże się bezpośrednio z wyborem konkretnej teorii wzrostu gospodarczego, optymalnej z punktu widzenia danej gospodarki (Dokurno 2009, s. 35; Marks-Bielska, Nazarczuk 2012, s. 22; Nazarczuk,
Marks-Bielska 2013, s. 39).
W ekonomii neoklasycznej przyjęto założenie, że swobodnie działający rynek
w skali lokalnej, regionalnej, narodowej i międzynarodowej prowadzi do efektywnej alokacji i wykorzystania dostępnych czynników produkcji. Zapewniony zostaje
więc wzrost gospodarczy i podnoszenie poziomu dobrobytu. Proces ten z założenia miał sprzyjać konwergencji – zmniejszaniu rozpiętości dochodowych między
krajami (Wilkin 2003, s. 48).
W modelu R.F. Harroda i E.D. Domara nadrzędną rolę w procesie wzrostu gospodarczego odgrywa akumulacja kapitału. Wzrost gospodarczy jest tym większy,
im większą część dochodu narodowego przeznacza się na inwestycje i im większa
jest wydajność kapitału (Bąkiewicz, Żuławska 2010, s. 70). Ze względu na fakt,
że w gospodarkach krajów biednych współczynniki kapitałochłonności są na ogół
niższe niż w gospodarkach krajów bogatych, gospodarkom słabszym łatwiej jest
osiągać wyższe stopy wzrostu gospodarczego. Nie jest to jednak konwergencja
bezwarunkowa, lecz warunkowa, bowiem takie gospodarki będą uzyskiwały wyższe
Po
* Dr hab. Wiesława Lizińska – Katedra Polityki Gospodarczej i Regionalnej, Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, e-mail: [email protected]; dr hab. Renata
Marks-Bielska – Katedra Polityki Gospodarczej i Regionalnej, Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet
Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, e-mail: [email protected]
Ekonomista 2014/5
Na
uk
708
Wiesława Lizińska, Renata Marks-Bielska
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
stopy wzrostu gospodarczego od gospodarek bogatych jedynie w przypadku, kiedy
będą charakteryzowały się podobnymi stopami inwestycji (Tokarski 2011, s. 56).
Koncepcja Harroda-Domara została zweryfikowana przez R.M. Solowa
i T. Swana. Wykazano bowiem, że wzrost gospodarczy jest spowodowany również postępem technicznym, a wzrost gospodarczy, którego nie można wyjaśnić
akumulacją kapitału łączono ze wzrostem całkowitej produktywności czynników
wytwórczych (TFP – Total Factor Productivity) (Barwińska-Małajowicz, Puchalska 2010, s. 143). Rozwój każdego kraju ma tendencję do zbieżności ze ścieżką
wzrostu zrównoważonego, a stopa przychodów z kapitału jest wyższa w krajach
biedniejszych, co powinno wpływać pozytywnie na napływ kapitału do tych krajów
i przyczyniać się do zmniejszania dystansu rozwojowego między krajami bogatymi
a biednymi. Kraje biedniejsze mogą nadrabiać zapóźnienie technologiczne, korzystając z osiągnięć krajów bogatszych. Na podstawie modelu Solowa nie można
wytłumaczyć wielkiego zróżnicowania tempa wzrostu między krajami i ponadprzeciętnego przyspieszenia tego tempa w niektórych gospodarkach. Zjawiska te
nie dają się tłumaczyć różnicami w nakładach kapitału, a postęp techniczny ma
w tym modelu charakter egzogeniczny (Wilkin 2003, s. 48).
Opracowanie P. Romera z lat 80. dało podstawy endogenicznych modeli wzrostu gospodarczego, w których zasadniczym czynnikiem jest postęp technologiczny,
związany z inwestycjami w kapitał ludzki. Model ten znacznie lepiej wyjaśnia zróżnicowanie poziomów rozwoju w skali międzynarodowej. Pod wpływem tendencji
globalizacyjnych w teoriach wzrostu gospodarczego większy nacisk położono na
znaczenie powiązań z gospodarką światową. G.M. Grossman i E. Helpman proces
wzrostu gospodarczego powiązali z występowaniem tzw. efektów zewnętrznych
(spillovers) związanych z rozwojem handlu zagranicznego, przepływem kapitału,
technologii i wiedzy (Barwińska-Małajowicz, Puchalska 2010, s. 143).
Do wzrostu dynamiki rozwoju na każdym poziomie przestrzennym: lokalnym,
regionalnym i krajowym przyczyniają się możliwości tworzenia i adaptacji innowacji, a także nowych technologii. Wiedza i technologia jako dobra są w znacznym
stopniu niewyłączalne i niekonkurencyjne. Jednak pomimo tego faktu, wymierne
efekty ich wykorzystania są geograficznie zróżnicowane. Można zaobserwować, że
przepływy technologii i zewnętrzne, technologiczne korzyści skali są spolaryzowane (Pike, Rodriquez-Pose, Tomaney 2006, s. 104–105).
Zgodnie z teorią wzrostu endogenicznego na skutek istnienia efektów zewnętrznych (związanych z postępem technicznym) możliwe jest zwiększenie długookresowej stopy wzrostu gospodarczego w sposób skuteczny i trwały. Wymaga
to jednak stosunkowo wysokiej preferencji konsumpcji przyszłej oraz intensyfikacji inwestycji o wysokich stopach przychodu, do których zalicza się m.in. nakłady
w sferze wiedzy naukowo-technicznej i kapitału ludzkiego (Tokarski 2011, s. 56).
Przyjęcie nowych założeń (dopuszczenie występowania korzyści skali, korzyści zewnętrznych oraz niedoskonałości rynku) doprowadziło do wniosku,
że mogą występować zarówno procesy konwergencyjne, jak i dywergencyjne.
To, która z tych tendencji przeważa, zależy od konkretnych warunków, miejsca
i czasu uwzględnionych w modelach. Duża atrakcyjność inwestycyjna niektórych
Ekonomista 2014/5
Na
uk
Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych a rozwój gospodarczy Polski
709
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
regionów powoduje zwiększenie napływu inwestycji, dzięki którym ich rozwój
staje się „samonapędzający” (Domański 2003, s. 54; Domański, Marciniak 2003,
s. 136).
Poglądy ekonomistów na temat oddziaływania bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) na wzrost i rozwój gospodarczy nie są jednoznaczne. Wskazuje się,
że z jednej strony nie ma bezpośrednich dowodów na znaczenie BIZ dla zmian
tempa rozwoju gospodarczego (Gwiazda 1998, s. 61), a z drugiej są wskazywane
szerokie korzyści wynikające z napływu tego rodzaju inwestycji (Mączyńska 1999,
s. 88–89).
O ile związek pomiędzy napływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych
(BIZ) a wzrostem gospodarczym jest względnie wymierny, to w przypadku oddziaływania tych inwestycji na rozwój gospodarczy jest to trudne do wyliczenia
i weryfikacji empirycznej. Wzrost i rozwój gospodarczy wymaga restrukturyzacji
gospodarki: międzysektorowej, wewnątrzsektorowej, w ramach gałęzi przemysłu
(Oziewicz 1998, s. 144–145). W dyskusji nad wpływem BIZ na gospodarki krajów
przyjmujących, w szczególności mniej rozwiniętych, wskazuje się, że w warunkach
globalizacji zasadnicza rola BIZ w rozwoju ekonomicznym nie zmienia się, pojawia się natomiast większa różnorodność ich typów, korzyści z nimi związanych
i sposobów oddziaływania na gospodarkę kraju przyjmującego (Witkowska 2011,
s. 109).
Koncepcją odnoszącą się do powiązania pozycji kraju w zakresie przyjmowanych i podejmowanych BIZ i jego rozwoju gospodarczego jest koncepcja ścieżki
inwestycyjno-rozwojowej. Koncepcja ścieżki rozwoju inwestycji zagranicznych
(IDP – The Investment Development Path) została stworzona przez Dunninga
i Buckleya w 1975 r. i jest poszerzeniem eklektycznej teorii zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Teoria IDP korzysta z elementów teorii eklektycznej
w celu wyjaśnienia procesu przejścia przez następujące po sobie fazy rozwoju
gospodarczego kraju (Lizńska 2012, s. 35). Zgodnie z teorią ścieżki inwestycyjno-rozwojowej rozwój gospodarczy wiąże się ze zmianami strukturalnymi, a zmiany te pociągają za sobą dynamiczne relacje pomiędzy charakterem, rodzajem
i wielkością bezpośrednich inwestycji zagranicznych, które napływają do danego
kraju i są podejmowane przez podmioty gospodarcze za granicą (Durán, Ubeda 2001, s. 1).
Celem tego artykułu jest próba oceny sytuacji rozwojowej polskiej gospodarki
w związku z przepływami bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Analiza opiera
się na identyfikacji etapów rozwoju gospodarczego w interpretacji ścieżki inwestycyjno-rozwojowej na podstawie oceny zmian przepływów kapitału zagranicznego,
zmian należności i zobowiązań z tytułu BIZ oraz relacji tych zmiennych w stosunku do PKB, zmian motywów podejmowania BIZ w Polsce oraz zmian struktury
inwestycji z uwzględnieniem poziomu zaawansowania technologicznego. Analizą objęto lata 1994–2012. Za dolną granicę zakresu czasowego analizy przyjęto 1994 r. ze względu na fakt, iż od tego roku nastąpił istotny wzrost wartości
napływających do Polski BIZ (w ujęciu bezwzględnym i względnym). W analizie
wykorzystano dane UNCTAD, NBP oraz GUS.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
710
1. Wzrost i rozwój gospodarczy
a bezpośrednie inwestycje zagraniczne
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Zgodnie z klasyczną teorią inwestycje zagraniczne zwiększają dochód per capita
zarówno w kraju inwestora, jak i w kraju przyjmującym inwestycje proporcjonalnie do poprawy sytuacji danego kraju. Charakteryzując wpływ bezpośrednich
inwestycji zagranicznych na wzrost gospodarczy na podstawie dwóch neoklasycznych modeli wzrostu, Oziewicz (1998, 142–144) wskazała, iż w przypadku modelu
Solowa mobilność kapitału zwiększa aktywa w obu krajach, a także zwiększa dochody per capita w długim okresie. W modelu nakładających się pokoleń (overlapping generations model) BIZ poprawiają sytuację w kraju przyjmującym, natomiast
pogarszają w kraju pochodzenia kapitału. Rosnąca stopa procentowa w kraju eksportera oraz spadająca w kraju importera kapitału powoduje, że w modelu tym
pogarsza się sytuacja bieżącego pokolenia w kraju goszczącym, natomiast poprawia się sytuacja obecnego pokolenia w kraju eksportera kapitału (ale przyszłe
pokolenia w tym kraju odczują pogorszenie). Jeśli zatem kraj importuje kapitał
można oczekiwać, że wzrosną w nim płace, które pozwolą na obsługę zadłużenia, a następne pokolenia się wzbogacą. Pomimo przykładów potwierdzających
tę teorię zawiera ona wiele uproszczeń, które powodują, że nie uwzględnia ona
wszystkich korzyści wynikających z napływu BIZ.
Miarą wykorzystywaną do określenia wpływu BIZ na gospodarkę kraju goszczącego jest poziom i dynamika PKB. Łączy ona wszystkie efekty napływu kapitału zagranicznego niezależnie od formy wejścia, stopnia powiązania z gospodarką
kraju przyjmującego i siły efektów zewnętrznych. Analizowane przez Kłysik-Uryszek (2010, s. 83) badania empiryczne oparte na modelach ekonometrycznych
wskazują na pozytywny wpływ BIZ na poziom PKB niezależnie od poziomu rozwoju kraju goszczącego. Dla krajów transformacji wzrost wartości BIZ o jeden
punkt procentowy (mierzony udziałem w PKB) prowadził do wzrostu dochodu
narodowego per capita o 0,8 p.p. Przekrojowe badania przeprowadzone dla 80
krajów na świecie o zróżnicowanym poziomie rozwoju wykazały pozytywny wpływ
BIZ na poziom PKB, jednak bardziej istotny statystycznie był zwrotny wpływ
wzrostu gospodarczego na pozyskiwanie kolejnych BIZ. Ważny, z punktu widzenia skutków napływu kapitału zagranicznego w formie inwestycji bezpośrednich,
jest również potwierdzony statystycznie silniejszy pozytywny wpływ BIZ na PKB
w krajach o wysokim poziomie kapitału ludzkiego.
Badania przeprowadzone przez Kłysik-Uryszek (2005, s. 456–468) dla Polski
pokazały, że napływające BIZ wpłynęły istotnie na wzrost PKB, który jednocześnie był ważną stymulantą dla napływu nowych inwestycji. Stwierdzono również,
że statystycznie większy wpływ na poziom PKB miały inwestycje zagraniczne niż
inwestycje krajowe.
W literaturze przedmiotu (Misala 2007, s. 344) podkreśla się związki między
zagranicznymi inwestycjami bezpośrednimi, wzrostem gospodarczym i kształtowaniem się przewagi konkurencyjnej. Kraje dominujące w międzynarodowej
rywalizacji wyróżniają się dużymi zasobami kapitału i nowoczesną wiedzą tech-
Ekonomista 2014/5
Na
uk
711
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
nologiczną, którą mogą rozprzestrzeniać w skali międzynarodowej. Kraje pozostające w tyle za czołówką światową pod względem zasobów kapitału, stopnia
zaawansowania techniczno-technologicznego, umiejętności menedżerskich itd.
zaspokajają swoje potrzeby w tych zakresach przez odpowiedni import, ale wraz
z upływem czasu ta grupa krajów może stać się konkurencyjna dla krajów wiodących.
Według Kojimy można dokonać podziału zagranicznych inwestycji bezpośrednich na dwa typy. Pierwszy z nich jest wynikiem mikroekonomicznych kalkulacji
przedsiębiorstw, starających się wykorzystywać pewne przewagi typu monopolistycznego lub oligopolistycznego. Drugi zaś to właśnie zagraniczne inwestycje bezpośrednie zorientowane na wykorzystywanie zachodzących zmian w międzynarodowej konkurencyjności poszczególnych krajów. Zmiany te są wynikiem ewolucji
kształtowania się w analizowanych krajach kosztów siły roboczej, kapitału i wiedzy
technicznej.
Model IDP wyodrębnia pięć etapów identyfikowanych na podstawie pozycji
inwestycyjnej netto (NOIP), co jest związane z poziomem rozwoju danego kraju
(Dunning 1980; Dunning, Narula 1996; Duran, Ubeda 2001; Narula 1996).
Pierwszy etap charakterystyczny jest dla krajów o niskim poziomie PKB per
capita. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne do takich krajów w zasadzie nie napływają, a wskaźnik NOI (net outward investment) przybiera wartość minimalnie
ujemną lub zerową. Wynika to z faktu, że kraje te nie posiadają odpowiedniego kapitału, który umożliwiłby podjęcie przez nie inwestycji za granicą, a jednocześnie nie stanowią one interesującej lokalizacji dla zagranicznych inwestorów.
Na drugim etapie ścieżki inwestycyjno-rozwojowej w krajach tych zauważa się
wzrost ujemnej wielkości NOI per capita, ze względu na wzrost wartości napływających BIZ, jednak inwestycje podejmowane przez te kraje za granicą są nadal
niewielkie. W krajach wchodzących w trzeci etap IDP wielkość NOI per capita jest
w dalszym ciągu ujemna, ale maleje ich wartość bezwzględna. Napływające BIZ
odgrywają ważną rolę w rozwoju tych krajów, jednocześnie rośnie dynamika własnych inwestycji za granicą. W krajach rozwiniętych gospodarczo wskaźnik NOI
per capita przybiera wartości dodatnie z tendencją wzrostową. Kraje te inwestują
w większym stopniu za granicą w porównaniu z napływem do nich bezpośrednich
inwestycji zagranicznych. Piąty etap jest charakterystyczny dla krajów najbardziej
rozwiniętych. Bezpośrednie inwestycje podejmowane przez podmioty te kraje za
granicą są równoważne przez inwestycje napływające do danego kraju. Kraje te
mają tendencję do osiągnięcia równowagi niestabilnej, która oscyluje wokół zera.
Faza ta jest zgodna z międzynarodową integracją gospodarek uprzemysłowionych
(Lizińska 2012, s. 35–36).
Poszczególne kraje przechodzą kolejne etapy rozwoju IDP w określonej konfiguracji NOI i PKB (rys. 1). Zgodnie z tym modelem wzajemna relacja NOI per
capita i PKB per capita oraz tempo ich zmian pozwala na ocenę momentu wchodzenia określonego kraju na poszczególne etapy ścieżki IDP.
Poszczególne fazy rozwoju krajów, zgodnie z teorią IDP, mogą kształtować
się nieco inaczej. Według Scott-Kennel i Enderwick (2005, s. 124) ze względu
Ekonomista 2014/5
Na
uk
712
Ry s u n e k 1
Model ścieżki inwestycyjno-rozwojowej
ad
em
ia
NOI
per capita
Etapy rozwoju wg ścieżki IDP
1
3
2
4
5
Uśredniona scieżka rozwoju
Ścieżka rozwoju dla krajów ubogich w zasoby
PKB
per capita
Ścieżka rozwoju dla krajów zasobnych w zasoby
Ak
Źródło: Narula (1996, s. 22, 24).
ls
ka
na dużą liczbę możliwych permutacji w ramach przewag OLI1, trajektorie tych
przewag dla określonych krajów w relacji do faz ścieżki IDP oraz intensywności
powiązań między przedsiębiorstwami mogą być różne. Autorzy zwracają szczególną uwagę na fakt, iż stopniową ewolucję w konfiguracji OLI można zauważyć
na etapie przechodzenia danego kraju z 2. do 3. fazy IDP, co często jest efektem
nie tylko polityki rządu, ale i działań bezpośrednich inwestorów zagranicznych
(rys. 2).
Ozawa (1992, s. 35–36), wzorując się na modelu Portera, wyróżniającego
cztery etapy rozwoju gospodarek kształtowane odpowiednio przez: siłę roboczą
i surowce (factor-driven stage), inwestycje (investment-driven stage), innowacje (innovation-driven stage) i dobrobyt (wealth-driven stage) stwierdził, że wraz ze zmianami etapów rozwoju gospodarki można również zauważyć modelowe zmiany
Po
1 Eklektyczna teoria międzynarodowej produkcji (eclectic paradigm) – paradygmat OLI (ownership,
location, internalization specific advantage) dąży do udzielenia odpowiedzi na pytania: jak, gdzie i dlaczego przedsiębiorstwa dysponujące zdolnościami inwestycyjnymi lokują swoje inwestycje. Wyjaśnia w miarę
całościowo determinanty działalności korporacji transnarodowych i motywy podejmowania zagranicznych
inwestycji bezpośrednich (Dunning 1980).
Ekonomista 2014/5
Na
uk
713
Ry s u n e k 2
Relacje pomiędzy konfiguracjami przewag OLI, fazami IDP
i intensywnością powiązań
Intensywność powiązań
niska
wysoka
wysoka
OF
OH
ad
em
ia
LH
OLI
niska
IF
Fazy IDP
LH
OF
OH
IF
– Przewagi lokalizacyjne gospodarki przyjmującej BIZ
– Przewagi własnościowe inwestora zagranicznego
– Przewagi własnościowe gospodarki przyjmującej BIZ
– Przewagi internalizacji inwestora zagranicznego
Źródło: Scott-Kennel i Enderwick (2005, s. 124).
ls
ka
Ak
napływających i odpływających BIZ. Na etapie rozwoju determinowanym przez
produkcję dóbr praco- i surowcochłonnych główną rolę odgrywają inwestycje napływające: inwestorzy zagraniczni poszukują lokalizacji umożliwiających dostęp
do tanich surowców i niższych kosztów pracy. Na etapie inwestycji kraje słabiej
rozwinięte rozpoczynają poszukiwanie korzystnych lokat w krajach o niższych płacach (w branżach pracochłonnych), starając się jednocześnie pozyskać inwestycje
związane z produkcją kapitałochłonną i wytwarzaniem półproduktów. Przejście
z etapu napędzanego rozwojem inwestycji z kierunku rozwoju uwarunkowanego
innowacjami przynosi jednocześnie napływ inwestycji zagranicznych w branżach
technologicznie intensywnych i podejmowanie inwestycji za granicą w branżach
opierających się na produkcji półwyrobów (kapitałochłonnych) (Wysokińska
1998, s. 112–122). Taki przepływ inwestycji występuje tak długo, jak długo trwa
zrównoważona poprawa dobrobytu2.
Poszczególne stadia rozwoju charakteryzują się zmieniającymi się proporcjami
zaangażowania głównych czynników produkcji w wytwarzanych produktach. Rozwój ekonomiczny kraju jest uwarunkowany zmieniającą się strukturą gospodar-
Po
2 Ozawa podkreśla jednocześnie, ze pierwsze trzy etapy rozwoju przyczyniają się do wzrostu narodowych korzyści komparatywnych, natomiast czwarty etap może zakończyć się zanikiem korzyści komparatywnych, szczególnie w krajach podążających śladami liderów gospodarki światowej.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
714
czą wynikającą ze zmian związanych z akumulacją aktywów rzeczowych i kapitału
ludzkiego w relacji do zasobów. Gospodarka ewoluuje zatem w kierunku nowych
przewag komparatywnych.
2. Napływ BIZ do Polski i wartość zobowiązań z tytułu BIZ
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Fazy rozwoju poszczególnych krajów zgodnie z teorią ścieżki inwestycyjno-rozwojowej analizuje się według kilku charakterystyk i wskaźników, które odnoszą się
do: stanu należności z tytułu bezpośrednich inwestycji zagranicznych netto (NOI
– Net Outward Investment), wartości PKB per capita oraz działań rządu wobec
inwestorów zagranicznych. Ważnym elementem analizy jest również identyfikacja
motywów, jakim kierują się inwestorzy zagraniczni, czy też struktura napływającego kapitału pod względem zaawansowania technologicznego.
W specyficznej sytuacji były kraje, które wkraczały w system rynkowy po wielu
latach funkcjonowania w innym systemie. Specyfika takiej grupy wynikała z tego, iż
ich rozwój związany z przejmowaniem reguł gospodarki rynkowej był bardzo szybki,
a przechodzenie do kolejnych faz rozwoju odbywało się w bardzo krótkim czasie
(Kola, Kuzel 2007, s. 171–172; Lizińska, Źróbek-Różańska 2007, s. 125–126).
Regulacje prawne, obowiązujące w Polsce przed 1989 r., w dużym stopniu uwarunkowane względami politycznymi, określające warunki podejmowania działalności gospodarczej przez podmioty z udziałem kapitału zagranicznego (ZKZ),
znacząco ograniczały nie tylko skalę inwestycji zagranicznych podejmowanych
w kraju, lecz także inwestycji podejmowanych przez podmioty krajowe za granicą. Ważne regulacje prawne wprowadzono z początkiem lat 903. Zniesiono obowiązek uzyskiwania m.in. zezwoleń na utworzenie spółki ZKZ w każdym przypadku czy też przedstawiania tzw. studium wykonalności przy tworzeniu spółki,
zezwolono na zakup akcji/udziałów w spółce polskiej, transfer zysków należnych
udziałowcom zagranicznym i kwot ze sprzedaży ich akcji lub udziałów, rozszerzono ponadto grupę dopuszczalnych źródeł pochodzenia wkładów udziałowców
zagranicznych (Karaszewski 2001, s. 159, Kola, Kuzel 2007, s. 181–182). Znaczącymi czynnikami dla napływu kapitału zagranicznego były również porozumienia
i umowy międzynarodowe4, a także kolejna ustawa regulująca zasady podejmowania działalności gospodarczej przez spółki z udziałem kapitału zagranicznego
w Polsce5.
Analizując zmiany wartości napływających do Polski bezpośrednich inwestycji
zagranicznych w latach 1994–2012, można zauważyć dwa zasadnicze etapy: tendencji wzrostowej (w latach 1994–2000) oraz okres wyraźnych wahań (w latach
2001–2012) (rys. 3).
Po
3 Ustawa o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych z 13 lipca 1990 r. (Dz.U. z 1990 r. nr 51, poz. 298),
ustawa o spółkach z udziałem zagranicznym z 14 czerwca 1991 r. (Dz.U. 1991, nr 60, poz. 253).
4 Układ Europejski stowarzyszający Polskę z Unią Europejską, kodeksy OECD odnoszące się do wzajemnej liberalizacji przepływów kapitałowych.
5 Ustawa o zmianie ustawy o spółkach z udziałem zagranicznym oraz zmianie niektórych ustaw z 26
marca 1996 r. (Dz.U. z 1996 r. nr 45, poz. 199).
Ekonomista 2014/5
Na
uk
715
Ry s u n e k 3
Napływ BIZ do Polski w latach 1994–2012
mln USD
25 000
23 465
20 000
19 590
20 619
14 883
15 000
12 755
13 698
7 270
5 000
0
4 908
3 659
1 875
4 498
10 248
ad
em
ia
10 000
6 365
13 872
9 341
5 712
4 870
4 130
6 059
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP.
ls
ka
Ak
Lata 2000–2002 to zdecydowany spadek napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski (4130 mln USD w 2002 r.), który wynikał głównie ze słabej
koniunktury gospodarczej na świecie. Wprowadzone bowiem od 1 stycznia 2001 r.
regulacje prawne związane z tzw. zasadą narodowego traktowania inwestorów
zagranicznych były czynnikiem pozytywnie oddziaływającym na prawny klimat
inwestycyjny6. W 2003 r. odnotowano niewielki wzrost wartości napływających
BIZ, jednak zdecydowany wzrost tych inwestycji nastąpił w roku wstąpienia Polski
w struktury Unii Europejskie (12 755 mln USD w 2004 r.).
Efekty postępującego procesu integracji europejskiej były w literaturze analizowane w różnym kontekście. Wskazywano m.in. na fakt, że wpływa on pobudzająco na determinanty bezpośrednich inwestycji zagranicznych (Robson 1998,
Balassa 1962). Prawidłowo funkcjonujący jednolity rynek europejski powinien
wpływać na poprawę rozwoju gospodarczego członków ugrupowania poprzez
umożliwienie lepszej alokacji czynników produkcji, zwiększenie skali produkcji7,
zapewnienie konkurencji i stwarzanie zachęt do inwestowania. W kontekście BIZ
najważniejszym elementem rynku wewnętrznego UE jest możliwość swobodnego
przepływu kapitału, w tym również BIZ (Lizińska, Kisiel 2009, s. 226; Wysokińska,
Witkowska 2002, s. 142–143).
6 Po
Regulacje te były efektem przyjęcia ustawy Prawo działalności gospodarczej z 19 listopada 1999 r.
(Dz.U. z 1999 r. nr 101, poz. 1178), której przepisy zaczęły obowiązywać od 1 stycznia 2001 r.
7 Zgodnie z ustawą o swobodzie działalności gospodarczej z 2 lipca 2004 r. (Dz.U. z 2004 r. nr 173,
poz. 1807), która utrzymuje zasadę wolności gospodarczej i precyzuje zasady korzystania z tego prawa przez
osoby zagraniczne, przedsiębiorcy z państw członkowskich Unii Europejskiej i Europejskiego Porozumienia
o Wolnym Handlu (stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym) mogą podejmować i wykonywać
działalność gospodarczą w Polsce na takich samych zasadach jak przedsiębiorcy polscy.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
716
Ry s u n e k 4
Wartość zobowiązań Polski z tytułu BIZ oraz dynamika ich zmian
w latach 1994–2012
mln USD
25 000
107
215 614
20 000
64
46
10 000
5 000
0
163 956
54
55
31
17 20
86 756
27
48 320
21
16
34 227
41 247
14 587 26 075
5
41 247
7 84311 643
3 789
22 461
42
38
13
-8
80
60
125 782
57 877
%
120
100
203 110
ad
em
ia
15 000
178 160 185 689
235 110
40
16
16
20
0
-6
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012*
–20
Wartość zobowiązań (mln USD)
Dynamika zmian
* Dane wstępne.
