Historia herbu gminy

Regionalia: historia Słaboszowa zamknięta
w herbie.
herbie. Kim jest tajemniczy rycerz ?
27 stycznia 2011 r. Rada Gminy w Słaboszowie podjęła
uchwałę w sprawie ustanowienia herbu, flagi i pieczęci Gminy
(Uchwała nr IV / 2011) 1/.
Z opisu herbu gminy Słaboszów:
„Przedstawia
Przedstawia [on] w polu
polu czerwonym stojącego rycerza,
zwróconego na wprost, o czarnych włosach, ubranego
w białą zbroję kolczą z litymi nałokcicami, nakolankami
i nagolenicami oraz ostrogami, z narzuconą na pancerz
Ŝółtą tuniką; przepasanego białym, segmentowym pasem,
pasem,
trzymającego w prawej ręce rozwinięty biały dokument ze
złotą pieczęcią, zaś w lewym ręku podtrzymującego
zwisający u boku biały miecz [miecz goły –bez pochwy]
pochwy] ”.
Herb Gminy Słaboszów
Taki wizerunek naszego herbu ma uzasadnienie historyczne. Oto garść
podstawowych informacji do jego pełnego zrozumienia, a wśród nich odpowiedź na
podstawowe pytania: kim jest rycerz na tarczy herbowej i co za dokument widnieje
w jego prawicy? Dlaczego ów rycerz tak go eksponuje ?
Aby to lepiej zrozumieć, musimy cofnąć się w czasie o osiem wieków do
Borzykowej, wsi połoŜonej wśród borów i uroczysk nad rzeką Pilicą. Wkrótce jej
nazwa będzie na ustach piastowskiej Polski.
Jest koniec lipca 1210 roku. Księciem krakowskim jest Leszek (zw. Białym),
wojewodą krakowskim jest Wojciech, po nim Pakosław z rodu Awdańców,
kasztelanem krakowskim jest Goworek z rodu Rawiczów, biskupem krakowskim
Wincenty (zw. Kadłubkiem) z rodu Porajów. Minęło ponad siedemdziesiąt lat od
słynnego testamentu Bolesława Krzywoustego, w którym ustanowił on zasady
dziedziczenia. Zapobiegliwy ksiąŜę chciał w ten sposób oszczędzić synom
bratobójczych walk i uchronić jedność państwa. Po pierwszych latach względnego
1/
Koncepcja oraz wizerunek herbu, flagi i pieczęci gminy Słaboszów opracowany został
w Zakładzie Nauk Pomocniczych Historii UJ przy Instytucie Historii Uniwersytetu
Jagiellońskiego i w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Autorami są: dr Wojciech
Drelicharz, dr hab. Zenon Plech i dr Barbara Widłak.
1
Regionalia: historia Słaboszowa zamknięta
w herbie.
herbie. Kim jest tajemniczy rycerz ?
spokoju, w kraju wybucha wojna domowa. W tej dramatycznej sytuacji inicjatywę
przejmuje Kościół.
Metropolita gnieźnieński Henryk Kietlicz zwołał do Borzykowej synod
biskupów i zjazd ksiąŜąt polskich. Było to bardzo waŜne wydarzenie w dziejach
Polski, a przy okazji stanie się teŜ momentem przełomowym dla historii Słaboszowa.
Wraz z orszakiem księcia Leszka Białego przybył komes Sławosz. NajwaŜniejszym
aktem tego zjazdu są swobody i nadania udzielone Kościołowi polskiemu przez
znakomitych wielmoŜów. Wśród licznych darowizn znalazła się teŜ wieś Słaboszów
(Slavossov), którą dawał buskiemu klasztorowi komes Sławosz. To tu, 29 lipca 1210
roku (w obecności dostojników Kościoła i ówczesnej elity politycznej), Sławosz „ad
amorem Dei salutemgue animae”(„z miłości do Boga i dla zbawienia duszy”)
powtórnie odnowił postanowienie ofiarowania swoich dziedzicznych dóbr
z przyległościami (dochodami) 2/ buskiemu klasztorowi. Z tym dniem wieś
Sławoszów weszła na stałe do historii. Osobisty dokument „naszego” Sławosza w tej
sprawie odczytany został w borzykowskim kościele, w obecności najznakomitszych
ówczesnych dostojników świeckich i duchownych. Przybyli tu ksiąŜęta: Konrad
z Mazowsza, Henryk ze Śląska, Władysław z Kalisza i Władysław z Opola. I to
właśnie ten historyczny fakt został uwidoczniony i wyraźnie wyeksponowany
w herbie Gminy Słaboszów. Rok później sekretarze papieŜa Innocentego III będą
nazwę Słaboszowa umieszczać w dokumentach datowanych na Lateranie 3/.
