Ašmenos aukštumos istoriniais keliais Гістарычнымі шляхамі па
Transkrypt
Ašmenos aukštumos istoriniais keliais Гістарычнымі шляхамі па
1 Ašmenos aukštumos istoriniais keliais Гістарычнымі шляхамі па Ашмянскім узвышшы Drogami historii po Wyżynie Oszmiańskiej 2 3 Ašmenos aukštumos istoriniais keliais Гістарычнымі шляхамі па Ашмянскім узвышшы Drogami historii po Wyżynie Oszmiańskiej Projektas „Dvi šalys – bendra kultūra ir istorija” Проект „Две страны – одна культура и история” Šį projektą remia Europos Sąjunga Этот проект финансируется Европейским Союзом This project is funded by the European Union Europos kaimynystės ir partnerystės priemonės Latvijos, Lietuvos ir Baltarusijos bendradarbiavimo per sieną programa Bendra informacija apie programą: Europos kaimynystės ir partnerystės priemonės Latvijos, Lietuvos ir Baltarusijos bendradarbiavimo per sieną programa 2007-2013 m. periodu pakeičia Baltijos jūros regiono INTERREG IIIB kaimynystės programos Pietų prioriteto IIIA programą. Programos bendras strateginis tikslas yra stiprinti Latvijos, Lietuvos ir Baltarusijos pasienio regiono teritorinę sanglaudą, užtikrinti aukšto lygio aplinkos apsaugą, kelti ekonominę ir socialinę gerovę bei skatinti tarpkultūrinį dialogą ir kultūrinę įvairovę. Programoje dalyvauja Latvijos Latgalos regionas, Lietuvos Panevėžio, Utenos, Vilniaus, Alytaus ir Kauno apskritys ir Baltarusijos Vitebsko, Mogiliovo, Minsko ir Gardino sritys. Programos bendroji valdymo institucija yra Lietuvos Respublikos vidaus reikalų ministerija. Programos interneto svetainė: www.enpi-cbc.eu. Bendra informacija apie ES: Europos Sąjungą sudaro 28 valstybės narės, nusprendusios laipsniškai sujungti žinias, išteklius ir ateitį. Per 50 metų plėtros valstybės narės sukūrė stabilumo, demokratijos ir tvarios plėtros erdvę, be to, išsaugojo kultūrų įvairovę, toleranciją ir asmens laisves. Europos Sąjunga siekia dalintis šiais pasiekimais ir jų verte su šalimis ir gyventojais už jos ribų. Europos Komisijos išlyga: už pateiktą informaciją yra visiškai atsakingi Vilniaus rajono savivaldybės administracija ir Ašmenos rajono vykdomasis komitetas. Ši informacija jokiu būdu negali būti naudojama Europos Sąjungos nuomonei reikšti. Vilniaus rajonas Ашмянскі раён Программа трансграничного сотрудничества Латвия-Литва-Беларусь в рамках Европейского инструмента добрососедства и партнерства Общая информация о Программе: Программа трансграничного сотрудничества Латвия-Литва-Беларусь, реализуемая в рамках Европейского инструмента добрососедства и партнерства, является преемницей Приоритета IIIA Юг Программы добрососедства INTERREG III B региона Балтийского моря на период с 2007 по 2013 гг. Общей стратегической целью Программы является улучшение территориальной сплоченности латвийского, литовского и белорусского пограничного региона, гарантирование высокого уровня охраны окружающей среды, обеспечение экономического и социального благополучия, а также содействие межкультурному диалогу и культурному разнообразию. В Программе участвуют регион Латгале в Латвии; Паневежисский, Утенский, Вильнюсский, Алитусский и Каунасский уезды в Литве; Витебская, Гродненская, Могилёвская, Минская области и город Минск в Беларуси. Совместным органом управления Программой является Министерство внутренних дел Литовской Республики. Веб-сайт Программы: www.enpi-cbc.eu. Общая информация о Европейском Союзе: Европейский Союз включает в себя 28 государств-членов, которые решили объединить свои передовые знания, ресурсы и судьбы своих народов. В течение 50 лет совместными усилиями они создали зону стабильности, демократии и устойчивого развития, сохранив при этом культурное многообразие, личные свободы и атмосферу терпимости. Европейский Союз неуклонно стремится передавать свои достижения и ценности странам и народам, находящимся за его пределами. Отказ от ответственности Европейской Комиссии: Содержание настоящей публикации является предметом исключительной ответственности Администрации самоуправления Вильнюсского района и Ошмянского районного исполнительного комитета и никаким образом не может отражать официальной позиции Европейского Союза”. Vilnius, 2013 4 5 UDK 910.4(474.5+476):379.8 Aš-15 Turinys / Змест / Spis treści SEKANT LEDYNO PĖDSAKAIS / Па слядах ледніка / ŚLADAMI LODOWCA / 11 Knygos sudarytojas-redaktorius / Рэдактар / Redaktor Alina Balčiūnienė TVIRTOVĖS IR PILKAPIAI / Гарадзішчы і курганы / GRODZISKA I KURHANY / 15 RUDAMINA / РУДАМІНА / RUDAMINA / 17 Teksto autoriai / Аўтары тэкстаў / Autorzy tekstów Alina Balčiūnienė – p. / с. / s.: 11-117 Ašmenos F. Bahuševičiaus kraštotyros muziejaus kolektyvas Kалектыў Ашмянскага краязнаўчага музея імя Ф. Багушэвіча Pracownicy Muzeum Krajoznawczego im. Franciszka Bahuszewicza – p. / с. / s.: 119-198 n n n n n n Teksto vertimus atliko / Пераклад / Tłumaczenie UAB „Vertimo namai” n n Dailininkas / Дызайн / Opracowanie graficzne Slavomir Subotovič n n Nuotraukos / Здымкi / Zdjęcia UAB „Ambalt” – p. / с. / s.: 1, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 14, 22-25, 33, 34, 38, 39, 42, 43, 45, 47, 48, 50, 52, 53-55, 57, 59, 60-62, 64, 67-71, 73-75, 79, 81, 83-85, 89, 90-93, 96-99, 103-105, 108, 109, 113-118, 120-134, 136-143, 145, 146, 149, 150, 151, 153, 155, 157, 159, 160, 161, 164, 165, 167, 168, 170, 172-175, 177-180, 182, 183, 185-188, 190-200 Alina Balčiūnienė – p. / с. / s.: 13, 17, 20, 26, 27, 36, 41, 51, 64, 65, 76, 95 Nemanių šeimos archyvas – p. / с. / s.: 5, 29, 30 „Ашмянскi веснiк” – p. / с. / s.: 162, 171, 196 n n Cerkvės / 24 Праваслаўныя святыні / 24 Prawosławne świątynie / 24 Daubėnų kraštovaizdžio draustinis / 26 Ландшафтны запаведнік у Даўбенай / 26 Rezerwat Krajobrazowy w Daubianach / 26 Pramoginis jodinėjimas žirgais / 28 Верхавая язда / 28 Atrakcje jazdy konnej / 28 NEMĖŽIS / Нямежыс / NIEMIEŻ / 31 n n n n Žemėlapis / Карта / Mapa UAB „Artprint” Rudaminos Švč. Mergelės Marijos, Gerosios Patarėjos bažnyčia / 21 Рудамінскі касцёл св. Дзевы Марыі Добрай Рады/ 21 Kościół pw. Matki Bożej Dobrej Rady w Rudaminie/ 21 n n n n n Nemėžio totoriai / 32 Татары ў Нямежысе / 32 Tatarzy w Niemieży / 32 Nemėžio Šv. Rapolo Kalinausko bažnyčia / 36 Касцёл св. Рафаіла Каліноўскага ў Нямежысе / 36 Kościół pw. św. Rafała Kalinowskiego w Niemieży/ 36 Nemėžio dvaras / 37 Маёнтак у Нямежысе / 37 Dwór w Niemieży / 37 SKAIDIŠKĖS / Скайдзішкі / SKOJDZISZKI / 40 MEDININKAI / Медынінкай / MIEDNIKI / 42 n n n IISBN 978-609-95483-2-6 n n n © Vilniaus rajono savivaldybė / Самакiраванне Вiльнюскага раёна / Samorząd Rejonu Wileńskiego Vilnius, 2013 n n n Medininkų Švč. Trejybės ir Šv. Kazimiero bažnyčia / 47 Медынінкайскі касцёл св. Троіцы і св. Казіміра / 47 Kościół pw. Trójcy Świętej i św. Kazimierza / 47 Medininkų pilis / 50 Медынінкайскі замак / 50 Zamek w Miednikach / 50 Vladislovas Sirokomlė apie Medininkų pilį / 52 Уладзіслаў Сыракомля пра Медынінкайскі замак / 52 Władysław Syrokomla o zamku w Miednikach / 52 6 7 n n n n n n Medininkų pievos / 54 Медынінкайскія лугі / 54 Łąki Miednickie / 54 LAVORIŠKĖS / Лаворышкес / ŁAWARYSZKI / 98 n n Be sienų / 55 Без межаў / 55 Bez granic / 55 n n n ŠUMSKas / Шумск / SZUMSK / 57 n n n n n n n n n n Šumsko dvaras / 58 Шумскі маёнтак / 58 Dwór w Szumsku / 58 Šumsko bažnyčia / 60 Шумскі касцёл / 60 Kościół w Szumsku / 60 Trys Kryžiai / 63 Тры крыжы / 63 Trzy Krzyże / 63 n n n n Buivydžių Šv. Jurgio bažnyčia / 111 Буйвіджайскі касцёл св. Юрыя / 111 Kościół pw. św. Jerzego w Bujwidzach / 111 TOLIAU Į RYTUS / Далей на ўсход / DALEJ NA WSCHÓD / 115 Ašmena / Ашмяны / OSZMIANA / 119 n n n KENA / Кена / KIENA / 72 n Lavoriškių Šv. Jono Krikštytojo bažnyčia / 102 Лаворышскі касцёл св. Яна Хрысціцеля / 102 Kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Ławaryszkach/ 102 BUIVYDŽIAI / Буйвіджай / BUJWIDZE / 106 KALVELIAI / Кальвяляй / KOWALCZUKI / 65 n Branislavas Taraškevičius / 101 Браніслаў Тарашкевіч / 101 Bronisław Taraszkiewicz / 101 n n Kenos Švč. Aušros Vartų Dievo Motinos bažnyčia / 73 Касцёл Маці Боскай Вастрабрамскай у Кене / 73 Kościół pw. Matki Bożej Ostrobramskiej w Kienie / 73 n n n Kryžkelis / Крыжкяліс / Krzyżówka / 77 RUKAINIAI / Рукайняй / RUKOJNIE / 78 n Šv. arkangelo Mykolo bažnyčia / 80 n Касцёл св. Архангела Міхаіла / 80 n Kościół pw. św. Michała Archanioła / 80 n n n n n n n n n Povilo Ksavero Bžostovskio fenomenas / 84 Феномен Паўла Ксаверы Бжастоўскага / 84 Fenomen Pawła Ksawerego Brzostowskiego / 84 Kunigas Mykolas Dluskis ir Rukainių dvaras / 87 Ксёндз Міхаіл Длускі і Рукайняйскі маёнтак / 87 Ksiądz Michał Dłuski i dwór w Rukojniach / 87 Francišakas Bahuševičius / 88 Францішак Багушэвіч / 88 Franciszek Bahuszewicz / 88 BAREIKIŠKĖS / Барэйкішкес / BOREJKOWSZCZYZNA / 89 Struvės geodezinis lankas / Геадэзічная дуга Струвэ / Punkt Południka Struvego / 96 n n n n Ašmenos F. K. Bahuševičiaus kraštotyros muziejus / 123 Ашмянскі краязнаўчы музей імя Ф.К. Багушэвіча / 123 Muzeum Krajoznawcze im. Franciszka Bahuszewicza w Oszmianie / 123 Šventojo Arkangelo Mykolo bažnyčia / 128 Касцёл Святога Міхаіла Архангела / 128 Kościół pw. św. Michała Archanioła / 128 Spaso Voskresensko cerkvė / 133 Спаса-Васкрасенская царква / 133 Cerkiew Spasa Woskresenskiego / 133 Sinagoga / 134 Сінагога / 134 Synagoga / 134 Alšėnai / Гальшаны / HOLSZANY / 140 n n n Šventojo Jono Krikštytojo bažnyčia ir pranciškonų vienuolynas / 145 Касцёл Святога Іаана Хрысціцеля і кляштар францысканцаў / 145 Kościół pw. św. Jana Chrzciciela i klasztor franciszkanów / 145 n n n n n n n n n Šventojo Jurgio cerkvė / 148 Свята-Георгіеўская царква / 148 Cerkiew pw. św. Jerzego / 148 Alšėnų pilis / 152 Гальшанскі замак / 152 Zamek w Holszanach / 152 Piliakalniai Alšėnų kaime / 155 Гарадзішчы ў вёсцы Гальшаны / 155 Kopiec we wsi Holszany / 155 8 9 n n n n n n Dienovidinio Struvės lanko muziejus / 156 Музей мерыдыяна Дугі Струвэ / 156 Muzeum Południka Struvego / 156 E. S. Korzuno Alšėnų gimnazijos nacionalinis istorijos ir kraštotyros muziejus / 158 Народны гісторыка-краязнаўчы музей імя Э.С. Корзуна Гальшанскай гімназіі / 158 Muzeum Historyczno-Krajoznawcze im. Edwarda Korzuna w Gimnazjum w Holszanach / 158 n n n Struvės geodezinio lanko Tupiškių punktas / 160 Пункт Тупішкі геадэзічнай Дугі Струвэ / 160 Punkt Południka Struvego w Tupiszkach / 160 Barūnai / Баруны / BORUNY / 162 n n n n n n n n n Šventųjų Apaštalų Petro ir Povilo bažnyčia bei bazilijonų vienuolynas / 163 Касцёл Святых апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базыльян / 163 Kościół pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła i klasztor bazylianów / 163 Paminklas lėktuvo „Ilja Muromec Nr. 16” įgulai / 169 Помнік экіпажу самалёта „Ілля Мурамец №16” / 169 Pomnik załogi samolotu „Ilja Muromiec Nr 16” / 169 Jaunosios akmuo / 170 Нявесцін камень / 170 Kamień Panny Młodej / 170 Žiupronys / Жупраны / ŻUPRANY / 174 n n n n n n n n n Šventųjų apaštalų Petro ir Povilo bažnyčia / 177 Касцёл Святых Апосталаў Пятра і Паўла / 177 Kościół pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła / 177 Pranciškaus Boguševičiaus kapas / 181 Магіла Францішка Багушэвіча / 181 Grób Franciszka Bahuszewicza / 181 Žiupronių vidurinės mokyklos F. K. Bahuševičiaus literatūros muziejus / 184 Літаратурны музей Ф.