Po
ls
ka
Ak
Po dużym wzroście wartości inwestycji zagranicznych napływających do Polski
w 2004 r. w kolejnym roku odnotowano ich spadek, co częściowo mogło wynikać
ze zwiększonych inwestycji w roku poprzednim. Lata 2006–2007 to dynamiczny
wzrost napływu BIZ. W 2007 r. napłynęło do Polski aż 23 465 mln USD kapitału
zagranicznego w formie inwestycji bezpośrednich. Kolejne trzy lata (2008–2010)
charakteryzowały się napływem BIZ na zbliżonym poziomie 13–14 mld USD
rocznie. W 2011 r. napływ BIZ wzrósł do 20 619 mld USD, ale w 2012 r. obniżył
się do 6059 mln USD.
Analizy zmiany wartości BIZ na świecie w ostatnich latach często odnoszone
są do kwestii związanych z kryzysem gospodarczym. W okresie tym największy spadek BIZ wystąpił w krajach rozwiniętych, w których w 2008 r. wyniósł
on 25%, natomiast w skali globalnej 15%. Jednak wartość BIZ napływających
do krajów rozwijających się wzrosła o 7%, a w krajach Europy Południowo-Wschodniej i Wspólnoty Niepodległych Państw o 24%. Brakuje natomiast jednoznacznych dowodów wpływu skutków kryzysu gospodarczego na napływ BIZ
do nowych krajów członkowskich UE: w Rumunii, na Węgrzech i w Republice
Czeskiej odnotowano wzrost, a w Polsce spadek napływu BIZ (Kalotay, Filipow 2009).
Wartość zobowiązań Polski z tytułu bezpośrednich inwestycji zagranicznych
w analizowanym okresie 1994–2012 zwiększała się sukcesywnie z 3789 mln USD
w 1994 r. do 235 110 mln USD w 2012 r. (rys. 4).
Ekonomista 2014/5
Na
uk
717
W analizowanym okresie dynamika zmian wartości zobowiązań Polski z tytułu
BIZ w poszczególnych latach w stosunku do roku poprzedniego była bardzo zróżnicowana. Średni roczny wzrost wartości zobowiązań Polski z tytułu BIZ w latach
1990–2000, a zatem w okresie trwałego wzrostu wartości napływających do Polski
BIZ, wyniósł 49,7%. W kolejnym okresie 2001–2012, charakteryzującym się wahaniami napływu BIZ, średni roczny wzrost wartości zobowiązań wyniósł 18,6%.
ad
em
ia
3. Zmiany należności i zobowiązań z tytułu BIZ
Po
ls
ka
Ak
Drugim elementem branym pod uwagę przy określaniu etapu ścieżki inwestycyjno-rozwojowej IDP danego kraj jest zmiana wartości BIZ podejmowanych przez
podmioty krajowe za granicą. Czynniki skłaniające polskie przedsiębiorstwa do
inwestowania za granicą są zróżnicowane, a ich siła oddziaływania jest zmienna
ze względu na branżę i kraj lokalizacji. W badaniach przeprowadzonych w 2008 r.
przez Witek-Hajduk (2010, s. 189–191) w grupie polskich przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą za granicą wśród najważniejszych motywów
podejmowania takiej działalności wskazano na: dostępność tańszych i bardziej
efektywnych źródeł zaopatrzenia i czynników produkcji, doświadczenia kadry menedżerskiej zdobywane na rynkach zagranicznych i możliwość ich wykorzystania
na innych rynkach oraz akcesję Polski do UE.
Przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej wartość polskich BIZ była
niska. Dopiero od 2004 r. widoczne są znaczące zmiany (rys. 5). W okresie 2004–
–2006 nastąpił bardzo znaczny wzrost wartości inwestycji podejmowanych przez
polskie przedsiębiorstwa za granicą. Ich wartość osiągnęła najwyższy w całym
analizowanym okresie poziom w 2006 r. (8 875 mln USD). W latach 2007–
–2008 nastąpił znaczny spadek wartości BIZ podejmowanych przez polskie przedsiębiorstwa (do 4494 mln USD w 2008 r.), a w latach 2009–2011 ponowny ich
wzrost (do 8156 mln USD w 2011 r.). Wstępne dane za 2012 r. wskazują na ostry
spadek wartości nowych polskich BIZ (do 716 mln USD), ale dane te są jeszcze
niezweryfikowane w statystykach NBP. Z pewnością negatywny wpływ na wartość
podejmowanych przez podmioty krajowe BIZ w ostatnich latach ma kryzys gospodarczy, który zaczął oddziaływać również na polskie przedsiębiorstwa.
W latach 1994–2012 ujemna różnica między wartością inwestycji polskich
przedsiębiorstw poza granicami kraju i bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi w Polsce była bardzo zmienna (rys. 6). Wahania wynikały zarówno ze znaczących zmian w napływie, jak i odpływie BIZ. Przebieg linii trendu wskazuje jednak
jednoznacznie na zwiększanie się ujemnej wartości salda odpływu i dopływu BIZ.
Znaczenie napływających do danego kraju inwestycji bezpośrednich czy też
inwestycji podejmowanych przez podmioty krajowe za granicą może być oceniane na podstawie odniesienia wartości bezwzględnych przepływów BIZ do liczby
mieszkańców danego kraju lub PKB. Udział napływających do Polski BIZ w wartości PKB nie przekroczył w żadnym roku 8% (najwyższy udział napływających
Ekonomista 2014/5
Na
uk
718
Ry s u n e k 5
Wartość polskich inwestycji bezpośrednich za granicą
w latach 1994–2012
8 875
8 156
7 225
5 476
3 398
29
42
53
45
5 211
ad
em
ia
mln USD
10 000
9 000
8 000
7 000
6 000
5 000
4 000
3 000
2 000
1 000
0
-1 000
316
31
-90 228 300
16
4 494
915
716
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Ry s u n e k 6
Różnice między wartością polskich inwestycji bezpośrednich za granicą
i zagranicznych inwestycji bezpośrednich w Polsce w latach 1994–2012
0
–2 000
–4 000
–6 000
–8 000
–10 000
–12 000
–14 000
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
–759
–3 617
–4 863
–6 049
–3 902
Ak
mln USD
–4 445
–7 239
–5 802
–4 570
–5 343
–6 850
–9 235
–10 715
–11 840
–6 647
–8 487
–10 389
–12 463
ka
–16 000
–18 000
–17 989
–20 000
Po
ls
BIZ w PKB wystąpił w 2007 r. –7,7%). Średnio w całym okresie 1994–2012 udział
ten kształtował się na poziomie 4,1% (rys. 7). Ze względu na niewielką wartość inwestycji podejmowanych przez polskie podmioty za granicą ich udział w stosunku
do PKB był stosunkowo niski i wynosił średnio w całym okresie 0,8% (najwyższa
wartość w 2006 r. – 3,3% PKB). Wartości tych dwóch składowych powodują, iż
pozycja inwestycyjna netto Polski w zakresie przepływów BIZ (NOIP) w stosunku
do wartośći PKB przyjmowała wartości ujemne i wynosiła średnio –3,28%.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
Ry s u n e k 7
719
Wartość polskich inwestycji bezpośrednich za granicą, zagranicznych inwestycji
bezpośrednich w Polsce i pozycji inwestycyjnej netto (NOIP)
w relacji do PKB w latach 1995–2012
% PKB
10,00
8,00
6,00
ad
em
ia
4,00
2,00
0,00
–2,00
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
–4,00
–6,00
–8,00
Odpływ BIZ
Napływ BIZ
NOIP przepływów
Ry s u n e k 8
ls
Po
USD
0
2 000
4 000
6 000
ka
mln USD
0
–20 000
–40 000
–60 000
–80 000
–100 000
–120 000
–140 000
–160 000
–180 000
–200 000
Ak
Stan BIZ netto (mln USD) i wartość PKB per capita (USD) w Polsce
w latach 1994–2012
8 000
10 000
12 000
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
NOI (mln USD)
PKB per capita (USD)
Ekonomista 2014/5
14 000
Na
uk
720
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
W największym stopniu wartość inwestycji podejmowanych przez polskie
przedsiębiorstwa za granicą wobec inwestycji bezpośrednich w Polsce w relacji do
PKB zbliżyła się w 2012 r. (–1,14%), jednak należy podkreślić, iż dane za 2012 r.
są jeszcze niezweryfikowane, a zatem relacja ta może ulec zmianie. Natomiast na
podstawie danych zweryfikowanych można stwierdzić, iż relacja ta była najbardziej zbliżona w 2002 r. i wyniosła wówczas –1,9%.
Wykorzystywanie tylko wskaźnika NOIP opartego na wartościach odpływu
i napływu BIZ do oceny zmian etapów IDP może budzić pewne wątpliwości, ponieważ wskaźnik ten nie uwzględnia wartości reinwestowanych zysków. Lepszym
wskaźnikiem do oceny etapów IDP dla danego kraju jest ocena zmian wartości
należności i zobowiązań z tytułu BIZ.
Wartość NOI w Polsce w latach 1994–2012 charakteryzowała się dużą zmiennością od 2004 r. (rys. 8). Wyodrębnić można kilka etapów, które wynikają ze zmieniających się wartości należności i zobowiązań z tytułu BIZ. Istotne z punktu widzenia
analizy rozwoju gospodarczego danego kraju, zgodnie z teorią IDP, jest powiązanie
zmian wartości inwestycji zagranicznych w poszczególnych etapach rozwoju danego
kraju z powiększaniem się wartości PKB per capita (wg kursu nominalnego).
Zmiany PKB per capita (USD) w Polsce w latach 1994–2012 wskazują na sukcesywny wzrost wartości PKB per capita do 2008 r. W latach 2008–2010 można
jednocześnie zauważyć pewne zwolnienie tempa wzrostu gospodarczego w Polsce,
co było efektem głównie kryzysu gospodarczego, a skutkiem tego było obniżenie
wartości PKB per capita. Jednocześnie dwukrotnie w całym okresie (w 2008 r.
i w 2011 r.) nastąpiło obniżenie ujemnej wartości NOIP per capita. Było to efektem stosunkowo większego obniżenia wartości napływu BIZ w stosunku do obniżenia wartości polskich inwestycji zagranicznych w tym roku.
Według analiz przeprowadzonych przez Gorynię i współautorów (2010) Polska
od początku okresu transformacji do 1995 r. znajdowała się na 1. etapie ścieżki
IDP. Jednak według tych autorów na podstawie obliczeń dokonanych do 2006 r.
Polska (a także pozostałych 5 krajów Europy Środków-Wschodniej) nie weszła
wówczas jeszcze w 3. etap IDP. Według modelu IDP wartość NOIP w drugiej części etapu 2. powinna wykazać spadek stopy wzrostu wartości ujemnych. Natomiast
moment, w którym tempo wzrostu wyniesie 0, będzie sygnalizować wejście w etap
3. Określenie jednak tego momentu jest trudne, ponieważ okresowe i przypadkowe zmiany tempa wzrostu NOIP per capita były symptomatyczne dla wszystkich
sześciu badanych krajów (Polska, Węgry, Bułgaria, Rumunia, Słowacja, Czechy).
W celu dokonania dokładniejszej identyfikacji momentu przechodzenia na
kolejny etap IDP, szczególnie z etapu 2 do 3, można posłużyć się dodatkowym
wskaźnikiem OPI (outward FDI perfomance index).
W literaturze można spotkać dwa oznaczenia tego indeksu: OPI (Gorynia i in.
2010, s. 14) lub ONDi (UNCTAD8). Jest to wskaźnik obliczany jako stosunek
udziału BIZ danego kraju w światowych BIZ do udziału tego kraju w światowym
8 Outward FDI performance index – Methodology:<http://www.unctad.org>, dostęp: 20.12.2011 r.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
721
Ry s u n e k 9
Zmiany wartości NOIP per capita (USD) i PKB per capita (USD) w Polsce
w latach 1994–2012
0
0
2 000
1994
6 000
8 000
10 000
1996
1995
1997
1998
1999
2000
–1 000
2001
2002
12 000
14 000
2003
ad
em
ia
NOIP per capita (USD)
4 000
–2 000
2005
2004
2006
–3 000
2008
–4 000
2009
2010
–5 000
2011
2007
2012
PKB per capita (USD)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP: Międzynarodowa pozycja inwestycyjna Polski (dla
poszczególnych lat), Kursy walut (dla poszczególnych lat), GUS: Rocznik demograficzny. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym, Produkt krajowy brutto (dla poszczególnych lat).
Ak
Ry s u n e k 1 0
Wartość wskaźnika OND dla Polski w latach 2000–2011 (średnie trzyletnie)
OND
0,7
0,6
0,5
0,638
ka
0,524
0,4
0,604
0,487
0,495
0,383
0,3
0,302
0,2
ls
0,1
0
0,011
0,105
0,046
2000–2002
2002–2004
2004–2006
2006–2008
2008–2010
2001–2003
2003–2005
2005–2007
2007–2009
2009–2011
Po
Źródło: UNCTAD, Outward FDI performance index – Results, <http://www.unctad.org>, dostęp:
20.12.2011 r. oraz opracowanie własne dla lat 2006–2011 na podstawie danych UNCTAD: <http://www.
unctad.org>, dostęp: 7.02.2014 r. i GUS (Rocznik Statystyki Międzynarodowej, Polska w liczbach).
Ekonomista 2014/5
Na
uk
722
ls
ka
Ak
ad
em
ia
PKB9. Indeks odzwierciedla zatem dwa zestawy czynników, które pośrednio wskazują, który kraj ma możliwość zbliżenia się do granicy 3. IDP. Wartości wskaźnika
wyższe niż 1 oznaczają, że udział generowanych na zewnątrz BIZ danego kraju
jest większy niż udział tego kraju w światowym PKB. Z punktu widzenia pozycjonowania na ścieżce IDP wartość indeksu danego kraju zbliżona do 1 lub wyższa
od 1 oznacza, iż kraj jest bardziej predysponowany, aby przejść na swojej trajektorii IDP na kolejny etap rozwoju i w tym przypadku osiągnąć poziom 3.
W okresie 2000–201110 najwyższą wartość wskaźnika OND Polska osiągnęła
w latach 2004–2006 (0,638) i była ona ponad dwukrotnie wyższa niż w poprzednim
trzyletnim okresie 2003–2005 (rys. 10).
W latach 2005–2009 odnotowano spadek wartości wskaźnika OND. Był to
głównie efekt zmniejszającego się udziału Polski w światowych odpływach BIZ;
udział Polski w światowym PKB charakteryzował się większą stabilnością. Najniższy udział Polski w światowych odpływach BIZ odnotowano w 2008 r. (0,22), przy
jednocześnie najwyższym udziale w światowym PKB (0,86%); efektem takiej relacji była najniższa wartość wskaźnika OND, wynosząca 0,255. Od 2009 r. można
zauważyć wzrost wartości wskaźnika OND, do 0,604 w 2011 r.
Można zatem zgodzić się z Kolą i Kuzelem (2007, s. 183–185), iż 2004 r. to
początek okresu wchodzenia Polski w 3. etap ścieżki IDP. Jednak jak wskazuje
Gorynia i współautorzy (2010, 15–16), elementem, który nie pozwala na jednoznaczne stwierdzenie o wejściu Polski w tym okresie w 3. etap IDP, jest zbyt niski
poziom inwestycji zagranicznych dokonywanych przez polskie przedsiębiorstwa.
Analizując zatem główne wskaźniki obrazujące udział Polski w gospodarce globalnej z punktu widzenia BIZ, można zauważyć, iż od 2004 r. nastąpiły znaczące
i stosunkowo trwałe zmiany pozwalające przypuszczać, iż kraj nasz zbliżył się do
początku etapu 3 ścieżki IDP.
Od strony teoretycznej analizowanie napływu BIZ w aspekcie ścieżki inwestycyjno-rozwojowej jest interesujące, stanowi bowiem rozwinięcie eklektycznej
teorii produkcji międzynarodowej – paradygmatu OLI. Jednak – jak podkreśla
Rymarczyk (2004, s. 49) – brakuje w nim elementów behawiorystycznych, na które
wskazuje Agarval (1980, s. 750), a które są istotne w procesie podejmowania przez
menedżerów międzynarodowych przedsiębiorstw decyzji o lokalizacji inwestycji
za granicą.
Według Durana i Ubedy (2001, s. 6) tradycyjne wskaźniki pozwalające na
ocenę etapu IDP w danym kraju, opierające się na wartości NOI i wartości PKB
per capita, oraz wykorzystywane w tym celu modele ekonometryczne są niewystarczające i niekompletne. W związku z tym autorzy ci proponują, aby wykorzystywać w tym celu wartości (względne i bezwzględne) należności i zobowiązań z tytułu BIZ, z uwzględnieniem poziomu rozwoju gospodarczego, specyfiki
Po
9 Wskaźnik ten obliczany jest zatem wg formuły: OPI (OND ) = (FDI : FDI ) : (GDP : GDP ), gdzie
i
i
w
i
w
FDIi – wartość odpływu BIZ i-tego kraju, FDIw – wartość światowych odpływów BIZ, GDPi – wartość PKB
i-tego kraju, GDPw – wartość światowego PKB.
10 Analizę przeprowadzono dla tego okresu ze względu na wyraźny wzrost wartości polskich inwestycji
bezpośrednich za granicą po 2000 r. oraz brak zweryfikowanych danych za 2012 r.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
723
Ry s u n e k 1 1
Zmiany należności i zobowiązań per capita z tytułu BIZ w latach 1994–2012
a wchodzenie Polski na kolejne etapy ścieżki IDP
5 000
4 000
5
3 000
4
2 000
3
1 000
0
B
ad
em
ia
Należności z tytułu BIZ per capita (USD)
6 000
2
0
A
500 1 000 1 500 2 000 2 500 3 000 3 500 4 000 4 500 5 000 5 500 6 000 6 500 7 000 7 500
Zobowiązania z tytułu BIZ per capita (USD)
1
Pozycja Polski w kolejnych latach 1994–2012
1, 2, 3, 4, 5 – Kolejne etapy ścieżki IDP
Źródło: Opracowaniewłasne na podstawie Durana i Ubedy (2001, s. 6) oraz danych NBP.
Ak
Ry s u n e k 1 2
Pozycja inwestycyjna netto Polski w relacji do PKB w latach 1995–2012
0,0
–10,0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
–5,3
–9,0
–12,6
–15,1
–19,50
–21,1
–23,7–25,8
ka
–20,0
–6,9
–30,0
–40,0
–41,1
ls
–50,0
–40,1
–51,6
–60,0
–58,0
–61,5
–70,0
Po
–30,4
–32,5
–36,3
Wartość referencyjna (–35%).
Ekonomista 2014/5
–38,0
Na
uk
724
ka
Ak
ad
em
ia
gospodarki poszczególnych krajów i ich handlu międzynarodowego. Według ich
analiz empirycznych gospodarki krajów rozwijających się przechodzą do kolejnych etapów IDP przy określonych wartościach należności i zobowiązań z tytułu
BIZ per capita, przy czym pozycja inwestycyjna netto danego kraju może być korzystna (jeśli leży powyżej linii AB) lub niekorzystna (jeśli leży poniżej linii AB)
(rys. 11).
Biorąc pod uwagę wartości należności i zobowiązań z tytułu BIZ per capita dla
kolejnych lat okresu 1994–2012, można zauważyć, iż we wszystkich analizowanych latach Polska – z punktu widzenia tej teorii – posiadała niekorzystną pozycję
inwestycyjną netto, co wynika z wciąż niskiej wartości inwestycji bezpośrednich
podejmowanych przez polskie przedsiębiorstwa za granicą. Ze względu na brak
potwierdzenia statystycznego trudno jest jednoznacznie ocenić długość trwania
etapu 3 i rozpoczęcia etapu 4 i 5 według ścieżki IDP. Biorąc jednak tylko pod
uwagę wartość zobowiązań per capita wynikających z BIZ, Polska weszła w drugą
fazę ścieżki IDP na przełomie lat 1994–1995. Podobną cezurę wskazują w swych
publikacjach Gorynia i współautorzy (2010, s. 11–12) oraz Kola i Kuzel (2007,
s. 182–183).
Na przełomie lat 2002–2003 ze względu na wartość zobowiązań per capita Polska mogła wejść w 3. etap IDP. Jednak tego momentu nie potwierdzają Gorynia
i współautorzy (2010, s. 13–14), twierdząc, że nie nastąpiło to nawet do końca
2006 r.
Ważnym elementem identyfikowania wpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych na gospodarkę danego kraju jest ich znaczenie dla zachowania równowagi zewnętrznej. Odnosząc wartość NOIP do wartości PKB w latach 1995–
–2012, można zauważyć, że w 2010 r. wskaźnik ten wyniósł w Polsce – 61,5%,
natomiast w 2011 r. –30,4% (rys. 12). Trudno jeszcze ocenić sytuację w 2012 r. ze
względu na fakt, że dane za ten rok nie zostały jeszcze zweryfikowane. Według
wstępnych danych wskaźnik ten w 2012 r. wyniósł 38,0%. Można zauważyć, że
od roku wstąpienia Polski do Unii Europejskiej średni poziom tego wskaźnika
wynosił –43,4%, a zatem o 8,4 p.p. więcej niż poziom referencyjny (zalecany
przez UE).
4. Zmiany motywów podejmowania BIZ w Polsce
Po
ls
Z punktu widzenia etapów ścieżki inwestycyjno-rozwojowej jednym z istotnych
elementów oceny poziomu, na jakim znajduje się gospodarka danego kraju są
zmiany motywów, którymi kierują się inwestorzy zagraniczni decydujący się na
daną lokalizację. Wraz ze zmianą wartości napływającego do Polski kapitału zagranicznego w formie inwestycji bezpośrednich zmieniały się również motywy,
jakimi kierowali się inwestorzy podejmujący decyzję o rozpoczęciu działalności
w danej lokalizacji.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
725
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
W pierwszych latach transformacji ustrojowej Polska, podobnie jak i inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej, przyciągała inwestorów zagranicznych głównie
ze względu na spodziewaną możliwość obniżenia kosztów działalności, przede
wszystkim dzięki niższym kosztom robocizny, niższym cenom surowców czy też
polityce niskich kursów walutowych (Karaszewski 2004, s. 140–141; Błuszkowski,
Garlicki 2000). W swojej analizie Przybylska (2001, s. 134–142) wykazała, iż na
korzyść Polski wśród tradycyjnych czynników kosztowych przemawiały głównie
koszty siły roboczej (uwzględniające stawkę godzinową, przeciętne miesięczne
wynagrodzenie, zdrowotne i socjalne obciążenia ubezpieczeniowe oraz wzrost wydajności i płac w przemyśle). Natomiast na niekorzyść Polski jako potencjalnego
miejsca lokalizacji BIZ przemawiały obciążenia podatkowe dochodów przedsiębiorstw oraz wysokie stopy procentowe (stymulanta dla BIZ ujmowanych w teorii
jako zjawisko finansowe, ale destymulanta dla BIZ koncentrujących się na przemieszczaniu czynników wytwórczych). Nowoczesne czynniki kosztowe (dostęp do
technologii, wykwalifikowanych pracowników, ośrodków naukowo-badawczych
i patentów) w badanych przez tę autorkę latach nie odgrywały jeszcze istotnej roli
w podejmowaniu decyzji lokalizacyjnych przez inwestorów zagranicznych, jednak autorka słusznie wskazała, iż znaczenie tych czynników będzie sukcesywnie
wzrastać.
Koniec lat 90. i początek okresu 2000–2003 to przeorientowanie motywów
w kierunku rynkowym (Kola, Kuzel 2007, s. 183), a także z inwestycji ukierunkowanych na pozyskanie zasobów na inwestycje zorientowane na aktywa i transfer
technologii (Umiński 2002, s. 148). Stawicka (2007, s. 148–149), na podstawie badań przeprowadzonych w 2004 r. z udziałem kapitału zagranicznego, stwierdziła,
iż najważniejszymi czynnikami, które wpłynęły na podjęcie działalności w Polsce,
były: wielkość i chłonność rynku, perspektywa wzrostu oraz dostępność i koszt
siły roboczej.
Z przeprowadzonych w 2011 r. własnych badań empirycznych (Lizińska 2012,
s. 203–205) wśród inwestorów zagranicznych wynika, iż dla całej badanej grupy
przedsiębiorstw (219 podmiotów z 8 województw w Polsce reprezentujących 4 typy
regionów: metropolitalne, przejściowe, stare okręgi przemysłowe i rozwoju endogenicznego) głównymi motywami podjęcia działalności w Polsce było: zdobycie
nowych rynków zbytu, dostępność i niskie koszty siły roboczej oraz perspektywy
rozwoju gospodarczego. Bez względu na rok podjęcia działalności gospodarczej
pozycja wskazań trzech najważniejszych motywów nie ulegała zmianie (z wyjątkiem przedsiębiorstw, które rozpoczęły działalność w Polsce w latach 2008–2010).
Wśród najistotniejszych motywów tej grupy inwestorów wskazywano dwa: dostępność i niskie koszty siły roboczej oraz możliwości pełniejszego wykorzystania posiadanych zasobów. Mogło to być uwarunkowane m.in. większą presją w okresie
kryzysu na obniżanie kosztów funkcjonowania przedsiębiorstw, przy jednoczesnej
możliwości wykorzystania posiadanych przez inwestorów zagranicznych zasobów.
Silna pozycja Polski jako miejsca lokalizacji inwestycji zagranicznych wynikała
m.in. z korzystnych dla naszego kraju, w porównaniu z innymi, ocen skutków kry-
Ekonomista 2014/5
Na
uk
726
zysu gospodarczego, a także perspektyw osiągania zadowalającego tempa rozwoju
gospodarczego w kolejnych latach.
W poszczególnych okresach podejmowanej przez inwestorów zagranicznych
działalności w Polsce zmieniała się tylko relacja pomiędzy tymi trzema motywami.
Motyw zdobycia nowych rynków zbytu był zdecydowanie dominujący w pierwszym
okresie transformacji, tj. w latach 1991–1995.
ad
em
ia
5. Wartość i struktura napływu BIZ
w działach wg kryterium stopnia zaawansowania technologicznego
oraz struktura branżowa BIZ
Po
ls
ka
Ak
Ważnym elementem analizy przepływów BIZ z punktu widzenia przechodzenia gospodarki danego kraju przez poszczególne etapy ścieżki IDP jest ocena zmian struktury branżowej, również z uwzględnieniem stopnia zaangażowania technologicznego. Jest to szczególnie ważne przede wszystkim pod koniec 2. i na początku 3. etapu,
gdy inwestycje zmieniają ukierunkowanie z obszaru prostej, pracochłonnej produkcji do bardziej zaawansowanych obszarów, wymagających bardziej znaczących
umiejętności i wiedzy technologicznej. Ważnym elementem pozwalającym na lepszą
diagnozę rozwoju danego kraju pod względem wchodzenia na kolejne etapy ścieżki
IDP jest również struktura napływającego kapitału zagranicznego uwzględniająca
stopień zaangażowania technologicznego w sekcji przetwórstwa przemysłowego. Ze
względu na zaangażowanie technologiczne wyodrębnia się działy: pracochłonne,
surowcochłonne, standardowej produkcji o bazowej technologii, technologicznie
intensywne oparte na dostawach komponentów oraz technologicznie intensywne
oparte na technologii innowacyjnej (Wysokińska 1998, s. 131).