Tyle fakty.
Oczywiście wizerunek rycerza przedstawiony w polu herbu naszej gminy
przedstawiać ma rycerza Sławosza, po którym nasza miejscowość otrzymała
dzisiejszą nazwę. Natomiast uniesiony dokument, który rycerz trzyma w prawej
ręce, to ów słynny testament Sławosza, w którym ostatecznie przeznacza swoją
ojcowiznę 4/ w darze klasztorowi w Busku.
2/
Spotyka się czasami stwierdzenie, Ŝe Sławosz darował Sławoszów wraz
z „przynaleŜnościami”, a tą przynaleŜnością miała być wieś Nieszków, ale moim zdaniem
takie stwierdzenie jest nie do końca prawdziwe. Chodzi raczej o określenie „ze wszystkimi
przyległościami (dochodami).” Dokument Sławosza wydany w Korczynie mówi co prawda
o dwóch wsiach, które Sławosz miał zamiar dać klasztorowi ... [...brak nazwy obdarowanego
klasztoru], ale moim zdaniem darowizna w takim brzmieniu nie doszła do skutku.
Przedmiotem darowizny stała się ostatecznie tylko jedna wieś, Sławoszów. Być moŜe rodzina
Sławosza udaremniła mu zamiar darowania drugiej wsi.
3/
10 maja 1211 roku w Watykanie na Lateranie, papieŜ Innocenty III wydaje bullę, w której
wymienia wsie stanowiące doposaŜenie klasztoru buskiego. Większość z nich pochodzi
z nadań testamentowych. Ostatnią osadą tam wymienioną jest „nasz” Sławoszów bez Ŝadnej
innej wsi z tego terenu.
4/
„patrymonium meum quo Slavossov dicitur…” tu: “moją ojcowiznę…” oznaczałoby, Ŝe
Słaboszów był w tym rodzie juŜ duŜo wcześniej, moŜe juŜ dziada Sławosza? Jak widać z tego
zapisu, juŜ za Sławosza uŜywano nazwy Sławoszów. Być moŜe ojciec lub dziad, równieŜ
nosili imię Sławosz?
2
Regionalia: historia Słaboszowa zamknięta
w herbie.
herbie. Kim jest tajemniczy rycerz ?
Równocześnie wraz z tą darowizną, zakończył się pewien etap Ŝycia naszego
rycerza. Za jego małoletnią córką i Ŝoną, zamknęła się furta buskiego klasztoru 5/.
Tak więc wszystko wskazywało na to, Ŝe „nasz” rycerz Sławosz nie miał syna
i dlatego zabezpieczył materialnie Ŝonę, i małoletnią córkę, aby nie dopuścić do
sytuacji, w której jego najbliŜsi mogliby zostać pozbawieni środków do Ŝycia po jego
śmierci. Zapisał im swoje dziedzictwo jako zachowek, a te, przywdziewając biały
habit i czarny welon (strój norbertanek) wniosły go klasztorowi razem z sobą. Była to
nie tylko pobudka religijna a takŜe miało to być zabezpieczenie materialne, „coś
w rodzaju dzisiejszego funduszu emerytalnego” dla najbliŜszych Sławosza.
Rycerz Sławosz prawdopodobnie udał się na wyprawę ruską u boku swojego
księcia Leszka Białego i niknie w nam z oczu (chociaŜ przytoczyliśmy i wersję inną,
ale nie do końca potwierdzoną 6/).