К. Багушэвіча Жупранскай сярэдняй школы / 184 Muzeum Literatury im. F. Bohuszewicza w Szkole Średniej w Żupranach / 184 Polianai / Паляны / POLANY / 186 n n n n n n n n n Žirgų sporto centras „Hipika” / 192 Коннаспартыўны цэнтр „Гіпіка” / 192 Centrum Jeździeckie „Hipika” / 192 Kristupas Mondvid Dorohostaiskis / 196 Крыштаф Монвід Дарагастайскі / 196 Krzysztof Mikołaj Dorohostajski / 196 Bibliografija / 199 Бібліяграфія / 199 Bibliografia / 199 10 11 SEKANT LEDYNO PĖDSAKAIS Па слядах ледніка ŚLADAMI LODOWCA Paskutinis ledynas apėmė beveik visą dabartinės Lietuvos teritoriją, nepaliesta liko tik dalis teritorijos į pietryčius nuo Vilniaus. Būtent čia per paskutinį apledėjimą susiformavo Ašmenos aukštuma ir Lydos plynaukštė. Ledynas neįstengė pasiekti pakankamai aukštų kalvų Aukštojas (arba Aukštasis kalnas), kurios aukštis siekia 293,84 m, Juozapinės – aukštis 293 m, ar aukščiausio Baravykinės kraštovaizdžio draustinio taško, esančio 260 m aukštyje. Paskutinis ledynas pakeitė šio krašto reljefą, suformuodamas skardžius ir slėnius; paskutinio apledėjimo metu išnyko ežerai ir kiti vandens šaltiniai. Апошні ляднік заняў амаль усю тэрыторыю сучаснай Літвы, свабоднай засталася толькі частка тэрыторыі на паўднёвым усходзе ад Вільнюса. Менавіта тут падчас апошняга абляднення сфармаваліся Ашмянскае ўзвышша і Лідскае плато. Ляднік не здолеў дасягнуць высокіх узгоркаў: Аўкштояс, вышыня якога дасягае 293,84 м, Ёзапінес – вышыня 293 м і самай высокай кропкі ландшафтнага запаведніка Баравікіне, якая знаходзіцца на вышыні 260 м. Апошні ляднік змяніў рэльеф гэтай мясцовасці, сфармаваў абрывы і даліны; падчас апошняга абляднення зніклі азёры і іншыя водныя крыніцы. Ostatni lodowiec ogarnął prawie cały teren Litwy, nie dotarł tylko na południowy wschód od Wilna. Tutaj ciągnęły się Wyżyna Oszmiańska i Równina Lidzka, utworzone przez przedostatnie najście lodowca. Lodowiec ten nie potrafił wspiąć się na wysokie Wzgórza: Aukštojas (293,84 m), Juozapinė (293 m) oraz na najwyższy punkt Rezerwatu Krajobrazowego w Baravykinė (260 m). Ostatni lodowiec zmienił, co prawda ksztat tego terenu, tworząc wiele skarp; w wyniku jego nadejścia w tej miejscowości zanikły jeziora i inne zbiorniki wodne. n Medininkų aukštuma susiforma- n Медынінкайскае ўзвышша сфар n Wysoczyzna Miednicka poło- vo dabartinės Lietuvos ir Baltarusijos pasienyje, ir sudaro Ašmenos aukštumos dalį. Tai gana aukšta Ašmenos aukštumos dalis. Ašmenos aukštuma – tai aukštuma, susidariusi per paskutinį apledėjimą Baltarusijos šiaurėje ir vakaruose bei Rytų Lietuvoje, ir sudaro Baltarusijos plynaukštės dalį. Aukščiausias taškas - Milidovskajos kalnas (320 m virš jūros lygio). Linijinis Medininkų aukštumos išsidėstymas sudaro aiškią vandens takoskyrą tarp Neries baseino ir šiaurinių viršutinio Nemuno intakų. Šiose vietose vyrauja moreninis aukštumos kraštovaizdis. Aukščiausias Ašmenos aukštumos taškas Lietuvoje – Aukštojas (293,84 m v.j.l.). Atsižvelgiant į dabartinės civilizacijos pažangos etapą, daugelis pesimistiškai nusiteikusių aplinkosaugininkų teigia, kad gamtos par- міравалася на сучасным літоўскабеларускім памежжы і з’яўляецца часткай Ашмянскага ўзвышша. Ашмянскае ўзвышша, якое ўтварылася падчас апошняга абляднення на паўночным захадзе Беларусі і поўдні Літвы, складае частку Беларускага плато. Найвышэйшая кропка – гара Мілідоўскага (320 м над узроўнем мора). Лінейнае распалажэнне Медынінкайскага ўзвышша ўтварае водападзел паміж басейнам ракі Нярыс (Віліі) і паўночнымі прытокамі верхняга Нёмана. У гэтых месцах пераважае марэнскі ландшафт. Вышэйшая кропка Ашмянскага ўзвышша ў Літве – Аукштояс (293,84 м над узроўнем мора). Улічваючы тэмпы сучаснай цывілізацыі, большасць песімістычна настроеных эколагаў сцвярджае, што прыродныя паркі, батаніч- żona jest na pograniczu Litwy i Białorusi i jest częścią Wyżyny Oszmiańskiej. To stosunkowo duże wzniesienie Wału Oszmiańskiego. Garb lub Wał Oszmiański – to wyżyna pochodzenia polodowcowego w północno-zachodniej Białorusi i częściowo na Litwie, stanowi część Grzędy Białoruskiej. Najwyższe wzniesienie na Białorusi – Milidowska Góra (320 m n.p.m.). Pasmowy układ Wysoczyzny Miednickiej powoduje, że jest on wyraźnym działem wodnym pomiędzy dorzeczem Willi a dorzeczami północnych dopływów górnego Niemna. Przeważa tutaj krajobraz wyżynny moreny dennej. Najwyższym wzniesieniem Wyżyny Oszmiańskiej na Litwie jest Wzgórze Aukštojas (293,84 m n.p.m.). Na obecnym etapie rozwoju cywilizacji wielu pesymistycznie 12 SEKANT LEDYNO PĖDSAKAIS / Па слядах ледніка / ŚLADAMI LODOWCA kai, botanikos ir zoologijos sodai, įvairūs draustiniai yra bejėgiai prieš technologinę pažangą. Štai kodėl švarus vanduo, oras ir tyla yra neįkainojamos vertybės žmogaus gyvybei ir sveikatai. Taigi, galime tik pasidžiaugti, kad Medininkų aukštumos gamta buvo ganėtinai nedaug paliesta žmogaus. Daugelio draustinių buvimas suteikia vilties, kad įstengsime išsaugoti ateinančioms kartoms jos gamtą tokią, kokia ji yra dabar. Daubėnų kraštovaizdžio draustinis, Kruopynės, Juozapinės, Kuosinės geomorfologinis draustinis, Medininkų botaninis draustinis, Medininkų pievos, Kenos hidrografinis draustinis, nuostabus Baravykinės kraštovaizdžio draustinis – visos šios vietos tikrai apriboja žmogaus kišimąsi į gamtą. Tuo tarpu vietiniai gyventojai gali džiaugtis geresne sielos ir kūno sveikata negu didelių aglomeracijų gyventojai. Piliakalnių ir pilkapių gausa aukštumos teritorijoje įrodo, kad senovės žmonės, tikriausiai medžiotojai, aplankydavo šias žemes daug anksčiau nei kitus Lietuvos regionus, dar ilgą laiką padengtus ledo. Keliaudami po Ašmenos aukštumos teritoriją, galite aplankyti ne tik šiandien gyvenamas vietoves, turinčias šimtmečių senumo istoriją, bet ir įkopti į Mūrininkų piliakalnį ar į Leoniškių piliakalnį, dar vadinamą Pilies Kalnu. Verta pamatyti Akmenės ar Svironių (dar vadinamą Prancūzų kapais) pilkapius. Pradedant kelionę nuo lietuviškos Ašmenos aukštumos dalies nuo Vilniaus, lengviausia pradėti šios teritorijos apžvalgą nuo Rudaminos; tada, važiuojant keliu Vilnius-Minskas, užsukti į Nemėžį, Skaidiškes, Medininkus, Šumską, Kavalčiukus, Keną, tada pasukti atgal link Rukainių ir per Bareikiškes grįžti į sostinę. Iš Vil- ныя і заалагічныя сады, розныя запаведнікі бездапаможныя перад тэхнічным прагрэсам. Вось чаму чыстая вада, паветра і цішыня з’яўляюцца бясцэннымі каштоўнасцямі для здароўя і жыцця чалавека. Таму можна толькі парадавацца, што прырода Медынінкайскага ўзвышша даволі мала кранутая чалавекам. Наяўнасць вялікай колькасці запаведнікаў дае надзею, што мы здолеем захаваць наступным пакаленням прыроду такой, якая яна ёсць сёння. Ландшафтны запаведнік у Даўбінай, геамарфалагічныя ў Кропіне, Ёзапіне, Косіне, батанічны ў Медынінкай, Медынінкайскія лугі, гідраграфічны ў Кене, цудоўны Баравікінес – ва ўсіх гэтых мясцінах сапраўды абмежавана ўмяшанне чалавека ў прыроду. Мясцовыя жыхары маюць больш шанцаў захаваць духоўнае і фізічнае здароўе, чым жыхары вялікіх агламерацый. Мноства гарадзішчаў і курганоў на тэрыторыі ўзвышша сведчыць пра тое, што ў старажытнасці людзі, хутчэй за ўсё паляўнічыя, засялілі гэтыя землі значна раней, чым іншыя рэгіёны Літвы, яшчэ доўгі час пакрытыя ільдом. Падчас падарожжа па Ашмянскім узвышшы вы можаце наведаць не толькі сучасныя населеныя пункты, якія маюць шматвекавую гісторыю, але і падняцца на гарадзішчы: у Леонішках, якое называецца Замкавай гарой, у Косіне, якое называюць Пілайце, альбо ў Лаварышках. Варта пабачыць курганы ў Мураванцы, Акмяне альбо курган у Свіранах, называемы Магілай французаў. Пачынаючы падарожжа па літоўскай частцы Ашмянскага ўзвышша ад Вільнюса, лепш за ўсё пачаць знаёмства з гэтай тэрыторыяй ад Рудаміна. Пасля, едучы дарогай Вільнюс – Мінск, зазірнуць у Нямежыс, Скайдзішкес, Медынінкай, Шумск, Кавальчукай, usposobionych ekologów twierdzi, że parki przyrody, ogrody botaniczne i zoologiczne, różnego rodzaju rezerwaty są bezsilne przed postępem technicznym. Właśnie dlatego czysta woda, powietrze oraz cisza są najcenniejszymi wartościami zdrowia i życia człowieka. Można więc tylko się cieszyć, że przyroda Wysoczyzny Miednickiej została dotknięta zmianami cywilizacyjnymi stosunkowo niedużo. Istnienie wielu rezerwatów sprzyja zachowaniu takowej dla przyszłych pokoleń. Rezerwat Krajobrazowy w Daubianach, rezerwaty geomorfologiczne w Kruopynė, Józefowie, Kosinie, botaniczny w Miednikach, Kieński Rezerwat Hydrograficzny, piękny Rezerwat Krajobrazowy w Baravikinė na pewno ograniczają interwencję człowieka w żywioł przyrody. Z kolei mieszkańcy tych terenów mają większe szanse na lepsze zdrowie ducha i ciała, niż mieszkańcy dużych aglomeracji. Mnogość grodzisk i kurhanów na terenie wyżyny świadczy o tym, że dawni ludzie, prawdopodobnie myśliwi, o wiele wcześniej odwiedzali tę krainę, aniżeli inne tereny Litwy, pokryte lodem jeszcze przez długi okres czasu. Podróżując po Wyżynie Oszmiańskiej można zwiedzić nie tylko miejscowości zamieszkałe w dobie obecnej, które mają swe wielowiekowe dzieje, ale też wspiąć się na grodziska: w Murowance, w Leoniszkach – zwane Górą Zamkową, na kurhan w Akmenie albo kopiec w Świranach, zwany Grobem Francuzów. Zaczynając podróż od Wilna po litewskiej części Wyżyny Oszmiańskiej, najwygodniej zacząć zwiedzanie tych terenów od Rudaminy. Następnie, jadąc szosą Wilno-Mińsk, zawitać kolejno w Niemieży, Skojdziszkach, Miednikach, Szumsku, Kowalczukach, Kienie, potem za- 13 niaus į Buivydžius nukeliausite pasirinkę Nemenčinės plentą arba šiaurės kryptimi važiuojant link Buivydžių jau nuo Kenos; nuvažiavę 24 km išvysite nuostabaus grožio pušynus, kurie teigiamai veikia kvėpavimo takus ir tonizuoja nervų sistemą. n Кену. Адтуль павярнуць назад да Рукайняй і праз Барэйкішкес вярнуцца ў сталіцу. З Вільнюса ў Буйвіджай можна патрапіць па Немянчынскай шашы ці ехаць у паўночным напрамку ад Кены да Буйвіджай. Праехаўшы 24 км, пабачыце незвычайнай прыгажосці хвойнік, які станоўча ўплывае на дыхальную і танізуе нервовую сістэмы. n wrócić w kierunku Rukojń i przez Borejkowszczyznę wrócić do stolicy. Do Bujwidz można się udać z Wilna szosą niemenczyńską albo w kierunku północnym jechać na Bujwidze już od Kieny; po przebyciu 24 km oczom ukazują się pyszne bory sosnowe, leczniczo oddziałujące na układ oddechowy i tonizująco na układ nerwowy. n 14 15 Kai kas nors nori pažinti svetimą kraštą, visų pirma skaito tos šalies poetų kūrinius, susipažįsta su jos literatūra, muzika, liaudies menu. Mat šiuose dalykuose slepiasi visuma: gamta, tautos prigimtis, praeitis ir ateitis; nuoširdžiausias juokas ir nesumeluotos ašaros; istorija, sielos giluma; juose slypi atradimai, mokslai, įvairiausi laimėjimai ir sportas. Vienam klajojant po miestus ir šalis, būtina mokėti gerai įsižvelgti, kad atrastum tikrąją jų sielą. Vitoldas Hulevičius TVIRTOVĖS IR PILKAPIAI Калі хто-небудзь хоча даведацца пра іншую краіну, то пачынае ён з чытання паэзіі той краіны, знаёміцца з яе літаратурай, музыкай, народным мастацтвам. Таму што ў іх прыхавана ўсё: прырода, нацыянальныя асаблівасці, мінулае і будучае; шчыры смех і шчырыя слёзы; гісторыя, духоўная глыбіня; у ёй схаваны знаходкі, навукі, розныя перамогі і спорт. (...) Калі падарожнічаеш адзін па гарадах і краінах, абавязкова павінен умець добра ўзірацца, каб угледзець іх сапраўдную душу. Gdy ktoś chce poznać cudzy kraj, czyta nasamprzód utwory poetów tego kraju, zaznajamia się z jego literaturą, muzyką, sztuką ludu. W tym bowiem jest skrót wszystkiego: jest i przyroda, i charakter narodu, i jego przeszłość, i teraźniejszość, i przyszłość; jest śmiech jego najszczerszy i łzy są niesfałszowane; jest historia, jest dusza cała; w tym się doskonale mieści świat odkryć, nauka, zdobywczość każdego rodzaju i sport. (...) Gdy wędrujesz sam po miastach i krajach, musisz dobrze umieć patrzeć, aby ich duszę odkryć samemu. Вітольд Гулевіч Witold Hulewicz Гарадзішчы і курганы GRODZISKA I KURHANY Medininkų aukštumos teritorijose ypač gausu tvirtovių, pilkapių ir piliakalnių. Būtent tokios vietovės patvirtina žmonijos buvimą šiose teritorijose prieš tūkstančius metų. Protėvių gyvenviečių paslaptis išduoda miškuose paslėptos tvirtovės ir piliakalniai. Visai netoli kiekvienos apgyvendintos šiuo metu aukštumos vietovės, ar tai būtų Medininkai, Rukainiai, Lavoriškės ar kitos gyvenvietės, galime rasti tvirtovę, pilkapį ar piliakalnį. На тэрыторыі Медынінкайскага ўзвышша даволі шмат вядомых гарадзішчаў і курганоў. Менавіта такія месцы сведчаць пра тое, што людзі былі тут ужо тысячагоддзі назад. Тайны жыцця продкаў выдаюць схаваныя ў лясах гарадзішчы і курганы. Побач з любым населеным пунктам на гэтым узвышшы, будзь то Медынінкай, Рукайняй, Лаворышкі ці любы іншы, можна знайсці курган ці гарадзішча. Tereny Wysoczyzny Miednickiej szczególnie obfitują w grodziska, kopce i kurhany. Poświadczają one obecność człowieka na tych terenach już od wielu tysiącleci. Miejsca po siedlis kach praprzodków wyznaczają ukryte w lasach grodziska i kurhany. Nieopodal każdej zamieszkałej miejscowości wysoczyzny – czy to Miedniki, Rukojnie, Ławaryszki lub inne osiedle – jest godzisko albo kurhan. n Tvirtovės, piliakalniai (lenk. horodyszcze) – tai skritulio arba daugiakampio formos tvirtovės ar gynybinės gyvenvietės liekanos, dažniausiai su išlikusiais mediniųsmėlio pylimų pėdsakais. Dabartinės Lietuvos teritorijoje pilys buvo statomos dviem laikotarpiais: vėlyvajame bronzos amžiuje ir ankstyvajame geležies amžiuje bei ankstyvųjų viduramžių (nuo VII-VIII a.) laikotarpiu. Šiandien skaičiuojama n Гарадзішчы – гэта рэшткі аба- n Grodzisko, grodziszcze lub horo- рончых збудаванняў круглай альбо шматвугольнай формы, часта з захаваўшыміся слядамі драўляна-пясчаных валаў. На тэрыторыі сучаснай Літвы гарады будаваліся ў познім бронзавым веку, раннім жалезным і раннім сярэднявеччы (з VII-VIII стст.). Сёння налічваецца каля 860 гарадзішчаў – сведкаў гісторыі народа. Амаль палова гарадзішч мела драўляныя альбо dyszcze – to pozostałość po