W latach 1994–2012 udział działów technologicznie intensywnych w zagranicznym kapitale podstawowym spółek ZKZ wzrósł z 49,3% do 51,3%. Analizując
zmiany tej struktury w poszczególnych latach, można zauważyć, iż dominujący
udział w całym analizowanym okresie miały działy technologicznie intensywne
oparte na technologii innowacyjnej, chociaż udział ten ma tendencję spadkową,
od 43,8% w 1994 r. do 41,5% w 2012 r. Tendencją wzrostową w strukturze zagranicznego kapitału podstawowego spółek ZKZ charakteryzowały się dwa działy:
standardowej produkcji bazowej (wzrost z 15,1% w 1994 r. do 22,6% w 2012 r.)
oraz technologicznie intensywne oparte na dostawach komponentów (wzrost
z 5,5% do 9,8%). Udział działów surowcochłonnych nie uległ istotnej zmianie:
w 2012 r. udział ten wynosił prawie tyle samo co w 1994 r. – ok. 9,0%. Tendencją
spadkową charakteryzował się natomiast udział działów pracochłonnych, który
w 1994 r. wynosił 26,5%, natomiast w 2012 r. 17,0% (rys. 13).
W działach przetwórstwa przemysłowego zwiększa się udział działów kapitałochłonnych kosztem zmniejszającego się udziału działów pracochłonnych, co może
potwierdzać przechodzenie polskiej gospodarki do kolejnych etapów ścieżki IDP.
Przechodzenie polskiej gospodarki przez kolejne etapy rozwoju gospodarczego
Ekonomista 2014/5
Na
uk
Ry s u n e k 1 3
727
Struktura zagranicznego kapitału podstawowego w spółkach ZKZ
w sekcji przetwórstwa przemysłowego z uwzględnieniem stopnia zaangażowania
technologicznego w latach 1994–2012
%
41,5
9,8
22,6
9,0
ad
em
ia
2012
17,0
43,8
5,5
1994
15,1
9,1
26,5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
Ak
Działy:
technologicznie intensywne oparte na technologii innowacyjnej
technologicznie intensywne oparte na dostawach komponentów
standardowej produkcji o bazowej technologii
surowcochłonne
pracochłonne
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
ka
na podstawie oceny zmian struktury gałęziowej przemysłu potwierdzili również
Kola, Kuzel (2007, s. 218–219) oraz Rozkwitalska (2005, s. 60–61) w analizie prowadzonej na podstawie modelu T. Ozawy.
Podsumowanie
Po
ls
Dynamiczne zmiany w gospodarce Polski po 1989 r., uwarunkowane m.in. sytuacją geopolityczną i dążeniem i do integracji ze strukturami europejskimi, ale
również pomocą z ich strony w okresie przedakcesyjnym i w okresie integracji
wpłynęły na ukształtowanie zupełnie nowych uwarunkowań rozwoju gospodarczego również w kontekście napływu kapitału zagranicznego. Zmiany w wartości
i strukturze BIZ w latach 1994–2009 były bardzo znaczące i pozwoliły na przejście gospodarki polskiej przez dwa etapy (fazy) rozwoju IDP. Można się spodzie-
Ekonomista 2014/5
Na
uk
728
ad
em
ia
wać, że dalszy rozwój BIZ w Polsce będzie przebiegał zgodnie z teorią ścieżki
inwestycyjno-rozwojowej, jednak tempo zmian będzie coraz słabsze. Zasadnicze
etapy podstawowych przemian w polskiej gospodarce już się bowiem dokonały.
W kolejnych latach będzie zapewne można obserwować dalsze przemiany strukturalne inwestycji zagranicznych w Polsce. Pozwoli to na przechodzenie Polski
do kolejnych etapów ścieżki inwestycyjno-rozwojowej, co będzie równoznaczne
z rozwojem gospodarczym kraju.
Identyfikując etap IDP dla polskiej gospodarki można stwierdzić, iż znajduje
się ona na poziomie początku trzeciego etapu. Przejście przez pierwsze dwa etapy
ścieżki IDP mogło dokonać się stosunkowo szybko (szczególnie w krajach przechodzących proces transformacji ustrojowo-gospodarczej), natomiast przechodzenie przez kolejne fazy będzie trwało dłużej i może mieć trudny do określenia
efekt z punktu widzenia wpływu na rozwój gospodarczy kraju.
Tekst wpłynął 18 października 2012 r.
Bibliografia
Po
ls
ka
Ak
Balassa B.,The Theory of European Integration, George Allen and Unwin, London 1962.
Barwińska-Małajowicz A., Puchalska K., Znaczenie inwestycji zagranicznych oraz przemiany na rynku pracy w Chinach na przełomie XX i XXI w., w: Teoria i polityka wzrostu
gospodarczego – osiągnięcia i doświadczenia, red. nauk. J. Misala, CeDeWu, Warszawa
2010.
Bąkiewicz A., Żuławska U., Od teorii wzrostu do ekonomii rozwoju, w: Rozwój w dobie
globalizacji, red. nauk. A. Bąkiewicz, U. Żuławska, PWE, Warszawa 2010.
Błuszkowski J., Garlicki J., Opinia inwestorów zagranicznych o społecznych iekonomicznych
warunkach działalności w Polsce, PAIZ, Centrum Badań Marketingowych Indicator,
Warszawa 2000.
Bocian A. F., Makroekonomia wzrostu – uwarunkowania globalne, „Optimum. Studia Ekonomiczne” 2011, nr 1(49).
Dokurno Z., Modele endogenicznego wzrostu gospodarczego jako próba projekcji aktywności
gospodarczej w warunkach integracji i globalizacji, w: Modele rozwoju gospodarczego
dla Polski w dobie integracji europejskiej i globalizacji, red. M. Noga, M.K. Stawicka,
CeDeWu, Warszawa 2009.
Domański R., Marciniak A., Sieciowe koncepcje gospodarki miast i regionów, Polska Akademia Nauk, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Warszawa 2003.
Domański R., Nowe ujęcie koncepcji endogennego wzrostu regionów szansą dla regionów
peryferyjnych, w: Regiony peryferyjne w perspektywie polityki strukturalnej Unii Europejskiej, red. nauk. A. Bortłomiuk, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003.
Dunning J.H., Narula R., Foreign Direct Investment and Governments: Catalysts for Economic Restructuring, Routledge, London–New York 1996.
Dunning J.H., Toward an Eclectic Theory of International Production: Some Empirical
Tests, „Journal of International Business Studies” 1980, nr 1.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
729
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Durán J.J., Ubeda F., The Investment Development Path: A New Empirical Approach and
Some Theoretical Issues, „Transnational Corporations” 2001, nr 2.
Gorynia M., Nowak J., Wolniak R., Foreign Direct Investment in Central and Eastern Europe: The IDP Trajectories of Selected Countries, „Poznań University of Economics
Review” 2010, nr 1.
Gwiazda A., Globalizacja i regionalizacja gospodarki światowej, Wyd. Adam Marszałek,
Toruń 1998.
Kalotay K., Filipov S., The Global Crisis and FDI in New Europe, „Baltic Rim Economies,
Bimonthly Review” 2010.
Karaszewski W., Przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego w Polsce w latach
1990–1999: miejsce w gospodarce kraju, czynniki i perspektywy rozwojowe, UMK, Toruń
2001.
Karaszewski W., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle świata, TNOiK, Toruń
2004.
Kłysik-Uryszek A., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce regionu. Teoria i praktyka, CeDeWu, Warszawa 2010.
Kola M., Kuzel M., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw na gruncie
teorii ścieżki inwestycyjno-rozwojowej, w: Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w budowaniu potencjału konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów, red. nauk. W. Karaszewski,
UMK, Toruń 2007.
Lizińska W., Klimat inwestycyjny jako czynnik bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce (studium na poziomie układów terytorialnych), Wyd. UWM w Olsztynie, Olsztyn.
Lizińska W., Kisiel R., Proces integracji europejskiej a napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski, w: Wybrane problemy integracji europejskiej, red. nauk. A. Stępniak, S. Umiński, A. Zabłocka, Wyd. Fundacji Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego,
Sopot 2009.
Lizińska W., Źróbek-Różańska A., Polskie bezpośrednie inwestycje zagraniczne – nowy etap
rozwoju inwestycji (na przykładzie Litwy i Ukrainy), w: Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w budowaniu potencjału konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów, red. nauk.
W. Karaszewski, UMK, Toruń 2007.
Marks-Bielska R., Nazarczuk J.M., Uwarunkowania wzrostu gospodarczego Polski w latach
2001–2012 w kontekście modelu wzrostu Solowa, „Optimum. Studia Ekonomiczne”
2012, nr 2.
Mączyńska E., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Światowe i lokalne czynniki dynamizujące, „Ekonomista” 1999, nr 1–2.
Misala J., Wpływ BIZ na konkurencyjność międzynarodową; wybrane aspekty teoretyczne,
w: Polska. Raport o konkurencyjności 2007, Rola zagranicznych inwestycji bezpośrednich
w kształtowaniu przewag konkurencyjnych, red. nauk. M.A. Weresa, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2007.
Narula B., Multinational Investment and Economic Structure. Globalisation and Competitiveness, Routledge, London–New York 1996.
Nazarczuk J.M., Marks-Bielska R., Wzrost i rozwój gospodarczy, w: Polityka gospodarcza (zagadnienia wybrane), red. nauk. R. Kisiel, R. Marks-Bielska, UWM Olsztyn,
EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, s.j., Włocławek 2013.
Ozawa T., Foreign Direct Investment and Economic Development, „Transnational Corporation” 1992, nr 1.
Oziewicz E., Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwoju gospodarczym krajów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
730
Ak
ad
em
ia
Pike A., Rodriquez-Pose A., Tomaney J., Local and Regional Development, Routledge,
London-New York 2006.
Przybylska K., Determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich w teorii ekonomii, Akademia Ekonomiczna, Kraków 2001.
Robson P., The Economics of International Integration, Routledge, London 1998.
Rozkwitalska M., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce według kryterium czynnika
wytwórczego, w: Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w podnoszeniu konkurencyjności
polskiej gospodarki, red. nauk. W. Karaszewski, UMK, Toruń 2005.
Scott-Kennel J., Enderwick P., FDI and Inter-firm Linkages: Exploring the Black box of the
Investment Development Path, „Transnational Corporation” 2005, nr 1.
Stawicka M., Atrakcyjność inwestycyjna Polski, CeDeWu, Warszawa 2007.
Tokarski T., Teoretyczne podstawy przyczyn zróżnicowania rozwoju gospodarczego, w: Ekonomia rozwoju, red. nauk. R. Piasecki, PWE, Warszawa 2011.
Umiński S., Znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich dla transferu technologii do
Polski, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2002.
Wilkin J., Peryferyjność i marginalizacja w świetle nowych teorii rozwoju (nowa geografia
ekonomiczna, teoria wzrostu endogennego, instytucjonalizm), w: Regiony peryferyjne
w perspektywie polityki strukturalnej Unii Europejskiej, red. nauk. A. Bortłomiuk, Wyd.
Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003.
Witek-Hajduk M.K., Strategie internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw w warunkach akcesji Polski do Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2010.
Witkowska J., Rola kapitału zagranicznego w modernizacji gospodarki nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej. Aspekty porównawcze, „Zeszyty Naukowe”, PTE, Kraków
2011, nr 9.
Wysokińska Z., Witkowska J., Integracja europejska. Dostosowania w Polsce w dziedzinie
polityki, WN PWN, Warszawa 2002.
Wysokińska Z.,Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na dostosowania strukturalne
w gospodarce, w: Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, red. nauk. Z. Olesiński,
PWE, Warszawa 1998.
ka
INFLOW OF FOREIGN DIRECT INVESTMENT
AND ECONOMIC DEVELOPMENT IN POLAND
Summary
Po
ls
With progressing globalization, increasing attention is attached in theories of economic growth to relationships with the world economy and to the impact there of on
economic growth and development in particular countries. One of the elements involved
is the international capital flow in the form of direct foreign investment (FDI). The effects of FDI inflows on economic growth are measurable, but the particular impact of this
factor on economic development is difficult to verify empirically.
The purpose of this research has been to evaluate the current development of the
Polish economy in the context of foreign direct investment. The analysis is based on
the identification of subsequent stages in the economic development according to the
investment-development pathway, including the assessment of changes in the inflow of
FDI, changes in receivables and liabilities due to FDI and their relationships to the GDP,
changes in the motivation underlying FDI projects and changes in the structure of invest-
Ekonomista 2014/5
Na
uk
731
ment and their of technological advancement. Our analysis covered the years 1994–2012.
Data from the UNCTAD, the National Bank of Poland, and the Central Statistical Office
were analyzed.
Having identified the FDI stages, it can be concluded that at present Poland is in the
early third stage. Transition from the first to the second stage occurred relatively rapidly
but progress through the subsequent stages will require a much longer time and the effects are difficult to estimate.
ad
em
ia
Key words: economic growth and development, direct foreign investment (FDI), investment-development pathway
ПРИТОК ПРЯМЫХ ИНОСТРАННЫХ ИНВЕСТИЦИЙ В ПОЛЬШУ
А РАЗВИТИЕ ЭКОНОМИКИ
Pезюме
Ak
В связи с интенсификацией глобализационных процессов, в теориях экономического
роста все большое внимание уделяется значению взаимодействий с мировой экономикой
для роста и экономического развития отдельных стран. Одним из элементов данных
взаимодействий является приток иностранного капитала в виде прямых иностранных
инвестиций (ПИИ). Результаты притока ПИИ для экономического роста измеримы, однако их влияние на экономическое развитие сложно определить эмпирическим путем.
Целью работы была попытка оценить ситуацию польской экономики в связи с притоком прямых иностранных инвестиций. Анализ был произведен на основании идентификации очередных этапов экономического развития, в интерпретации инвестиционного
пути развития (IDP), учитывая оценкуизменений потоков иностранного капитала, изменения задолженностей и обязательств по ПИИ и их взаимоотношения с ВВП, мотивов предпринимательства и структуры инвестиций с учетом степени технологического
развития. В статье проанализированы 1994–2012 гг и использованы данные ЮНКТАД,
Национального банка Польши и Главного статистического управления.
Идентифицируя этап IDP для польской экономики, можно утверждать, что находится
она в самом начале третьего этапа. Осуществление первых двух этапов произошло относительно скоро, но переход через следующие фазы несомненно будет процессом более
длинным, а его єффекты трудно отределить.
Po
ls
ka
Kлючевые cлoвa: рост и развитие экономики, прямыe иностранныe инвестиции (ПИИ),
инвестиционный путьразвития
Ekonomista 2014/5
ls
Po
Ekonomista 2014/5
ka
ad
em
ia
Ak
Na
uk
Na
uk
ANNA TOBOLSKA*
ad
em
ia
struktura… działowa i przestrzenna
Wstęp
Po
ls
ka
Ak
Przedmiotem artykułu jest analiza struktury działowej oraz przestrzennej napływu inwestycji zagranicznych do przemysłu w Polsce oraz próba określenia
stopnia internacjonalizacji tej sfery gospodarki. Zagadnienia te są istotne nie
tylko z poznawczego punktu widzenia, lecz także mogą wskazywać na określone
implikacje dla gospodarki, a w szczególności dla polityki gospodarczej kraju.
Jak wskazują bowiem liczne przykłady, inwestorzy dokonujący bezpośrednich
inwestycji zagranicznych (BIZ) decydują nieraz w dużym stopniu o poziomie
i kierunkach rozwoju gospodarek poszczególnych krajów i regionów – zarówno
w wymiarze lokalnym, jak i ponadnarodowym. W artykule uwagę skoncentrowano na inwestycjach zagranicznych w przemyśle, jako tej sferze gospodarki,
która w znaczący sposób kształtuje nie tylko wskaźniki wzrostu gospodarczego,
ale też sytuację na rynku pracy, a tym samym wpływa na poziom i warunki życia
mieszkańców.
W pierwszym kroku przeprowadzonego badania dokonano analizy napływu kapitału inwestorów zagranicznych w ujęciu dynamicznym w skali całego kraju oraz
w porównaniu z sytuacją globalną. W kolejnym etapie scharakteryzowano strukturę
inwestycji zagranicznych w różnych działach przemysłu, który w niniejszym artykule
jest identyfikowany z sekcją C „Przetwórstwo przemysłowe” według PKD 2007. Na
podstawie wybranych zmiennych: wielkości zainwestowanego kapitału, liczby spółek z kapitałem zagranicznym i wielkości zatrudnienia, przy zastosowaniu wybranych
metod ilościowych, dokonano oceny stopnia zróżnicowania struktury działowej inwestycji zagranicznych w tej sekcji. W dalszej części artykułu scharakteryzowano
strukturę przestrzenną napływu kapitału zagranicznego do przemysłu w dwóch
* Dr Anna Tobolska, Instytut Geografii Społeczno- Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej, Uniwer-
sytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, e-mail: [email protected]
Ekonomista 2014/5
Anna Tobolska
Na
uk
734
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
aspektach: kierunków inwestowania w skali regionalnej oraz kierunków pochodzenia inwestorów zagranicznych. Podsumowanie analizy przedstawiono w postaci
konstrukcji profilu internacjonalizacji tej sfery gospodarki polskiej.
W artykule wykorzystano materiały statystyczne dotyczące spółek z udziałem
kapitału zagranicznego oraz napływu BIZ pochodzące z takich źródeł jak:
–– coroczne publikacje UNCTAD World Investment Report (WIR) – dane z tego
źródła wykorzystano do opisu zmian w strukturze przepływów BIZ na świecie,
z uwzględnieniem pozycji Polski;
–– dane sprawozdawcze publikowane przez Narodowy Bank Polski (NBP), które
wykorzystano do porównań napływu kapitału zagranicznego do Polski w ujęciu dynamicznym – dane te dotyczą także tylko inwestycji bezpośrednich
(BIZ);
–– informacje i opracowania Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych (PAIiIZ), która udostępnia dane o największych inwestorach zagranicznych w Polsce, w różnych branżach, z uwzględnieniem ich lokalizacji;
–– publikowane informacje i opracowania statystyczne oraz roczniki statystyczne
GUS, wykorzystane do oceny zróżnicowania struktury działowej inwestycji zagranicznych w sekcji przetwórstwo przemysłowe.
Wykorzystanie wskazanych źródeł wynika z różnego poziomu dezagregacji
danych publikowanych przez wymienione instytucje, przydatnych dla analizy poszczególnych aspektów internacjonalizacji przemysłu. Niestety mankamentem
takiego podejścia jest stosunkowo słaba porównywalność wyników analiz prowadzonych na pdostawie danych z tak różnych źródeł, wynikająca z odmiennej
metodyki gromadzenia i przetwarzania informacji pierwotnych przez wymienione
instytucje. Przy każdym zestawieniu opartym na danych statystycznych zostało
podane ich źródło. Najszerzej wykorzystano opracowanie GUS Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2011 roku, zawierające informacje o aktywnych prawnie i ekonomicznie podmiotach z udziałem kapitału zagranicznego w Polsce, które wzięły udział w badaniu GUS i złożyły wymagane
sprawozdanie, niezależnie od udziału zainwestowanego w nich kapitału. Należy
podkreślić, że według tych danych 99,9% ogółu kapitału zagranicznego zostało zainwestowanych w spółkach z ponad 10% udziałem kapitału zagranicznego
w kapitale podstawowym, a ponadto podmioty z tej grupy stanowiły 98% ogółu
podmiotów z kapitałem zagranicznym i zatrudniały 97,9% ogółu w nich pracujących. Stąd więc można przyjąć, że dane z tego źródła dotyczą niemal całości
podzbioru zagranicznych inwestycji bezpośrednich, co z kolei umożliwia w pewnej
mierze uogólnione porównania z danymi z pozostałych źródeł, tj. PAIiIZ czy NBP.
W ostatniej części artykułu, do konstrukcji profilu internacjonalizacji przemysłu
wykorzystano z kolei dane publikowane przez GUS w „Rocznikach statystycznych
przemysłu” – choć metodyka gromadzenia tych danych jest nieco odmienna niż
w cytowanym wyżej opracowaniu GUS, to jednak – jak ustalono po konsultacji
z Wydziałem Mierników Produkcji Departamentu Produkcji GUS oraz Wydziałem Rejestru REGON Departamentu Metodologii, Standardów i Rejestrów GUS
– porównania danych z tych dwóch źródeł są uprawnione.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w przemyśle Polski: struktura…
735
1. Napływ BIZ jako forma ekspansji
korporacji międzynarodowych
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Postępujący od początku lat 90. proces integracji gospodarki polskiej z międzynarodowym otoczeniem rynkowym dokonuje się głównie poprzez włączanie przedsiębiorstw polskich w struktury przedsiębiorstw międzynarodowych – wielkich
korporacji, które budując swój potencjał i umacniając pozycję konkurencyjną
w skali globalnej korzystają z różnych strategii internacjonalizacyjnych. W zależności od przyjętych strategii (zagadnieniom tym poświęcone są dość liczne
publikacje, m.in.: Czupiał 2011; Fonfara 2009; Gorynia 2007; Griffin 2004; Kowalski 2004; Kutschker, Schmid 2005; Rymarczyk 2004; Stonehouse, Hamill, Campbell, Purdie 2001; Stryjakiewicz 1999; Tobolska 2010a, 2010c; Yip 2004), ekspansja międzynarodowa tych megaprzedsiębiorstw dokonuje się najczęściej poprzez
transgraniczne fuzje bądź przejęcia lub przez inwestycje typu greenfields. Te dwa
sposoby ekspansji na rynki zagraniczne są realizowane głównie w formie zagranicznych inwestycji bezpośrednich, co oznacza przede wszystkim wniesienie przez
inwestorów znaczących udziałów kapitałowych do spółek w kraju goszczącym, ale
także takie formy, jak reinwestowanie zysków czy też inne instrumenty finansowe, np. wewnętrzne kredyty inwestorów – wymienione komponenty napływu BIZ
są uwzględniane w rachunkach NBP (por. np. http://www.nbp.pl/publikacje/zib/
zib_2011_n.pdf). Choć zagraniczne inwestycje bezpośrednie nie są jedyną formą
napływu kapitału zagranicznego, to one jednak prowadzą do powstawania międzynarodowych podmiotów gospodarczych, w Polsce najczęściej w formie spółek
z o.o., i tym samym przyczyniają się w głównej mierze do procesu internacjonalizacji przemysłu i całej gospodarki.
Zagraniczne inwestycje bezpośrednie są oznaczane najczęściej w polskiej literaturze skrótem „BIZ”, który będzie stosowany w dalszej części artykułu, choć
wielu autorów stosuje skrót „ZIB” dla podkreślenia tłumaczenia oryginalnego
zwrotu stosowanego w literaturze anglojęzycznej foreign direct investment – FDI
(por. np. Zorska 1998, 2002; Gorynia, 2012). Kwestie oznaczeń wydają się być
jednak drugorzędne w stosunku do znaczenia BIZ w gospodarkach krajów zarówno przyjmujących, jak i będących źródłem tego rodzaju inwestycji. Bezpośrednie
inwestycje zagraniczne jako jedna z form międzynarodowego przepływu kapitału wyróżniają się bowiem tym, że oprócz transferu kapitału w formie pieniężnej
dotyczą również przepływu środków rzeczowych (np. maszyny, urządzenia) oraz
wartości niematerialnych i prawnych (np. patentów i licencji). Istotne znaczenie
ma również z góry przyjmowane założenie, że głównym motywem bezpośredniego
inwestowania jest utrzymanie długookresowych wpływów na zarządzanie powstałymi spółkami, głównie w celu wzmocnienia udziału w lokalnym czy regionalnym
rynku, poza granicami kraju inwestora – to założenie jest eksponowane w definicji BIZ zaproponowanej przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy (por. np.
Kutschker, Schmid 2005; Tobolska 2007). Dlatego BIZ jako szczególnie trwałą
formę przepływu kapitału, a także o znacznej wartości (wg definicji OECD zaangażowany kapitał to co najmniej 10% udziału w kapitale przedsiębiorstwa bez-
Ekonomista 2014/5
Anna Tobolska
Na
uk
736
Ak
ad
em
ia
pośredniego inwestowania lub uprawnienia do 10% głosów na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy lub udziałowców (por. np. Tobolska 2007, s. 246 lub http://
www.nbp.pl/publikacje/zib/zib2003.pdf), można uznać za jeden z najistotniejszych
składników procesów internacjonalizacji i globalizacji gospodarki. Liczne kraje
poprzez liberalizację i deregulację przepisów prawa gospodarczego wspierają napływ BIZ w różnych branżach, stymulując tym samym wzrost gospodarczy – wskazuje na to wiele opracowań, w których są analizowane związki wielkości napływu
BIZ ze wskaźnikami wzrostu gospodarczego, przede wszystkim PKB (por. np.
Buszko, Vashchenko 2012; Fierla 2007; Gorynia 2012; Górniewicz, Siemiątkowski 2007; Owczarzak 2006; Zorska 1998).
Z punktu widzenia gospodarki polskiej najważniejsze znaczenie mają bezpośrednie inwestycje w sferze przemysłu, gdyż w okresie transformacji gospodarczej od 1989 r. w największym stopniu przyczyniły się one do napływu nowych
technologii do polskich firm, modernizacji środków trwałych, a także tworzenia
nowych miejsc pracy, zarówno w przedsiębiorstwach bezpośredniego inwestowania, jak i w ich otoczeniu (por. m.in. Cieślik 2005; Domański 2001, 2005;
Domański, Gwosdz 2008; Dziemianowicz 1997; Matykowski, Tobolska 2009;
Rachwał 2000; Stryjakiewicz (red.) 2005; Tobolska 2004, 2006, 2010a; Wdowicka 2008). Poprzez takie pozytywne aspekty napływ BIZ przyczynił się do podniesienia konkurencyjności i wzmocnienia potencjału gospodarczego naszego
kraju, choć odrębną sprawą – i to dość dyskusyjną – jest stopień innowacyjności
i efektywności tych inwestycji oraz ich ocena społeczna (por. np. Fierla 2007;
Flejterski, Wahl 2003; Górniewicz, Siemiątkowski 2007; Stryjakiewicz 2007; Tobolska 2010 b).
2. Zmiany wielkości i struktury napływu BIZ do Polski
w perspektywie globalnej
Po
ls
ka
Według danych NBP w 2011 r. w Polsce zainwestowano 13 567 mln euro (tj.
55 892 mln zł) w formie BIZ i było to o 29,5% więcej niż w 2010 r., ale ciągle mniej
(o 21,4%) niż w rekordowym 2007 r., kiedy do Polski napłynął kapitał zagraniczny
o wartości 17 242 mln euro (rys. 1).