Dlaczego Sławosz wybrał właśnie klasztor buski, a nie leŜący bliŜej Sławoszowa,
głośny i bardziej znamienity klasztor boŜogrobców w Miechowie, czy równieŜ
bardziej znany klasztor jędrzejowskich cystersów, czy choćby klasztor Norbertanek na
Zwierzyńcu w Krakowie? Dlaczego je zignorował? Dlaczego wybrał właśnie Busko?
Warto zwrócić uwagę na motywy, którymi kierował się Sławosz w wyborze
zakonu norbertanów (premonstratensów) i nadaniu im swych dóbr. Musimy to
rozpatrzeć w trzech aspektach: ówczesnej popularności tego zakonu, sytuacji rodzinnej
darczyńcy (Ŝona i córka) oraz doniosłego w średniowieczu wątku religijnego.
O popularności tego właśnie zakonu decydowały jego cele, a więc asceza jako
skrajna konsekwencja odnowy Ŝycia religijnego, niekonwencjonalna organizacja
zakonu, oraz wprowadzenie Ŝeńskich klasztorów (Norbertanki, właściwie:
Zgromadzenie Sióstr Kanoniczek Regularnych Zakonu Premonstratensów – było
katolickim Ŝeńskim zakonem kontemplacyjnym). W porównaniu ze starymi kanoniami
regularnymi Norbertanie wprowadzali nowy typ dewocji, ponadto w kołach
moŜnowładczych nastąpiła moda na przywdziewanie przez kobiety stroju
premonstranckiego (białego habitu i czarnego welonu). Do klasztorów wstępowały
Ŝony i córki moŜnych. Były to często pobudki religijne a takŜe miało to być
zabezpieczenie materialne po śmierci ojca lub męŜa. Rycerze, np. nie mający
potomków męskich przepisywali swoje dobra klasztorom w zamian za opiekę nad
swoimi Ŝonami lub córkami. Sami często znajdowali tam miejsce swojego ostatniego
spoczynku.
Dokument, który trzyma w ręce rycerz w polu herbowym, a który odwołuje się
historycznie do testamentu Sławosza, był w rzeczywistości aktem duŜo mniejszym,
o wymiarach: 8,6 x 4,5 cm. Nie był teŜ jedynym wydanym przez „naszego rycerza” w
tej sprawie. Znamy cztery takie akty, z których jeden zawiera puste miejsce, w którym
Sławosz nie określił do końca nazwy obdarowanego klasztoru (patrz opis poniŜej).
5/
Czytaj o tym w archiwalnych numerach naszej gazety.
6/
Czytaj: tamŜe.
3
Regionalia: historia Słaboszowa zamknięta
w herbie.
herbie. Kim jest tajemniczy rycerz ?
Testament
Sławosza
ze Sławoszowa (Słaboszowa)
z 1210 roku (lico dokumentu),
w którym Sławosz, wobec ks.
Leszka
przeznacza
dwie
posiadłości po swej śmierci dla
klasztoru..
[...nazwy
obdarowanego
klasztoru w tym dokumencie
nie wpisano].
Dokument znajduje się
w zbiorach AGAD
7/
Jeden z czterech dokumentów Sławosza (ten: wydany w Korczynie),
nie
z pieczęcią Sławosza ale z pieczęcią księcia Leszka [fragmenty zapisów z aktów
Sławosza potwierdzające, Ŝe jest to pieczęć księcia: „ … sub sigilio domini ducis Lestkonis
[…] roboranda” „ … domini Ducis Lestconis testimonium subscribo …” 8/]. KsiąŜę
podwieszając swoją pieczęć pod dokumentem swego rycerza, uwiarygodnił w ten sposób jego
postanowienie.
Pieczęć, która jest podwieszona pod dokumentem Sławosza wystawionym
w Borzykowej, nie jest zapewne jego pieczęcią, chociaŜ są i inne zdania na ten temat.
Są one oparte na odpisie dokumentu sporządzonego przez Jana Długosza. Według
naszego kronikarza, na pieczęci pod tym dokumentem Sławosza widniał znak
podwójnego krzyŜa. Profesor Piekosiński natomiast przypisał Sławoszowi herb
Modzele (?) – czyli potrójny krzyŜ.