grodzie albo osadzie obronnej w postaci kolistego lub wielobocznego wzniesienia, zazwyczaj z zachowanymi śladami wałów drewniano-ziemnych. Na terenie współczesnej Litwy grody budowane były w dwóch okresach: w późnej epoce brązu i wczesnej epoki żelaza oraz w okresie wczesnego Średniowiecza (od VII-VIII w. n.e.). Dzisiaj nalicza się około 860 16 TVIRTOVĖS IR PILKAPIAI / Гарадзішчы і курганы / GRODZISKA I KURHANY apie 860 piliakalnių – tautos istorijos liudininkų. Beveik pusė tvirtovių turėjo medines arba mūrines pilis. Dažnai gyvenvietes įkurdavo ant upių ir ežerų krantų bei ant lygumų pakilimų. Kad jos taptų labiau nuožulnesnės, buvo apkasamas ir įtvirtinamas krantas, statomos tvoros ir vartai. Piliakalnių šlaitai siekdavo 20 m. Viršuje paprastai būdavo apskrita aikštė, rečiau elipsės ar trikampio formos. Aukščiau buvo supilamas pylimas, kuris paprastai buvo reikalingas slėptis nuo priešų ir kartais pasiekdavo 4.5 m aukštį. Kad pakilimą galima būtų priskirti prie istorinių piliakalnių kategorijos, jis turi atitikti tam tikrus kriterijus: privalo išlikti įtvirtinimų pėdsakai, terasa, grioviai, vidinis kiemas; taip pat svarbus archeologinių kasinėjimų metu rastas kultūrinis sluoksnis. Visi radiniai yra saugomi Lietuvos Nacionaliniame muziejuje. Piliakalnių tankumas Lietuvoje yra vienas didžiausių visame pasaulyje. Šiandien apie 80% piliakalnių apaugę miškais. Labiausiai matomi ir vaizduotę žadinantys mūsų protėvių pėdsakai yra dažnai pasitaikantys pilkapiai. Susidomėjimas senove romantizmo laikais lėmė, kad kai kurie gyventojai supildavo pilkapius prie dvarų, tam tikslui panaudodami senesnius pylimus. Dar iki nesenų laikų buvo tikima, kad pilkapiuose paslėpti lobiai. Itin svarbu konservuoti ir restauruoti piliakalnių ir pilkapių liekanas, sutvirtinti šonus, nes tik taip galime išsaugoti tai, kas išliko iki mūsų dienų. Tai mūsų protėvių architektūros liekanos, kurios parodo ekonominę ir politinę Lietuvos istoriją bei sudaro svarbią archeologinę medžiagą. n мураваныя замкі. Звычайна паселішчы засноўваліся па берагах рэк ці азёр альбо на ўзвышшах. Каб узвышшы атрымаліся больш пакатымі, берагі абкопвалі і ўмацоўвалі, ставілі платы і вароты. Схілы гарадзішчаў дасягалі 20 м. Уверсе звычайна знаходзілася круглая (радзей – авальнай ці трохвугольнай формы) пляцоўка. Вышэй рабілі насып, які служыў укрыццем ад ворагаў і часамі дасягаў 4,5 м у вышыню. Каб залічыць узвышша да катэгорыі гістарычных гарадзішчаў, яно павінна адпавядаць тром крытэрыям: абавязкова павінны застацца сляды ўмацаванняў, тэраса, роў, унутраны двор. Таксама важны знойдзены падчас археалагічных раскопак культурны слой. Усе знаходкі захоўваюцца ў Літоўскім нацыянальным музеі. Насычанасць гарадзішчамі ў Літве – адна з найбольшых у свеце. Сёння каля 80% гарадзішчаў парасло лесам. Аднак самыя відавочныя і ўражальныя сляды нашых продкаў – нярэдкія на гэтай зямлі курганы. Зацікаўленасць старажытнасцю ў часы рамантызму спрыяла таму, што некаторыя жыхары насыпалі курганы каля сваіх памесцяў, выкарыстоўваючы для гэтага старыя курганы. Яшчэ да нядаўняга часу верылі, што ў курганах схаваны скарбы. Вельмі важнай з’яўляецца кан сервацыя і рэстаўрацыя рэштак гарадзішчаў і курганоў, умацаванне схілаў, таму што толькі так магчыма захаваць тое, што засталося да нашых дзён. Гэтыя рэшткі архітэктуры нашых продкаў адлюстроўваюць эканамічную і палітычную гісторыю Літвы і з’яўляюцца каштоўным археалагічным матэрыялам. n grodzisk – świadków historii narodu. Prawie połowa ich miało drewniane lub murowane zamki. Często grodziska urządzano nad brzegiem rzek i jezior oraz na wzniesieniach równin. Aby były one bardziej strome, okopywano dookoła brzeg i umacniano, budowano ogrodzenia i bramę. Skarpy grodziska wznosiły się na wysokość 20 m. Na wzgórzu przeważnie był okrągły plac, rzadziej w kształcie elipsy lub trójkąta. Wyżej tworzono nasyp, który zwykle służył za ukrycie od wroga, sięgał on czasem do 4,5 m. Aby wzniesienie zaliczyć do kategorii zabytkowych grodzisk, musi ono spełniać określone kryteria: powinny być ślad po wzmocnieniu, taras, okopy, dziedziniec; ważna jest również warstwa kulturowa znaleziona podczas badań archeologicznych. Znaleziska są chronione w Muzeum Narodowym Litwy. Gęstość grodzisk na Litwie jest jedną z najbardziej intensywnych na świecie. Dzisiaj około 80 proc. jest porośniętych lasem. Jednak najbardziej widocznymi i rozbudzającymi wyobraźnię pozostałościami po naszych przodkach są licznie występujące kurhany. Zainteresowanie starożytnością w okresie Romantyzmu sprawiło, że niektórzy ziemianie wznosili kurhany przy dworach, wykorzystując w tym celu starsze nasypy. Jeszcze do niedawna wierzono, że pod kopcem znajdują się ukryte bogactwa. Ważna jest konserwacja i restauracja pozostałości grodzisk i kurhanów, umacnianie skarp, ponieważ tylko wtedy da sie zachować to, co pozostało. Są to pozostałości architektury, ukazują one gospodarczą i polityczna historię Litwy, są cennym materiałem archeologicznym. n 17 RUDAMINA Rudaminos apylinkes gamta apdovanojo labai žavingu kraštovaizdžiu. Pagal paviršiaus susiformavimą vakarinės ir rytinės žemės skiriasi: vakarinė dalis priskiriama prie lygumos, tuo tarpu rytinės žemės primena Alpių vaizdus – tai miškais apaugusios kalvos, sudarančios Medininkų aukštumos masyvą. Daubėnų kraštovaizdžio draustinyje galima pamatyti nykstančias drugelių rūšis. Netoli Rudaminos yra ir Papiškių piliakalnis, Kruopynės geomorfologinis draustinis. Įkvėpti gryno oro galima Gegužinės, Šveicarų, Jarmoliškių ar Varkalabiškių miškuose. Rudaminos miestelis buvo įkurtas prie lygiai taip pat vadinamo upelio. Svarbiausi Rudaminos istorinio paveldo objektai – tai bažnyčia, cerkvė ir užeiga. РУДАМІНА Прырода ў ваколіцах Рудаміна багатая цудоўнымі краявідамі. Паводле сфарміраванасці паверхні заходнія і паўднёвыя тэрыторыі падзяляюцца на дзве часткі: заходняя частка пераважна раўнінная, а паўднёвая нагадвае альпійскія краявіды – парослыя лясамі ўзгоркі, якія ўтвараюць масіў Мядынінкайскага ўзвышша. У запаведніку ў Даўбенай (Daubėnų kraštovaizdžio draustinis) можна сустрэць знікаючыя ў Еўропе віды матылькоў. Недалёка ад Рудаміна ёсць гарадзішча ў Папішках, геамарфалагічны запаведнік у Кропіне. Удыхнуць свежага паветра можна ў лясах Гягужыне, Швейцарыі, Прудзялясу, у Ярмолішках, Кунай ці Варкалабішкай. Мястэчка Рудаміна знаходзіцца на беразе рачулкі з такой самай назвай. Важнейшыя помнікі гістарычнай спадчыны ў Рудаміне – гэта касцёл, царква і карчма. RUDAMINA Okolice Rudaminy przyroda obdarowała niezwykle uroczym krajobrazem. Pod względem ukształtowania powierzchni zachodnie i wschodnie tereny różnią się: zachodnia część jest przeważnie równinna, zaś tereny wschodnie przypominają pejzaż Alp – to wzgórza porośnięte lasami, stanowiące masyw Wysoczyzny Miednickiej. W Rezerwacie Krajobrazowym w Daubianach można spotkać wymierające w Europie gatunki motyli. Nieopodal Rudaminy znajduje się też Grodzisko w Papiszkach, Rezerwat Geomorfologiczny w Kruopinė. Można dotlenić płuca w lasach Majówki, Szwajcarii, w Jarmoliszkach czy Warkałabiszkach. Miasteczko Rudamina położone jest nad rzeczką o tejże nazwie. W Rudaminie są ważne zabytki: kościół, cerkiew i budynek karczmy. 18 RUDAMINA / РУДАМІНА / RUDAMINA n Rudaminos miestelis įsikūręs Vilniaus ir Šalčininkų regionų pasienyje, prie buvusio Ašmenos kelio. Iš Vilniaus į Rudaminą veda Liepkalnio gatvė, o už miesto – kelias A15. Jau kadaise čia vykusios mugės pritraukdavo minias žmonių. Savo tradicijas čia puoselėjo smuklės. Taip pat ir šiandien Rudamina vieniems asocijuojasi su vaizdingu priemiesčio kraštovaizdžiu, kitiems – tai vieta, kur kiekvieną šeštadienį turguje galima nusipirkti visko, ko širdis geidžia: paršelių, dviračių, rankų darbo kėdžių, savam darže išaugintų ridikėlių... Ne tik aplinkinių kaimų gyventojai, bet ir vilniečiai traukia į Rudaminą, kad būtent čia iš baltarusių prekeivių nusipirktų tikrai gundančiomis kainomis nebrangius namų ūkio daiktus. Matyt būtent dėl šios priežasties turgus dažnai vadinamas „baltarusių turgumi”. Seniausi istoriniai įrašai apie Rudaminą randami kryžiuočių šaltiniuose, mat XIV a. kryžiuočiai ne kartą plėšikavo Vilniaus apylinkėse. Kai kurie istorikai mano, kad Rudamina buvo įkurta anksčiau negu Vilnius. 1377 metais Rudamina minima kaip miestelis: valdant kunigaikščiui Algirdui, septyni šimtai lietuvių karių, skubėdami pagelbėti Vilniaus miestui, būtent čia susirėmė pergalingame mūšyje su kryžiuočiais. Tuo tarpu nepasisekė Vytautui Didžiajam, kuris 1394 m. prie Rudaminos patyrė skaudų pralaimėjimą mūšyje su kryžiuočiais. Manoma, kad Rudamina buvo galingos vėlesniais laikais Dusetiškių Rudaminų giminės buveinė. Pasak vietinės legendos, Rudaminų giminės protėvis, o kartu ir turto įpėdinis, Lietuvos krikšto metu 1387 metais kartu su visa savo šeima ir žmonėmis buvo pakrikštytas Rudaminos upelio vandenyse. n Рудаміна знаходзіцца на мяжы Вільнюскага і Шальчынінскага раёнаў, каля былога Ашмянскага тракту. З Вільнюса ў Рудаміна вядзе вуліца Лепкальнё, а за горадам – дарога А15. Кірмашы, які праходзілі тут у даўнія часы, прыцягвалі мноства людзей. Свае традыцыі мелі тут корчмы. І сёння Рудаміна ў адных асацыіруецца з прыгожымі краявідамі прыгарада, для іншых – гэта месца, дзе кожную суботу на базары можна купіць усё, чаго толькі сэрца пажадае: парсючкоў, веласіпеды, табурэткі ручной работы, радыску, што вырасла ў сваім гародчыку ... Не толькі жыхары суседніх вёсак, але і вільнюсцы цягнуцца ў Рудаміна, каб менавіта тут набыць у беларускіх гандляроў па сапраўды спакуслівых коштах недарагія рэчы для штодзённага ўжытку. Відаць, менавіта па гэтай прычыне рынак часта называюць „беларускім”. Самыя раннія запісы пра Рудаміна знаходзяцца ў крыжацкіх крыніцах, паколькі ў ХІV ст. крыжакі не раз бясчынствавалі ў ваколіцах Вільнюса. Некаторыя гісторыкі лічаць, што Рудаміна ўзнікла раней за Вільнюс. У1377 г. Рудаміна ўпамінаецца як мястэчка: менавіта тут сышліся ў пераможнай бітве з крыжакамі семсот літоўскіх воінаў, што на чале з князем Альгердам спяшаліся на дапамогу Вільнюсу. У тым жа месцы не пашанцавала Вітаўту Вялікаму, які ў 1394 г. пры Рудаміне пацярпеў паразу ў бітве з крыжакамі. Мяркуецца, што Рудаміна было родавым памесцем магутнага ў пазнейшыя часы роду Рудамінаў Дусятыцкіх. Паводле мясцовай легенды, падчас хрышчэння Літвы ў 1387 г. продак роду Рудамінаў, а разам і наследнік той маёмасці, адначасова з усёй сям’ёй і сваімі людзьмі быў пахрышчаны ў водах Рудамінкі. n Rudamina położona jest na pograniczu Rejonów Wileńskiego i Solecznickiego, przy byłym trakcie oszmiańskim. Z Wilna do Rudaminy wiedzie ulica Liepkalnio, a za miastem – szosa A15. Już kiedyś odbywające się tutaj jarmarki przyciągały duże rzesze ludu. Swoją tradycję miały karczmy. Dzisiaj również Rudamina dla jednych kojarzy się z podmiejskimi malowniczymi okolicami, dla innych to miejsce, gdzie co sobotę na targu można kupić wszystko, czego tylko dusza zapragnie: prosiaczki, rowery, taborety ręcznej roboty, wyhodowaną w ogródku rzodkiewkę… Nie tylko mieszkańcy okolicznych wsi, ale również wilnianie ściągają do Rudominy, żeby u handlarzy z Białorusi po naprawdę atrakcyjnych cenach nabyć niedrogie praktyczne przedmioty codziennego użytku. Widocznie dlatego często targowisko nazywane jest po prostu „rynkiem białoruskim”. Najstarsze wzmianki historyczne o Rudaminie pochodzą ze źródeł krzyżackich, bowiem rycerze krzyżowi niejednokrotnie plądrowali okolice Wilna w XIV wieku. Niektórzy historycy są zdania, że Rudamina jest starsza niż Wilno. W roku 1377 Rudamina jest wspomniana jako miasteczko: za panowania księcia Olgierda siedmiuset rycerzy litewskich, śpiesząc na odsiecz miastu Wilnu, stoczyło tu zwycięski bój z Krzyżakami. Nie powiodło się natomiast Witoldowi Wielkiemu, który w 1394 r. pod Rudaminą poniósł dotkliwą porażkę w bitwie z Krzyżakami. Podobno Rudamina była gniazdem rodowym możnej w czasach późniejszych rodziny Rudominów Dusiatyckich. Według miejscowej legendy, przodek domu Rudominów, a zarazem dziedzic tej majętności, podczas chrztu Litwy w 1387 r. wraz RUDAMINA / РУДАМІНА / RUDAMINA XVI a. pab. miestelį valdė Reformacijos šalininkas Andrius Volanas, dažnai vadinamas „kalvinistų popiežiumi”. Vėliau Rudamina priklausė Karoliui Radvilai, Mykolui Kleofasui Oginskiui, Robertui Bžostovskiui. Žemės taip pat priklausė Rozalijai Pliaterienei, Mykolui Tiškevičiui. Tiškevičiai valdė šias žemes iki XX a. pradžios. 