Według danych NBP tylko 9,6% ogółu BIZ w 2011 r. stanowiły inwestycje
w dziale przetwórstwo przemysłowe. Jest to dość silna dysproporcja w porównaniu z tendencjami globalnymi przepływów BIZ. Jak wskazują bowiem dane
UNCTAD (World Investment Report 2012), pomimo że w strukturze globalnej
BIZ dominowały do 2009 r. inwestycje w sektorze usług, to jednak relacja ta
wyraźnie się zmieniła po kryzysie finansowo-gospodarczym i od 2010 r. przeważają inwestycje w przemyśle, podczas gdy napływające do Polski inwestycje
przemysłowe w tych latach są na wyjątkowo niskim poziomie (rys. 2). W nowej, pokryzysowej sytuacji największa aktywność inwestorów przemysłowych jest
kierowana do krajów rozwijających się, a zainteresowanie naszym krajem jako
Ekonomista 2014/5
Na
uk
737
Ry s u n e k 1
Napływ BIZ do Polski w latach 1996–2011,
w tym do działu przetwórstwo przemysłowe (w mln EUR i %)
100,0%
18 000
90,0%
16 000
80,0%
14 000
70,0%
12 000
60,0%
10 000
8 000
40,4%
6 000
34,2%
30,3%
4 000
24,1%
32,0%
34,8%
27,7%
21,9%21,1%
2 000
0
ad
em
ia
47,2%
36,0%
29,0%
23,7%
14,2%
4,6%
9,6%
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
(%)
50,0%
40,0%
30,0%
20,0%
10,0%
0,0%
Ogółem (mln EUR)
W tym: przetwórstwo przemysłowe
Źródło: Opracowanie na podstawie „Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2003 (w 2007, 2011)
roku”. www.nbp.pl.
Po
ls
ka
Ak
miejscem lokalizacji inwestycji relatywnie zwiększyło się w sferze usług. Należy
również podkreślić, że Polska nie należy już do grona najatrakcyjniejszych destynacji inwestycji zagranicznych – w badaniach ankietowych wśród inwestorów
wymieniana była w raporcie UNCTAD za 2012 r. na 14. miejscu, a jeszcze rok
wcześniej na 6. (w 2012 r. w pierwszej piątce tego rankingu znalazły się 4 kraje
zaliczane do grupy transformujących się gospodarek: Chiny, Indie, Indonezja
i Brazylia – WIR 2012, s. 22).
Opisana dysproporcja sektorowa napływu BIZ do Polski wynika w dużej mierze z różnego definiowania sektora pierwotnego i usługowego w statystykach
UNCTAD oraz w Polsce (por. rys. 2), ale przede wszystkim może być efektem
ogólnego obniżenia aktywności inwestycyjnej w czasie kryzysu finansowego
ostatnich lat, kiedy w 2008 r. i 2009 r. nastąpił wyraźny spadek przepływów BIZ
w stosunku do rekordowego 2007 r. – o 39,4% w skali globalnej (wg UNCTAD,
WIR 2012), a w Polsce niemal o połowę (o 45,8% – rys. 1). Ponowny wzrost
przepływów BIZ obserwowany jest od 2010 r., a w 2011 r. jego wielkość w przypadku Polski osiągnęła już 78,7% poziomu z 2007 r. (dane NBP, a wg WIR 2012
– 64,3%), a w skali świata – 77,2% (wg UNCTAD, WIR, 2012). Wzrost inwestycji zagranicznych ogółem na świecie od 2010 r. jest generowany w dużej mierze
przez nowe inwestycje typu greenfield w krajach rozwijających się, które w okresie
pokryzysowym są w relatywnie stabilniejszej kondycji ekonomicznej i gwarantują inwestującym korporacjom większe zyski (por. tab. 1). Natomiast wzrost
Ekonomista 2014/5
Anna Tobolska
Ry s u n e k 2
Na
uk
738
Struktura napływu BIZ według sektorów gospodarki w Polsce i na świecie
w latach 2005–2011 (w %)
50
70
74
63
68
83
88
41
29
25
31
39
42
39
50
40
46
37
16
10
5
9
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Polska
Usługi
48
ad
em
ia
95
48
2005 2008 2009 2010 2011
–2007
Świat
Przetwórstwo przemysłowe
Sektor pierwotny
* Wg UNCTAD sektor pierwotny to sekcje: „Rolnictwo, leśnictwo i rybactwo” oraz „Górnictwo i wydobywanie”, a do usług zaliczana jest również sekcja „Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz
i parę wodną” oraz „Budownictwo”. Dane NBP dla Polski również zagregowano wg powyższych definicji.
Ak
Źródło: Opracowano na podstawie World Investment Report 2012, UNCTAD (dla świata) i danych NBP (dla
Polski) (www.nbp.pl/publikacje/zib z lat 2005–2012).
Po
ls
ka
aktywności inwestycyjnej w krajach o wysokim poziomie gospodarczym odbywa
się głównie przez transgraniczne fuzje i przejęcia, co z kolei może świadczyć
o zwiększającej się podaży akcji na tych rynkach oraz o zwiększonych możliwościach finansowych nabywców, wyszukujących dobrych okazji inwestycyjnych.
Niemniej inwestycje greenfield przeważają w ogólnym bilansie przepływów BIZ
nad transakcjami związanymi z fuzjami i przejęciami (wyjątek stanowił 2007 r.
– por. tab. 1). W Polsce wartość fuzji i przejęć również jest niższa i niemal nie
przekraczała od 2005 r. 10% wartości inwestycji greenfield (por. tab. 2). Jednak
i w przypadku naszego kraju był rok wyjątkowy – 2011, w którym wartość transakcji fuzji i przejęć wzrosła bardzo silnie do poziomu prawie 80% inwestycji
greenfield. Przyczyniły się do tego w dużej mierze dwie ogromne transakcje przejęcia Polkomtela SA przez Spartan Capital Holdings Sp. z o.o. (za 6,6 mld USD)
oraz Banku Zachodniego WBK przez hiszpański Banco Santander SA (za
5,6 mld USD) – te dwie transakcje znalazły się w rankingu 62 największych na
świecie, tj. takich, które w 2011 r. zostały zakończone kwotą powyżej 3 mld USD
(wg WIR 2012; UNCTAD s. 187).
Ekonomista 2014/5
Na
uk
739
Ta b e l a 1
Wartość inwestycji
greenfield
(mln USD)
Liczba inwestycji
greenfield
Udział inwestycji
greenfield w krajach
rozwijających się
Wartość transgranicznych fuzji i przejęć
(mln USD)
Liczba transakcji
przejęć i fuzji
Udział fuzji i przejęć
w krajach
rozwiniętych
Fuzje i przejęcia
jako udział inwestycji
greenfields
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
754 910
989 581
1 015 738
1 634 445
1 051 581
904 572
904 267
10 874
12 868
13 065
17 307
14 763
15 131
15 638
48,70%
49,90%
51,50%
45,80%
46,90%
49,10%
46,60%
462 253
625 320
1 022 725
706 543
249 732
344 029
525 881
5 004
5 747
7 018
6 425
4 239
5 484
5 769
76,00%
75,30%
73,90%
71,60%
68,90%
66,90%
69,20%
61,20%
63,20%
100,70%
43,20%
23,70%
38,00%
58,20%
ad
em
ia
Rok
BIZ typu greenfield oraz fuzje i przejęcia
na świecie w latach 2005–2011
Źródło: Opracowano na podstawie danych UNCTAD, World Investment Report (WIR) 2012.
Ta b e l a 2
Relacje między inwestycjami greenfield oraz typu fuzje i przejęcia w Polsce
w latach 2005–2011
2005
2006
2007
Wartość inwestycji
greenfield
(mln USD)
Fuzje i przejęcia
jako % greenfield
Liczba inwestycji
greenfield
1487
14 243
10,4
274
773
15 651
4,9
347
728
22 803
3,2
360
966
35 208
2,7
407
ka
2008
Wartość fuzji
i przejęć
(mln USD)
Ak
Rok
2009
776
14 548
5,3
246
2010
1 063
11 446
9,3
313
2011
10 043
12 620
79,5
301
ls
Źródło: Jak w tabeli 1.
Po
Przepływy BIZ na świecie w okresie pokryzysowym wzrosły we wszystkich sektorach gospodarczych, a największe wartości charakteryzowały przemysł wydobywczy oraz przemysły przetwórcze: spożywczy i chemiczny, a także dystrybucję
prądu, wody i gazu, jak również usługi transportowe i komunikacyjne – a zatem
wzrost przepływów BIZ dotyczył tych działów gospodarki, które dostarczają pod-
Ekonomista 2014/5
Anna Tobolska
Na
uk
740
ad
em
ia
stawowych usług i dóbr konsumpcyjnych (por. rys. 3.). Według danych UNCTAD
w 2011 r. największą transakcją w branży spożywczej był zakup Foster Group z Australii przez międzynarodowy koncern SABMiller za 10,8 mld USD. Z kolei w przemyśle chemicznym największe inwestycje przeprowadziły koncerny farmaceutyczne
w krajach dynamicznie rozwijających się, które ciągle oferują korzystniejsze warunki produkcji oraz coraz większy rynek zbytu ze względu m.in. na zmieniający się
model konsumpcji społeczeństwa tych krajów. Te uwarunkowania są szczególnie
istotne w przypadku produkcji leków tracących ochronę patentową lub generyków
– przykładem takiej olbrzymiej transakcji było nabycie przez Daiichi Sankyo (Japonia) za 4,6 mld USD producenta farmaceutyków Ranbaxy (Indie).
Ry s u n e k 3
Struktura BIZ na świecie w 2011 r. według sektorów i działów gospodarki
Dostarczanie energii
8%
elektrycznej, gazu i wody
Transport, magazynowanie
8%
i komunikacja
Usługi finansowe 6%
Usługi biznesowe 8%
Pozostałe usługi 10%
Sektor
pierwotny
14%
Usługi
40%
Przetwórstwo
przemysłowe
46%
6%
Żywność, napoje,
wyroby tytoniowe
4%
Produkcja koksu i paliw
10%
Chemikalia i wyroby
chemiczne
5%
Urządzenia elektryczne
i elektroniczne
6%
Pojazdy mechaniczne
i pozostałe transportowe
Ak
15% Pozostały przemysł
Źródło: Jak w tabeli 1.
Po
ls
ka
Struktura napływu BIZ do Polski w 2011 r. była odmienna od tej w skali globalnej: najwięcej kapitału – ponad 11 230 mln USD, tj. 59,5%, napłynęło do sfery
usług, a w szczególności do takich działów, jak: handel, działalność finansowa,
telekomunikacja, działalność head offices i doradztwo w zarządzaniu, a także obsługa nieruchomości (wg danych NBP, rys. 4).
Taki rozkład napływu BIZ do Polski ma bardzo trwałą tendencję – podobnie
było w 1996 r., kiedy usługi stanowiły również większość napływu BIZ (58,2%),
w tym również na pierwszych miejscach były: handel oraz pośrednictwo finansowe, a także telekomunikacja i obsługa nieruchomości. Podobnie w 2007 r.,
rekordowym pod względem napływu BIZ do Polski, najwięcej zainwestowano
w sferę usług – niemal 60% i wówczas również największe inwestycje pojawiły się w czterech wymienionych sekcjach, w nieco tylko zmienionej kolejności:
pośrednictwo finansowe, handel, usługi związane z prowadzeniem działalności
gospodarczej (w tym prawnicze, rachunkowo-księgowe i zarządzanie holdingami)
oraz obsługa nieruchomości. Struktura napływu BIZ do sfery usług w Polsce jest
bardzo podobna do tej w skali globalnej. Natomiast większe różnice strukturalne
w stosunku do tendencji światowej występowały w 2011 r. w strukturze napływu
Ekonomista 2014/5
Na
uk
Ry s u n e k 4
741
21 900
19 900
17 900
15 900
13 900
11 900
9 900
7 900
5 900
3 900
1 900
–100
1996
ad
em
ia
Struktura napływu BIZ do Polski w latach 1996–2011 według głównych sektorów
gospodarki (w mln USD)
2000
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Usługi
Budownictwo
Energia, gaz i woda
Górnictwo i wydobywanie
Rolnictwo, leśnictwo i rybactwo
Źródło: Jak na rysunku 1.
Po
ls
ka
Ak
BIZ w sferze przetwórstwa przemysłowego. Największe strumienie BIZ napłynęły do Polski do sekcji produkcji metali i wyrobów z metali (597,6 mln USD),
wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (569,5 mln USD), wyrobów farmaceutycznych (564,1 mln USD), a w dalszej kolejności do sekcji produkcji samochodów,
przyczep i naczep (373,7 mln USD) oraz pozostałego sprzętu transportowego
(341,0 mln USD), a także do produkcji artykułów spożywczych, napojów i wyrobów tytoniowych (343,9 mln USD), oraz do produkcji drewna, papieru i poligrafii
(310,5 mln USD – wszystkie dane wg http://www.nbp.pl/publikacje/zib/zib_2011_n.
pdf). Te działy przemysłu tylko w części pokrywały się z głównymi światowymi kierunkami przepływów BIZ w 2011 r., do których należały w pierwszej kolejności:
chemikalia i wyroby chemiczne, produkcja żywności, napojów i wyrobów tytoniowych oraz pojazdów i sprzętu transportowego (por. rys. 3).
Ponadto należy zwrócić uwagę na potężne inwestycje w Polsce w 2011 r. w sekcji wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i parę wodną, znacznie
większe niż w dziale przetwórstwo przemysłowe (15,0% wobec 9,6%), a także
w sekcji budownictwo (16,1% ogółu napływu inwestycji zagranicznych ogółem).
Te sekcje są zaliczane w metodyce UNCTAD do sfery usług, natomiast w Polsce
do sfery przemysłu – stąd też może wynikać opisywana wyżej dysproporcja w porównywanych danych statystycznych (rys. 2). Ale na niewielkie saldo napływu BIZ
Ekonomista 2014/5
Na
uk
742
Anna Tobolska
ad
em
ia
do polskiego przemysłu w 2011 r. (1 805,8 mln USD) miały także wpływ dezinwestycje w wielu działach – największe w produkcji komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych (–753,2 mln USD) i w pozostałych sektorach produkcji
przemysłowej (–956,5 mln USD – por. rys. 5). Dezinwestycje dotyczą nie tylko
przemysłu, ale również występują w innych działach gospodarki, np. w 2011 r. występowały jeszcze m.in. w sekcji „Informacja i komunikacja” (–984,4 mln USD),
w dziale „Transport lądowy i rurociąg” (–142,2 mln USD) czy w dziale „Reklama”
(–197,3 mln USD). Oznacza to, że w tych działach gospodarki wartość napływu
kapitału była ujemna, co zazwyczaj następuje jako skutek wycofania udziałów kapitałowych, ujemnego salda obrotów kredytowych inwestorów w danej branży lub
ujemnych reinwestowanych zysków, przewyższających środki na zakup udziałów
i akcji przedsiębiorstw bezpośredniego inwestowania.
Ry s u n e k 5
Napływ BIZ w wybranych działach przetwórstwa przemysłowego
w 2011 r. w Polsce (w mln USD)
Artykuły
Artykuły spożywcze,
spożywcze, napoje
napoje ii wyroby
wyroby tytoniowe
tytoniowe
Produkcja wyrobów
wyrobów tekstylnych
tekstylnych ii odzieży
odzieży
Produkcja
Drewno, papier,
papier, poligrafia
poligrafia ii reprodukcja
reprodukcja
Drewno,
Koks ii produkty
produkty rafinacji
rafinacji ropy
ropy naftowej
naftowej
Koks
Chemikalia ii wyroby
wyroby chemiczne
chemiczne
Chemikalia
Produkcja wyrobów
wyrobów farmaceutycznych
farmaceutycznych
Produkcja
Wyroby zz gumy
gumy ii tworzyw
tworzyw sztucznych
sztucznych
Wyroby
Ak
Meble oraz
oraz metalowe
metalowe wyroby
wyroby gotowe
gotowe
Meble
Komputery,
wyroby
elektroniczne
i optyczne
Wyroby z gumy
i tworzyw
sztucznych
Maszyny ii urządzenia,
urządzenia, gdzie
gdzie indziej
indziej niesklasyfikowane
niesklasyfikowane
Maszyny
Pojazdy samochodowe,
samochodowe, przyczepy
przyczepy ii naczepy
naczepy
Pojazdy
Pozostały sprzęt
sprzęt transportowy
transportowy
Pozostały
Produkcja
statków
powietrznych
i kosmicznych
dukcja
statków
powietrznych
i kosmicznych
o...
800,0
600,0
400,0
200,0
0,0
–200,0
–400,0
–600,0
–800,0
–1 000,0
–1 200,0
ka
Inne
sektory
z produkcją
RAZEM
innezwiązane
sektory związane
z produkcją
Źródło: Opracowanie na podstawie Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2011 roku, www.nbp.pl.
ls
3. Struktura działowa BIZ w przemyśle w Polsce
Po
Skumulowana wartość kapitału zagranicznego zainwestowanego w Polsce
w podmiotach z udziałem kapitału zagranicznego osiągnęła w 2011 r. poziom
164 559,4 mln zł, z czego najwięcej, aż 38,5% zainwestowano w podmiotach
z sekcji przetwórstwo przemysłowe (wg danych GUS, rys. 6). Na kolejnych miej-
Ekonomista 2014/5
Ekonomista 2014/5
ka
% podmiotów
% pracujących
% kapitału
ad
em
ia
Ak
Na
uk
Pozostała działalność usługowa
Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją
Opieka zdrowotna i pomoc społeczna
Edukacja
Administrowanie i działalność wspierająca
Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna
Obsługa rynku nieruchomości
Działalność finansowa i ubezpieczeniowa
Informacja i komunikacja
Zakwaterowanie i gastronomia
Transport i gospodarka magazynowa
Handel i naprawa pojazdów samochodowych
Budownictwo
Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami; rekultywacja
Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz,
parę wodną i gorącą wodę
Górnictwo i wydobywanie
Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo
Źródło: Opracowanie na podstawie Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2011 roku, GUS, 2012.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Ry s u n e k 6
Struktura podmiotów gospodarczych z kapitałem zagranicznym,
struktura pracujących w nich oraz struktura kapitału zagranicznego wg sekcji PKD w 2011 r. w Polsce
ls
Po
743
Anna Tobolska
Na
uk
744
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
scach pod względem wartości kapitału zainwestowanego przez przedsiębiorców
zagranicznych znalazły się podmioty prowadzące działalność w sekcji handlu
i napraw pojazdów samochodowych (21,1%), a w dalszej kolejności w sekcji informacji i komunikacji (8,9%), i relatywnie niewiele mniejszy odsetek w sekcji
obsługa rynku nieruchomości (7,1%, rys. 6). Porównując wartość zgromadzonego kapitału zagranicznego w 2011 r. w poszczególnych sekcjach z wartościami
corocznego napływu inwestycji do Polski, można zauważyć, że mimo iż do przemysłu kapitał nie napływał najszerszym strumieniem w poszczególnych latach
(np. według danych NBP w 2011 r. tylko 9,6% ogółu zainwestowanych kapitałów
w Polsce, http://www.nbp.pl/publikacje/zib/zib_2011_n.pdf), to jednak w tej sekcji
gospodarki została zgromadzona największa wartość inwestycji zagranicznych
– 63 401,3 mln zł. Z kolei w tych działach gospodarki, gdzie kapitał napływał corocznie w znaczących ilościach, zgromadzone do 2011 r. skumulowane inwestycje
zajmowały dopiero kolejne, dość odległe miejsca w takim rankingu – np. największe inwestycje w 2011 r. napłynęły do sekcji działalności finansowej i ubezpieczeniowej – 14 249,1 mln zł (wobec np. 5 351,2 mln zł do całej sekcji przetwórstwa
przemysłowego), ale pod względem skumulowanych wartości kapitału zagranicznego inwestycje w tej sekcji są dopiero na siódmym miejscu. Powyższe zależności
wskazują więc, że najtrwalsze inwestycje w Polsce mają miejsce właśnie w przemyśle, w sekcji przetwórstwo przemysłowe, a w pozostałych działach stosunkowo
częściej dochodzi do dezinwestycji.
Przetwórstwo przemysłowe to również sfera gospodarki polskiej, w której zatrudnionych jest najwięcej pracujących w podmiotach z kapitałem zagranicznym –
w 2011 r. 742 186 osób, tj. 47,4% ogółu pracujących w tych przedsiębiorstwach. Na
drugim miejscu jest sekcja handlu i napraw pojazdów samochodowych – 23,5%
ogółu pracujących w podmiotach z kapitałem zagranicznym. Pod względem liczebności podmiotów z kapitałem zagranicznym przemysł zajmuje drugą pozycję
po handlu i naprawach: z 24 910 podmiotów z kapitałem zagranicznym funkcjonujących w 2011 r. w Polsce 5 005 należało do sekcji przetwórstwo przemysłowe
(20,1%), a 6 985 (28%) do sekcji handel i naprawy pojazdów samochodowych
(rys. 6).
Zróżnicowanie działowe struktury inwestycji zagranicznych w samym przemyśle, tj. w układzie 23 działów w sekcji przetwórstwo przemysłowe, jest dość
znaczne, a ponadto stopień dywersyfikacji tej struktury przedstawia się nieco inaczej w zależności od przyjętego kryterium, tj. według wartości zaangażowanego
kapitału, według liczby zatrudnionych pracowników czy też według liczby podmiotów gospodarczych (tab. 3). Spośród wszystkich działów w sekcji przetwórstwo
przemysłowe największy kapitał zagraniczny został zaangażowany w podmiotach
zajmujących się produkcją pojazdów samochodowych, przyczep i naczep (14,5%),
artykułów spożywczych (11,4%), wyrobów z pozostałych mineralnych surowców
niemetalicznych (9,7%) oraz wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (9,3%). Razem w 10 działach na 23 w tej sekcji zainwestowano 78,4% kapitału zagranicznego. Nieco bardziej jest zróżnicowana struktura liczebności podmiotów z udziałem
kapitału zagranicznego – 75% takich podmiotów mieści się w obrębie 11 działów,
Ekonomista 2014/5
Na
uk
Ta b e l a 3
745
Struktura podmiotów gospodarczych z kapitałem zagranicznym, struktura pracujących w nich oraz struktura kapitału zagranicznego wg działów PKD w sekcji
przetwórstwo przemysłowe w 2011 r. w Polsce
Działy PKD w sekcji
przetwórstwo przemysłowe
Podmioty
z kapitałem
zagranicznym
Zainwestowany
kapitał
zagraniczny
Liczba
%
pracujących
742 186
100,0
79 982
10,7
15 985
2,2
5 127
0,7
15 958
2,2
10 004
1,3
Wartość
%
(mln zł)
63 401,3 100,0
7 255,4 11,4
2 555,4
4,0
5 34,2
0,8
368,6
0,6
138,7
0,2
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Liczba
%
podmiotów
Ogółem
5 005
100,0
440
9,3
Produkcja artykułów spożywczych
Produkcja napojów
60
1,3
Produkcja wyrobów tytoniowych
10
0,2
Produkcja wyrobów tekstylnych
145
3,1
Produkcja odzieży
147
3,1
Produkcja skór i wyrobów skó31
0,7
rzanych
Produkcja wyrobów z drewna,
221
4,7
korka, słomy i wikliny
Produkcja papieru i wyrobów
138
2,9
z papieru
Poligrafia i reprodukcja zapisa107
2,2
nych nośników informacji
Produkcja koksu i produktów
281
0,3
rafinacji ropy naftowej
Produkcja chemikaliów i wyro224
4,7
bów chemicznych
Produkcja wyrobów farmaceu51
1,1
tycznych
Produkcja wyrobów z gumy i two523
11,0
rzyw sztucznych
Produkcja wyrobów z pozo242
5,1
stałych mineralnych surowców
niemetalicznych
Produkcja metali
112
2,7
841
17,6
Produkcja wyrobów z metali
Produkcja komputerów, wyrobów
179
3,7
elektronicznych i optycznych
218
4,6
Produkcja urządzeń elektrycznych
397
8,4
Produkcja maszyn i urządzeń
Produkcja pojazdów samochodo260
5,4
wych, przyczep i naczep
Produkcja pozostałego sprzętu
81
1,6
transportowego
159
3,4
Produkcja mebli
Pozostała produkcja wyrobów
138
2,9
Pracujący w podmiotach z kapitałem zagranicznym
3 775
0,5
45,3
0,1
16 795
2,3
2 381,2
3,8
21 449
2,9
2 645,5
4,2
10 910
1,5
839,7
1,3
9 518
1,3
277,2
0,4
22 445
3,0
3 607,4
5,6
9 448
1,3
872,4
1,4
67 338
9,1
5 906,0
9,3
38 492
5,2
6 119,5
9,7
24 957
64 837
3,4
8,7
3 947,6
3 656,6
6,2
5,8
35 607
4,8
4 018,0
6,3
55 173
37 425
7,4
5,0
3 212,4
2 839,6
5,1
4,5
120 423
16,2
9 168,0
14,5
21 230
2,9
2 084,4
3,3
43 354
11 928
5,8
1,6
497,3
430,9
0,8
0,7
Źródło: Opracowano na podstawie Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2011
roku, GUS, 2012.
Ekonomista 2014/5
Anna Tobolska
Na
uk
746
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
a najwięcej z nich funkcjonuje w dziale produkcji wyrobów z metali oraz wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, a w dalszej kolejności w produkcji artykułów
spożywczych oraz maszyn i urządzeń. Jeszcze inaczej przedstawia się struktura
pracujących w podmiotach z udziałem kapitału zagranicznego, choć na pierwszych dwóch miejscach, podobnie jak w przypadku struktury zainwestowanego
znajdują się te same dwa działy, tj. dział produkcji pojazdów samochodowych,
przyczep i naczep oraz dział produkcji artykułów spożywczych, w których pracuje
najwięcej osób. W pierwszych 10 działach tej sekcji zatrudnionych jest 3/4 ogółu
pracowników.
Na podstawie przedstawionej analizy danych statystycznych można wskazać
kilka działów przemysłu w Polsce, w których inwestorzy zagraniczni są szczególnie
aktywni, nie tylko poprzez wielkość zaangażowanego kapitału, ale i jednocześnie
poprzez tworzenie miejsc pracy – są to działy: produkcji artykułów spożywczych
i tytoniowych, produkcji samochodów, produkcji wyrobów z gumy i tworzyw
sztucznych, a także produkcji wyrobów z metali, który to dział charakteryzuje się
największą liczbą podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego. Taki rozkład
działowy inwestycji zagranicznych wskazuje, że polski przemysł przyciąga inwestycje nie tylko do tradycyjnych działalności przetwórczych, ale także takich, które
wymagają dużych nakładów wiedzy i kapitału.
Ocenę stopnia zróżnicowania działowego najobiektywniej można przeprowadzić wykorzystując metody kwantytatywne. W naszej analizie wykorzystano w tym
celu klasyczne mierniki w postaci wyrównanego indeksu zróżnicowania struktury
A. Rodgersa „Im” (Isard 1965, s. 142; Tobolska 2004, s. 42) oraz wskaźnika dywersyfikacji Creamera „Wz”, zmodyfikowanego przez H. Rogackiego (por. Rogacki 1988, s. 51; Świdurska 2007; Tobolska 2004, s. 42–43). Wskaźniki te zastosowano w ocenie zróżnicowania struktury inwestycji zagranicznych w przemyśle
ze względu na trzy kryteria: a) liczebności podmiotów gospodarczych z udziałem
kapitału zagranicznego, b) liczby pracujących w podmiotach z udziałem kapitału
zagranicznego oraz c) wielkości zainwestowanego kapitału zagranicznego. Wyniki
przedstawiono w tabeli 4.