Jaką pieczęcią Sławosz się posługiwał? Czy ją rzeczywiście posiadał? - tego juŜ
najprawdopodobniej się nie dowiemy. Jest teŜ prawdopodobne, Ŝe „nasz rycerz”
własnej pieczęci nie posiadał. Zainteresowanych odsyłam do archiwalnych numerów
szkolnej gazety, w których starano się przybliŜyć tę postać, chociaŜ w paru kwestiach
7/
To warto wiedzieć! Testament Sławosza [ukazany wyŜej] jest na liście zawierającej
najbardziej wartościowe dokumenty związane z historią świata. Cały projekt jest sygnowany
przez UNESCO i nazywa się Memory of the World International Register (Pamięć
Świata..). Oto owe słynne tytułowe zdanie z tej listy w języku angielskim, które
wyprowadziło nasz Słaboszów z mroków średniowiecza „Sławosz of Sławoszów bequeathes
in 1210 two villages to the Norbertan monastery in Busko after his Heath”.
8/
Czytaj o tym w archiwalnych numerach szkolnej gazety.
4
Regionalia: historia Słaboszowa zamknięta
w herbie.
herbie. Kim jest tajemniczy rycerz ?
są to tylko rozwaŜania hipotetyczne. PoniŜej próba rekonstrukcji pieczęci, które są
wymieniane jako znaki „naszego rycerza”, w domyśle autora artykułu.
Pieczęć pod
dokumentem Sławosza ,
z wizerunku herbu
Znak podwójnego krzyŜa
Natomiast taki znak (Modzele)
Gminy Słaboszów.
taki znak na Sławoszowym
przypisał Sławoszowi prof.
dokumencie widział Długosz
Piekosiński
u brata Janusza w Nieszkowie
Próba rekonstrukcji pieczęci Sławosza ( wg opisu Długosza)
rekonstrukcja: S. Lichosik. Skąd na pieczęci Sławosza znak podwójnego
krzyŜa, trudno mi orzec. Pieczęć była uszkodzona (miała juŜ grubo
ponad dwa i pół wieku), a Długosz widział tylko fragment znaku
z wyrytym krzyŜem (bądź z fragmentem krzyŜa).
Dokument Sławosza ogłoszony w Borzykowej ( zw. testamentem Sławosza, w którym
rycerz ten ofiaruje 9/ Sławoszów z przyległościami / dochodami i kościołem klasztorowi
Norbertanek w Busku. W dokumencie pojawia się równieŜ Ŝona i córka naszego rycerza.
Wiarygodność darowizny poświadcza m.in. siedmiu biskupów, wśród nich Wincenty zw.
Kadłubkiem) – ten dokument eksponuje rycerz na tarczy herbowej gminy Słaboszów.
9/
Biorąc pod uwagę fakt, ze dokument ogłoszony w Borzykowej jest czwartym i ostatnim
dokumentem wydanym w tej jednej sprawie, naleŜałoby powiedzieć, Ŝe jest to właściwie
wznowienie nadania Sławoszowa buskiemu klasztorowi przez rycerza Sławosza.
5
Regionalia: historia Słaboszowa zamknięta
w herbie.
herbie. Kim jest tajemniczy rycerz ?
Herb Janina 10/
Sławosz, dzięki któremu nasza wieś wyłoniła się z mroku
dziejów w końcu XII wieku, był moim zdaniem, krewnym
DzierŜka (Dersława) i Wita herbu Janina. Jest to oczywiście
hipoteza piszącego ten artykuł. Inwestycja Sławosza nad
Nidzicą (kościół w Słaboszowie), komesowski tytuł, lista
świadków pod dokumentem z Korczyna (to cała ówczesna elita
polityczna), szczególny pietyzm do Norbertanów (tak
charakterystyczny dla rodu Janinów 10/) skłaniają mnie do
przekonania Ŝe Sławosz musiał pochodzić z rodu liczącego się
w ówczesnych realiach politycznych i zasobnych finansowo.
Był najprawdopodobniej przedstawicielem średniozamoŜnej
bocznej linii tego rodu.