1592 metais Rudaminoje buvo pastatyta bažnyčia, kurios statybas rėmė Masalskių šeima. Toje pačioje vietoje stovi dabartinė parapijos Švč. Mergelės Marijos, Gerosios patarėjos, bažnyčia, pastatyta 1909 metais. Rudamina yra didžiausia kaimo parapija Lietuvoje. Nuo neatmenamų laikų iki šiandienos Rudamina yra daugiatautė vietovė. Iš viso seniūnijoje gyvena 48 proc. lenkų, likusią dalį sudaro lietuviai ir baltarusiai. Rusai pagal seniūnijos paskaičiavimus sudaro 2 proc. visų gyventojų. Antroje pagal dydį seniūnijos vietovėje – Kalviškėse, viename gražiausių Vilniaus regiono senovės stiklo ir geležies apdirbimo centrų, gyvena 29 proc. lenkų. Čia didesnę dalį gyventojų sudaro lietuvių tautybės gyventojai. Jau XVIII a. pabaigoje čia veikė parapijos mokykla. Nuo XIX a. iki 1950 m. Rudamina buvo seniūnijos centras. 1964 m. buvo pastatyta naminių paukščių gamykla, kuri veikia iki šiol „Vilniaus paukštyno” pavadinimu. 1971 m. Rudaminoje buvo įkurtas Veislinių galvijų centras. Netoli Rudaminos išliko autentiškas Petešos dvaras, prikeltas naujam gyvenimui kaip žirgynas, kur galima pajodinėti arba karieta pasivažinėti po vaizdingas apylinkes. n Напрыканцы ХVІ ст. мястэчкам валодаў дзеяч Рэфармацыі Андрэй Волан, якога часта называюць „кальвінісцкім папам”. Пазней Рудаміна належала Каралю Радзівілу, Міхаілу Клеафасу Агінскаму, Роберту Бжастоўскаму. Землі таксама належалі Разаліі Платэр, Міхаілу Тышкевічу. Тышкевічы валодалі гэтай зямлёй да пач. ХХ ст. У 1592 г. у Рудаміне пабудаваны касцёл, фундатарам якога была сям’я Масальскіх. На тым самым месцы стаіць сучасны касцёл св. Дзевы Марыі, Добрай Рады, пабудаваны ў 1909 г. Рудаміна – самая вялікая ў Літве вясковая парафія. З даўніх часоў і па сённяшні дзень Рудаміна з’яўляецца шматнацыянальным населеным пунктам: 48 % насельніцтва складаюць палякі, астатнія – літоўцы і беларусы. Рускія складаюць каля 2% жыхароў. У другім па велічыні населеным пункце староства – Каль вішкісе, адным з самых прыгожых у Вільнюскім рэгіёне старажытных цэнтраў апрацоўкі шкла і жалеза, жыве каля 29 % палякаў. Большую частку насельніцтва тут складаюць літоўцы. Ужо напрыканцы ХVІІІ ст. тут дзейнічала школа пры касцёле. З ХІХ ст. і да 1950 г. Рудаміна – цэнтр староства. У 1964 г. была пабудавана птушкафабрыка, якая дзейнічае і сёння – „Vilniaus paukštynas” („Вільнюская птушкафабрыка”). У 1971 г. у Рудаміне быў створаны Цэнтр пародзістай буйной рагатай жывёлы. Недалёка ад Рудаміна знаходзіцца аўтэнтычны маёнтак Петэшы, у якім сёння размясціўся конны завод. Тут можна пакатацца вярхом альбо ў карэце па маляўнічых ваколіцах. n z całą rodziną i swoim ludem został ochrzczony w wodach Rudaminy. W końcu XVI w. miasteczkiem rządził działacz reformacji Andrzej Wolan, często zwany „papieżem kalwinów”. Następnie Rudamina kolejno należała do Karola Radziwiłła, Michała Kleofasa Ogińskiego, Roberta Brzostowskiego. Była też własnością Rozalii Platerowej, Michała Tyszkiewicza. Tyszkiewiczowie gos podarzyli tu do początku XX wieku. W 1592 r. wybudowano w Ru daminie kościół, ufundowany przez rodzinę Massalskich. Na tym samym miejscu stoi obecny kościół parafialny pw. Matki Bożej Dobrej Rady, wybudowany w 1909 r. Rudamina jest największą parafią wiejską na Litwie. Od niepamiętnych czasów i do dziś Rudamina jest miejscowością wielonarodowościową. W gminie zamieszkuje 48 proc. Polaków, resztę stanowią Litwini, Białorusini. Rosjanie, według szacowań starostwa, stanowią zaledwie 2 proc. W drugim co do wielkości osiedlu gminy – Hamerni (Kalwiszki), jednym z najpiękniejszych na Wileńszczyźnie dawnym ośrodku hutnictwa i obróbki żelaza, zamieszkuje 29 proc. Polaków. Tutaj przeważającą część mieszkańców stanowi ludność narodowości litewskiej. Już w końcu XVIII w. działała w Rudaminie szkoła parafialna. Od XIX w. do 1950 r. tutaj był ośrodkiem gminy. W 1964 r. zbudowano duży zakład drobiarski, który działa do dziś, już pod nazwą „Vilniaus paukštynas”. W 1971 r. w Rudaminie założono Stację Bydła Zarodowego. Nieopodal Rudaminy zachował się autentyczny Dwór Peteszy, przywrócony do życia jako stadnina koni, gdzie można dosiąść rumaka lub przejechać się po malowniczej okolicy karetą. n 19 RUDAMINA / РУДАМІНА / RUDAMINA 20 Rudaminos Švč. Mergelės Marijos, Gerosios Patarėjos, bažnyčia Tas, kuris užsuks į Rudaminos kraštus vakaro metu, iš tolo pamatys apšviestą bažnyčios bokštą. Rudaminos Švč. Mergelės Marijos, Gerosios Patarėjos, bažnyčia viena pirmųjų iš visų aplinkinių bažnyčių buvo gražiai apšviesta. 21 Рудамінскі касцёл св. Дзевы Марыі, Добрай Рады Kościół pw. Matki Bożej Dobrej Rady w Rudaminie Той, хто патрапіць у ваколіцы Рудаміна ўвечары, здалёк пабачыць падсвечаную касцельную вежу. Гэта адзін з першых навакольных касцёлаў, абсталяваных прыгожай падсветкай. Ten, kto zawita w rudamińskie strony o wieczornej porze, z daleka ujrzy oświetloną kościelną wieżę. Kościół pw. Matki Bożej Dobrej Rady spośród wszystkich świątyń w Rejonie Wileńskim jako pierwszy został pięknie oświetlony. n У канцы ХV ст. у Рудаміне n W końcu XV w. powstała parafia įkurta parapija. 1528 m. pastatyta Rudaminos bažnyčia buvo prijungta prie Vilniaus Šv. Jonų bažnyčios. XVI a. pab. Nauagarduko pakamaris Gžegožas Masalskis finansavo naujos plytų ir akmens bažnyčios Rudaminoje statybą. Bažnyčia, deja, buvo sunaikinta gaisro Šiaurės karo metu. Vilniaus Šv. Jonų bažnyčios klebonas Rudaminoje vietoj senosios bažnyčios pastatė naują Šv. apaštalų Petro ir Povilo bažnyčią. XIX a. carinė valdžia ėmėsi ir šios bažnyčios. Ji buvo pertvarkyta į stačiatikių cerkvę. Naujoji Švč. Mergelės Marijos, Gerosios Patarėjos, bažnyčia buvo pastatyta tik XX a. pradžioje, 1921 m. buvo atkurta parapija. Rudaminos bažnyčia yra kryžminio plano, turi neogotikos ir neoklasicizmo bruožų. Šventoriaus tvora – akmenų mūro. n створана парафія. Пабудаваны ў 1528 г. касцёл быў далучаны да вільнюскага касцёла св. Янаў. У к. ХVІ ст. гродзенскі падкаморны Гжэгаш Масальскі прафінансаваў будаўніцтва ў Рудаміне новага касцёла з цэглы і каменю. На жаль, касцёл быў знішчаны пажарам у час Паўночнай вайны. На яго месцы настаяцель вільнюскага касцёла св. Янаў пабудаваў новы касцёл св. Апосталаў Пятра і Паўла. У ХІХ ст. царскія ўлады ўзяліся і за гэты касцёл. Ён быў ператвораны ў праваслаўную царкву. Новы касцёл Прасвятой Маці Божай быў пабудаваны толькі на пачатку ХХ ст., а ў 1921 г. была адноўлена парафія. Рудамінскі касцёл збудаваны ў форме крыжа, мае рысы неаготыкі і неакласіцызму. Агароджа касцёла змураваная з каменю. n Vilniaus g. 8, Rudamina +37052320141 Šv. Mišios lenkų kalba I, III, V, VI, 8 val. 30, lietuvių kalba II, IV, 18 val. 00, sekmadieniais lietuvių kalba 10 val. 00, lenkų kalba 12 val. 00 Вул. Вільняус 8, Рудамінa +37052320141 Набажэнства па-польску I, III, V, VI, 8.30, па-літоўску II, IV, 18.00, у нядзелю па-літоўску ў 10.00, па-польску ў 12.00 Ul. Vilniaus 8, Rudamina +37052320141 msza po polsku I, III, V, VI o 8.30, po litewsku II, IV o 18.00, w niedzielę po litewsku o 10.00, po polsku o 12.00 n XV a. pab. Rudaminoje buvo rudamińska. Zbudowana w 1528 r. świątynia w Rudaminie należała do kościoła pw. śś. Janów w Wilnie. W końcu XVI w. podkomorzy grodzieński Grzegorz Massalski ufundował w Rudaminie kościół z cegły i kamienia, który pochłonęła pożoga Wojny Północnej. Pleban kościoła śś. Janów w Wilnie wzniósł w Rudaminie świątynię pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła. W XIX w. władze carskie kościół przekształciły w cerkiew. Nowy kościół pw. Matki Bożej Dobrej Rady wybudowano dopiero na początku XX w., w 1921 r. powstała parafia. Świątynia rudamińska zbudowana jest na planie krzyża, ma cechy neogotyku i neoklasycyzmu. Dziedziniec kościoła jest ogrodzony kamiennym murem. n 22 23 RUDAMINA / РУДАМІНА / RUDAMINA 24 25 Cerkvės Праваслаўныя святыні Prawosławne świątynie Vietiniai rusai ir baltarusiai gali melstis medinėje cerkvėje, kuri žlugus Sausio sukilimui įsikūrė buvusios katalikų bažnyčios pastate. Kadaise šis pastatas buvo laikomas kukliu, todėl buvo išmontuotas ir perkeltas į kapines, kur turėjo tarnauti kaip Šv. Nikolajaus Stebukladario koplyčia. Matyt tada net nebuvo įtariama, kad ši šventykla geriau atlaikys likimo nelaimes negu naujai pastatyta Viešpaties Atsimainymo cerkvė (1876). Мясцовыя рускія і беларусы могуць маліцца ў драўлянай царкве, якая была адкрыта ў памяшканні былога касцёла пасля падаўлення Студзеньскага паўстання. Калісьці гэты будынак утрымліваўся вельмі сціпла, таму быў дэманціраваны і перанесены на могілкі як капліца св. Мікалая Цудатворцы. Відаць, тады нават не думалі, што на гэты храм гістарычныя падзеі паўплываюць менш, чым на новую царкву Ператварэння Гасподня (1876). Miejscowi Rosjanie i Białorusini mogą się modlić w drewnianej cerkwi, która po klęsce Powstania Styczniowego rozlokowała się w budynku byłego kościoła katolickiego. Był on niegdyś uznany za zbyt skromny, więc został rozebrany i przeniesiony na cmentarz, gdzie miał służyć jako kaplica pw. św. Nikołaja Cudotwórcy. Prawdopodobnie wtedy nie podejrzewano, że świątynia będzie bardziej odporna na dzieje historii, niż nowo wybudowana cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego (1876). n Veikiančioje Šv. Nikolajaus Ste- bukladario cerkvėje yra penki meno kūriniai, įrašyti į Lietuvos paminklų registrą. Tai sukniomis dekoruotos ikonos: „Šv. Aleksandras Svirskis” (XVII a., Maskva), „Šv. Dimitrijus Rostovskis” (1819 m., Jaroslavlis), „Kristaus atspaudas drobėje” (1822, Maskva), „Tichvinės Mergelė Marija” (1834, Peterburgas) ir „Viešpaties prisikėlimas” (XIX a.). Ikonų autoriai nežinomi. Aplink cerkvę išsidėsčiusios stačiatikių kapinės. 1874 m. buvo pastatyta nauja plytų ir akmenų Viešpaties Atsimainymo cerkvė, tačiau Pirmojo pasaulinio karo metu cerkvės turtai buvo išgrobstyti, nors dar tarpukario metais čia buvo meldžiamasi. Per Antrąjį pasaulinį karą, mūšių dėl Vilniaus metu cerkvė smarkiai nukentėjo. Šiandien iš jos liko tik griuvėsiai. Iš Rudaminos į Nemėžį – tik 9 km. Geriausia pasirinkti greitkelį A15, kuris arčiau sostinės pereina į Liepkalnio gatvę, o pirmoje sankryžoje Vilniuje pasukę į kelią A3 Minsko kryptimi lengvai pasieksite Nemėžį. Vilniaus g. 45a, Rudamina +37052320140 n У царкве св. Мікалая Цуда- творцы знаходзіцца пяць твораў мастацтва, якія занесены ў літоўскі рэгістр помнікаў. Гэта абразы: „Св. Аляксандр Свірскі”( ХVІІ ст., Масква), „Св. Дзмітрый Растоўскі” (1819, Яраслаўль), „Адбітак Хрыста на плашчаніцы” (1822, Масква), „Тыхвінская Маці Божая” (1834, Пецярбург) і „Уваскрэсенне гасподне” (ХІХ ст.). Аўтары абразоў невядомыя. Каля царквы знаходзяцца праваслаўныя могілкі. У 1874 г. была пабудавана новая царква Ператварэння Гасподня з цэглы і каменю, і хоць падчас Першай сусветнай вайны маёмасць царквы была разрабавана, яшчэ ў міжваенны перыяд тут праходзілі набажэнствы. Моцна пацярпела царква падчас баёў за Вільнюс у гады Другой сусветнай вайны. Сёння ад яе засталіся толькі разваліны. З Рудаміна да Нямежыса – толькі 9 км. Лепш за ўсё выбраць дарогу А15, якая пазней пераходзіць у вільнюскую вуліцу Лепкальнё, а на першым перакрыжаванні ў Вільнюсе павярнуць на дарогу А3 у напрамку Мінска. Вул. Вільняус 45a, Рудамінa +37052320140 n W czynnej cerkwi prawosław- nej pw. św. Nikołaja Cudotwórcy znajduje się pięć dzieł sztuki, wpisanych do rejestru zabytków Litwy. Są to zdobione sukniami ikony: „Św. Aleksander Swirski” (XVII w., Moskwa), „Św. Dymitr Rostowski” (1819, Jarosławl), „Odbicie Chrystusa na płótnie” (1822, Moskwa), „Matka Boska Tichwińska” (1834, Petersburg) i „Zmartwychwstanie Pańskie” (XIX w.). Autorzy ikon nie są znani. Wokół cerkwi mieści się cmentarz prawosławny. W 1874 r. była co prawda wybudowana nowa cerkiew z cegły i kamienia pw. Przemienienia Pańskiego, ale podczas I Wojny Światowej dobra cerkiewne zostały rozgrabione, chociaż w międzywojniu jeszcze się tutaj modlono. W czasie II Wojny Światowej, podczas walk o Wilno, cerkiew została dotkliwie zniszczona. Dzisiaj można oglądać tylko ruiny. Z Rudaminy do Niemieży – tylko 9 km. Najlepiej jechać szosą A15, która bliżej Wilna przechodzi w ulicę Liepkalnio, a na pierwszym skrzyżowaniu zawrócić na szosę A3, w kierunku Mińska. Ul. Vilniaus 45 a, Rudamina +37052320140 RUDAMINA / РУДАМІНА / RUDAMINA 26 RUDAMINA / РУДАМІНА / RUDAMINA Daubėnų kraštovaizdžio draustinis Ландшафтны запаведнік у Даўбенай Rezerwat Krajobrazowy w Daubianach Svarbiausia kraštovaizdžio draustinių funkcija – tai visapusiška aplinkos apsauga. Draustiniai steigiami siekiant išsaugoti vertingiausius kraštovaizdžius, kuriuos suformavo gamtos procesai ir žmogaus veikla. Taip pat saugomos šių vietovių gyvenvietės bei kultūros paveldas ir įvairių istorinių laikotarpių paminklai. Галоўная функцыя ландшафтнага запаведніка – усебаковая ахова прыроды. Запаведнікі ствараюцца