Otrzymane wyniki wyrównanego wskaźnika zróżnicowania działowego
A. Rodgersa wskazują na średni stopień zróżnicowania działowego struktury
przemysłu według każdego z trzech kryteriów – wyliczone wartości Im kształtują
się na poziomie 0,5, a więc niemal dokładnie w połowie przedziału zmienności tego wskaźnika, tj. (0,1). Przy tym wartość Im dla struktury działowej według kryterium liczby podmiotów z kapitałem zagranicznym jest taka sama jak
dla struktury według kryterium liczby pracujących w nich osób (0,46), a nieco
wyższa wartość Im dla struktury zainwestowanego kapitału (0,5) wskazuje na
jego nieznacznie silniejszą koncentrację, a więc mniejsze rozproszenie między
poszczególnymi działami. Potwierdzeniem tych wyników są wyliczone wartości
wskaźników dywersyfikacji struktury Creamera „Wz” – najmniejsza dywersyfikacja charakteryzuje strukturę działową według kryterium zainwestowanego kapitału zagranicznego (Wz = 9,24), a największe rozproszenie występuje w struktu-
Ekonomista 2014/5
Na
uk
747
Ta b e l a 4
Zróżnicowanie inwestycji zagranicznych w działach przetwórstwa przemysłowego
wg liczby podmiotów, pracujących i kapitału w 2011 r.
Wyszczególnienie
Wskaźnik dywersyfikacji struktury
Creamera Wz (zmodyfikowany przez
H. Rogackiego)
Struktura
pracujących
Struktura
kapitału
zagranicznego
0,46
0,46
0,5
ad
em
ia
Wyrównany wskaźnik zróżnicowania
działowego A. Rodgersa Im
Struktura
podmiotów
10,14
9,62
9,24
Po
ls
ka
Ak
rze działowej według liczebności podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego
(Wz = 10,14).
Wyliczone wskaźniki dywersyfikacji Creamera dla wszystkich trzech wyróżnionych kategorii struktur inwestycji zagranicznych w przetwórstwie przemysłowym są stosunkowo duże, co wskazuje na dość silnie rozwiniętą strukturę,
charakteryzującą duże i dojrzałe regiony czy też ośrodki przemysłowe. Badania
w tym zakresie (choć w odniesieniu do aglomeracji miejskich) prowadzili m.in.
Gruchman 1967; Rogacki 1988; Tobolska 2004. Wyniki otrzymane przez tych
autorów potwierdzają tezę o pozytywnym związku między stopniem zróżnicowania struktury przemysłu a dynamiką rozwoju społeczno-gospodarczego. W analizowanym przypadku dość duże zróżnicowanie strukturalne inwestycji zagranicznych w przemyśle polskim powinno wpływać na zwiększenie atrakcyjności
inwestycyjnej naszego kraju i tym samym sprzyjać lokalizacji nowych obiektów
przemysłowych. W rezultacie taka zdywersyfikowana struktura inwestycji zagranicznych w przemyśle może stanowić czynnik dynamizujący rozwój społeczno-
‑gospodarczy kraju.
Analizując strukturę inwestycji zagranicznych w przemyśle, warto również
zwrócić uwagę na silną dominację dużych przedsiębiorstw inwestujących w Polsce. W 2011 r. według statystyk GUS na 3395 podmiotów gospodarczych, które
zainwestowały w naszym kraju ponad 1 mln USD, najwięcej, bo 1255 (37%), należało do sekcji przetwórstwo przemysłowe, a zainwestowany w nich kapitał zagraniczny wynosił 61 762,7 mln zł, co z kolei stanowiło 97,4% całego kapitału zagranicznego zainwestowanego w tej sekcji. Wśród licznej grupy przedsiębiorców
zagranicznych największe znaczenie ze względu na wielkość inwestycji ma zatem
stosunkowo nieliczna grupa inwestorów. Listy największych inwestorów publikuje corocznie Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych (PAIiIZ)
Ekonomista 2014/5
Anna Tobolska
Na
uk
748
i w 2012 r. znalazło się na niej 1470 firm z 54 krajów, z czego 896 (tj. 61,6%)
należało do sekcji przetwórstwo przemysłowe i pochodziło z 40 różnych krajów
(www.paiz.gov.pl).
4. Zróżnicowanie kierunków napływu kapitału zagranicznego
do przemysłu w Polsce
ad
em
ia
Inwestorzy zagraniczni działający w Polsce pochodzą ze 121 krajów, przy czym
większość z nich nie ulokowała zbyt znaczącego kapitału – tylko z 16 państw
pochodzili inwestorzy, którzy wnieśli kapitał większy niż 1% ogółu kapitału
zagranicznego w Polsce, a z kolejnych 32 krajów pochodził kapitał nie większy
niż 0,01% (GUS, Działalność… 2012). Z kolei w przetwórstwie przemysłowym
(rys. 7) ponad połowa kapitału zagranicznego pochodzi z czterech krajów: Holandii (20,5%), Niemiec (15,6%), Francji (8,7%) i Luksemburga (8,3%). Dane
te wskazują na dość silną koncentrację kierunków pochodzenia kapitału zagranicznego, ograniczonego w zasadzie do wysoko rozwiniętych państw UE oraz
USA. Taki rozkład kierunków napływu inwestycji może stanowić potwierdzenie
koncepcji oligopolistycznej reakcji Knickerbockera, która wyjaśnia motywy podejmowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych przez korporacje transnarodowe poprzez efekt naśladownictwa, tj. dostosowanie własnej strategii do posunięć
Ry s u n e k 7
Ak
Struktura kapitału zagranicznego wg kraju pochodzenia
w przetwórstwie przemysłowym w Polsce – stan w 2011 r.
Pozostałe kraje 12,9%
Holandia
20,5%
Austria 1,7%
Szwecja 2,5%
Dania 2,6%
ka
Hiszpania 3,0%
Szwajcaria 3,4%
Cypr 3,5%
Po
ls
Stany Zjednoczone
3,6%
Wielka Brytania
3,6%
Belgia
4,4%
Niemcy
15,6%
Francja 8,7%
Włochy Luksemburg
5,7%
8,3%
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
749
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
konkurentów (por. np. Gorynia 2007; Tobolska 2010c). Według tej koncepcji zachowania przedsiębiorstw są przejawem obrony swojej pozycji i niedopuszczania
do nadmiernych zysków któregoś z rywali na nowym rynku. W rezultacie dochodzi
więc do powstawania skupisk i koncentracji działalności w wybranych regionach,
co w analizowanym przypadku można odnieść do dość znacznej koncentracji na
rynku polskim inwestorów z kilku państw wysoko rozwiniętych.
Wśród największych inwestorów zagranicznych z listy PAIiIZ (www.paiz.gov.
pl) najliczniejszą grupę w sekcji przetwórstwo przemysłowe stanowią przedsiębiorstwa międzynarodowe z Niemiec (219), a w dalszej kolejności z USA (88),
Niderlandów (72), Włoch (62) i Francji (61). W tym rankingu warto zwrócić
uwagę na pozycję inwestorów z USA, którzy ze względu na wartość zainwestowanego kapitału są dopiero na 8. miejscu, co wskazuje na relatywnie nieco
„drobniejsze” inwestycje firm amerykańskich w porównaniu z holenderskimi czy
niemieckimi. Najwięcej amerykańskich inwestorów z listy PAIiIZ reprezentuje
działy: produkcji sprzętu transportowego (m.in. General Motors Corporation
– główny inwestor w fabryce Opla w Gliwicach) oraz produkcji maszyn i aparatury elektrycznej (m.in. General Electric Corporation, z oddziałami w Warszawie, Kłodzku i Rzeszowie), a także produkcji żywności (m.in. Kraft Foods – od
kwietnia 2013 r. Mondelēz International – producent głównie słodyczy, w Polsce
posiada siedem fabryk: w Płońsku, Jankowicach k/Poznania, Skarbimierzu, Bielanach Wrocławskich, Cieszynie i Jarosławiu). Natomiast inwestorzy z Luksemburga, którzy ze względu na wielkość zainwestowanego kapitału są na 4. miejscu,
to jednak pod względem liczebności nie stanowią znaczącej grupy (15 wobec
np. 219 z Niemiec czy 88 z USA). Wśród nich największym inwestorem jest
ArcelorMittal, zarejestrowany właśnie w Luksemburgu, a także The Goodyear
Tire & Rubber Company – znany producent opon, główny inwestor w dawnym
Stomilu w Dębicy.
Na rysunkach 8 i 9 przedstawiono rozmieszczenie spółek największych inwestorów zagranicznych w przemyśle w Polsce: holenderskich i niemieckich.
Uwzględniono nie tylko miejsce rejestracji siedziby spółki z listy PAIiIZ, ale
i jej oddziałów, zlokalizowanych w różnych regionach Polski. Głównym źródłem informacji dla identyfikacji tych miejscowości były strony internetowe poszczególnych spółek. Należy zauważyć, że w lokalizacji inwestycji zagranicznych
ważne miejsce zajmuje województwo mazowieckie, co wynika głównie z rejestracji w Warszawie siedzib, central lub głównych biur spółek, które jednak
swoją działalność produkcyjną prowadzą w zakładach w innych miejscach niż
stolica.
Spółki holenderskie mają największy udział w kapitale zagranicznym zainwestowanym w przemyśle w Polsce, ale ich liczebność jest niemal 3-krotnie
mniejsza od liczebności spółek niemieckich (72 wobec 219 według listy PAIiIZ).
Najwięcej firm holenderskich jest zlokalizowanych w województwach mazowieckim (33), wielkopolskim (13) i dolnośląskim (10). Inwestorzy z Holandii
zaangażowali swój kapitał głównie w produkcji spożywczej oraz w celulozowopapierniczej, a do najbardziej znaczących inwestorów należą m.in.: Unilever
Ekonomista 2014/5
Na
uk
750
Anna Tobolska
Ry s u n e k 8
Rozmieszczenie największych inwestorów holenderskich
w przemyśle w Polsce w 2011 r.
Damnica
Gdynia
Lębork Gdańsk
Brzeźno
Złocieniec
Złotów
Szczecin
Świecie
Białośliwie
Piła
Szczytno
Grudziądz
ad
em
ia
Kliniska Wielkie
Białystok
Bydgoszcz
Toruń
Ośno Lubuskie
Dąbrówka Wlkp.
Tarnowo
Podgórne
Rokietnica
Komorniki
Poznań
Włocławek
Gniezno
Kostrzyn Wlkp.
Solec
Konin
Łowicz
Błonie
Grodzisk
Maz.
Węgrów
Warszawa
Siedlce
Halinów
Pilawa
Łódź
Radom
Iłowa
Kunice
Legnica
Złotoryja
Wrocław
Wierzbica
Kamienna Góra
Ząbkowice Śl.
Nałęczów
Ożarów
Zagwiździe
Częstochowa
Kielce
Opole
Oleśnica
Gliwice
Górażdże
Bytom
KędzierzynSosnowiec
-Koźle
Katowice
Chrzanów
Tychy
Kraków
Czechowice-Dziedzice
Skawina
Ak
Bystrzyca Kłodzka
Lipsko
Oleśnica
Świdnica
Żywiec
ls
ka
Produkcja skóry i wyrobów ze skóry
Produkcja tkanin i wyrobów włókienniczych
Produkcja metali i wyrobów z metali
Produkcja pozostałych wyrobów niemetalicznych
Produkcja żywności, napojów i wyrobów chemicznych
Produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych
Produkcja celulozy, papieru i poligrafia
Produkcja maszyn i aparatury elektrycznej
Produkcja sprzętu transportowego
Produkcja mebli i wyrobów konsumpcyjnych
Produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych
Produkcja drewna i wyrobów z drewna
Po
Dobre
Zielonka
Mszczonów Kajetany
Skierniewice
Gostyń
Żagań
Płock
Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.paiz.gov.pl
Ekonomista 2014/5
Ożarów
Mielec
Kolbuszowa
Rzeszów
Lublin
Mełgiew
Brzeźno
Na
uk
Ry s u n e k 9
751
Rozmieszczenie największych inwestorów niemieckich
w przemyśle w Polsce w 2011 r.
Kartoszyno
Gdańsk
Bartoszyce
Koszalin
Malbork
Białogard
Olsztyn
Mrągowo
Ełk
Augustów
Chojnice
Grajewo
Szczytno
Połczyn-Zdrój
Goleniów
Bukowiec
Grudziądz
Łozienica
Czaplinek
Działdowo
Białystok
Rurka
Bydgoszcz
Stargard Szczeciński
Wąbrzeźno
Wałcz
Łochowice
Żołędowo
Dolice
Ciechanów
Ostrołęka
Szczecin
Lubicz Górny
Podanin
Żnin
Toruń
Ostrów
Wągrowiec
Gorzów
Sady
Siemiatycze
Mazowiecka
Janikowo Włocławek Płock
Baranowo
Wlkp. Kazimierz
Poznań
Strzelno
Żelków
Kostrzyn nad Odrą
Błonie
Janikowo
Kolonia
Międzyrzecz Przeźmierowo
Nekla
Grodzisk
Maz.
Rzepin
Siedlce
Tarnowo Dopiewo
Środa Wlkp. Turek
KonstancinSłubice
Komorniki
Świebodzin Podg.
Ozorków
-Jeziorna
Skierniewice Żyrardów Wolica
Nowy Tomyśl Powodowo
Śrem Zbrudzewo
Włoszczakowice
Pleszew
Nowa Sól
Gubin
Rydzyna
Krotoszyn
Łódź
Lubsko
Zduny
Pabianice
Ostrzeszów Bełchatów
Kożuchów Polkowice
Radom
Piotrków
Lipinki Łużyckie
Procho- Brzeg Milicz
Wieruszów
Trybunalski
Ruszów
wice Dolny
Działoszyn
BolesławiecLegnica
Krępice
Wrocław Kluczbork
Wykroty
Radomsko
Końskie
Oława
Nowogrodziec
Domasław
Złotoryja
Zwierzyniec
Dylaki
Miękinia
Opole
Gorzyce
Świebodzice Wierzbice
Częstochowa
Jelenia Góra
Nowiny
Ozimek
T.G.
Mysłakowice
Stalowa
Strzelin Skarbimierz
B. D.G. Sławków
Wola
Świdnica
Olszowa
Osiedle
Krzeszów
Mielec Kolbuszowa
Dzierżoniów
Ch.
Leżajsk
Wałbrzych
Słomniki
S.
Głuchołazy Walce
Nowa
Ruda
Rakszawa
Jedlina-Zdrój
Chrzanów
Zdzieszowice
K. M.
Przeworsk
Niepołomice Kolbuszowa
Kędzierzyn-Koźle
T.
Jasionka
Kańczuga
J.
Bielsko-Biała
Skawina Kraków
Sanok
Skoczów
Gorlice
Ak
ad
em
ia
Stępnica
Po
ls
ka
Produkcja skóry i wyrobów ze skóry
Produkcja tkanin i wyrobów włókienniczych
Produkcja metali i wyrobów z metali
Produkcja pozostałych wyrobów niemetalicznych
Produkcja żywności, napojów i wyrobów chemicznych
Produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych
Produkcja celulozy, papieru i poligrafia
Produkcja maszyn i aparatury elektrycznej
Produkcja sprzętu transportowego
Produkcja mebli i wyrobów konsumpcyjnych
Produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych
Produkcja drewna i wyrobów z drewna
Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.paiz.gov.pl
Ekonomista 2014/5
B. – Będzin
Ch. – Chorzów
D.G. – Dąbrowa Górnicza
G. – Gliwice
J. – Jaworzno
K. – Katowice
M. – Mysłowice
S. – Sosnowiec
T.G. – Tarnowskie Góry
T. – Tychy
Anna Tobolska
Na
uk
752
Ak
ad
em
ia
(międzynarodowy producent żywności, a także artykułów chemicznych, zarejestrowany w Holandii, z siedzibą główną w Polsce w Warszawie. oraz fabrykami
w Poznaniu, w Katowicach i w Baninie koło Gdańska), Heineken International
B.V. (międzynarodowy producent i dystrybutor piwa; w Polsce posiada spółki
zależne tworzące Grupę Żywiec z browarami w Żywcu, Cieszynie, Elblągu, Warce, Leżajsku), Mondi International Holdings B.V. (holenderski koncern specjalizujący się w produkcji papieru i opakowań z tektury; w Polsce zainwestował
w fabryki m.in. w Świeciu, w Mielcu, Wierzbicy, Dorohusku).
Najliczniejszą grupę spółek z kapitałem zagranicznym w przemyśle w Polsce
stanowią spółki niemieckie. Najwięcej z nich zlokalizowanych jest w województwach: dolnośląskim (43), mazowieckim (40) i wielkopolskim (36), w takich działach jak:
11 produkcja metali i wyrobów z metali – w tym dziale działają m.im. Viessmann
Werke GmbH & Co KG (producent kotłów metalowych, grzejników i bojlerów, swoje oddziały ma w Legnicy i Wrocławiu), ThyssenKrupp AG (ma
oddziały m.in. w Katowicach, Będzinie, Dąbrowie Górniczej, Poznaniu), Stihl
International GmbH (z oddziałem w Sadach), KTR Kupplungstechnik GmbH
(oddział w Ozimku), Krause-Werk GmbH CO&KG, produkujący rury w Świdnicy;
11 produkcja artykułów spożywczych – do tego działu należą m.in. Bahlsen
(producent ciastek w zakładach produkcyjnych w Skawinie i Myślenicach),
Hochland (producent serów w Kaźmierzu koło Poznania, w Baranowie koło
Ostrołęki i w Węgrowie koło Siedlec, Südzucker AG (ma 5 cukrowni: w Świdnicy, Strzelinie, Ropczycach, Polskiej Cerekwi i Strzyżowie);
11 produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych – w tym dziale zarejestrowane są spółki takich niemieckich producentów jak np.: Polychem Isolierhandel GmbH (w Poznaniu), Müller Technik GmbH (w Koszalinie), Nordfolien
GmbH (w Zdzieszowicach), G. Bruss GmbH & Co. KG (w Mrągowie), DEPA
GmbH (w Gubinie), Union Knopf GmbH (w Błoniu).
ka
5. Zróżnicowanie regionalne lokalizacji przemysłowych
inwestycji zagranicznych w Polsce
Po
ls
Lokalizacja inwestycji zagranicznych w Polsce jest dość silnie zróżnicowana regionalnie. Według statystyk GUS (Działalność… 2012) największy kapitał zagraniczny został zainwestowany w województwie mazowieckim, prawie połowa (48,5%)
ogółu w kraju, a najmniej w podlaskim, zaledwie 0,3% ogółu (rys. 10). Jak już
podkreślano, dominacja województwa mazowieckiego wynika z rejestracji siedzib bardzo wielu spółek w Warszawie, a w statystykach kapitał podstawowy jest
przypisywany do adresu siedziby spółki. Nieco mniejsza dominacja województwa
mazowieckiego występuje ze względu na liczbę podmiotów inwestorów zagranicznych – zarejestrowanych jest tam 37,9% ogółu podmiotów, a w przypadku tylko
Ekonomista 2014/5
Na
uk
Ry s u n e k 1 0
753
Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego
według województw w Polsce w 2011 r. ogółem
oraz w sekcji przetwórstwo przemysłowe (w %)
40%
35%
30%
ad
em
ia
25%
20%
15%
10%
5%
0%
e
ki
as
dl
po skie kie skie
l
r
s
be zy zu
lu okr ma
t
ię ko
św ińs
rm
wa kie
s
ol
op kie
s
bu ie
lu sk
or ckie
m
a
po arp
e
ki
e
dk ski rs
po ol mo
op -po
ał
m sko
ie
w
sk
ja
or
ku ie om
k p
dz io
łó dn ie
o k
ch ls
za opo
ie
k
el sk
wi ślą
o
ln
do e
i
ie
sk ck
ślą wie
o
az
m
Przemysłowe
Ogółem
Ak
Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS, Działalność… 2012 i www.paiz.gov.pl
Po
ls
ka
podzbioru spółek przemysłowych to jeszcze mniej – tylko 22,8%, tj. 281 z listy
PAIiIZ (rys. 10). Kolejne miejsca w tym rankingu zajmują województwa dolnośląskie, śląskie i wielkopolskie, w których zarejestrowanych jest 55,9% największych
podmiotów przemysłowych; także w tym rankingu na ostatnim, 10. miejscu znajduje się województwo podlaskie – 0,6%.
Relatywne ujęcie przedstawionych danych statystycznych w postaci ilorazów
lokalizacji (obliczanych jako stosunek udziałów procentowych danego regionu
w analizowanej wielkości i w wielkości przyjmowanej za podstawową) również
wskazuje na dość silną koncentrację regionalną podmiotów z kapitałem zagranicznym z sekcji przetwórstwo przemysłowe w stosunku do udziału tych województw w liczbie mieszkańców kraju (rys. 11). Regionami, które charakteryzują
się dość znaczną nadproporcjonalnością opisywanej zmiennej, są województwa
mazowieckie i dolnośląskie (IIr > 1,5); dość duża koncentracja występuje także w regionach zachodniej Polski: zachodniopomorskie (IIr = 1,3), lubuskie
(IIr = 1,4), wielkopolskie (IIr = 1,1) oraz w województwie opolskim (IIr = 1,4).
Z kolei dwa województwa: kujawsko‑pomorskie i śląskie odznaczają się proporcjonalnością rozmieszczenia spółek z kapitałem zagranicznym w stosunku do
liczby swoich mieszkańców (IIr = 1,0), a w pozostałych województwach występu-
Ekonomista 2014/5
Anna Tobolska
Ry s u n e k 1 1
Na
uk
754
IIr
0,5 1,0 1,5
ka
0
Ak
ad
em
ia
Ilorazy lokalizacji Ir podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego
w sekcji przetwórstwo przemysłowe
obliczone względem liczby mieszkańców województw w 2011 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS, Działalność…, 2012 i www.paiz.gov.pl
ls
ją relatywne „niedobory” przemysłowych podmiotów inwestorów zagranicznych
w relacji do ich udziału w liczbie ludności kraju.
Podsumowanie
Po
Przedstawiona szczegółowa charakterystyka struktury inwestycji zagranicznych
w przemyśle w Polsce wskazuje na dość silną ich koncentrację działową i przestrzenną – większość inwestycji skoncentrowana jest w 4–5 działach przemysłu i 4
Ekonomista 2014/5
Na
uk
755
ad
em
ia
województwach, a główni inwestorzy pochodzą z 4–5 krajów. Z kolei pewnym syntetycznym odzwierciedleniem stopnia zaangażowania inwestorów zagranicznych
w tej sferze gospodarki, abstrahującym od dywersyfikacji strukturalnej, może być
„profil internacjonalizacji”, w postaci diagramu przedstawiającego udział kapitału
zagranicznego w kilku wielkościach ekonomicznych, wyrażonych takimi wskaźnikami jak (por. Tobolska 2007):
–– udział spółek z kapitałem zagranicznym w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w sekcji przetwórstwo przemysłowe;
–– udział pracujących w spółkach z kapitałem zagranicznym w ogólnej liczbie pracujących w przetwórstwie przemysłowym;
–– udział przychodów z całokształtu działalności w spółkach z kapitałem zagranicznym w wielkości przychodów wszystkich podmiotów zarejestrowanych
w sekcji przetwórstwo przemysłowe;
–– udział spółek z kapitałem zagranicznym w nakładach inwestycyjnych w sekcji
przetwórstwo przemysłowe;
–– udział spółek z kapitałem zagranicznym w eksporcie wszystkich podmiotów
gospodarczych z sekcji przetwórstwo przemysłowe;
–– udział spółek z kapitałem zagranicznym w imporcie wszystkich podmiotów
gospodarczych z sekcji przetwórstwo przemysłowe.
Profil internacjonalizacji jako syntetyczne zestawienie informacji o udziale
inwestorów zagranicznych w wybranych wielkościach ekonomicznych charakteryzujących sekcję przetwórstwa przemysłowego jest graficznym sposobem przedstawienia najistotniejszych aspektów procesu umiędzynarodowienia tej sfery gospodarki w Polsce. Z profilu (rys. 12) można odczytać, że w polskim przemyśle
Ak
Ry s u n e k 1 2
Profil internacjonalizacji przemysłu polskiego w 2011 r.
Liczba
podmiotów
0%
10%
Liczba
pracujących
Wielkość
przychodów
Nakłady
inwestycyjne
Eksport
Import
ka
20%
30%
40%
50%
60%
ls
70%
80%
90%
Po
100%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS: Dzialaność… 2012 oraz Rocznik Statystyczny Przemysłu GUS 2012.
Ekonomista 2014/5
Anna Tobolska
Na
uk
756
ad
em
ia
funkcjonuje stosunkowo niewielka liczba spółek z kapitałem zagranicznym – jest
ich zaledwie 2,7% w całej zbiorowości podmiotów gospodarczych prowadzących
działalność w sekcji przetwórstwo przemysłowe, ale zatrudniają one ponad 30%
ogółu pracujących w tym sektorze. W kategorii wielkości przychodów spółki
z udziałem kapitału zagranicznego zajmują ważną pozycję wśród pozostałych
podmiotów przemysłowych, gdyż wypracowały więcej niż połowę (50,7%) ogólnej wielkości przychodów w 2011 r. Ponadto finansują one większość inwestycji
w przemyśle (63,9%) i wykazują zdecydowanie największą aktywność w handlu zagranicznym wśród wszystkich podmiotów gospodarczych zajmujących się
przetwórstwem przemysłowym w naszym kraju – ich udział w eksporcie wynosi
72,1%, a udział w imporcie – 64,3%. Można więc sformułować wniosek, że pozycja tej niewielkiej grupy podmiotów w przemyśle polskim jest znacząca ze
względu na ich aktywność i wkład w rozwój gospodarki, co wyraża się przede
wszystkim wielkościami nakładów inwestycyjnych i zaangażowaniem w handlu
zagranicznym.
W podsumowaniu warto także zwrócić uwagę na znaczenie stopnia internacjonalizacji gospodarki, w tym przemysłu, w aspekcie dynamiki napływu inwestycji zagranicznych do naszego kraju. Odwołując się do ustaleń M. Goryni (2012,
s. 423), dość dużą aktywność inwestorów zagranicznych i wielkość napływu kapitału zagranicznego można uznać za przejaw względnie wysokiej konkurencyjności naszej gospodarki w skali makroekonomicznej, choć jak wykazuje cytowany
autor, w porównaniu z osiągniętymi wskaźnikami w innych krajach (takich jak
Hiszpania, Portugalia, Czechy, Słowacja czy Węgry), gospodarka polska cechuje
się jeszcze znacznymi rezerwami internacjonalizacji.
Ak
Tekst wpłynął: 12 lipca 2013 r.
Bibliografia
Po
ls
ka
Buszko A., Vashchenko M., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne na Ukrainie: rola czynników instytucjonalnych, „Ekonomista” 2012, nr 4.
Cieślik A., Geografia inwestycji zagranicznych. Przyczyny i skutki lokalizacji spółek z udziałem kapitału zagranicznego w Polsce, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005.
Czupiał J., Przedsiębiorstwo międzynarodowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011
Domański B., Kapitał zagraniczny w przemyśle Polski, Instytut Geografii i Gospodarki
Przestrzennej, UJ, Kraków 2001
Domański B., Korporacje ponadnarodowe a miejsce (region), Biuletyn PAN KPZK z. 219,
Warszawa 2005.
Domański B., Gwosdz K., Efekty mnożnikowe w rozwoju lokalnym i regionalnym, w: Region
społeczno‑ekonomiczny i rozwój regionalny, red. J. Parysek, T. Stryjakiewicz, Bogucki
Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2008.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
757
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w Polsce w 2011 roku (oraz
2005–2010), Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa 2012 (oraz
2006–2011).