Poprzez wybór klasztoru buskiego jako cel swojej darowizny, autor niniejszego
artykułu wiązałby Sławosza z braćmi Witem i DzierŜkiem, załoŜycielami buskiego
klasztoru, a więc z przynaleŜnością do rodu pieczętującego się herbem Janina.
Jak rzeczywiście Sławosz wyglądał? Wobec braku wizerunku Sławosza, trudno
nam sobie wyobrazić jego wygląd. Wzorcem moŜe być tylko taki wizerunek, który jest
jak najmniej odległy w czasie i pochodzący z tego regionu. NajbliŜszym czasowo
i regionalnie „naszemu komesowi” jest wizerunek kasztelana krakowskiego
Pakosława, pochowanego w jędrzejowskim klasztorze. Na płycie nagrobnej tego
rycerza widnieje taki wizerunek, i to on posłuŜył autorom herbu, jako wzorzec
plastyczny dla „naszego rycerza”.
10/ Bracia
Wit i Dersław z tego rodu w latach osiemdziesiątych lub dziewięćdziesiątych XII są
fundatorami i darczyńcami kilku klasztorów norbertanów na terenie Polski. Wit dbał
o zabezpieczenie materialne klasztoru buskiego, załoŜonego przez swojego brata DzierŜka.
W roku 1207 biskup krakowski Pełka, na prośbę Wita, nadał dziesięciny klasztorowi buskiemu
ze wsi Świniary i Wojczany. Dodatkowo w 1210 roku do tej listy dołączył nasz Sławosz. Na
uwagę zasługuje takŜe testament sporządzony w kościele N. P. Marii w Busku, przez jednego
z przedstawicieli tego rodu, DzierŜka. Był to pierwszy tego typu dokument w Polsce, spisany
prawdopodobnie w 1190 r. Rycerz ów, wyprawiając się na wojnę (najprawdopodobniej
chodziło o wyprawę na Ruś u boku Kazimierza Sprawiedliwego), wyposaŜa klasztor w Busku,
a równocześnie nakłania Ŝonę, by po jego śmierci do tego klasztoru wstąpiła. Przekazał on
klasztorowi 10 wsi, swój cały czy prawie cały majątek. śona, zapewne jako przyszła
przeorysza, z całym zakonem miała otrzymać ów majątek. Gdyby wstąpiła do innego
klasztoru, traciłaby prawo do majątku, a gdyby została we wdowieństwie poza klasztorem lub
wyszła za mąŜ, mogła zatrzymać tylko jedną wieś, prawdopodobnie tą, którą wniosła
rycerzowi w wianie. Poprzez swe powiązania z elitą otaczającą pierwszych dwóch władców
dzielnicy sandomierskiej (ks. Henryka i Kazimierza) i szerokie uposaŜenia ziemskie z nadań
ksiąŜęcych moŜna zaliczyć DzierŜka do ówczesnej elity sandomierskiej. Rozmiar majątku rodu
Janinów, który przewyŜsza dwunastowieczne zasoby rodu Belinów, Rawiczów, Powałów,
Bogoriów i Awdańców, porównać moŜna by tylko do bogactwa Włostowiców i Jaksy
z Miechowa.
6
Regionalia: historia Słaboszowa zamknięta
w herbie.
herbie. Kim jest tajemniczy rycerz ?
PoniŜej przedstawiam płytę nagrobną tego rycerza wraz z Epitafium.
Epitafium:
„Tu spoczywa Pan Pakosław, kasztelan
krakowski, dziedzic Mstyczowa. Zmarł w dzień św.
Lamberta (17 września) 1319 roku”
(„ ╫ HIC. IACET. DOMINUS: PACOSLAUS.
CASTELANUS: CRACOVIENSIS. (HA)ERES:
D’MISTHCOV’. O’(BIIT) A(N)N0. D(OMI)NI.
M. CCC. XIX.I N. DIE. SANCTI: LAMBERTI”)
– litery koloru czerwonego są dodane przez
autora artykułu.