з мэтай захавання самых каштоўных ландшафтаў, якія сфарміраваліся ў выніку прыродных працэсаў і дзейнасці чалавека. Ахоўваюцца таксама населеныя пункты гэтай мясцовасці, культурная спадчына і помнікі розных гістарычных часоў. Najważniejszą funkcją rezerwatów krajobrazowych jest wszechstronna ochrona środowiska. Są one zakładane dla zachowania najcenniejszych widoków, których istotę uwarunkowały procesy przyrodnicze oraz działalność człowieka. Pod ochroną są również osiedla w tych miejscowościach oraz dziedzictwo kulturowe i zabytki różnych okresów historycznych. n У 1992 г. у Рудамінскім старостве n W 1992 r. w Starostwie Ruda- n 1992 m. Rudaminos seniūnijoje Vilniaus rajone buvo įsteigtas Daubėnų kraštovaizdžio draustinis. Pagrindinis tikslas buvo išsaugoti moreninės Ašmenos aukštumos poledyninį kraštovaizdį. Bendras draustinio plotas siekia 675 ha. Draustinis knibždėte knibžda gyvybės, pavasarį čia galima pamatyti ir išgirsti įvairių rūšių gyvūnų, ypač paukščių. Gausu ir laumžirgių, gražučių, drugelių, vabalų, vorų, ir, deja, uodų. Antroje vasaros pusėje ir rudenį dauguma paukščių palieka draustinį ir migruoja į žiemojimo vietas. Lieka žinduoliai, ropliai ir kai kurie čia žiemojantys paukščiai Вільнюскага раёна ў Даўбенай быў заснаваны ландшафтны запаведнік. Галоўнай мэтай было захаваць пасляледніковы марэнавы ландшафт Ашмянскага ўзвышша. Агульная плошча запаведніка дасягае 675 га. Запаведнік поўны жывёл. Увесну тут можна пабачыць і пачуць жывёл розных відаў, асабліва шмат птушак. Ёсць мноства стракоз, матылькоў, жукоў, павукоў і, на жаль, камароў. У другой палове лета і восенню большасць птушак пакідае запаведнік і адлятае ў вырай. Застаюцца млекакормячыя, паўзуны і некаторыя птушкі, што зімуюць тут: напрыклад, рабчыкі, курапаткі, mińskim w Rejonie Wileńskim założono Rezerwat Krajobrazowy w Daubianach. Podstawowym celem było zachowanie polodowcowego krajobrazu morenowej Wyżyny Oszmiańskiej. Łączna powierzchnia rezerwatu wynosi 675 ha. Rezerwat tętni życiem, wiosną możemy zobaczyć tu i usłyszeć wiele gatunków zwierząt i ptaków. Występują też ważki, motyle, chrząszcze, pająki, i – niestety – także komary. W drugiej połowie lata i jesienią większość ptaków opuszcza rezerwat odlatując na zimowiska. Pozostają ssaki, gady i niektóre zimujące tu ptaki – na przykład cietrzewie, kuropatwy, sroki, trznadle. – pavyzdžiui, jerubės, kurapkos, šarkos, geltonosios startos. Ypač saugomas Šiaurinis auksinukas (lot. Lycaena helle), drugelis su dominuojančios rudos ir mėlynai-violetinės spalvos sparnais, su oranžinės spalvos storomis juostelėmis ant sparnų, kurių centre – juodos dėmės. Sparnų kraštus dengia maži balti plaukeliai. Jų apačia oranžinės ir smėlio spalvos su juodomis dėmelėmis. Šios rūšies patinai labai agresyvūs, laukuose dažnai galima matyti juos kovojančius ore. Žinoma, tokios kovos negresia kraujo praliejimu. Šiauriniai auksinukai taip pat puola kitų rūšių vabzdžius, kurie skraido jų teritorijoje. Vikšrai labai išrankūs kai kalbama apie maistą. Jaunesni maitinasi tik paprastosios gyvatžolės lapo apačia, o vyresni suėda visą lapą. Į Lietuvos raudonąją knygą taip pat įtrauktas Didysis auksinukas, melsvių šeimos drugys su oranžinės spalvos ir metalo blizgesio sparnais. Ant priekinio sparno yra tamsi dėmė, o ant galinio sparno – rudos spalvos juosta. Melsvių šeimos dieninių drugelių rūšis saugoma ne tik Lietuvoje, bet ir visoje Europos Sąjungos teri- сарокі, жаўтаносыя аўсянкі. Асабліва ахоўваецца паўночны чырвонец (лат. Lycaena helle) – матылёк з дамінуючымі карычневымі і сіне-фіялетавымі крыламі, шырокімі аранжавымі палоскамі на крылах, у цэнтры якіх – чорныя плямы. Па краях крылцы пакрыты белымі кароткімі валаскамі. Знізу яны аранжавага і пясочнага колеру з чорнымі плямачкамі. Самцы гэтага віду вельмі агрэсіўныя, часта можна пабачыць у паветры іх бойкі. Зразумела, такія бойкі бяскроўныя. Паўночны чырвонец таксама нападае на іншых насякомых, якія залятаюць на яго тэрыторыю. Лічынкі вельмі выбіральныя ў пытаннях ежы: маладзейшыя харчуюцца толькі ніжняй часткай лістка змеевіка звычайнага, а старэйшыя з’ядаюць увесь ліст. У літоўскую Чырвоную кнігу ўнесены таксама вялікі чырвонец з сям’і блакітных матылькоў з крыламі аранжавага колеру з металічным бляскам. На пярэдніх крылах ёсць цёмная пляма, а на задніх – карычневая палоска. Дзённыя матылькі з сям’і блакітных ахоўваюцца не толькі ў Pod szczególną ochroną znajduje się czerwończyk fioletek (łac. Lycaena helle), motyl o dominującym brunatnym i niebiesko-fioletowym kolorze skrzydeł, na skrzyłach są również pomarańczowe, grube pasy, a w nich szerokie plamy. Brzegi skrzydeł pokrywają małe, białe włoski. Spód skrzydeł jest pomarańczowo-beżowy w czarne kropki. Agresywne są samce tego gatunku, często na rdestowych polach można zobaczyć jak walczą w powietrzu. Oczywiście, takie walki są bezkrwawe. Czerwończyki fioletki atakują też inne gatunki owadów, które latają na ich terytoriach. Larwy są bardzo wybredne jeżeli chodzi o pokarm. Młodsze odżywiają się wyłącznie spodnią blaszką liścia rdestu wężownika, a starsze zjadają cały liść. Chroniony jest również czerwończyk nieparek, motyl o pomarańczowych skrzydłach z metalicznym połyskiem. Na skrzydle przednim jest ciemna plamka, a na skrzydle tylnym – brunatna przepaska. Gatunek motyli dziennych z rodziny modraszkowatych chro- 27 28 RUDAMINA / РУДАМІНА / RUDAMINA torijoje. Suaugusius drugelius galima pamatyti skraidančius šiltomis saulėtomis dienomis nuo gegužės vidurio iki birželio pabaigos. Šios rūšies atstovai jungiasi į negausias ir izoliuotas populiacijas. Šie drugeliai gyvena drėgnose pievose prie Rudaminos upės, kadangi jos krantai apaugę gyvatžole, kuri yra pagrindinis drugelių vikšrų maistas. Dėl savo itin aukštų gamtos, kraštovaizdžio ir šviečiamojo pobūdžio vertybių Daubėnų kraštovaizdžio draustinis vis dažniau lankomas miestiečių, ypač sostinės gyventojų, kadangi yra įsikūręs netoli sostinės ir išvažiavus iš Vilniaus jau po pusvalandžio atsidursite unikalios, beveik laukinės gamtos oazėje. n Літве, але і на ўсёй тэрыторыі Еўрапейскага Саюза. Сонечнымі днямі з сярэдзіны мая да канца чэрвеня можна пабачыць у палёце дарослых матылькоў. Прадстаўнікі гэтага віду аб’ядноўваюцца ў невялікія ізаляваныя папуляцыі. Жывуць гэтыя матылькі на вільготных лугах каля рэчкі Рудаміна, паколькі яе берагі параслі змеевіком звычайным, які з’яўляецца асноўным кормам для вусеняў матылькоў. Па прычыне высокай прыроднай, ландшафтнай і пазнавальнай каштоўнасці ландшафтны запаведнік у Даўбенай усё часцей наведваюць гараджане, асабліва жыхары сталіцы, паколькі ён знаходзіцца недалёка ад горада, і, выехаўшы з Вільнюса, праз паўгадзіны можна пабачыць унікальны аазіс амаль дзікай прыроды. n RUDAMINA / РУДАМІНА / RUDAMINA niony jest nie tylko na Litwie, ale i na całym terenie Unii Europejskiej. Dorosłe motyle latają w ciepłe słoneczne dni od połowy maja do końca czerwca. Przedstawiciele tych osobników łączą się w nieliczne i izolowane populacje. Zamieszkują podmokłe łąki nad rzeką Rudaminą, ponieważ brzegi jej są porośnięte rośliną, która jest podstawowym pokarmem gąsienic. Dzięki bardzo wysokim walorom przyrodniczym, krajobrazowym i dydaktycznym rezerwat w Daubianach jest coraz chętniej odwiedzany przez mieszkańców stolicy, ponieważ znajduje się niedaleko i po wyjeździe z Wilna już po upływie pół godziny można się znaleźć w wyjątkowej oazie niemalże dziewiczej przyrody. n Pramoginis jodinėjimas žirgais Верхавая язда Atrakcje jazdy konnej „Kad nukristum, pirma turi būti užlipęs ant žirgo”, – byloja senolių išmintis. Šiame posakyje yra daug tiesos. Jodinėjimas tampa vis labiau populiaresnis Europoje. Norint jodinėti, nebūtina iš karto dalyvauti varžybose, galima tiesiog mėgautis jodinėjimu – tai puikus būdas atsipalaiduoti, palaikyti formą ir pasirūpinti sveikata. „Каб упасці, спачатку трэба залезці на каня”, – сцвярджае народная мудрасць. У гэтым выказванні ёсць шмат праўды. Верхавая язда набывае ўсё большую папулярнасць у Еўропе. Займаючыся верхавой яздой, не абавязкова адразу ўдзельнічаць у спаборніцтвах, можна проста атрымліваць асалоду ад яе. Гэта цудоўны спосаб расслабіцца, захаваць форму, паклапаціцца пра здароўе. Żeby spaść, trzeba najpierw wsiąść – głosi stare przysłowie. I jest w tym sporo prawdy. Jeździectwo staje się coraz bardziej popularnym sportem w Europie. Żeby jeździć konno, nie trzeba od razu startować w zawodach, można po prostu uprawiać jeździectwo rekreacyjnie. To doskonała forma odprężenia, nabrania kondycji i dbania o zdrowie. n Smagiai praleisti laiką galima bu- n Прыемна правесці час можна n Na terenie Wyżyny Miednickiej vusiame Petešos dvare, esančiame Medininkų aukštumoje. Čia įsikūręs žirgynas siūlo savo paslaugas tiek profesionaliems jojikams, tiek megėjams. Čia galima susipažinti su jodinėjimu arba toliau atradinėti jodinėjimo malonumus. Visi užsiėmimai vyksta prižiūrint patyrusiems treneriams ant gerai parengtų žirgų. Puikų foną sudaro ypač vaizdingas aplinkinių vietovių kraštovaizdis, ў былым маёнтку Пецеша, што размясціўся на Медынінкайскім узвышшы. Конны завод, які тут знаходзіцца, прапаноўвае свае паслугі як прафесійным наезнікам, так і простым аматарам верхавой язды. Тут можна пазнаёміцца з верхавой яздой альбо працягваць атрымліваць задавальненне ад яе. Усе заняткі праходзяць пад наглядам вопытных трэнераў на добра падрыхтаваных można spędzić miłe chwile w byłym Dworze Peteszy. W ofercie – jazda konna dla zawodowych jeźdźców i amatorów. Można tu dopiero rozpocząć przygodę z jeździectwem lub po prostu doznawać przyjemności jazdy konnej. Wszystkie zajęcia odbywają się pod kierunkiem doświadczonych trenerów na dobrze przygotowanych rumakach. Doskonałym tłem jest wyjątkowo malow- kuriuo taip pat galima grožėtis iš karietos, pakinkytos dviem ar net trimis žirgais. Mokytis jojimo čia galima ištisus metus. Iki šios dienos jojimas laikomas tikra aristokratų pramoga. 2002 metais netoli Rudaminos buvusio Petešos dvaro arklidėse mėginta atgaminti ne tik dvaro atmosferą, bet ir atkurti senų laikų dvasią. Autentiški pastatai ir dvaro arklidės bei aplinkinės vietovės tapo aktyvaus poilsio vieta. Petešos dvaras įsikūręs į pietus nuo Vilniaus, šalia kelio į Lydą. Dvaras apsuptas gražaus miško, per kurį teka upė, taip pat vadinama Petešos. Pirmą kartą istorijoje Petešos dvaras paminėtas 1498 metais. XVII a. istoriniai šaltiniai mini Petešos palivarką. Dvaro ansamblį sudaro klasicizmo architektūros bruožų конях. Цудоўным фонам з’яўляецца маляўнічы навакольны пейзаж, якім можна любавацца з акна карэты, запрэжанай двума ці нават трыма коньмі. Вучыцца верхавой яздзе тут можна цэлы год. Да сённяшняга дня верхавая язда лічыцца заняткам арыстакратаў. У 2002 г. непадалёку ад Рудаміна, на конным заводзе былога маёнтка Пяцеш, паспрабавалі адрадзіць не толькі атмасферу маёнтка, але і дух тых часоў. Аўтэнтычныя пабудовы маёнтка, яго канюшня і наваколле сталі месцам актыўнага адпачынку. Маёнтак знаходзіцца на поўдзень ад Вільнюса, побач з дарогай на Ліду. Ён акружаны прыгожым лесам, праз які працякае рэчка Пяцеша. Упершыню маёнтак упамінаецца ў 1498 г. Гістарычныя крыніцы ХVІІ ст. упамінаюць фальварак Пяцеш. nicza przyroda okolicy. Podziwiać ją można również z karety, zaprzężonej w parę lub nawet trójkę koni. Jazdy konnej można tu się nauczać przez cały rok. Po dzień dzisiejszy jeździectwo jest uważane za prawdziwie arystokratyczny sposób spędzania wolnego czasu. W 2002 r. nieopodal Rudaminy w byłych stajniach Dworu Peteszy spróbowano odrodzić nie tylko atmosferę dworu, lecz też przywrócić duch dawnych czasów. Autentyczne budynki stajni dworu oraz okolica stały się miejscem aktywnego wypoczynku. Dwór Peteszy znajduje się na południe od Wilna, nieopodal szosy na Lidę. Otacza go piękny las, przez który przepływa rzeczka Petesza. Pierwsza wzmianka historyczna o Dworze Peteszy pochodzi z 1498 r. W XVII w. źródła historyczne wy- 29 30 RUDAMINA / РУДАМІНА / RUDAMINA pastatai: dvaras, bokštas, ūkinis pastatas, sandėlis, sargo namelis, keli ūkio paskirties pastatai. Petešos dvaras priklausė garsioms giminėms: Gornostajų – garsaus Minsko vaivados Jano Gornostajo giminei, Vilniaus universiteto profesoriaus Aloyzo Kapelecho giminei, o vėliau – Horainų giminei. XIX-XX a. dvaras buvo perduotas Vankovičių giminei. Paskutinis iš Vankovičių, Stanislovas, mirė 1937 metais ir buvo palaidotas giminės koplyčioje Rudaminos kapinėse. Šiuo metu Petešos dvaras įtrauktas į LR Kultūros paveldo departamento saugomų paminklų sąrašą. Pastaraisiais metais nedidelis Petešos kaimas darosi vis labiau žinomas ne tik