Dziemianowicz W., Kapitał zagraniczny a rozwój lokalny i regionalny w Polsce, „Studia
Regionalne i Lokalne” 20(53), Warszawa 1997.
Fierla I., Procesy transformacji gospodarki a dynamika regionów, w: Procesy transformacji
społeczno‑ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Wydawnictwo Naukowe AP w Krakowie, Kraków 2007.
Flejterski S., Wahl P.T., Ekonomia globalna. Synteza, Difin, Warszawa 2003.
Zachowanie przedsiębiorstwa w procesie internacjonalizacji. Podejście sieciowe, red. K. Fonfara, PWE, Warszawa 2009.
Gorynia M., Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007.
Gorynia M., Ewolucja pozycji gospodarki polskiej w gospodarce światowej, „Ekonomista”
2012, nr 4.
Górniewicz G., Siemiątkowski P., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne na świecie, „Ekonomista” 2007, nr 3.
Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Gruchman B., Rozwój przemysłu Wielkopolski w latach 1919–1960, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1967.
Isard W., Metody analizy regionalnej, PWN, Warszawa 1965.
Kowalski M., Teoretyczne przesłanki umiędzynarodawiania działalności przedsiębiorstwa,
„Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2004, nr 1.
Kutschker M., Schmid S., Internationales Management, R. Oldenbourg Verlag, Műnchen–
–Wien 2005.
Matykowski R., Tobolska A., Funkcjonowanie zakładów przemysłowych XXI wieku na przykładzie Swedwood Poland i Volkswagen Motor Polska: analiza dojazdów do pracy, w:
Problemy kształtowania się przestrzennych struktur przemysłowych i ich otoczenia, Prace
Komisji Geografii Przemysłu PTG nr 14, red. T. Rachwał, Z. Zioło, Warszawa–Kraków 2009.
Owczarzak R., Pomiar zaawansowania procesów globalizacyjnych, „Gospodarka Narodowa” 2006, nr 5–6.
Rachwał T., Wpływ inwestycji zagranicznych na zmiany funkcjonowania Huty Szkła Jarosław
S.A., „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny AP w Krakowie”, z. 209, Prace Geograficzne
XVIII, Kraków 2000.
Rogacki H., Czynniki koncentracji przemysłu w Polsce, Wydawnictwo Naukowe UAM, Seria Geografia nr 41, Poznań 1988.
Rymarczyk J., Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2004.
Stonehouse G., Hamill J., Campbell D., PurdieT., Globalizacja. Strategia i zarządzanie,
Felberg SJA, Warszawa 2001.
Stryjakiewicz T., Czynniki lokalizacji i funkcjonowania przemysłu rolno-spożywczego oraz
jego struktura przestrzenna w regionie poznańskim, Wydawnictwo Naukowe UAM, Seria
Geografia nr 36, Poznań 1988.
Stryjakiewicz T., Adaptacja przestrzenna przemysłu w Polsce w warunkach transformacji,
Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1999.
Impact of Foreign Investors on Regional and Local Development: The Case of Glaxosmithkline Pharmaceuticals S.A. in Poznań, red. T. Stryjakiewicz i in., Bogucki Wydawnictwo
Naukowe, Poznań 2005.
Ekonomista 2014/5
Anna Tobolska
Na
uk
758
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Stryjakiewicz T., Konsekwencje globalizacji w skali regionalnej i lokalnej jako przedmiot
badań geografii ekonomicznej, w: Geografia a przemiany współczesnego świata, red.
W. Maik, K. Rembowska, A. Suliborski, Wydawnictwo Uczelniane WSG w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2007.
Świdurska A., Efektywność rozwoju strukturalnego małych miast w strefie wpływu aglomeracji poznańskiej, Biuletyn PAN KPZK z. 232, Warszawa, s. 8–27, 2007
Tobolska A., Zmiany własnościowe i organizacyjno-ekonomiczne w wybranych dużych
przedsiębiorstwach przemysłowych Poznania w okresie transformacji, Bogucki Wydawnictwo Naukowe Poznań, 2004
Tobolska A., Strategie globalne a nowe formy organizacji przedsiębiorstw transnarodowych,
w: Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość – Edukacja nr 2, Warszawa-Kraków 2006.
Tobolska A., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a internacjonalizacja przemysłu polskiego,
w: Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Wydawnictwo Naukowe AP w Krakowie,
2007.
Tobolska A., Miejsce inwestora zagranicznego w przestrzeni lokalnej i regionalnej na przykładzie Swedwood w Chlastawie, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Seria: Studia i Prace
z Geografii i Geologii nr 5, Poznań 2010a.
Tobolska A., Zróżnicowanie postaw społeczności lokalnych wobec inwestorów zagranicznych, „Studia Regionalne i Lokalne” 2010b, nr 1(39).
Tobolska A., Koncepcje teoretyczne wyjaśniające zachowania korporacji międzynarodowych
– wymiar przestrzenny, „Ekonomista” 2010c, nr 2.
Wdowicka M., Ewolucja działania korporacji transnarodowych i jej znaczenie w gospodarce
lokalnej, w: Wybrane problemy miast i aglomeracji miejskich na początku XXI wieku,
red. J. Parysek, „Biuletyn IGS-EiGP” UAM w Poznaniu, seria „Rozwój Regionalny
i Polityka Regionalna” nr 6, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2008.
Yip G.S., Strategia globalna, PWE, Warszawa 2004.
Zorska A., Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce
światowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
Korporacje międzynarodowe w Polsce. Wyzwania w dobie globalizacji i regionalizacji, red.
A. Zorska, Difin, Warszawa 2002.
Źródła internetowe:
www.gus.gov.pl, Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w Polsce,
Informacje i opracowania statystyczne. GUS, 2005–2011. www.paiiz.gov.pl, Lista inwestorów 2012.
www.nbp./publikacje/zib 2003–2011.
www.nbp.pl, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2003 (w 2007, 2011) roku.
www.paiiz.gov.pl, Made in Poland. Inwestor’s Guide for Manufacturing Companies 2013.
www.unctad.wir, World Investment Report (WIR), 2012, UNCTAD.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
759
FOREIGN DIRECT INVESTMENT IN INDUSTRY IN POLAND:
THE SECTORAL AND SPATIAL STRUCTURE
Summary
ad
em
ia
This paper seeks to analyse the sectoral and spatial structure of the inflow of foreign
direct investment (FDI) to industry in Poland and to determine the extent of internationalisation of this sphere of the economy. Those issues are significant not only in cognitive
terms, but they can also have implications for the country's economy, in particular for its
economic policy. In the first step of the research an analysis was made of the total inflow
of foreign capital to Poland in a dynamic approach, compared against the global situation.
Next the structure of foreign investment in the various sections of industry was characterised on the basis of selected variables: the capital invested, the number of companies with
foreign capital, and the employment generated. Then the spatial structure of the foreign
capital inflow to the Polish industry was identified in two aspects: by region where investment was located and by the investors' country of origin. On the basis of the observed
tendencies and regularities, an assessment was made of the role FDI plays in the Polish
industry. The analysis was summed up by constructing an FDI internationalisation profile.
Key words: foreign direct investment (FDI), industry, Poland
ПРЯМЫЕ ИНОСТРАННЫЕ ИНВЕСТИЦИИ В ПРОМЫШЛЕННОСТИ
В ПОЛЬШЕ: ВИДОВАЯ И ТЕРРИТОРИАЛЬНАЯ СТРУКТУРА
Резюме
ls
ka
Ak
Предметом исследования являются анализ видовой и территориальной структуры
притока прямых иностранных инвестиций в промышленность в Польше и попытка
определить уровень интернационализации этой сферы экономики. Данные вопросы
не только являются существенными с познавательной точки зрения, но и могут указывать на определенные последствия для экономики, в особенности, для экономической
политики страны. На первом этапе проведенного исследования был проанализирован
приток капитала иностранных инвесторов в динамическом аспекте в масштабе Польши
и в сравнении с глобальной ситуацией. На очередном этапе работы была выявлена структура иностранных инвестиций в разных отраслях промышленности на основе выбранных переменных: объем капиталовложений, число компаний с иностранным капиталом
и численность сотрудников. В дальнейшей части исследования была выделена территориальная структура притока иностранного капитала в польскую промышленность в двух
аспектах: направления инвестирования в масштабе регионов Польши и страны происхождения иностранных инвесторов. Исходя из выявленных тенденций и закономерностей, была произведена оценка явления прямых иностранных инвестиций в польской
промышленности, а итоги анализа были представлены в форме конструкции профиля
интернационализации.
Po
Ключевые слова: прямые иностранные инвестици, промышленность, структурa
Ekonomista 2014/5
ls
Po
Ekonomista 2014/5
ka
ad
em
ia
Ak
Na
uk
I
S
C
E
L
L
Na
uk
M
A
N
E
A
ad
em
ia
MARIUSZ ZIELIŃSKI, IZABELA JONEK-KOWALSKA, ADAM SOJDA*
Reakcje rynku pracy na zmiany koniunktury
w dużych krajach Unii Europejskiej
Wstęp
ls
ka
Ak
Zmiany koniunktury gospodarczej w poważny sposób determinują bieżącą sytuację na
rynku pracy. Poprawa koniunktury powoduje wzrost zapotrzebowania na pracę zgłaszanego przez przedsiębiorstwa, wzrost poziomu zatrudnienia i spadek poziomu bezrobocia, co jest korzystne z perspektywy wykorzystania zasobów pracy pozostających
w dyspozycji gospodarki. Obniżenie nierównowagi rynku pracy skutkuje konkurencją
między pracodawcami o pracowników, co wywołuje wzrost płac i realnych kosztów pracy. Okres kryzysu gospodarczego pociąga za sobą zjawiska przeciwne. Ponieważ część
przedsiębiorstw do zmian koniunktury przystosowuje się w sposób adaptacyjny, wskaźniki charakteryzujące rynek pracy mogą z pewnym opóźnieniem dostosowywać się do
zmian koniunktury.
Celem artykułu jest odpowiedź na pytanie, w jaki sposób i jak szybko rynek pracy dostosowuje się do zmian koniunktury gospodarczej. W celu uporządkowania analizy postawiono trzy hipotezy badawcze, wynikające głównie z przeglądu literatury tematu (Kwiatkowski 2002, s. 30–51; Andolfatto 1996, s. 112–132; Coile, Levine 2007, s. 1902–1919;
Blundell, Brewer, Francesconi 2008, s. 421–453; Cahuc, Malherbet 2004, s. 481–501;
d.Autumec 2001, s. 785–792; Pissarides 2001, s. 131–159, 233). Hipotezy te brzmią następująco:
1. Występują dodatnie korelacje między zmianami koniunktury a zmianami poziomu
zatrudnienia oraz ujemne korelacje między zmianami koniunktury a zmianami poziomu bezrobocia.
2. Występują korelacje między zmianami koniunktury a zmianami poziomu zatrudnienia
w elastycznych formach (np. liczbą pracujących czasowo i liczbą pracujących w niepełnym wymiarze).
3. Występują dodatnie korelacje między zmianami koniunktury a realnymi kosztami
pracy.
Po
* Prof. dr hab. Mariusz Zieliński – Instytut Ekonomii i Informatyki, Politechnika Śląska, Zabrze,
e-mail: [email protected]; dr Izabela Jonek-Kowalska – Instytut Ekonomii i Informatyki, Politechnika Śląska, Zabrze, e-mail: [email protected]; dr Adam Sojda – Instytut Ekonomii i Informatyki, Politechnika Śląska, Zabrze, e-mail: [email protected];
Ekonomista 2014/5
Miscellanea
Na
uk
762
ad
em
ia
Hipotezy powyższe zostaną zweryfikowane na podstawie danych dotyczących zmian
koniunktury i zmian wielkości zasobów na rynku pracy oraz zmian realnych kosztów pracy. Korelacja między powyższymi wielkościami zostanie oszacowana dla okresu krótkiego
(zmiany następujące w tym samym roku) oraz z uwzględnieniem rocznego przesunięcia
danych charakteryzujących rynek pracy w stosunku do zmian koniunktury. To ostatnie
ujęcie umożliwi odpowiedź na pytanie, czy występuje roczne opóźnienie dostosowań rynku pracy do zmian koniunktury.
Analiza korelacji zostanie dokonana na podstawie danych statystycznych publikowanych przez Eurostat, odnoszących się do sześciu największych ludnościowo krajów Unii
Europejskiej w latach 2002–2011.
1. Zmiany koniunktury a sytuacja na rynku pracy
w świetle literatury ekonomicznej
Po
ls
ka
Ak
Gospodarka rynkowa podlega wahaniom koniunkturalnym, polegającym na odchyleniach poziomu bieżącej produkcji od jej długookresowego trendu. Następujące po sobie wzrosty i spadki aktywności gospodarczej tworzą cykl koniunkturalny (Neumeyer,
Perri 2005, s. 545–580). Zmiany aktywności na rynku rzeczowym powodują zmiany
na rynku pracy w postaci zmian w poziomie oraz strukturze zatrudnienia i bezrobocia (Andolfatto 1996, s. 112–132; Sajkiewicz, Sajkiewicz 2002, s. 19). Znaczna część
przedsiębiorstw nie potrafi przewidzieć głębokości kryzysu i czasu jego utrzymywania
się ani czasu i zasięgu wzrostu gospodarki w okresie szczytu koniunktury. W związku
z tym do zmian koniunktury dostosowują się one w sposób adaptacyjny (sukcesywny).
O zmianie poziomu zatrudnienia przedsiębiorstwa decydują dopiero po potwierdzeniu
tendencji zmian popytu na ich wyroby. W konsekwencji może pojawić się w gospodarce
efekt opóźnienia polegający na tym, że dostosowania poziomu zatrudnienia do zmian
koniunktury na rynku rzeczowym są przesunięte w czasie (Zieliński, Jonek-Kowalska
2011, s. 46).
Efekt opóźnienia jest generowany przez czynniki ekonomiczne, społeczne, psychologiczne i prawne. Z perspektywy ekonomicznej koszty utrzymania nie w pełni dociążonych pracą doświadczonych pracowników w okresie spadku popytu mogą okazać się
niższe od kosztów odbudowania stanu zatrudnienia po powrocie dobrej koniunktury
(Kalinowski 2004, s. 407; Wiśniewski 1999, s. 65; Makowski 2001, s. 165). Efekt opóźnienia jest wzmacniany decyzjami pracodawców, starających się nie pozbawiać pracowników środków do życia (czynniki społeczne), koniecznością wypłaty odpraw i prawnymi
ograniczeniami możliwości wypowiedzenia umowy o pracę (czynniki psychologiczne
i prawne). Alternatywami dla zwolnień w okresie osłabienia koniunktury są: wstrzymanie naboru z rynku zewnętrznego, redukcja godzin nadliczbowych, skracanie czasu pracy,
dzielenie pracy, nieprzedłużanie umów czasowych, przekazanie własnym pracownikom
zadań zlecanych dotychczas na zewnątrz, urlopy bezpłatne, wspieranie odejść naturalnych (wcześniejsze emerytury) i dobrowolnych zwolnień (Lipka 2000, s. 130–131; Askenazy 2004, s. 603–614).
Globalizacja i nasilenie konkurencji powoduje, że przedsiębiorstwa coraz częściej
dokonują segmentacji wewnętrznego rynku pracy. Wyodrębniają „trzon” załogi i grupę brzegową. Trzon załogi stanowią pracownicy niezbędni do realizacji podstawowych
funkcji przedsiębiorstwa, którzy są chronieni przed zwolnieniami i zatrudniani na czas
nieokreślony lub wysoko płatne kontrakty. Część brzegowa załogi jest zatrudniana w zależności od koniunktury, w elastycznych formach zatrudnienia (na umowy termino-
Ekonomista 2014/5
Na
uk
Miscellanea
763
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
we, umowy cywilno-prawne) przy gorszych warunkach pracy i płacy (Armstrong 2003,
s. 305, Górska 2001, s 75–76; d.Autumec 2001, s. 785–792). Elastyczne formy zatrudnienia są dla pracodawców atrakcyjne, ponieważ prowadzą do ograniczenia kosztów
pracy (kosztów związanych ze świadczeniami pracowniczymi, społecznymi, czasem
nieprzepracowanym i urlopami, są też nieobciążone koniecznością wypłaty odprawy
w przypadku rozwiązania umowy) (Hajn 2003, s. 78). Pracodawca jednocześnie zapewnia sobie stabilność zatrudnienia na kluczowych stanowiskach, zwiększając elastyczność zatrudnienia kosztem grupy brzegowej (personel brzegowy traci pracę w okresie
osłabienia koniunktury, a jego zatrudnienie wzrasta w okresie przyspieszenia wzrostu
gospodarczego) (Pocztowski 2003, s. 35; Socha, Sztanderska 2002, s. 63–64; Cahuc,
Malherbet 2004, s. 481–501).
Bieżąca sytuacja na rynku pracy jest także determinowana stroną podażową (Blundell, Brewer, Francesconi 2008, s. 421–453). Kryzys gospodarczy powoduje wzrost liczby
bezrobotnych zniechęconych, czyli osób pozbawionych pracy, które nie rejestrują się
w urzędach pracy lub rezygnują ze statusu bezrobotnego i mogą zgadzać się na wykreślenie z rejestru bezrobotnych, nisko oceniając szanse znalezienia pracy przy wysokim
poziomie bezrobocia (Pissarides 2012, s. 233; Góra 2005, s. 29). Osoby te chcą pracować, w większości wrócą zatem na rynek pracy, kiedy perspektywy znalezienia pracy się
poprawią. Wzrost liczby bezrobotnych zniechęconych jest częściowo bilansowany przez
tzw. efekt „dodatkowego pracownika”, polegający na pojawieniu się na rynku pracy dotychczas biernych zawodowo, należących do rodzin, w których na skutek utraty pracy
przez „głównego żywiciela” spadły dochody (Cahuc, Le Barbanchon 2008, s. 196–205).
Efekt zniechęconego bezrobotnego zwykle jest wyższy od efektu dodatkowego pracownika, a zatem pogorszenie koniunktury pociąga za sobą obniżenie aktywności zawodowej (Pissarides 2012, s. 70, 230, 236; Kwiatkowski 2002, s. 32). Zależność ta powoduje
wzrost bierności zawodowej w okresie kryzysu i jej spadek w okresie szczytu koniunktury.
W konsekwencji w odpowiedzi na zmiany koniunktury gospodarczej zmiany w zasobie
zatrudnionych w ujęciu bezwzględnym są wyższe od zmian bezrobocia (Coile, Levine 2007, s. 1902–1919).
Skalę zwolnień związanych z załamaniem koniunktury może ograniczyć skrócenie
czasu pracy, zgoda pracodawcy na spadek wydajności (utrzymywanie w przedsiębiorstwie nie w pełni dociążonych pracowników) oraz spadek płac realnych (Pissarides 2001,
s. 131–159). W krótkim okresie płace są „lepkie”, tj. słabo reagują na zmiany koniunktury.
Poważny spadek płac w okresie kryzysu nie jest możliwy ze względu na postawę związków
zawodowych i funkcjonowanie długoterminowych umów płacowych (Kwiatkowski 2011,
s. 41–44, 51). Przedsiębiorstwo może zacząć dostosowywać ich poziom do bieżących warunków rynkowych dopiero w okresie średnim, ponieważ w większości przedsiębiorstw
negocjacje płacowe występują co najwyżej raz w roku.
Trzeba zwrócić uwagę, że dla pracodawców istotniejszą od płac realnych jest kategoria
realnych kosztów pracy. Na koszty pracy poza wynagrodzeniami składają się obciążenia
podatkowe i parapodatkowe (składki na ubezpieczenia społeczne), a także koszty prowadzenia szeroko rozumianego procesu kadrowego (pozyskania, utrzymania, doskonalenia
personelu itp.) (Zieliński 2012, s. 47). Przy założeniu braku zmian w opodatkowaniu pracodawcy w okresie załamania koniunktury mogą ograniczyć koszty procesu kadrowego,
np. wydatki na pozyskiwanie personelu i jego szkolenia. W związku z tym realne koszty
pracy mogą reagować na koniunkturę w sposób silniejszy niż poziom płac realnych. Należy dodać, że pracodawcy co prawda nie mogą łatwo obniżyć poziomu płac zasadniczych,
mogą jednak stosunkowo szybko ograniczyć ruchome składniki wynagrodzeń, mające
charakter premii i nagród.
Ekonomista 2014/5
Miscellanea
Na
uk
764
2. Zmiany tempa wzrostu gospodarczego a poziom zatrudnienia
i bezrobocia w wybranych krajach UE
Sytuacja na rynku pracy jest determinowana przez stan bieżącej koniunktury gospodarczej. W tabeli 1 zawarto dane dotyczące tempa wzrostu PKB w wybranych krajach Unii
Europejskiej w latach 2002–2011.
T a b e l a 1
Wzrost gospodarczy w wybranych krajach UE w latach 2002–2011 (w %)
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Kraj
Francja
Hiszpania
Niemcy
Polska
Wielka Brytania
Włochy
0,9
0,9
2,5
1,8
2,5
2,3
–0,1
–3,1
1,7
1,7
2,7
3,1
3,3
3,6
4,1
3,5
0,9
–3,7
–0,3
0,4
0,0
–0,4
1,2
0,7
3,7
3,3
1,1
–5,1
4,2
3,0
1,4
3,9
5,3
3,6
6,2
6,8
5,1
1,6
3,9
4,3
2,4
3,8
2,9
2,8
2,6
3,6
–1,0
–4,0
1,8
0,9
0,5
0,0
1,7
0,9
2,2
1,7
–1,2
–5,5
1,8
0,4
ad
em
ia
Lata
Źródło: Baza danych Eurostatu (dostęp 16.11.2012 r.).
Po
ls
ka
Ak
Analizując dane zawarte w tabeli 1 pod kątem widzenia zmian koniunktury gospodarczej, trzeba zauważyć, że odstęp między sąsiadującymi dnami koniunktury był relatywnie
krótki; w przypadku Hiszpanii, Polski i Wielkiej Brytanii wynosił on siedem lat (od 2002
do 2009), w przypadku pozostałych krajów jedynie sześć lat (od 2003 do 2009). Podkreślić
należy, że w przeciwieństwie do poprzedniego dna koniunktury z lat 2002–2003, gdy poza
Niemcami żadnego kraju w zestawieniu nie objęła recesja, dno z 2009 r. wystąpiło we
wszystkich analizowanych krajach i we wszystkich (poza Polską) wystąpiła recesja gospodarcza. Poprawa koniunktury, która pojawiła się w latach 2010–2011, nie pozwoliła odrobić strat aktywności gospodarczej z 2009 r. w Hiszpanii, Wielkiej Brytanii i we Włoszech
(aktywność gospodarcza tych krajów była niższa w 2011 r. niż w 2008 r.).
Tabela 2 zawiera dane dotyczące poziomu zatrudnienia, natomiast tabela 3 przedstawia dane dotyczące bezrobocia w wybranych krajach UE w analizowanym okresie. Analizując dane bezwzględne, stwierdzić można, że w okresie poprawy koniunktury rośnie
zatrudnienie, spada ono natomiast (lub rośnie wyraźnie wolniej) w okresie pogorszenia
koniunktury. Zgodne z założeniami teoretycznymi zmiany następują także w zasobie bezrobocia – następuje jego spadek (lub niewielki wzrost) w okresie poprawy koniunktury
oraz wyraźny wzrost w okresie osłabienia koniunktury.
Na podstawie analizy zmian poziomu zatrudnienia i bezrobocia w okresie szczytu
koniunktury, bez uwzględnienia przesunięcia czasowego, można stwierdzić, że we wszystkich krajach nastąpił wzrost zatrudnienia wyraźnie przekraczający spadek bezrobocia.
Jedynym wyjątkiem jest Polska, gdzie w 2007 r. spadek liczby bezrobotnych był większy
niż wzrost liczby zatrudnionych. Podobne wnioski można wyciągnąć przy założeniu, że
rynek pracy reaguje z rocznym opóźnieniem na zmiany koniunktury gospodarczej. We
wszystkich krajach, z uwzględnieniem rocznego opóźnienia, nastąpił wzrost zatrudnienia wyraźnie przekraczający spadek bezrobocia, przy czym w Wielkiej Brytanii nastąpił
jednoczesny wzrost zatrudnienia i bezrobocia (wzrost zatrudnienia był jednak znacząco
wyższy niż wzrost bezrobocia).
Ekonomista 2014/5
Na
uk
765
Miscellanea
T a b e l a 2
Poziom zatrudnienia w wybranych krajach UE w latach 2002–2011 (w tys.)
Lata
Kraj
Francja
Hiszpania
Niemcy
Polska
2002
23885,1
16597,2
36275,1
13820,3
2003
24601,5
17241,1
35926,5
13656,8
2004
24533,7
17865,8
35462,6
13682,3
Wielka Brytania
Włochy
27713,4
21756,8
28007,4
22057,3
28261,0
22437,6
24952,0
18973,2
36361,6
14115,6
28666,4
22562,8
25110,1
19747,7
37172,3
14593,6
28931,3
22988,2
2007
25550,7
20356,0
37988,7
15240,5
29117,8
23221,8
2008
25885,1
20257,6
38541,5
15799,8
29363,9
23404,7
ad
em
ia
2005
2006
2009
25639,5
18888,0
38471,1
15868,0
28922,7
23025,0
2010
25694,0
18456,5
38737,8
15960,5
28941,5
22872,3
2011
25777,8
18104,6
39737,1
16130,5
29077,7
22967,2
Żródło: Strona internetowa Eurostatu (dostęp 16.11.2012 r.).
T a b e l a 3
Poziom bezrobocia w wybranych krajach UE w latach 2002–2011 (w tys.)
Lata
Kraj
Francja
Hiszpania
Niemcy
Polska
Wielka Brytania
Włochy
2002
2276,5
2092,6
3362,0
3432,4
1470,2
2206,4
2003
2308,4
3894,0
3280,7
1415,6
2145,8
2227,2
4261,1
3224,6
1362,8
1923,3
2432,0
1912,5
4570,8
3045,4
1433,6
1888,6
2431,9
1837,1
4245,4
2344,3
1641,7
1673,4
2223,0
1833,9
3601,0
1618,8
1622,8
1506,0
Ak
2191,2
2487,7
2008
2064,4
2590,6
3136,0
1210,7
1752,5
1691,9
2009
2575,2
4149,5
3228,2
1411,1
2363,1
1944,9
2004
2005
2006
ka
2007
2010
2640,0
4632,4
2945,5
1699,3
2440,2
2102,4
2011
2612,1
4999,0
2501,4
1722,6
2533,7
2107,8
ls
Źródło: Baza danych Eurostatu (dostęp 16.11.2012 r.).