Wizerunek Pakosława, który posłuŜył jako
wzorzec Sławosza, mimo, Ŝe jest o wiek
późniejszy, to z powodzeniem oddaje nam
realistyczny obraz rycerza z tego okresu. Nie
mają tu większego znaczenia drobne detale
pochodzące z późniejszego okresu. Generalnie
herb akcentuje to, z czym nasza miejscowość
zaistniała na arenie dziejowej: rycerski status
miejscowości, zaakcentowanie dokumentu
(poprzez podniesienie go do góry przez rycerza)
oraz jasno rysująca się na wizerunku epoka
średniowiecza.
Na jednym z dokumentów Sławosza występuje takŜe Pakosław, ale nie jest tym
rycerzem, którego wizerunek z płyty nagrobnej przytoczyłem powyŜej. Ten ze
Sławoszowego aktu jest komesem korczyńskim 11/ z rodu Awdańców, znany jest jako
Pakosław Stary i Ŝyje pół wieku wcześniej.
Przy okazji warto zasygnalizować w tym miejscu inny fakt, mający związek
z „naszą małą historią”. Na ogólnopolskim zjeździe rycerstwa w Mąkolnie w roku
1212, Pakosław Stary (w tym czasie jest juŜ wojewodą krakowskim) rozsądził spór
między jędrzejowskimi cystersami a rycerzem Niegosławem, o wieś ... Buszków
i Niegosławice.
„Ne quis autem huiusce testamenti factum irritare presumat, domini Ducis Lesiconis
testimonium subscribe, et Comitis Adalberti Palatini et Comitis Pacozlai. Acta sunt hec in, et
eadem Corchin tunc est Comiti Pacozlao data” – testatorzy dokumentu Sławosza (fragment z
jego zapisu testamentowego, podkreślenie – SL)
11/
7
Regionalia: historia Słaboszowa zamknięta
w herbie.
herbie. Kim jest tajemniczy rycerz ?
Kolejny mocny akcent naszego słaboszowskiego herbu to jego barwy: czerwona
tarcza herbowa, Ŝółty kolor tuniki na zbroi rycerza oraz pieczęci podwieszonej do
dokumentu. Barwy te doskonale zgrywają się z barwami herbu Buska – Zdroju, miasta
będącego własnością w średniowieczu, tego samego co Słaboszów, klasztoru
norbertanek.
Do tych barw herbowych nawiązuje takŜe flaga naszej gminy:
„...ma [ona] postać płata składającego się
z pionowych, równoległych pasów (zw.
słupami): czerwonego, żółtego i
czerwonego, o zróżnicowanej szerokości
wyrażającej się stosunkiem ¼ : 2/4 : ¼
(a więc pas środkowy jest dwukrotnie
szerszy od pasów bocznych) .
Na środkowym pasie umieszczony jest herb gminy Słaboszów. Stosunek
szerokości do długości płata flagi wynosi 5 : 8”.
Pieczęć gminy jest pieczęcią herbową, zawiera bowiem ten sam element co herb
(czyli godło herbu), z tym Ŝe rolę tarczy herbowej przejmuje w tym przypadku owalne
pole pieczęci. PoniŜej przedstawiam jej wizerunek i opis.
„przedstawia w polu pieczęci godło
herbu gminy (tu: postać rycerza Sławosza
trzymającego
w
prawicy
rozwinięty
dokument) z legendą otokową w brzmieniu:
GMINA SŁABOSZÓW. Poszczególne wyrazy
legendy są rozdzielone dwoma dywizorkami
w postaci równoramiennego krzyża o lekko
rozszerzających się ramionach (tzw. krzyże
kawalerskie)”.
Pieczęć gminy Słaboszów [pieczęć herbowa, okrągła]
S. Lichosik
Pełne teksty dokumentów, które przytoczyłem powyŜej (wraz z ich własnym
tłumaczeniem) są zamieszczone w archiwalnych numerach szkolnej gazety.
W artykule wykorzystałem wizerunki herbu i pieczęci oraz ich opisy dokonane
przez pracowników Inst. Hist. UJ i ASP (patrz przypis nr 1): są one zaznaczone w
artykule pogrubioną i podkreśloną kursywą.
8