Lietuvoje, bet ir užsienyje. Dėl Nemenių šeimos laikomų žirgų jie vis dažniau išnuomojami užsienio filmų pastatymams. n Будынкі маёнтка – з рысамі класіцызму: двор, вежа, гаспадарчыя пабудовы, склады, хатка вартаўніка. Маёнтак належаў знакамітым родам: роду вядомага мінскага ваяводы Яна Гарнастая, пазней прафесару Віленскага ўніверсітэта Алаізу Капелеху, а пасля роду Гарайнаў. У ХІХ-ХХ стст. маёнтак быў перададзены роду Ваньковічаў. Апошні з Ваньковічаў, Станіслаў, памёр у 1937 г. і быў пахаваны ў сямейнай капліцы на Рудамінскіх могілках. Сёння маёнтак Пяцеша ўнесены ў спіс помнікаў культурнай спадчыны Літоўскай Рэспублікі, якія ахоўваюцца дзяржавай. Сёння невялікая вёсачка Пяцеша набывае ўсё большую вядомасць. І не толькі ў Літве, але і па-за яе межамі. Гэта адбываецца дзякуючы жонцы і мужу Руце і Артурасу Няманісам, што трымаюць коней, якіх усё часцей наймаюць для здымаемых у Літве замежнымі кінакампаніямі фільмаў. n mieniają folwark Peteszy. Na zespół dworu składały się budynki o architekturze klasycystycznej: dwór, wieża, oficyna, spichlerz, domek stróża, kilka zabudowań gospodarczych. Dwór Peteszy należał kolejno do znanych rodów: Gornostajów – ród znanego wojewody mińskiego Jana Gornostaja, później do profesora Uniwersytetu Wileńskiego Alojzego Kapellego, następnie dwór należał do rodu Horajnów. W XIX-XX stuleciach dwór przechodzi we władanie rodziny Wańkowiczów. Ostatni z Wańkowiczów, Stanisław, zmarł w 1937 r. i jest pochowany w rodzinnej koplicy na cmentarzu w Rudaminie. Obecnie Dwór Peteszy jest wpisany na listę zabytków chronionych przez Departament Spuścizny Kulturowej LR. Ostatnio nieduża wieś Petesza staje się coraz bardziej znana. I nie tylko na Litwie, ale też poza jej granicami. A to za sprawą państwa Ruty i Arturasa Nemanisów – małżonków, hodujących konie, które coraz częściej są wynajmowane zagranicznym spółkom filmowym dla potrzeb kręconych na Litwie filmów. n Wieś Peteša w Starostwie Rudaminy, Rejon Wileński +37065277713 od 9.00 do 17.00 € od 30 Lt/pół godz. @ http://petesha.lt/pl/ в. Пяцеша, Рудамінскае староства, Вільнюскі р-н +37065277713 з 9.00 да 17.00 € ад 30 лт/паўгадзіны @ http://petesha.lt/pl/ Petešos kaimas, Rudaminos seniūnija, Vilniaus raj. +37065277713 nuo 9.00 iki 17.00 € nuo 30 Lt/pusvalandis @ http://petesha.lt/pl/ 31 NEMĖŽIS Нямежыс „Ta gyvenvietė prie smuklių, kaimas, vietovė ar kaimelis (vadinkite kaip norite), – tai totorių Nemėžis; o toliau mūrinis dvaras – tai grafų Tiškevičių palikimas, kadaise priklausęs Sapiegų giminei.(...) Nemėžis prieš daugelį metų priklausė didiesiems Lietuvos kunigaikščiams. Čia kadaise gyveno Vytautas. Čia jo sergančiai žmonai Julijanai didysis kryžiuočių meistras siuntė vaistus ir gydytoją 1426 metais – stengėsi laimėti Vytauto palankumą”. Vladislovas Sirokomlė „Гэтае пры карчме паселішча, вёска, ваколіца альбо засценак (называйце як хочаце) – гэта татарская Немеж; а той, што далей, мураваны двор – гэта маёнтак графаў Тышкевічаў, які некалі належаў Сапегам. (...) Немеж спрадвеку належала вялікім князям літоўскім. Тут некалі жыў Вітаўт. Сюды яго хворай жонцы Юльяне вялікі магістр крыжацкі пасылаў лекі і доктара ў 1426 г., спадзяючыся знайсці падтрымку ў Вялікага князя” . NIEMIEŻ „Ta przy karczmach osada, wieś, okolica czy zaścianek (nazywajcie, jak chcecie), – to Niemież Tatarska; a dalej dwór murowany – to dziedzictwo hr. Tyszkiewiczów, należące niegdyś do Sapiegów. (...) Niemież przed wieki należała do wielkich książąt litewskich. Tutaj niegdyś przemieszkiwał Witołd. Tu chorej jego żonie Julijanie w. mistrz Krzyżacki posyłał lekarstwa i lekarza w r. 1426 – skarbił względy Witołda”. Władysław Syrokomla Уладзіслаў Сыракомля n Nemėžis – Vilniaus rajono vietovė, įsikūrusi prie geležinkelio kelių į pietryčius nuo Vilniaus. Į šiaurę nuo kelio A3 Vilnius-Minskas yra prie Vilniaus priskiriama Nemėžio dalis. Vietovėje veikia Rapolo Kalinausko vidurinė mokykla, biblioteka, pašto skyrius. Senosiose kapinėse išliko totorių mečetė; prie kelio A3, ant kalvos matosi kadaise didingas rūmų ansamblis, dešinėjė kelio pusėje už Nemėžio – kapinės. „Galbūt čia, Nemėžyje, prieš Vytautą stengėsi pasirodyti tas kuprotas Hanne, neva atsiųstas kaip dovana juokdarys, o iš tiesų – kryžiuočių šnipas, kuris nubaustas už savo akiplėšiškumą, priėmė jį už pažadą būti išventintam į riterius. Čia, Nemėžyje Aleksandras Jogailaitis, tada dar tik Lietuvos Didysis kunigaikštis, 1496 metų vasarį sutiko važiuojančią iš Maskvos savo būsimą sužadėtinę Eleną, Ivano Vasiljevičiaus dukrą. (...) Nemėžyje, kai Vilnius ir didžioji Lietuvos dalis buvo rusų rankose, 1656 metais Jonas Kazimieras pasirašė su caru Aleksejumi Michai- n Нямежыс – мясцовасць у Віль- нюскім раёне – знаходзіцца каля чыгункі, на паўднёвы ўсход ад Вільнюса. На поўнач ад дарогі А3 Вільнюс – Мінск знаходзіцца частка Нямежыса, далучаная да Вільнюса. У Нямежысе ёсць сярэдняя школа імя Рафаіла Каліноўскага, бібліятэка, пошта. На старажытных могілках захавалася татарская мячэць; каля дарогі А3, на ўзвышку, відаць велічны калісьці палацавы ансамбль, па правы бок ад дарогі за Нямежысам – могілкі. „Магчыма, тут, у Немежы, выкручваўся перад Вітаўтам гэты, у паўтара локця, гарбаты Ганнэ, нібы прысланы ў падарунак блазан, а на самай справе крыжацкі шпег, які, атрымаўшы за сваё грубіянства аплявуху, аб’явіў яе пасвячэннем у рыцары. Тут, у Немежы, Аляксандр Ягелончык, на тыя часы яшчэ толькі вялікі князь літоўскі, у лютым 1496 г. сустрэў сваю нявесту Алену, якая ехала з Масквы, дачку Івана Васільевіча. n Niemież – osiedle w Rejonie Wileńskim, położone przy drodze kolejowej na południowy wschód od Wilna. Na północ od trasy A3 Wilno – Mińsk leży część Niemieży, przyłączona do Wilna. W osiedlu jest Szkoła Średnia im. św. Rafała Kalinowskiego, biblioteka, poczta. Na starym cmentarzu zachował się tatarski meczet. Przy trasie A3, na wzgórzu, widnieje niegdyś okazały zespół pałacowy, za Niemieżą po prawej stronie od szosy jest cmentarz. Władysław Syrokomla pisał: Tu może, w Niemieży, popisywał się przed Witołdem, ów półtorałokciowy garbaty Hanne, niby przysłany w podarunku błazen, a w rzeczy samej szpieg krzyżacki, który otrzymawszy za swe zuchwalstwa policzek, dobrodusznie wziął go za obrząd pasowania siebie na rycerza. Tu, w Niemieży, Aleksander Jagiellończyk, wówczas jeszcze tylko W. Książę Lit., w lutym 1496 spotkał jadącą z Moskwy swoją narzeczoną Helenę, córkę Iwana Wasiliewicza. (...) W Niemieży, gdy Wilno z większą częścią Litwy było w rękach NEMĖŽIS / Нямежыс / NIEMIEŻ 32 lovičiumi diplomatinį susitarimą;” (V. Sirokomlė) XIX a. Nemėžis buvo viena mėgstamiausių Vilniaus universiteto studentų – filomatų ir filaretų, – aiškiai nusiteikusių prieš carą, susibūrimo vieta. Tarp jų buvo Adomas Mickevičius, Tomas Zanas, Anupras Petraškevičius, Jonas Čečiotas ir kiti. 1823-1832 metais Nemėžyje gyveno profesorius Petras Slavinskis, Vilniaus universiteto astronomijos observatorijos direktorius. Pas jį dažnai svečiuodavosi astronomas ir matematikas Jonas Sniadeckis, botanikas Stanislovas Jundzilas, garsus architektas Karolis Podčašinskis. n (…) У Немежы, калі Вільня з большаю часткаю Літвы была ў руках Расіі, Ян-Казімір падпісваў у 1656 г. з царом Аляксеем Міхайлавічам дыпламатычную дамову.” (У. Сыракомля) У ХІХ ст. Нямежыс быў адным з улюбёных месцаў збору студэнтаў Віленскага ўніверсітэта (філаматаў і філарэтаў), выразна настроеных супраць цара. Сярод іх былі: Адам Міцкевіч, Тамаш Зан, Ануфрый Петрашкевіч, Ян Чачот і інш. У 1823-1832 гг. у Нямежысе жыў Пётр Славінскі – дырэктар абсерваторыі Віленскага ўніверсітэта. Частымі гасцямі ў яго былі астраном і матэматык Ян Снядэецкі, батанік Станіслаў Юндзіла, вядомы архітэктар Караль Падчашынскі. n 33 Rosian, Jan Kazimierz zawierał w 1656 z carem Aleksym Michałowiczem umowę dyplomatyczną. W XIX w. Niemież była jednym z ulubionych miejsc spotkań studentów Uniwersytetu Wileń skiego – filomatów i filaretów, którzy zdecydowanie występowali przeciwko rządom cara. Byli wśród nich Adam Mickiewicz, Tomasz Zan, Onufry Pietraszkiewicz, Jan Czeczot i in. W latach 1823-1832 w Niemieży żył profesor Piotr Sławiński, dyrektor Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Wileńskiego. Często gościł u siebie astronoma i matematyka Jana Śniadeckiego, botanika Stanisława Jundziłła, znanego architekta Karola Podczaszyńskiego. n Nemėžio totoriai Татары ў Нямежысе Tatarzy w Niemieży Manoma, kad totoriai apsigyveno Nemėžyje XIV a. Tai buvo Lietuvos didžiojo kunigaikščio Vytauto politikos rezultatas, mat Didysis kunigaikštis norėjo, kad totoriai saugotų valstybės sieną, ir būtent todėl apgyvendino juos pasienio teritorijose, prie pilių ir miestų. Ёсць меркаванне, што татары пасяліліся ў Нямежысе ў ХІV ст. Гэта з’явілася вынікам палітыкі вялікага князя літоўскага Вітаўта. Ён хацеў, каб татары абаранялі межы дзяржавы і менавіта таму пасяліў іх на памежных тэрыторыях, каля замкаў і гарадоў. Tatarzy osiedlili się w Niemieży w XIV w. Był to wynik polityki Wielkiego Księcia Litewskiego, Witolda. Książę chciał, by Tatarzy strzegli granicy państwowej, dlatego osiedlał ich na terenach przygranicznych, przy zamkach i miastach. n Nemėžis neatsiejamas nuo totorių n Гісторыю Нямежыса немагчыма istorijos. 1397 m. chanas Tochtamyšas su šeima ir ištikimų karių būriu atvyko į Lietuvą. Dauguma totorių atvyko į Lietuvą kaip Lietuvos Didžiojo kunigaikščio Vytauto belaisviai iš pergalingo žygio prieš Krymą. Vytautas juos apgyvendino netoli Vilniaus, o chanui Tochtamyšui kunigaikštis padovanojo didelį žemės plotą. Taip buvo įsteigtas Nemėžis – didžiausias totorių miestas Lietuvoje. V. Sirokomlė rašė: „Vietiniai totoriai ne vieną lašą kraujo praliejo gindami savo antrąją gimtinę; jie atmetė savo Krymo brolių šaukimus, kurie prašė pagalbos siek- аддзяліць ад гісторыі татар. У 1397 г. хан Тахтамыш прыбыў у Літву са сваёй сям’ёй і атрадам верных воінаў. Большасць татар, што з’явіліся тады ў Літве – гэта былі палонныя князя Вітаўта, які вяртаўся з пераможнага паходу на Крым. Вітаўт пасяліў іх недалёка ад Вільнюса, а хану Тахтамышу падараваў вялікі надзел зямлі. Так быў заснаваны Нямежыс – самае вялікае пасяленне татар у Літве. Уладзіслаў Сыракомля пісаў: „Тутэйшыя татары пралілі не адну кроплю крыві, абараняючы сваю прыёмную айчыну; адкінулі n Niemież nieodłącznie kojarzy się z Tatarami. W 1397 r. chan Tochtamysz z rodziną oraz gronem wiernych wojowników przybył na Litwę. Większość Tatarów pojawiła się na Litwie jako brańcy WKL Witolda ze zwycięskiej wyprawy na Krym. Osiedleni zostali przez Witolda nieopodal Wilna, w darze książę przekazał chanowi Tochtamyszowi liczne ziemie. Tak powstaje Niemież – największe środowisko Tatarów na Litwie. Władysław Syrokomla pisał: Tatarowie tutejsi niejedną kroplę krwi wyleli w obronie swojej przybranej ojczyzny; odrzucili wezwanie dami užkariauti Lenkiją; tačiau jie su dėkingumu prisiminė, kad Vytautas „neliepė jiems pamiršti pranašo, o nukreipiant akis link savo šventųjų vietų, prašė kartoti jo vardą kaip savo kalifų. Savo kardais prisiekę, kad mylės lietuvius, kurie jiems atvykėliams pasakė, kad šis smėlis, šis vanduo, medžiai bus jiems bendri”. (...) Nepaisant savo apgailėtinos būties, totoriai, kurie pamažu pradėjo rinktis savo Lietuvos buveinėse, niekada nenustojo ištikimai tarnauti Abiejų Tautų Respublikai. Visi vyrai noriai stojo kariauti, ne tik prieš svetimas tautas, bet ir prieš totorius ar turkus, su kuriais juos siejo bendra kilmė ir tikėjimas. (...) Šiandien šios totorių gyvenvietės būklė liūdna. Išsiskirstę Nemėžyje į keliolika dvarelių, kurių kiekvienas priklauso keletui savininkų, totoriai gyvena dirbdami žemę ir iš daržų. Turtingesni verčiasi valstybine arba karo tarnyba, vargingesni dir- адозву сваіх крымскіх пабрацімаў, якія чакалі ад іх дапамогі ў спусташэнні Польшчы, удзячна памяталі, што Вітаўт „казаў ім не забываць прарока, а да сваіх святых месц вочы накіроўваючы, наказаў паўтараць яго імя, нібы свайго каліфа. На шаблі прысягалі, што будуць любіць ліцвінаў, якія прыбылым да іх сказалі, што гэты пясок, гэтая вада, гэтыя дрэвы для нас агульныя. (…) Нягледзячы на сваё беднае існаванне, татары, якія паволі пачалі збірацца да сваіх літоўскіх сядзіб, не пераставалі аддана служыць Рэчы Паспалітай. Усе мужчыны натоўпам ішлі на вайну не толькі з чужынцамі, але і з татарамі і туркамі, з якімі лучыла іх агульнае паходжанне і вера. (…) Сённяшняе становішча гэтага паселішча сумнае. Падзеленыя больш чым на дзесятак невялічкіх двароў у Нямежы, яны жывуць з поля swoich krymskich współbraci, którzy chcieli od nich pomocy przy plądrowaniu Polski; wdzięcznie pamiętali, że Witołd nie kazał im zapominać proroka, a do swoich świętych miejsc oczy obracając, zalecił powtarzać jego imię jako swoich kalifów. Na szable przysięgli, że będą kochać Litwinów, którzy przybywającym do nich powiedzieli, że ten piasek, ta woda, te drzewa, są nam wspólne. (...) Pomimo nędznego swojego bytu, Tatarowie, którzy się do swych siedzib litewskich zgromadzać powoli zaczęli, nie przestawali z wiernością służyć Rzeczypospolitej. Wszyscy mężczyźni hurmem szli na wojnę, nie tylko z obcemi narody, lech z Tatarami i Turkami, z którymi łączyła ich wspólność pochodzenia i wiary. (...) Stan dzisiejszy tej osady jest smutny. Rozdzieleni na kilka kollokacyjnych dworków w Niemieży, żyją z roli i ogrodu. Bogatsi trudnią się służbą cywilną lub wojskową; ubożsi pra- NEMĖŽIS / Нямежыс / NIEMIEŻ 34 ba žemę. Tikybos žino tik formas ir tradicijas, kai kurie moka paskaityti Koraną, bet niekas jo nesupranta, net mula. Kiekvieną penktadienį lanko medžių pavėsyje stovinčią mažą mečetę, maždaug stropiai pasninkauja per ramadaną – tai ir visa jų religinė praktika.” (V. Sirokomlė) Totorių mečetė vienoje seniausių totorių gyvenviečių Lietuvoje, įkurtoje kunigaikščio Vytauto 1397 m., stovi ankstesnių mečečių vietoje, iš kurių pirmoji buvo pastatyta 1684 m. Dabartinės musulmonų šventyklos statybas 1909 m. parėmė Aleksandras Iliasevičius, pirmasis piligrimas į Nemėžio totorių meką. Tai medinis pastatas pagal A. Sonino parengtą projektą, kuris po Antrojo pasaulinio karo buvo naudojamas kaip kraštovaizdžio muziejus. 