Po
Niestety, w przypadku ostatniego kryzysu gospodarczego nie sprawdza się hipoteza stawiana w literaturze, że pogorszenie koniunktury powoduje obniżenie aktywności
zawodowej. Okres pogorszenia sytuacji na rynku pracy w latach 2008–2010 w większości analizowanych krajów był związany ze wzrostem aktywności zawodowej traktowanej
jako suma zasobów zatrudnionych i bezrobotnych. W Polsce w okresie 2008–2010, mimo
wzrostu zatrudnienia o 160,7 tys., liczba bezrobotnych wzrosła o 488,6 tys. osób. W części
Ekonomista 2014/5
Na
uk
766
Miscellanea
ka
Ak
ad
em
ia
krajów wystąpiła niebezpieczna tendencja wzrostu bezrobocia wyprzedzającego spadek
zatrudnienia. W okresie 2008–2010 nastąpił wzrost liczby bezrobotnych przekraczający spadek liczby zatrudnionych odpowiednio o: 384,5 tys. osób we Francji, o 265,3 tys.
osób w Wielkiej Brytanii i o 240,7 tys. osób w Hiszpanii. W okresie 2008–2010 zgodne
z założeniami teoretycznymi zmiany wystąpiły jedynie we Włoszech, gdzie spadek zatrudnienia był o 121,9 tys. osób wyższy od wzrostu bezrobocia (spadała zatem aktywność
zawodowa ludności). W Niemczech wzrostowi zatrudnienia towarzyszył nieco mniejszy
(niż wzrost zatrudnienia) spadek bezrobocia. Należy dodać, że w 2011 r. w przypadku
Polski, Wielkiej Brytanii i Włoch wzrostowi liczby zatrudnionych towarzyszył wzrost liczby bezrobotnych.
Okazało się zatem, że efekt dodatkowego pracownika często jest wyższy od efektu bezrobotnego zniechęconego. Wzrost aktywności zawodowej w czasie załamania koniunktury
przeczy teorii neoklasycznej, zakładającej, że pracobiorca kieruje się poziomem płacy
realnej i zmniejsza aktywność zawodową w okresach jej spadku (wzrostu bezrobocia)
(Kwiatkowski 2002, s. 104–105). Zaobserwowany wzrost aktywności zawodowej może być
powodowany wiarą w możliwości państwa w zakresie tworzenia, wspierania powstawania
nowych miejsc pracy oraz dążeniem do uzupełnienia budżetów gospodarstw domowych
środkami kierowanymi na pomoc socjalną (Baliamoune-Lutz Mavrotas 2009, s. 510–525).
Niestety, takie zachowania pracobiorców pogłębiają kłopoty finansowe zadłużonych
państw. Dodatkowo, ze względu na to, że aktywizują się osoby poprzednio niepracujące,
niewielka jest szansa na znalezienie przez nie pracy (pracodawcy zgłaszają niewielkie
zapotrzebowanie na pracę, a w warunkach słabej koniunktury mają do dyspozycji bezrobotnych o relatywnie wysokich kwalifikacjach), należy zatem spodziewać się spadku
efektywności aktywnych programów rynku pracy (ze względu na rosnącą podaż pracy
zgłaszaną przez bezrobotnych o niskich kwalifikacjach) (Blundell i in. 2004, s. 569–606;
Cahuc, Postel-Vinay 2002, s. 63–91).
W celu zbadania zależności pomiędzy dynamiką wzrostu gospodarczego a dynamiką
zatrudnienia wyznaczono współczynniki korelacji liniowej Pearsona w dwóch wariantach
– z opóźnieniem rocznym i bez opóźnienia. Wyniki przedstawiono w tabeli 4.
Pomiędzy badanymi wielkościami w obu wariantach istnieje dodatnia zależność korelacyjna, poprawie koniunktury gospodarczej towarzyszy wzrost poziomu zatrudnienia.
Dla Niemiec i Francji współczynniki korelacji nie są statystycznie istotne. W przypadku
Hiszpanii badana zależność jest bardzo silna, ale jedynie dla współczynnika obliczanego
bez opóźnienia. Statystycznie istotne są również zależności między koniunkturą a zatrudnieniem bez opóźnienia czasowego dla Wielkiej Brytanii, Polski oraz Włoch. Dla Polski
statystycznie istotna okazuje się także zależność uwzględniająca opóźnienie roczne i jest
ona silniejsza niż korelacja bez opóźnienia.
T a b e l a 4
ls
Współczynniki korelacji pomiędzy dynamiką wzrostu gospodarczego
a dynamiką zatrudnienia
Opóźnienie
Francja
Kraj
Hiszpania
Niemcy
Polska
Wielka Brytania
Włochy
0,328
0,972**
0,511
0,729*
0,797**
0,664*
Roczne
0,419
0,626
0,474
0,746*
0,661
0,549
Po
Brak
* korelacja istotna na poziomie 0,05, ** korelacja istotna na poziomie 0,01.
Źródło: Opracowanie własne.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
767
Miscellanea
Przy analogicznych założeniach zbadano, w jaki sposób dynamika wzrostu gospodarczego oddziałuje na dynamikę bezrobocia. Wyniki zawarto w tabeli 5.
T a b e l a 5
a dynamiką bezrobocia
Opóźnienie
Kraj
Hiszpania
Niemcy
Polska
Wielka Brytania
Włochy
–0,681*
–0,848**
–0,564
–0,780**
–0,831**
–0,752*
Roczne
–0,466
–0,207
–0,348
–0,544
–0,342
–0,407
ad
em
ia
Francja
Brak
Pomiędzy dynamiką wzrostu gospodarczego a dynamiką zmian bezrobocia istnieje zależność ujemna w obu analizowanych wariantach, przy czym istotna statystycznie okazała
się zależność bez opóźnienia czasowego. Jedynie w przypadku Niemiec zależność pomiędzy stanem koniunktury a bezrobociem bez opóźnienia czasowego nie jest statystycznie
istotna. Bezrobocie najsilniej reagowało na zmiany koniunktury w przypadku Hiszpanii
oraz Wielkiej Brytanii. W żadnym z badanych krajów nie zaobserwowano statystycznie
istotnej zależności dla opóźnienia czasowego.
Ak
3. Zmiany koniunktury
a zmiany struktury zatrudnienia
Po
ls
ka
W celu sprawdzenia drugiej hipotezy badawczej postawionej we wstępie obliczono współczynniki korelacji między tempem wzrostu gospodarczego a zmianami w zatrudnieniu
czasowym oraz między tempem wzrostu gospodarczego a zmianami w zatrudnieniu w niepełnym wymiarze. Wartości wymienionych zmian przedstawiono w tabelach 6 i 7. Współczynniki korelacji kalkulowane z rocznym opóźnieniem i bez opóźnienia zamieszczono
w tabelach 8 i 9.
Nie występuje wyraźna korelacja między koniunkturą a liczbą osób zatrudnionych czasowo. Spośród badanych krajów tylko w Hiszpanii istnieje dodatnia, istotna statystycznie
zależność pomiędzy dynamiką wzrostu gospodarczego a dynamiką liczby zatrudnionych
czasowo (tylko w wariancie bez opóźnienia). Dla Wielkiej Brytanii w wariancie z rocznym
opóźnieniem wstąpiła statystycznie istotna zależność ujemna. W pozostałych krajach występują korelacje dodatnie (z wyjątkiem Polski, gdzie współczynniki korelacji są ujemne),
przy czym korelacje te nie są statystycznie istotne.
Zależności między tempem wzrostu gospodarczego a zmianami w zatrudnieniu w niepełnym wymiarze przedstawiono w tabeli 9.
Na podstawie przeprowadzonej analizy nie można stwierdzić istnienia w wybranych
krajach zależności pomiędzy dynamiką zmian w koniunkturze gospodarczej a dynamiką
zatrudnienia w niepełnym wymiarze – zarówno dla wariantu z opóźnieniem, jak i bez
opóźnienia czasowego. Między tymi dwoma wielkościami występują zarówno korelacje
dodatnie, jak i ujemne, żadne z nich nie są jednak statystycznie istotne.
Ekonomista 2014/5
Miscellanea
T a b e l a 6
Na
uk
768
Zmiany w poziomie zatrudnienia dla zatrudnionych czasowo w wybranych krajach UE
w latach 2002–2011 w stosunku do poprzedniego okresu (%)
Lata
Kraj
Francja
Hiszpania
Niemcy
Polska
–3,84
25,67
4,15
0,40
23,20
4,76
–0,17
20,09
10,77
10,26
17,19
18,52
6,53
6,74
4,63
12,12
–3,81
3,11
–3,97
4,40
2003
–3,70
2004
–3,45
2005
2006
2007
3,95
2008
0,33
2009
–5,10
2010
4,28
2011
1,58
Wielka Brytania
Włochy
–8,40
5,76
–5,21
–2,01
–1,09
25,97
2,64
5,43
1,00
9,65
9,33
1,06
2,21
ad
em
ia
2002
–8,03
2,28
–0,47
–6,72
2,28
–18,43
–1,29
–1,19
1,46
–7,36
–4,06
1,61
3,58
7,85
1,52
0,00
2,39
0,02
1,12
5,38
Żródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu (dostęp 16.11.2012 r.).
T a b e l a 7
Zmiany w poziomie zatrudnienia dla zatrudnionych w niepełnym wymiarze w wybranych
krajach UE w latach 2002–2011 w stosunku do poprzedniego okresu (%)
Lata
Francja
–0,56
Hiszpania
Niemcy
Polska
Wielka Brytania
2,72
1,33
0,69
0,86
6,93
3,26
–3,95
2,87
1,48
10,93
1,62
3,10
1,36
48,15
5,53
–2,11
2,81
2003
6,66
2004
–0,85
2005
Ak
2002
Kraj
2006
2007
2008
2009
2010
–3,29
46,82
9,66
1,00
0,75
10,09
–5,63
0,78
5,10
2,21
1,66
2,70
–0,67
0,16
3,79
–0,88
1,15
0,32
–5,20
0,96
5,51
1,35
–0,49
0,56
–0,38
1,42
–1,55
2,42
1,60
1,20
–0,03
2,35
4,53
0,27
2,32
3,48
–3,63
–0,19
3,29
ka
2011
4,81
Włochy
Żródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat (dostęp 16.11.2012 r.)
T a b e l a 8
ls
a dynamiką zatrudnienia dla zatrudnionych czasowo
Opóźnienie
Francja
Kraj
Hiszpania
Niemcy
Polska
Wielka Brytania
Włochy
0,531
0,867**
0,226
–0,115
–0,032
0,601
roczne
0,226
0,308
0,115
–0,357
–0,71*
0,144
Po
brak
Ekonomista 2014/5
Na
uk
769
Miscellanea
T a b e l a 9
a dynamiką zatrudnienia dla zatrudnionych w niepełnym wymiarze
Opóźnienie
Brak
Roczne
Kraj
Francja
Hiszpania
Niemcy
Polska
0,049
0,367
0,304
–0,306
–0,066
0,251
0,077
0,098
Włochy
–0,078
0,314
–0,393
–0,022
ad
em
ia
Wielka Brytania
4. Zmiany realnych kosztów pracy w warunkach zmian koniunktury
W celu sprawdzenia trzeciej hipotezy badawczej obliczono współczynnik korelacji między
zmianami wzrostu gospodarczego a zmianami realnych kosztów pracy. Zawarte w tabeli
10 dane dotyczące zmian realnych kosztów pracy uzyskano przez podzielenie wskaźników
nominalnego wzrostu kosztów pracy przez wskaźnik inflacji dla poszczególnych krajów.
T a b e l a 10
Zmiany realnych kosztów pracy w wybranych krajach UE w latach 2002–2011
Lata
Kraj
Hiszpania
Niemcy
Polska
Wielka Brytania
Włochy
2002
3,5
5,1
2,5
7,3
3,9
3,3
2003
2,7
5,2
2,8
4,7
4,1
3,6
2004
3,9
4,1
0,8
3,9
6,1
2,8
2005
4,1
3,2
0,8
5,5
4,2
3,3
2006
3,9
3,2
1,6
5,7
4,7
1,9
2007
3,9
4,5
1,0
10,2
4,5
2,3
3,4
4,9
2,3
9,7
4,2
4,0
0,9
4,9
2,0
4,9
0,2
4,7
3,0
0,7
1,0
1,2
1,9
2,0
3,3
2,7
2,9
4,3
1,8
2,2
2008
2009
2010
2011
Ak
Francja
Żródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu (dostęp 16.11.2012 r.).
ka
Następnie zbadano zależność pomiędzy wyznaczoną dynamiką wzrostu gospodarczego a indeksami dynamiki realnych kosztów pracy. Wyniki zawarto w tabeli 11.
ls
T a b e l a 11
a dynamiką kosztów pracy
Opóźnienie
Hiszpania
Niemcy
Polska
Wielka Brytania
Brak
0,896**
0,103
–0,285
0,292
0,708*
–0,855**
Roczne
0,467
0,743*
0,402
0,807**
0,755*
0,108
Po
Francja
Kraj
Włochy
* zależność istotna statystycznie przy poziomie istotności 0,05, ** zależność istotna statystycznie przy poziomie
istotności 0,01
Ekonomista 2014/5
Na
uk
770
Miscellanea
Badając zależność pomiędzy dynamiką koniunktury gospodarczej a dynamiką realnych kosztów pracy, można stwierdzić, że tylko niemiecka gospodarka nie charakteryzuje
się statystycznie istotną zależnością w tym zakresie. Gospodarki Polski oraz Hiszpanii są
do siebie bardzo podobne – istnieje statystycznie istotna zależność dla opóźnienia rocznego. W przypadku Francji oraz Włoch zależność statystycznie istotna pojawia się w wariancie bez opóźnienia czasowego, z tym że dla Francji jest to zależność dodatnia, dla Włoch
natomiast ujemna. W Wielkiej Brytanii dodatnia zależność pomiędzy badanymi wielkościami jest statystycznie istotna zarówno w wariancie z opóźnieniem, jak i bez opóźnienia.
Dla lepszego zobrazowania powyższych relacji na rysunku 1 przedstawiono dynamikę
zmian realnych kosztów pracy i wzrostu gospodarczego w wybranych krajach.
ad
em
ia
R y s u n e k 1
Dynamika zmian realnych kosztów pracy i wzrostu gospodarczego
w wybranych krajach UE w latach 2002–2011
Francja
6,00
Hiszpania
6,00
4,00
4,00
2,00
2,00
0,00
0,00
2002
2004
2006
–2,00
–2,00 2002
Niemcy
4,00
2008
2010
2008
2010
2008
2010
Polska
12,00
2002
–6,00
Ak
8,00
–4,00
2004
2006
2008
2010
Wielka Brytania
ka
8,00
6,00
4,00
2,00
0,00
4,00
4,00
2,00
2,00
0,00
2004
ls
2002
2006
2008
2010
–4,00
2004
–2,00
2006
Włochy
2002
–4,00
–6,00
–6,00
Po
2002
6,00
6,00
–2,00
2006
10,00
2,00
0,00
2004
–6,00
6,00
–2,00
2010
–4,00
–4,00
0,00
2008
–8,00
Dynamika zmian kosztów pracy
Dynamika wzrostu gospodarczego
Ekonomista 2014/5
2004
2006
Na
uk
Miscellanea
771
ad
em
ia
Na wszystkich wykresach widoczne jest załamanie koniunktury w latach 2008–2009,
roku, gdy badane kraje dotknęły skutki kryzysu gospodarczego. W przypadku gospodarki
Niemiec kryzys nie miał większego znaczenia dla realnych kosztów pracy, dlatego też nie
pojawia się statystycznie istotna zależność pomiędzy ich dynamiką a wzrostem gospodarczym. W przypadku Francji dynamika realnych kosztów pracy zbliżona jest do dynamiki
wzrostu gospodarczego i dno koniunktury pokrywa się z dnem poziomu realnych kosztów
pracy. Podobnie w przypadku Wielkiej Brytanii dno koniunktury pokrywa się z dnem
realnych kosztów pracy. W przypadku Hiszpanii i Polski widać wyraźnie, że zmiany w koniunkturze wyprzedzają zmiany w realnych kosztach pracy. W przypadku Włoch wraz
z poprawą koniunktury realne koszty pracy maleją, a dno koniunktury przypada na maksymalny poziom realnych kosztów pracy, stąd ujemna wartość współczynnika korelacji
Pearsona.
Podsumowanie
Po
ls
ka
Ak
Niepokojącym zjawiskiem, występującym w większości analizowanych krajów, jest tendencja do wzrostu aktywności zawodowej ludności, traktowanej jako suma zasobu zatrudnionych i bezrobotnych, w okresie ostatniego kryzysu gospodarczego. Wyniki analizy
statystycznej danych charakteryzujących zmiany na rynku pracy występujące na skutek
zmian koniunktury gospodarczej są niejednoznaczne. Jest to związane z bardzo różną
reakcją na ostatni kryzys gospodarczy rynków pracy dużych krajów Unii Europejskiej.
Gdyby traktować badane kraje in gremio, nie można przyjąć jako pozytywnie zweryfikowanej żadnej z hipotez badawczych postawionych we wstępie. Jest to głównie wynikiem
braku reakcji na kryzys ze strony rynku pracy w Niemczech. Przy relatywnie głębokiej
recesji na poziomie 5,1%, między 2008 r. a 2009 r. zatrudnienie w Niemczech spadło
o 70,4 tys. osób (0,2%), by już w 2010 r. wzrosnąć, przekraczając stan z 2008 r. Zapewne tak nikła reakcja jest powodem braku istotnych statystycznie zależności między koniunkturą gospodarczą a zmianami sytuacji na rynku pracy w Niemczech we wszystkich
badanych przekrojach.
Analiza zależności statystycznych w pozostałych krajach wskazuje na to, że:
11 Poziom zatrudnienia jest dodatnio skorelowany, a poziom bezrobocia jest ujemnie
skorelowany z koniunkturą gospodarczą. Dostosowania następują w krótkim okresie
tj. reakcja rynku pracy następuje w tym samym roku co zmiana koniunktury. Wyjątki
(poza Niemcami) stanowią Francja, gdzie wystąpiła co prawda dodatnia korelacja,
ale statystycznie nieistotna, oraz Polska, gdzie statystycznie istotna zależność między
koniunkturą i zatrudnieniem wystąpiła zarówno w okresie krótkim, jak i z rocznym
opóźnieniem.
11 Brak statystycznie istotnych zależności między koniunkturą a poziomem zatrudnienia
w elastycznych formach (zatrudnienia czasowego i zatrudnienia w niepełnym wymiarze). Wyjątkami w przypadku zatrudnienia czasowego okazały się Hiszpania (dodatnia
korelacja w okresie krótkim) oraz Wielka Brytania (ujemna korelacja z opóźnieniem
rocznym).
11 Niejednoznaczne są wyniki analizy korelacji między koniunkturą gospodarczą a realnymi kosztami pracy. W przypadku Hiszpanii i Polski zaobserwowano dodatnią
korelację z opóźnieniem rocznym, w Wielkiej Brytanii wystąpiła dodatnia korelacja
zarówno bez opóźnienia, jak i z opóźnieniem rocznym, we Francji wystąpiła korelacja
dodatnia bez opóźnienia. Na tym tle wyróżniły się Włochy, gdzie wystąpiła ujemna
korelacja bez opóźnienia.
Ekonomista 2014/5
Miscellanea
Na
uk
772
Podsumowując, analiza statystyczna wskazuje na to, że występują dostosowania rynku pracy polegające na wzroście zatrudnienia i spadku bezrobocia w okresie poprawy
koniunktury (i odwrotnie), następują one w okresie krótkim (w tym samym roku). Realne koszty pracy zmieniają się w tym samym kierunku co koniunktura (poza Włochami,
gdzie wystąpiła korelacja ujemna), a dostosowania te mają charakter krótkookresowy lub
następują z rocznym opóźnieniem. Nie występują istotne dostosowania do koniunktury
rozmiarów zatrudnienia w elastycznych formach (zatrudnienia czasowego i zatrudnienia
w niepełnym wymiarze).
ad
em
ia
Tekst wpłynął: 24 grudnia 2012 r.
Bibliografia
Po
ls
ka
Ak
Andolfatto D., Business Cycles and Labor Market Search, ,,American Economic Review” 1996,
nr 86(1).
Armstrong M., Zarządzanie zasobami ludzkimi, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2003.
Askenazy P., Shorter Work Time, Hours Flexibility, and Labor Intensification, ,,Eastern Economic
Journal” 2004, nr 30.
Baliamoune-Lutz M., Mavrotas G., Aid Effectiveness: Looking at the Aid–Social Capital–Growth Negus, ,,Review of Development Economics” 2009, nr 13.
Blundell R., Brewer M., Francesconi M., Job Changes and Hours Changes: Understanding the Path of
Labor Supply Adjustment, ,,Journal of Labor Economics” 2008, nr 26(3).
Blundell R., Costa Dias M., Meghir C., Van Reenen J., Evaluating the Employment Impact of a Mandatory Job Search Program, ,,Journal of the European Economic Association” 2004, nr 2.
Cahuc P., Le Barbanchon T., Labor Market Policy Evaluation in Equilibrium: Some Lessons of the Job
Search and Matching Model, ,,Labour Economics” 2010, nr 17(1).
Cahuc P., Postel-Vinay F., Temporary Jobs, Employment Protection and Labor Market Performance,
„Labor Economies” 2002, nr 9.
Cahuc P., Zylberberg A., Optimum Income Taxation and Layoff Taxes, ,,Journal of Public Economics”
2008, nr 92.
Choné P., Laroque G., Optimal Incentives for Labor Force Participation, ,,Journal of Public Economics” 2005, nr 89.
Coile C.C., Levine P.B., Labor Market Shocks and Retirement: Do Governments Programs Matter?,
,,Journal of Public Economics” 2007, nr 91.
d.Autumec A., Réduction du temps de travail et innovations organisationnelles négociées, ,,Revue
d’Economie Politique” 2001, nr 111.
Góra M., Trwale wysokie bezrobocie w Polsce, „Ekonomista” 2005, nr 1.
Górska J., Planowanie sukcesji pracowników na wewnętrznym rynku pracy, w: Zarządzanie pracownikami. Instrumenty polityki personalnej, red. K. Makowski, Poltext, Warszawa 2001.
Hajn Z., Elastyczność popytu na pracę w Polsce. Aspekty prawne, w: Elastyczne formy zatrudnienia
i organizacji pracy a popyt na pracę w Polsce, red. E. Kryńska, IPiSS, Warszawa 2003.
Kalinowski M., Zwalnianie pracowników, w: Zarządzanie zasobami ludzkimi, red. W. Golnau, CeDeWu, Warszawa 2004.
Kwiatkowski E., Bezrobocie. Postawy teoretyczne, WN PWN, Warszawa 2002.
Kwiatkowski E., Kryzys globalny a rynek pracy w Polsce i innych krajach Grupy Wyszehradzkiej, „Ekonomista” 2011, nr 1.
Lipka A., Strategie personalne firmy, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 2000.
Makowski K., Restrukturyzacja zatrudnienia, w: Zarządzanie pracownikami. Instrumenty polityki personalnej, red. K. Makowski, Poltext, Warszawa 2001.
Neumeyer P.A., Perri F., Business Cycles in Emerging Economies: The Role of Interest Rates, ,,Journal
of Monetary Economics” 2005, nr 52.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
Miscellanea
773
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Pissarides C., Teoria bezrobocia w stanie równowagi, PTE, Warszawa 2012.
Pissarides C., Employment Protection, ,,Labour Economics” 2001, nr 8.
Pocztowski A., Zarządzanie zasobami ludzkimi, PWE, Warszawa 2003.
Sajkiewicz A., Sajkiewicz Ł., Nowe metody pracy z ludźmi. Organizacja procesów personalnych, Poltext,
Warszawa 2002.
Socha M., Sztanderska U., Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, WN PWN, Warszawa 2002.
Wiśniewski Z., Kierunki i skutki deregulacji rynku pracy w krajach Unii Europejskiej, Wydawnictwo
UMK, Toruń 1999.
Zieliński M., Jonek-Kowalska I., Economic Crisis in the View of Change on Regional Labour Markets
in Poland, w: Regional and Local Development: Capitals and Drivers, red. K. Malik, Politechnika
Opolska, Opole 2011.
Zieliński M., Polityka fiskalna a kryzys gospodarczy w wybranych krajach Unii Europejskiej, w: Ekonomia, red. J. Sokołowski, M. Rękas, G. Węgrzyn, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego
we Wrocławiu nr 245, Wrocław 2012.
Zieliński M., Rynek pracy w teoriach ekonomicznych, CeDeWu, Warszawa 2012.
Ekonomista 2014/5
ls
Po
Ekonomista 2014/5
ka
ad
em
ia
Ak
Na
uk
Na
uk
R E C E N Z J E   I   O M Ó W I E N I A
Marcin Gorazda, Filozofia ekonomii, Copernicus Center Press, Kraków 2014, s. 413
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Inspiracją dla napisania recenzji staje się najczęściej chęć podzielenia się z innymi satysfakcją z osobistego doświadczenia lektury, zachęcenia do zapoznania się z poglądami
autora recenzowanego opracowania. Niestety, zdarza się również, iż motywacją staje się
nieodparta potrzeba podzielenia się z innymi krytycznym osądem przedmiotu dzieła, a niejednokrotnie również sposobu jego przedstawienia. W przypadku książki Marcina Gorazdy
pt. Filozofia ekonomii przy pisaniu recenzji przeważyły drugie ze wskazanych przesłanek.
Recenzowana książka została opatrzona tytułem Filozofia ekonomii, wynikającym
z deklarowanego przez autora i z pewnością nieuzasadnionego przekonania, iż podejmowana tematyka nie została jak do tej pory, przynajmniej w polskiej literaturze przedmiotu
podjęta z wystarczającą starannością. W opisie zawartym na okładce książki znajduje się
deklaracja, iż recenzowana praca jest monografią stanowiącą owoc prowadzonych przez
autora wykładów popularnonaukowych oraz kursowych na Uniwersytecie Papieskim Jana
Pawła II w Krakowie z zakresu filozofii ekonomii.
Książka – mimo iż pozbawiona wstępu i zakończenia – w zamiarze autora stanowi
monografię, czyli uzasadnia oczekiwanie czytelnika, iż jej lektura pozwoli mu uporządkować przedmiot rozważań oraz znaleźć naukowe i kompletne ujęcie określonego obszaru
rozważań akademickich. Brak wstępu, którego surogatem wydaje się otwierający książkę
rozdział pt. „Czy istnieje filozofia ekonomii?” nie daje możliwości jednoznacznego określenia celu rozprawy. Z treści zawartej na s. 13–14 można domyślać się jedynie, iż są dwa
powody, dla których autor podjął się trudu napisania książki. Po pierwsze, inspiracją dla
autora było to, że mimo iż w Polsce prowadzi się badania w zakresie historii myśli ekonomicznej i metaekonomicznej, a także czyni refleksję nad tym, co jest przedmiotem nauki
ekonomii, jaki ma ona charakter i jakie stosuje metody, to „prawie nigdy nie są wydawane
pod hasłem filozofii ekonomii”. Zaiste marketingowy przyczynek do napisania monografii
naukowej, brak właściwego „opakowania” rozważań. Drugi powód przekonujący do napisania tej książki wynika zdaniem autora z tego, iż „w Polsce wykłada się głównie ekonomię
klasyczną tudzież neoklasyczną, określaną również mianem ortodoksyjnej”. Pomijając
nieuzasadnione zakresem przedmiotowym i charakterystyką stosowanych metod utożsamianie ekonomii neoklasycznej z ekonomią ortodoksyjną, autor podejmujący się wyłożenia „filozofii” nauki ekonomii wśród twórców ekonomii neoklasycznej (ortodoksyjnej)
wymienia obok siebie Alfreda Marshalla oraz Johna Maynarda Keynesa.