1978 m. pastatas buvo grąžintas tikintiesiems. Šventykla pastatyta ant akmens pamatų, stačiakampio plano, su nedideliu prieangiu ir priestatu gale. Virš keturių pakopų stogo matomas smailėjantis kupolas ant aštuonkampio būgno, karūnuotas pusmėnuliu. Šiuo metu tikintieji meldžiasi mečetėje tik penktadieniais, kai mėnulis yra jaunas. Šiandien nebesusirenka tiek žmonių, kiek susirinkdavo anksčiau. Daugiausia tikinčiųjų susirenka per tradicines musulmonų šventes, o į Nemėžį tada atvyksta net arabai. Apeigas laiko Imamas, kuris taip pat valdo mečetę Keturiasdešimties Totorių kaime. Šiuo metu Lietuvoje veikia keturios mečetės, pirmiau nurodytos yra Vilniaus rajone. Nemėžio mečetė yra saugoma valstybės kaip architektūrinis ir kultūrinis paveldas. Prie Nemėžio mečetės yra senos totorių kapinės, vadinamos mizar ar zirec. Šiandien Nemėžyje gyvena 120 totorių, vis dar gyvos totorių tradicijos. n і агарода. Багацейшыя заняты на цывільнай альбо вайсковай службе, бяднейшыя працуюць на зямлі. Рэлігія засталася толькі як форма і традыцыя; некаторыя ўмеюць прачытаць Каран, але ніхто яго не разумее, не выключаючы і мулы. Зборня штопятніцы ў прыцененай дрэвамі маленькай мячэці і больш-менш дакладнае пільнаванне посту месяца рамазан – вось і ўся іх рэлігійная практыка.” Татарская мячэць у адным са старэйшых пасяленняў татар у Літве, заснаваным князем Вітаўтам у 1397 г., стаіць на месцы ранейшых мячэцяў, першая з якіх была пабудавана ў 1684 г. Будаўніцтва сучаснага мусульманскага храма ў 1909 г. узяў на сябе Аляксандр Ілясевіч – першы з нямежскіх пілігрым у Нямежскую татарскую мекку. Гэта драўляная пабудова па праекце архітэктара А. Соніна, у якой пасля Другой сусветнай вайны быў размешчаны краязнаўчы музей. У 1978 г. будынак быў вернуты вернікам. Храм, пабудаваны на каменным падмурку, быў прамавугольнай формы, з невялікім ганкам і прыбудовай ззаду. Над чатырохузроўневым дахам на васьмівугольнай аснове знаходзіцца купал, увенчаны паўмесяцам. У наш час тут моляцца толькі па пятніцах на маладзік. Сёння ўжо не збіраецца столькі людзей, як раней. Больш за ўсё вернікаў збіраецца ў традыцыйныя мусульманскія святы, ў Нямежыс тады прыязджаюць нават арабы. Абрад праводзіць імам, які таксама служыць у мячэці вёскі Сорак Татар. На сённяшні дзень у Літве дзейнічаюць 4 мячэці. Мячэць у Нямежысе ўнесена ў спіс помнікаў Літоўскай Рэспублікі. Каля мячэці ў Нямежысе знаходзяцца старыя могілкі, якія называюцца mizar ці zirec. Сёння ў Нямежысе жыве 120 татар, усё яшчэ жывыя татарскія традыцыі. n 35 cują na roli. Religię zapamiętali jedynie z form i tradycyj; niektórzy umieją przeczytać Koran, ale nikt nie rozumie go, nie wyjmując Mołny. Zbieranie się co piątek do ocienionego drzewami małego meczetu i mniej więcej ścisłe obserwowanie postu ramazanu, stanowi ich całą praktykę religijną. Meczet tatarski w jednej z najstarszych osad tatarskich na Litwie, założonej przez księcia Witolda w 1397 r., stoi na miejscu wcześniejszych meczetów, z których pierwszy wzniesiono w 1684 r. Obecną świątynię muzułmańską w 1909 r. ufundował Aleksander Iliasewicz, pierwszy pielgrzym do Meki od niemieskich Tatarów. Meczet w Niemieży – to budowla drewniana, zbudowana według projektu A. Sonina, po II Wojnie Światowej użytkowana jako muzeum krajoznawcze. W 1978 r. świątynię zwrócono wiernym. Ustawiona jest na kamiennej podmurówce na planie prostokąta, ma niewielki przedsionek i małą dobudówką z tyłu. Nad czterospadowym dachem widnieje cebulasta kopułka na ośmiobocznym bębnie, zwieńczona półksiężycem. Obecnie wierni modlą się w meczecie tylko w piątki, gdy księżyc jest w fazie młodzika. Dzisiaj nie zbierają się bardzo licznie. Najwięcej wiernych świątynia gromadzi podczas tradycyjnych świąt muzułmańskich, wtedy do Niemieży przyjeżdżają nawet Arabowie. Ceremonię świąt prowadzi imam, zarządza on również meczetem we wsi Czterdzieści Tatarów. Obecnie na Litwie są czynne cztery meczety, wyżej wymienione znajdują się w Rejonie Wileńskim. Meczet w Niemieży jest wciągnięty na listę zabytków Republiki Litewskiej. Dookoła meczetu niemieskiego znajduje się stary cmentarz tatarski, zwany mizar lub zirec. Obecnie w Niemieży mieszka 120 Tatarów i ciągle żywe są tatarskie tradycje. n NEMĖŽIS / Нямежыс / NIEMIEŻ 36 NEMĖŽIS / Нямежыс / NIEMIEŻ Nemėžio Šv. Rapolo Kalinausko bažnyčia Касцёл св. Рафаіла Каліноўскага ў Нямежысе Kościół pw. św. Rafała Kalinowskiego w Niemieży XIX a. Vladislovas Sirokomlė keliavo per Nemėžį, rašė apie mečetę ir dvarą, tačiau negalėjo parašyti apie bažnyčią. Taip jau atsitiko, kad ilgus amžius šios tankiausiai apgyvendintos Vilniaus regiono vietovės gyventojai buvo priskirti kitoms parapijoms – Rudaminos, Pavilnio ir Vilniaus Šv. Teresės bažnyčiai. У ХІХ ст. Уладзіслаў Сыракомля, наведаўшы Нямежыс, апісаў мячэць і маёнтак, але не мог напісаць пра касцёл. Так ужо здарылася, што на працягу многіх стагоддзяў жыхары гэтых густанаселеных месцаў Вільнюскага раёна адносіліся да другіх парафій – Рудамінскай, Павільнюскай, Вільнюскага касцёла св. Тарэзы. Władysław Syrokomla podróżował przez Niemież w XIX w., pisał o meczecie i dworze, ale nie mógł napisać o kościele. Tak sie zdarzyło, że przez całe wieki mieszkańcy tej najludniejszej w Rejonie Wileńskim gminy byli przypisani innym parafiom – Rudaminie, Kolonii Wileńskiej oraz kościołowi pw. św. Teresy w Wilnie. Stadiono вул. 2a, Nemėžis +37052123513 Šv. Mišios sekmadieniais lenkų ir lietuvių kalba 12 val. , gegužės, birželio ir spalio mėnesiais kasdien 18 val. Вул. Стадыёно 2a, Нямежыс +37052123513 Набажэнства па нядзелях папольску і па-літоўску ў 12.00 , май, чэрвень, кастрычнік –у буднія дні ў 18.00 Ul. Stadiono 2a, Niemież +37052123513 W niedzielę msza polsko-litewska o 12.00, w maju, czerwcu i październiku w dni powszednie o 18.00 n Atgimusios Lietuvos valstybės Vil- niaus rajono savivaldybė nusprendė paremti mažos bažnyčios statybas pagal Pavlovo vietovėje Lenkijoje esančios bažnyčios modelį. Statybos pradėtos 2003 m., po derybų su Vilniaus arkivyskupijos kurija darbai tęsiami nuo 2008 metų. Bažnyčios globėjas – Šv. Rapolas Kalinauskas, Basųjų karmelitų vienuolis, 1863 m. sukilėlis ir tremtinys, gimęs Vilniuje 1835 metais. n n Вільнюскае раённае самакіра- ванне адноўленай Літоўскай дзяржавы вырашыла падтрымаць будаўніцтва маленькага касцёла на ўзор касцёла мястэчка Паўлава ў Польшчы. Будаўніцтва было распачата ў 2003 г., пасля спрэчак і ўзгадненняў з Вільнюскай курыяй работы прадоўжыліся ў 2008 г. Апякун гэтага касцёла – святы Рафаіл Каліноўскі, манах босых кармелітаў, удзельнік паўстання 1863 г., ссыльны. Ён нарадзіўся ў Вільнюсе ў1835 г. n 37 n W dobie odrodzonego Państwa Litewskiego zdecydował Samorząd Rejonu Wileńskiego budować nieduży kościółek na wzór świątyni w miejscowości Pawłowo w Polsce. Budowę rozpoczęto w 2003 r., po pertraktacjach z Wileńską Kurią Arcybiskupią prace kontynuowano od 2008 r. Patronem kościoła jest św. Rafał Kalinowski – karmelita bosy, powstaniec 1863 r. i zesłaniec, urodzony w Wilnie w 1835 r. n Nemėžio dvaras Маёнтак у Нямежысе Dwór w Niemieży „Lapuočiais ir charakteringomis eglėmis apaugusio sodo fone matosi baltos rūmų sienos, kurių vaizdas kartu su didele sodo veja, perskirta elipsės formos pasivaikščiojimų takeliu, atsisipindi greta esančiame tvenkinyje, prie pat pašto kelio. Virtuvė, smuklė, malūnas, valstiečių ligoninė ir kaimas, išsidriekęs ant nuostabaus grožio kalvos – visa tai sudaro pirmąjį vaizdo planą; antrame plane matosi totorių Nemėžis su tvarkingų dvarelių eile, – ten tarp medžių tankumos matosi mečetės bokštelis, kurio skardinis pusmėnulis švyti ir gražiai atsispindi nuo aplinkinės žalumos; tolimi tamsiai mėlyni ir tamsūs miškai papildo vaizdo gilumą.” „На фоне саду, аздобленага буйнымі лісцвянымі дрэвамі і арыгінальнымі ялінамі, бялеюць муры палаца, які разам з шырокім газонам, перарэзаным гладкаю эліпсоіднаю лініяй прагулачнай сцежкі, адбіваецца ў прылеглым стаўку каля самай паштовай дарогі. Кузня, карчма, млынок, сельскі шпіталь і вёска, раскіданая на прыгожым пагорку, складаюць першы план карціны; на другім плане праглядваецца татарская Немеж – групка акуратных дворыкаў, – там з густога вянка дрэў выстрэльвае вежа мячэці, бляшаны паўмесяц якой блішчыць і прыгожа адцяняецца зелянінаю; далёкія сінія і цёмныя лясы падкрэсліваюць глыбіню далягляду.” „Na tle ogrodu ozdobnego w rozrosłe drzewa liściowe i charakterystyczne jodły, bieleją mury pałacu, który wespół z obszernym trawnikiem ogrodu, przerżnięty potoczystą elipsoidalną linią przechadzkowej ścieżki, odbija się w stawie przyległym, położonym przy samej pocztowej drodze. Kuchnia, karczma, młynek, lazaret włościański i wioska, rozrzucona na pięknym wzgórku stanowią pierwszy plan obrazu; na drugim planie przegląda Niemież tatarska z grupą schludnych dworków, – tam z gęstego wianka drzew, wystrzela wieżyca meczetu, której blaszany półksiężyc błyszczy się i pięknie odbija od zieloności; dalekie sine i ciemne lasy uzupełnieją głąb widoku.” Vladislovas Sirokomlė Уладзіслаў Сыракомля Władysław Syrokomla n Nemėžio dvaras buvo pastaty- n Маёнтак у Нямежысе быў па- n Dwór w Niemieży był zbudowany w XVI w. Na przeciągu wieków zamieszkiwały go znane litewskie rody: Radziwiłłowie, Sapiegowie, Chodkiewiczowie, Ogińscy, Tyszkiewiczowie. Obecny pałac w 1836 r. wzniósł Michał Tyszkiewicz. Według spisu inwentarza z 1860 r., zespół pałacowy obejmo- tas XVI a. Per šimtmečius čia gyveno žinomos Lietuvos giminės: Radvilos, Sapiegos, Chodkevičiai, Oginskiai, Tiškevičiai. Dabartinius rūmus dar 1836 m. pastatė Mykolas Tiškevičius. Pagal 1860 m. inventoriaus sąrašą, rūmų ansamblį sudarė pagrin- будаваны ў XVI ст. На працягу стагоддзяў ён належаў вядомым літоўскім родам: Радзівілам, Сапегам, Хадкевічам, Агінскім, Тышкевічам. Сучасны палац яшчэ ў 1836 г. пабудаваў Міхаіл Тышкевіч. Па інвентарным спісе 1860 г. ансамбль палаца складалі галоўны NEMĖŽIS / Нямежыс / NIEMIEŻ 38 dinis mūrinis pastatas, papuoštas keturių kolonų portiku, už pagrindinio pastato buvo įrengta terasa. Pirmame rūmų aukšte buvo įrengta koplyčia, aukščiau – sandėliai. Iki 1928 m. dvaras priklausė Benediktui Tiškevičiui, vėliau jį įsigijo Mykolas Bochvicas. Būtent jis iš tvenkinio parke suformavo tris vandens telkinius, skirtus auginti žuvis. Po Antrojo pasaulinio karo Mykolas Bochvicas emigravo į Lenkiją. 