Szczególnego rodzaju optymizm autora co do (bez wątpienia oczekiwanej od monografii naukowej) wartości poznawczej napisanej książki wyraża stwierdzenie zawarte
w spinającym w klamrę rozważania rozdziale zatytułowanym „Czy ekonomia potrzebuje
filozofii?”, stanowiącym w zamierzeniu substytut zakończenia. W tymże rozdziale (s. 357),
Autor w szczególny sposób wyraża pogląd dotyczący kryterium istnienia określonej dziedziny nauki: „Jeśli o filozofii ekonomii udaje się napisać całą książkę, to jest to niewątpliwie jeden z socjologicznych dowodów na to, że taka dziedzina szeroko rozumianej
nauki musi istnieć”. Nieuzasadnione przekonanie o wyjątkowości dzieła potwierdzają
często powtarzane przez autora stwierdzenia, iż podejmowane przez niego zagadnienia
Ekonomista 2014/5
Recenzje i omówienia
Na
uk
776
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
można spotkać w podręcznikach z zakresu historii myśli ekonomicznej oraz opracowaniach z zakresu teorii ekonomii, jednakże jego sposób podjęcia tematyki ma na gruncie
piśmiennictwa polskiego charakter nowatorski. Niestety, co pozwolę sobie wykazać dalej,
przekonanie to sformułowane zostało przez autora daleko na wyrost.
Sformułowany przez autora dylemat dotyczący tego, kto w środowisku akademickim jest
kompetentny przedstawić – czy to w formule wykładu, czy też podręcznika albo monografii
naukowej – filozofię określonej dziedziny nauki, wydaje się podstawowy dla dalszej krytycznej oceny książki. Czy rzetelny, akademicki podręcznik, a tym bardziej kompletna, naukowa
monografia poświęcona filozofii ekonomii, powinny zostać napisane przez filozofa, nawet
wówczas, gdy jego wiedza ekonomiczna nie opiera się na doświadczeniu akademickim, kiedy nie zajmuje się naukowo ekonomią, nie podjął trudu naukowego rozwiązania jakiegokolwiek zagadnienia? A może trudu takiego powinien podjąć się ekonomista‑teoretyk, nawet
wówczas, kiedy nie posiada ugruntowanej uniwersyteckim wykształceniem wiedzy z zakresu
filozofii. W przypadku recenzowanej książki mamy do czynienia z pierwszą ze wskazanych
kombinacji. Zgodnie z deklaracją sformułowaną na okładce książki autor jest doktorem
filozofii, interesującym się filozofią nauki, w szczególności filozofią nauk społecznych, w tym
filozofią ekonomii. Autor jest równocześnie – co wprost deklaruje – adwokatem, specjalistą od prawa podatkowego. W załączonej bibliografii nie znajduje się żadna praca autora
w zakresie przedmiotu ekonomii. Należy sądzić, iż autor nie ma doświadczenia naukowego
w zakresie ekonomii, za który trudno uznać prowadzenie popularnonaukowych czy nawet
kursowych wykładów z przedmiotu zatytułowanego „Filozofia ekonomii”.
Akademickie przygotowanie autora w zakresie przedmiotu opracowania odnosi się
więc do filozofii. Można przypuszczać, na podstawie sposobu prezentacji w recenzowanym dziele zagadnień ekonomicznych, iż wiedza ekonomiczna autora wynika przede
wszystkim z doświadczenia pozaakademickiego. Potwierdzeniem tego są rażące błędy
językowe, których osoba oswojona z akademickim dyskursem w dziedzinie nauki, której
przedmiot oraz metodę poddaje filozoficznej krytyce, na pewno nie popełniłaby. Np. na
s. 275 zdarzy się bowiem czytelnikowi przeczytać: „Ekonometrzy idą dalej i poszukują
prawidłowości w szeregach danych liczbowych, które wiązałyby określone wielkości zależnościami o charakterze praw ekonomicznych” . Dodajmy, iż rażące jest nie tylko użyte w miejsce „ekonometrycy” określenie „ekonometrzy”, lecz również to, w jaki sposób
zdefiniowana została domena ekonometrii. Ekonometria jest nauką i sztuką stosowania
metod statystycznych do mierzenia relacji ekonomicznych. Dokładniej i dobitniej wyraża
to jeden z pierwszych laureatów Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii L.R. Klein pisząc,
że budowa modelu ekonometrycznego jest jednocześnie sztuką i nauką. Ekonometria nie
aspiruje do wiązania zmiennych ekonomicznych w prawa naukowe.
Przechodząc do treści recenzowanej książki, czym jest więc „filozofia ekonomii”? W recenzowanej monografii nie sposób odnaleźć definicji kluczowego dla niej pojęcia, znajdziemy natomiast stwierdzenie następujące (s. 20), iż „tak osobliwa nauka (ekonomia – przyp.
A.W.) musi pociągać za sobą osobliwą refleksję filozoficzną”. Osobliwość ekonomii wyraża
się w tym, co podaje dalej autor, iż w samym środowisku akademickim „nie ma zgody,
czy ma to być nauka deskryptywna, czy normatywna. Nie ma zgody, czy ma zajmować się
jednostką i podejmowanymi przez nią decyzjami na rynku, czy też poszukiwać koniecznych
zależności pomiędzy zidentyfikowanymi wielkościami ekonomicznymi. Nie ma zgody, czy
ma zajmować się gromadzeniem i analizą danych empirycznych, a w konsekwencji generalizacją stwierdzonych regularności, czy też raczej winna przyjmować pewne założenia co do
funkcjonowania rynku i na ich podstawie rozwijać dedukcyjnie określone teorie i modele”.
Trzykrotnie przywoływany przez autora brak konsensusu nie uzasadnia uznania ekonomii
za sui generis osobliwość świata nauki. Zastrzeżeniu pierwszemu odpowiada wyodrębnie-
Ekonomista 2014/5
Na
uk
777
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
nie uzupełniających się, a niekolidujących podejść w nauce ekonomii, pozytywnego oraz
normatywnego. Podział ten nie oznacza braku spójności w przedmiocie i metodzie badania, czy w związku z tym osobliwą będzie etyka, z wyróżnieniem w jej obrębie etyki normatywnej oraz opisowej? Drugiemu zastrzeżeniu odpowiada wyodrębnienie szczególnych
kategorii ontologicznych i metodologii badania zjawisk ekonomicznych w skali rynkowej
(mikroekonomia, teoria gospodarstwa domowego, teoria przedsiębiorstwa) oraz w skali
całej gospodarki (makroekonomia). Jeżeli uznać, jak uważa autor, wyodrębnienie mikroi makroekonomii jako atrybut osobliwości nauki ekonomii, to co powiedzieć o niemożności stosowania praw Newtona na poziomie mechaniki kwantowej? Ostatniej uwadze
odpowiada postawienie w opozycji do siebie stosowania równocześnie metody indukcyjnej
oraz dedukcyjnej, co trudno uznać za źródło osobliwości określonej dziedziny nauki (czy
w związku z tym matematyka, stosująca obok dominującej w jej przedmiocie metody dedukcyjnej, metodę indukcji matematycznej, jest nauką osobliwą? Eksponując swój sceptycyzm względem ekonomii traktowanej jako „nauka osobliwa” lub „nauka ponura” (s. 16),
autor chcąc rozjaśnić przedmiot rozważań ekonomii i stosowane w niej metody, stwierdza,
iż zasadne będzie określić „filozofię ekonomii” (s. 20 et passim) poprzez deklarację siedmiu
pytań, które zadają sobie filozofowie ekonomii. To jest pytań:
a) dotyczących dziedziny dyskursu, czyli przedmiotu ekonomii;
b) ontologicznych, czyli pytań o byty, które są przedmiotem badania nauki ekonomii;
c) semantycznych, czyli pytań o znaczenie poszczególnych pojęć stosowanych w ekonomii;
d) epistemologicznych, tj. pytań o sposoby poznania bytów ekonomicznych;
e) metodologicznych, np. dotyczących stosowalności analiz statystycznych czy eksperymentów behawioralnych w poznawaniu bytów ekonomicznych;
f) aksjologicznych, czyli o wartościach i to, w jaki sposób wpływają one na twierdzenia ekonomiczne;
g) socjologicznych, dotyczących kontekstu odkrycia naukowego.
Systematyka problemów dotyczących filozofii ekonomii (siedem przytoczonych wyżej pytań) nie stanowi niestety konstrukcji, na której wspiera się argumentacja autora
w dalszej części książki. W książce brak konsekwentnego ujęcia problematyki, przyjmuje
się sposób prezentacji zagadnień, opierający się przede wszystkim na popularyzatorskiej
prezentacji pojawiających się kolejno koncepcji teoretycznych, poprzedzanych czasami
nadmiernie obszernymi introdukcjami dotyczącymi historii gospodarczej. W konsekwencji autor pisze namiastkę podręcznika myśli ekonomicznej, z powiązaniem wątków filozoficznych. Jedynym argumentem autora za tym, iż napisał monografię z zakresu filozofii
ekonomii, jest tytuł książki, a nie jej treść.
W zasadniczej treści książki zostały wyodrębnione trzy części poświęcone:
a) problemom filozoficznym w rozważaniach o społeczeństwie i rynku przed XIX
wiekiem;
b) początkom filozofii nauk społecznych w wiekach XIX i XX;
c) przeglądowi współczesnych koncepcji.
Same tytuły, a tym bardziej treść kolejnych części potwierdzają, iż autor nie jest w stanie sprostać naukowej krytycznej analizie teorii ekonomicznej z punktu widzenia pytań
ontologicznych, epistemologicznych, aksjologicznych czy metodologicznych. Treść recenzowanej książki staje się niespójna względem zdefiniowanego przez autora przedmiotu
„filozofii ekonomii”. Ponadto lekturę utrudniają czasami niezrozumiałe długie wtrącenia,
mało istotne dla rozważań filozoficznych, a dotyczące historii gospodarczej lub biografii
wybranych ekonomistów.
Recenzowaną pracę trudno uznać za dojrzałą monografię naukową, od autora której można oczekiwać konsekwencji między sformułowanym przedmiotem oraz treścią opracowania.
Ekonomista 2014/5
Na
uk
778
Po
ls
ka
Ak
ad
em
ia
Lektura książki wskazuje na to, iż nie ma podstaw dla uznania, iż stanowi ona monografię
z zakresu filozofii ekonomii. Autor powinien dokonać krytyki teorii ekonomii poprzez konsekwentną analizę wiedzy ekonomicznej w kontekście ontologii, epistemologii, semantyki,
metodologii oraz aksjologii; co stanowiłoby kompletne dzieło z zakresu filozofii ekonomii.
Praca zawiera raczej równoległą chronologicznie analizę zależności między doktrynami ekonomicznymi i etyką (w pierwszej części) oraz naukami społecznymi (w kolejnych częściach).
Ciekawym spostrzeżeniem (s. 36) – szkoda, że nie rozwijanym dalej – jest określenie
relacji między etyką a mikroekonomią oraz polityką a makroekonomią. Moim zdaniem,
gdyby autor kontynuował swoje rozważania w zaproponowanych kontekstach, praca dojrzałaby do oryginalnego, monograficznego ujęcia relacji między refleksją filozoficzną
a doktrynami ekonomicznymi. Niestety, treść książki opiera się na powieleniu najprostszego schematu: kolejnych poglądów filozoficznych i ich wpływu na ekonomię.
Krytycznie należy odnieść się do adekwatności treści książki względem tej tytułu. Zawartość książki sprowadza się w zasadzie do przeglądu arbitralnie dobranych przez autora
przykładowych koncepcji ekonomicznych. Wybór został podporządkowany zaproponowanemu podziałowi na: odrzucane przez autora podejście naturalistyczne w ekonomii oraz
preferowane podejście antynaturalistyczne.
Praca wykazuje istotne braki lub co najmniej zachwiane proporcje w doborze koncepcji teoretycznych, które w przeważającej części są tylko opisywane, a w mniejszym stopniu
krytycznie analizowane. Na przykład autorowi znana jest freakonomia, która w amerykańskim środowisku akademickim jest traktowana jako swoistego rodzaju ćwiczenie intelektualne, wymuszające, rzadko poważnie traktowaną, intelektualną ekwilibrystykę; żonglowanie metodami oraz strukturami pojęciowymi teorii ekonomii dla wyjaśniania zachowań
ludzkich oraz instytucji społecznych. Natomiast autor pomija rzeczywiście inspirujące
naukowo zastosowania ekonomii do wyjaśniania zjawisk społecznych (np. ekonomia rodziny G.S. Beckera) i politycznych (np. ekonomiczna teoria demokracji A. Downsa) czy
z obszaru koincydencji metodologii nauk ekonomicznych i prawa, tj. ekonomicznej teorii
prawa (R. Cooter i T. Ulen).
Szczególnie rażący jest brak refleksji dotyczącej dorobku teorii wyboru publicznego,
a przede wszystkim neoklasycznej wielkiej syntezy, czyli modelu gospodarki Hicksa-Hansena opartego na analizie krzywych IS i LM. Jak można napisać aspirującą do monografii naukowej książkę dotyczącą w szczególności metodologii ekonomii, nie wspominając
w ogóle dorobku J.R. Hicksa. Sprawia to ponownie wrażenie, iż autor nie ogarnia całości
tematu, któremu poświęca swoje opracowanie. Dobiera analizowane poglądy w sposób
ignorujący rzeczywiste znaczenie różnych szkół we współczesnej ekonomii.
Recenzowana praca wydaje się więc pozostawać jedynie refleksem osobistych przekonań autora o tym, co stanowi przedmiot i metodę ekonomii. Jest to tym bardziej niepokojące, że autor deklaruje, iż książka jest odzwierciedleniem prowadzonych dla studentów
filozofii wykładów. Dla stworzenia filozofii ekonomii, czyli bez wątpienia wyższej eksplanancyjnie teorii niż sama nauka ekonomii, niezbędna jest pogłębiona, a nie poglądowa
czy hobbystyczna wiedza dotycząca tej dziedziny nauki. Tym bardziej aspiracje napisania
monografii naukowej wymagają dalej idącego szacunku wobec wiedzy czytelnika. Treść
recenzowanej książki, zwłaszcza jeżeli chodzi o dobór i prezentację doktryn ekonomicznych, pozwala zakwalifikować ją do ujęć popularnonaukowych.
Zmierzając do konkluzji, wydaje się, że do treści recenzowanej książki bardziej pasowałby tytuł Filozofia a ekonomia, albo Ekonomia dla filozofów. Cóż, chyba nie wystarczy być
doktorem filozofii, aby napisać monografię dotyczącą filozofii wybranej dziedziny wiedzy.
Artur Walasik
Ekonomista 2014/5
Na
uk
779
Innovative Economy as the Subject of Investigation in Theoretical Economics, edited by
Andrzej Malawski, Cracow University of Economics Press, Cracow 2013, 168 pp.
Oded Stark
References
ls
ka
Ak
ad
em
ia
The main message of this book is that modern economic theory and present-day economic reality can be usefully researched by following two of Schumpeter’s (1934, 1939,
1942) perspectives of economic life: circularity, and economic development. Circularity
stands for periodicity or cyclicity, which is an outcome of the routine behavior of economic agents; economic development stands for creative innovation and the displacement of old products and organizational forms with new ones. These two perspectives
prompt the authors of the book to study a variety of economic variables, in particular
credit as a device that enables firms to undertake innovative projects and equip consumers who are innovative-minded with financial muscle (share holdings) to push for
such projects. This is a nice angle because it highlights the role that individuals play
in stimulating innovations other than as users (adopters) of new products. However,
missing is an elaboration in what ways firm-led innovations differ systematically from
consumer-fed innovations, and how the two types of stimuli interact. Because innovation as an evolution is “time-intensive” (it stretches over several periods), it is clouded
by uncertainty. Not surprisingly, then, the book also deals with the minimization of
aggregate risk.
The book is rich in innovative mathematical structures and modeling strategies. More
often than not, it is highly abstract and requires painstaking study before grasping a result: as, for example, when the reader is led through eleven definitions to a theorem that
provides conditions under which an economy with a financial market is considered to
be more just in a future state s = 1, …, S than in the current state s = 0. Again not surprisingly, here, on adopting a Rawlsian stance, the social improvement occurs when the
situation of the worst off individual improves, but if it does not (and if, implicitly, it does
not deteriorate), an economy is considered more just when the situation of the next worse
off individual improves, and so on.
It seems that the comparative strength of the book is in providing a mathematical infrastructure for linking Schumpeterian analysis with mainstream economics in general, and
with financial markets in particular. When concrete results are reported, as, for example,
when capital accumulation (an engine of innovation) and capital aging are linked with economic growth, they are more a relaxed version of known propositions than novel claims.
All in all, the book is true to the Schumpeterian spirit: it invites creative research innovations, which depend on students of modern economic theory having “pro-innovative
preferences” (a term eloquently coined by the authors).
Po
Schumpeter J.A., The Theory of Economic Development: An Inquiry into Profits, Capital,
Credit, Interest and the Business Cycle, Harvard University Press, Cambridge, MA 1934.
Schumpeter J.A., Business Cycles: A Theoretical, Historical and Statistical Analysis of the
Capitalist Process, McGraw-Hill Book Company Inc., New York 1939.
Schumpeter J.A., Capitalism, Socialism and Democracy, Harper and Row, New York 1942.
Ekonomista 2014/5
ls
Po
Ekonomista 2014/5
ka
ad
em
ia
Ak
Na
uk
O
M
U
N
I
Na
uk
K
K
T
Y
ad
em
ia
Komunikat
A
Sądu Konkursowego Nagrody Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego
im. prof. Edwarda Lipińskiego w 2014 r.
Nagroda im. prof. Edwarda Lipińskiego jest przyznawana corocznie przez Polskie
Towarzystwo Ekonomiczne za książkę wnoszącą nowe wartości do dorobku nauk
ekonomicznych w Polsce, a opublikowaną w dwóch kolejnych latach poprzedzających rok,
w którym nagroda jest przyznawana.
Po przeprowadzeniu postępowania konkursowego Sąd Konkursowy postanowił przyznać
nagrodę w 2014 r.
Łukaszowi HARDTOWI
za książkę
Ak
Studia z realistycznej filozofii ekonomii
wydaną przez C.H.Beck, Warszawa 2013 r.
ls
ka
W pracach Sądu Konkursowego brali udział: prof. prof. S. Ryszard Domański,
Bogusław Fiedor, Bożena Klimczak, Joanna Kotowicz-Jawor, Witold Kwaśnicki, Elżbieta
Mączyńska, Jan Lipiński, Stanisław Rudolf, Eugeniusz Rychlewski (przewodniczący),
Zdzisław Sadowski, Czesław Skowronek, Andrzej Sławiński.
prof. dr hab. Eugeniusz Rychlewski
Przewodniczący Sądu Konkursowego
Po
Warszawa, 26 września 2014 r.
Ekonomista 2014/5
ls
Po
Ekonomista 2014/5
ka
ad
em
ia
Ak
Na
uk
Ceny na 2015 r.:
352,80 zł – prenumerata krajowa wersji drukowanej,
404,46 zł – prenumerata w wersji łączonej (druk + PDF),
58,80 zł – jeden numer w wersji drukowanej,
49,20 zł – jednen numer w wersji elektronicznej (PDF),
67,41 zł – jednen numer wersji łączonej (druk + PDF)
Na
uk
PRENUMERATA 2015
ad
em
ia
ka
Ak
347,76 zł – wersja łączona (drukowana + PDF) zamówiona i zapłacona do dnia 20.12.2014 r.,
366,66 zł – wersja łączona (drukowana + PDF) zamówiona i zapłacona do dnia 20.01.2015 r.
ls
1. Redakcja przyjmuje do oceny i publikacji niepublikowane wcześniej teksty o charakterze naukowym, poświęcone problematyce ekonomicznej.
2. Redakcja prosi o składanie tekstów w formie elektronicznej (dokument MS Word
na CD, dyskietce lub e-mailem) oraz 2 egzemplarzy wydruku komputerowego.
Wydruk powinien być wykonany na papierze A4 z podwójnym odstępem między
wierszami, zawierającymi nie więcej niż 60 znaków w wierszu oraz 30 wierszy na
stronie, w objętości (łącznie z tabelami statystycznymi, rysunkami i literaturą) do
30 stron. Opracowania podzielone na części powinny zawierać śródtytuły.
3. Wraz z tekstem należy dostarczyć do Redakcji Oświadczenie Autora. Wzór
oświadczenia dostępny jest na stronie www.ekonomista.info.pl
4. Do tekstu należy dołączyć streszczenie (200 słów) składające się z uzasadnienia
podjętego tematu, opisu metody oraz uzyskanych wyników. Streszczenie powinno zawierać słowa kluczowe (w języku polskim, rosyjskim i angielskim).
5. Przypisy wyjaśniające tekst należy zamieszczać na dole strony, a dane bibliograficzne w tekście – przez podawanie nazwisk autorów i roku wydania dzieła, na
końcu zdania w nawiasie. W bibliografii zamieszczonej na końcu tekstu (ułożonej w porządku alfabetycznym) należy podawać:
–– w odniesieniu do pozycji książkowych – nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł dzieła, wydawcę, miejsce i rok wydania;
–– w przypadku prac zbiorowych nazwisko redaktora naukowego podaje się po
tytule dzieła;
–– w odniesieniu do artykułów z czasopism – nazwisko, imię (lub inicjały imion)
autora, tytuł artykułu, nazwę czasopisma ujętą w cudzysłów, rok wydania i kolejny numer czasopisma;
–– w przypadku korzystania z internetu należy podać adres i datę dostępu;
–– powołując dane liczbowe należy podawać ich źrodło pochodzenia (łącznie
z numerem strony).
6. W przypadku gdy artykuł jest oparty na wynikach badań finansowanych w ramach
programów badawczych, autorzy są proszeni o podanie źródła środków.
7. Rysunki proste, wektorowe, w czerni. Linie na wykresach i pola mogą być
w szarościach – rysunki powinny być czytelne w tej postaci, bez kolorów
i efektów specjalnych (np. cieni, faz, płynnych przejść, tekstur, szrafów, efektów przestrzennych). Format wektorowy PDF, EPS, ostatecznie osadzone
wykresy z Excela.
8. Nazewnictwo plików – teksty: Autor_Tytuł.docx (np. Jan Kowalski_Gospodarka polska.docx); streszczenia do artykułów: Autor_Streszczenia.docx
(np. Jan Kowalski_Streszczenia.docx); ewentualne dodatkowe pliki nazywamy w analogiczny sposób: (np. Jan Kowalski_rysunek01.pdf).
9. Warunkiem przyjęcia tekstu do oceny i dalszej pracy jest podanie przez autora
pełnych danych adresowych wraz z numerem telefonicznym i adresem e-mail.
Autorzy artykułów są również proszeni o podanie danych do notatki afiliacyjnej:
tytuł naukowy oraz nazwa uczelni albo innej jednostki (tylko jedna jednostka).
Dane afiliacyjne są zamieszczane w opublikowanych tekstach.
10. Opracowanie zakwalifikowane przez Komitet Redakcyjny do opublikowania na
łamach „EKONOMISTY”, lecz przygotowane przez autora w sposób niezgodny
z powyższymi wskazówkami, będzie odesłane z prośbą o dostosowanie jego formy do wymagań Redakcji.
11. Materiały zamieszczone w „EKONOMIŚCIE” są chronione prawem autorskim.
Przedruk tekstu może nastąpić tylko za zgodą Redakcji.
12. Redakcja nie zwraca tekstów i nie wypłaca honorariów autorskich.
Zamówienia
Zamówienia należy
należy składać
składać na
na stronie
stronie www.ekonomista.info.pl
lub
lub wysłać
wysłać zamówienie
zamówienie na
na adres
adres
Wydawnictwo
Wydawnictwo Key
Key Text
Text sp.
sp. zz o.o.,
o.o., ul.
ul. Sokołowska
Sokołowska 9/410,
9/410, 01-142
01-142 Warszawa
Warszawa
tel.
tel. 22
22 632
632 11
11 36,
36, kom.
kom. 665
665 108
108 002
002
konto:
konto: Bank
Bank Millennium
Millennium S.A.
S.A. 64
64 1160
1160 2202
2202 0000
0000 0001
0001 1046
1046 1312
1312
Po
WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW
U Wydawcy zaprenumerujesz najtaniej!
Ekonomista 2014/5
Na
uk
EKONOMISTA
EKONOMISTA
Tylko prenumerata zapewni
regularne otrzymywanie
czasopisma
11 Wydawnictwo Key Text
ad
em
ia
Warunki prenumeraty
Zamówienia na prenumeratę na 2015 r. oraz na sprzedaż egzemplarzową należy składać na stronie:
www.ekonomista.info.pl lub wysłać zamówienie na adres [email protected] z podaniem dokładnych danych.
EKONOMISTA
CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA
ZAŁOŻONE W ROKU 1900
2014
5
2014
Ceny na 2015 r.: 352,80 zł– prenumerata krajowa wersji drukowanej,
404,46 zł– prenumerata wersji łączonej (druk + PDF),
58,80 zł– jeden numer w wersji drukowanej,
49,20 zł– jednen numer w wersji elektronicznej (PDF),
67,41 zł– jednen numer wersji łączonej (druk + PDF).
Zamówienia na prenumeratę przyjmowane są na okres nieprzekraczający jednego roku. Cena prenumeraty za okres obejmujący kilka numerów (niepełny rok) jest wielokrotnością ceny jednego numeru. Prenumerata rozpoczyna się od najbliższego numeru po dokonaniu wpłaty na rachunek bankowy Wydawnictwa nr:
64 1160 2202 0000 0001 1046 1312
Ak
Egzemplarze drukowane wysyłamy ekonomiczną przesyłką rejestrowaną, spersonalizowane PDF-y na podany w zamówieniu adres e-mail.
347,76 zł– wersja łączona (drukowana + PDF) zamówiona i zapłacona do dnia 20.12.2014 r.,
366,66 zł– wersja łączona (drukowana + PDF) zamówiona i zapłacona do dnia 20.01.2015 r.
Wydawnictwo Key Text sp. z o.o., ul. Sokołowska 9/410, 01-142 Warszawa
tel. +48 22 632 11 36, kom. +48 665 108 002
ka
11 RUCH S.A.
Zamówienia na prenumeratę w wersji papierowej i na e-wydania można składać bezpośrednio na stronie
www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@
ruch.com.pl lub kontaktując się z Centrum Obsługi Klienta „RUCH” pod numerami: 22 693 70 00 lub
801 800 803 – czynne w dni robocze w godzinach 700 – 1700. Koszt połączenia wg taryfy operatora.
ls
11 Kolporter S.A. – [email protected], +48 22 35 50 471 do 478
11 Garmond Press S.A. – [email protected], 01–106 Warszawa, ul. Nakielska 3,
Po
+48 22 836 69 21
Indeks 357030
ISSN 2299–6184
Cena 49,20 zł
(w tym 23% VAT)
5
W numerze
MARIAN GORYNIA, PIOTR TRĄPCZYŃSKI
zagranicznych inwestycji bezpośrednich
– przegląd wyników badań
DOROTA WAWRZYNIAK
Klimat inwestycyjny a wpływ opodatkowania przedsiębiorstw
WIESŁAWA LIZIŃSKA, RENATA MARKS-BIELSKA
ANNA TOBOLSKA
struktura działowa i przestrzenna
Ekonomista 2014, nr 5, s. 643–782
Cena 55,65 zł (w tym 5% VAT)
POLSKA AKADEMIA NAUK
KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH
Ekonomista 2014/5
POLSKIE TOWARZYSTWO
EKONOMICZNE
WYDAWNICTWO
KEY TEXT

Teodor KRAMER (1926–2014)

Transkrypt

Podobne dokumenty

EasyJet 3 - CapriCorn Drukarki do koszulek

Raport: Polskie bezpośrednie inwestycje zagraniczne i potencjał ich