1939 m. didžioji dalis meno kūrinių ir istorinės vertės daiktų buvo nacionalizuota ir išvežta į nežinomas vietas. Manoma, kad dalis nukeliavo į Vokietiją. Žemes ir pastatus perėmė sovietų kolūkis; rūmai, ūkinis pastatas ir arklidės buvo perduotos į Tarybų Lietuvos susisiekimo ministerijos мураваны будынак, упрыгожаны чатырохкалонным порцікам, і тэраса за галоўным будынкам. На першым паверсе палаца знаходзілася капліца, вышэй – склады. Да 1928 г. палац належаў Бенедыкту Тышкевічу, пасля яго набыў Міхаіл Бохвіц. Менавіта ён з паркавай сажалкі сфарміраваў тры вадаёмы для развядзення рыбы. Пасля Другой сусветнай вайны Міхаіл Бохвіц эміграваў у Польшчу. У 1939 г. большая частка твораў мастацтва і рэчаў, якія ўяўлялі гістарычную каштоўнасць, была нацыяналізавана і невядома куды вывезена. Ёсць меркаванне, што частка рэчаў была вывезена ў Германію. Зямля і будынкі адышлі калгасу; палац, гаспадарчыя будынкі і канюшні 39 wał murowany gmach podstawowy, zdobiony portykiem o czterech kolumnach, na zapleczu był taras. Na piętrze pałacu urządzono kaplicę, wyżej – magazyny. Do 1928 r. dwór należał do Benedykta Tyszkiewicza, następnie nabył go Michał Bochwic. Właśnie on w parku ze stawu ukształtował trzy zbiorniki wodne do hodowli ryby. Po II Wojnie Światowej Michał Bochwic emigrował do Polski. W 1939 r. większość dzieł sztuki oraz przedmiotów o wartości historycznej została znacjonalizowana i wywieziona w nieznanym kierunku, prawdopodobnie część trafiła do Niemiec. Ziemia i zabudowania przejął radziecki kołchoz; pałac, oficyna i stajnie przeszy w gestię Ministerstwo Łączności Litwy rankas. Šiuo metu rūmų pastatai yra apgailėtinos būklės, nuostabus parkas buvo sunaikintas naujojo kelio Vilnius-Minskas statybų metu. Apie Nemėžio praeitį savo kraštotyros darbuose daug rašė Vladislovas Sirokomlė: „Nusileidžiame žemyn, pravažiuojame pro tvenkinį ir malūną, ir vėl kylame į kalną. Iš šio kalno verta pažiūrėti atgal ir pagauti akimis nuostabaus grožio Nemėžio kraštovaizdį.” Važiuojant Medininkų link, verta užsukti pakeliui į nedidelę Skaidiškių vietovę, esančią 6 km atstumu. n 11 km nuo kelio Vilnius-Minskas былі перададзены Міністэрству сувязі Літоўскай ССР. У наш час будынак палаца знаходзіцца ў вартым жалю стане, цудоўны парк быў знішчаны падчас будаўніцтва дарогі Вільнюс – Мінск. Пра мінулае Нямежыса шмат пісаў у сваіх краязнаўчых працах Уладзіслаў Сыракомля: „Спускаемся ўніз, мінаем ставок і млын і зноў уз’язджаем на гару. З гэтай гары варта азірнуцца назад, каб ахапіць позіркам увесь маляўнічы краявід Нямежы.” Па дарозе ў Медынінкай варта заехаць у невялікае мястэчка Скайдзішкі, якое знаходзіцца на адлегласці 6 км.n Radzieckiej. Obecnie zabudowania pałacowe są w opłakanym stanie, piękny park został zniszczony gdy budowano nową szosę Wilno – Mińsk. O przeszłości Niemieży wiele pisał w swych pracach krajoznawczych Władysław Syrokomla: Spuszczamy się w dół, mijamy staw i młynek i znowu wjeżdżamy w górę. Z tej góry warto się wstecz obejrzeć, aby ogarnąć wzrokiem cały malowniczy krajobraz Niemieży.” Jadąc w kierunku Miednik, warto zahaczyć o niedużą miejscowość odległą o niespełna 6 km – Skojdziszki. n 11 км ад дарогі Вільнюс-Мінск 11 km przy szosie Wilno-Mińsk SKAIDIŠKĖS / Скайдзішкі / SKOJDZISZKI 40 SKAIDIŠKĖS Скайдзішкі SKOJDZISZKI Tikriausiai vyresni šios vietovės gyventojai vis dar prisimena šios Bochvicų giminės nuosavybės prieškario pavadinimą – Kvietniovo (Kwietniowo), kilusį nuo balandžio mėnesio pavadinimo, kuomet Stanislovas Bochvicas įsigijo šias žemes. Старэйшае пакаленне жыхароў Скайдзішак яшчэ помніць, відаць, даваенную назву гэтай уласнасці роду Бохвіцаў – Квятнёва (польская назва Кwietniowo), якая ўтварылася ад назвы месяца, у якім Станіслаў Бохвіц набыў гэтыя землі. Zapewne starsi mieszkańcy tej miejscowości jeszcze pamiętają przedwojenną nazwę tego bochwicowego majątku – Kwietniewo, od nazwy miesiąca kwietnia, w którym to Stanisław Bochwic nabył majątek. n Šiuo metu 13 km nuo Vilniaus n У наш час у Скайдзішках, якія n Liczące obecnie około 5 tysięcy ir 2 km nuo Rudaminos esančioje Skaidiškių vietovėje gyvena apie 5 tūkstančius gyventojų. Skaidiškės priklauso Nemėžio seniūnijai. Istorinė gyvenvietės pradžia datuojama XVII-XVIII a. Lenkijos Respublikos padalijimų metu Skaidiškės priklausė carinės armijos pulkininkui Suchodolskiui, kuris gavo šias žemes už nuopelnus grobiant ir užkariaujant Lenkijos žemes. XIX amžiaus viduryje šių žemių savininkai čia esančiose kapinėse pastatė laidojimo koplyčią. Po Suchodolskio valdas perėmė Stanislovo Bochvico giminė, atvykusi į Vilnių iš Smolensko XX amžiaus pradžioje. Stanislovas Bochvicas dirbo Vilniaus žemės ūkio banke, o vėliau net tapo šio banko pirmininku. Nepaisant caro įsakymo, draudžiančio lenkams įsigyti žemes, Stanislovas Bochvicas sugebėjo įsigyti Skaidiškes. Pirkimo sandoris buvo sudarytas 1908 m. balandį, todėl nuo to laiko Skaidiškes imta vadinti Kvietniovo. Turtą sudarė ariamoji žemė, miškas, tvenkinys, parkas, kapinės su koplyčia, šimtametis namas. Renovuotas pastatas įgijo dvaro statusą. Dvarą supo nuostabaus grožio parkas. Stanislovas Bochvicas mirė Skaidiškėse ir buvo palaidotas prie koplyčios. O tuo tarpu visa jo šeima repatrijavo į Lenkiją. Po Antrojo pasaulinio karo знаходзяцца за 13 км ад Вільнюса і за 2 км ад Рудаміна, жыве каля 5000 чалавек. Скайдзішкі ўваходзяць у староства Нямежыса. Заснаваны населены пункт прыблізна ў ХVII-XVIII стст. У часы падзелаў Рэчы Паспалітай Скайдзішкі належалі палкоўніку царскай арміі Сухадольскаму, які атрымаў гэтыя землі за заслугі, рабуючы і захопліваючы Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў землі. У сярэдзіне XVIII ст. уладальнікі гэтых зямель пабудавалі капліцу на мясцовых могілках. Пасля Сухадольскага Скайдзішкі перайшлі да роду Станіслава Бохвіца, які пераехаў са Смаленска ў пачатку ХХ ст. Станіслаў Бохвіц працаваў у Вільнюскім сельскагаспадарчым банку, а пасля нават узначаліў яго. Нягледзячы на царскую забарону набываць зямлю палякам, Станіслаў Бохвіц здолеў набыць Скайдзішкі. Дамова была падпісана ў красавіку 1908 г., і з гэтага часу яны сталі называцца Квятнёва. Набытую маёмасць складалі ворыўныя землі, лес, ставок, могілкі з капліцай, парк, стогадовы дом, які пасля перабудовы набыў статус маёнтка. Маёнтак акружаў парк незвычайнай прыгажосці. Станіслаў Бохвіц памёр у Скайдзішках і быў пахаваны каля капліцы. Уся яго сям’я была рэпатрыіравана ў Польшчу. Пасля Другой сусветнай вайны Скайдзішкі страцілі сваю ранейшую mieszkańców Skojdziszki znajdują się 13 km od Wilna i 2 km od Rudaminy, należą do starostwa niemieskiego. Historyczne początki osiedla sięgają XVII-XVIII stuleci. W okresie rozbiorów Rzeczpospolitej należały Skojdziszki do pułkownika armii carskiej, Suchodoleja, który otrzymał ten majątek jako nadział za grabieżcze podboje ziem Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Skaidiškės prarado savo pradinę didybę. Žemės buvo nacionalizuotos, ūkio pastatuose įsikūrė mašinų-traktorių parkas, vėliau – žemės ūkio mašinų statybos ir remonto gamykla. Dalis parko buvo iškirsta, o jos vietoje pastatyti gyvenamieji namai. Lietuvos valstybės atgimimo metais jo dvaras buvo privatizuotas: jame įsikūrė kelios šeimos. Skaidiškių pakraštyje ant kalvos įsikūrusi Dievo Gailestingumo apaštalės Šv. Faustinos koplyčia. 2001 m. koplyčia buvo atstatyta ir iškilmingai pašventinta, šiuo metu priklauso Rudaminos parapijai. Šiandien Skaidiškės, deja – tai tik mažas kaimelis ir visai neprimena Bochvico dvaro. Norint nukeliauti iki Medininkų, išties karališkos praeities vietovės, reikia grįžti į pagrindinį A3 kelią ir įveikti dar 22 km. n веліч. Землі былі нацыяналізаваны, у гаспадарчых будынках быў абсталяваны машынна-трактарны парк, а пасля – завод па вытворчасці і рамонце сельскагаспадарчых машын. Частка парка была знішчана, а на яго месцы пабудаваны жылыя дамы. Пасля аднаўлення незалежнасці Літвы галоўны будынак былога маёнтка быў прыватызаваны – у ім пасялілася некалькі сем’яў. На ўскрайку Скайдзішак на ўзгорку знаходзіцца капліца Святой Фаустыны. У 2001 годзе капліца была адбудавана і ўрачыста асвячана, цяпер яна адносіцца да Рудамінскай парафіі. Сёння Скайдзішкі – толькі невялікая вёска, якая зусім не напамінае маёнтак Бохвіца. Каб даехаць да Медынінкай, мясцовасці з сапраўды каралеўскім мінулым, трэба вярнуцца на асноўную дарогу А3 і пераадолець яшчэ 22 км. n W połowie XIX stulecia właściciele majątku wybudowali na cmentarzu kaplicę pogrzebową. Po Suchodoleju właścicielem majątku została rodzina Stanisława Bochwica, przybyła na Wileńszczyznę spod Smoleńska na początku XX w. Stanisław Bochwic pracował w Wileńskim Banku Ziemskim, później nawet został prezesem tego banku. Mimo rozkazu carskiego, zakazującego Polakom nabywanie majątków ziemskich, Stanisław Bochwic wszedł w posiadanie Skojdziszek. Zakupu dokonano w kwietniu 1908 r., dlatego też majątek otrzymał nazwę Kwietniewo. W skład majątku wchodziły: ziemia orna, las, staw, park, cmentarzyk z kaplicą, stuletni dom. Wyremontowany budynek zyskał rangę dworku. Wokół rozpościerał się piękny park. Po śmierci Stanisław Bochwic został pochowany na tyłach kaplicy, cała rodzina natomiast repatriowała się do Polski. Po II Wojnie Światowej straciły Skojdziszki na swej pierwotnej świetności. Majątek znacjonalizowano, w pomieszczeniach gospodarczych rozmieściła się stacja maszynowo-traktorowa, później – zakład budowy i remontu maszyn rolniczych. Część parku wycięto i wybudowano osiedle blokowe. W dobie odrodzenia Państwa Litewskiego dworek sprywatyzowano, zamieszkało w nim kilka rodzin. Na skraju Skojdziszek, na wzgórzu wznosi się kaplica pw. Apostołki Bożego Miłosierdzia św. Faustyny. Uroczysta konsekracja odremontowanej kaplicy cmentarnej odbyła się w 2001 r., jest ona w gestii świątyni rudamińskiej. Dzisiaj Skojdziszki są niedużą wsią i zupełnie nie przypominają „bochwickiego” dworu. Aby dojechac do Miednik, miejscowości o iście królewskiej przeszłości, trzeba wrócić na szosę A3 i pokonać kolejne 22 km. n 41 MEDININKAI / Медынінкай / MIEDNIKI 42 MEDININKAI „Iš miško, nukeliavę apie penkis varstus, kopiame į kalną; už jo iš tolo matosi senovės pilies plytų bokštas. Užvažiuojame ant kalno prieš mūsų akis atsiveria nuostabus vaizdas: dvaras, pilis ir kaimas. Tai Medininkai: viena iš seniausių Lietuvos pilių – kurios pradžios neatsimena nei tradicija, nei istorija. Nuostabius griuvėsius sudaro tik supanti siena iš akmenų ir plytų bei vienas bokštas tos pačios sienos rytinėje dalyje. Kadaise senovinės pilies siena šiandien virto vietinio palivarko sodo siena.. (...) Medininkai išties nusipelno archeologinių tyrinėjimų”. Vladislovas Sirokomlė Медынінкай „З лесу, праехаўшы вёрст з пяць, узбіраемся на гару; за ёю здалёку тырчыць цагляная вежа старажытнага замка. Уз’язджаем на гару; двор, замак і вёска паўстаюць перад нашымі вачыма. Гэта Меднікі: замак адзін з найстаражытнейшых у Літве – пачатак якога не прыпамінае сабе ні традыцыя, ні гісторыя. Прыгожыя яго руіны складаюцца толькі з абнесенай сцяны, вымураванай з каменю і цэглы, і адной вежы на ўсходнім рагу гэтага мура. Абвадны мур старажытнага замка сёння служыць агароджаю фальварковага саду. (...) Меднікі заслугоўваюць на археалагічныя доследы”. Уладзіслаў Сыракомля MIEDNIKI „Z lasu, ubiegłszy około wiorst pięciu, wzbieramy się na górę; za nią sterczy z daleka baszta ceglana starożytnego zamku. Wjeżdżamy na górę: dwór, zamek i wioska ukazuje się naszym oczom. To Miedniki: zamek jeden z najstarożytniejszych na Litwie – którego początku nie przypomina sobie ani tradycyja, ani historia. Piękne jego ruiny składają się tylko z obwodowego muru wzniesionego z kamieni i cegły oraz z jednej baszty na wschodnim rogu tegoż muru. Mur okolny starożytnego zamku dzisiaj stanowi ogrodzenie owocowego folwarczego sadu. (...) Miedniki zasługują na archeologiczne badania”. Władysław Syrokomla n Medininkai – kaimas įsikūręs Vilniaus rajono teritorijoje, 31 km į pietryčius nuo Vilniaus, 2 km nuo Baltarusijos pasienio. Kaimas garsėja Švč. Trejybės ir Šv. Kazimiero bažnyčia, pastatyta Zakopanės stiliumi, veikia lenkų Šv. Kazimiero vidurinė mokykla, lietuvių pagrindinė mokykla, biblioteka, pašto skyrius. Medininkų bažnyčioje, kuri yra stačiakampio plano, vienabokštė, bazilikinė ir trinavė, yra vertinga V. Slendzinskio molbertinės tapybos paveikslo „Šv. Kazimieras” kopija, kurios autorė L. Balzukevičiūtė, vertingi Baroko stiliaus vargonai, nuostabaus grožio bažnyčios medinė varpinė. Aplink Medininkus driekiasi Medininkų aukštuma. Į pietvakarius nuo Medininkų yra dvi aukščiausios kalvos Lietuvoje – Aukštojas (293,84 m) ir Juozapinė (293,60 m). Ant kalvos Aukštojas buvo įrengtas specialus apžvalgos bokštelis, dviračių aikštelė, suoleliai, informaciniai stendai. Ant Juozapinės kalvos yra n Медынінкай – гэта вёска на тэрыторыі Вільнюскага раёна, знаходзіцца за 31 км на паўднёвы ўсход ад Вільнюса, за 2 км ад мяжы з Беларуссю. Вёска славіцца касцёлам св. Троіцы і св. Казіміра, пабудаваным у закапанскім стылі. Працуюць польская сярэдняя школа ім. св. Казіміра і літоўская асноўная, бібліятэка, пошта. У касцёле (прамавугольны ў плане, з адной вежай, трохнефны) ёсць каштоўная копія (аўтар – Л. Балзукевіч) карціны В. Сляндзінскага „Святы Казімір”, каштоўны барочны арган, драўляная званіца незвычайнай прыгажосці. Медынінкай знаходзіцца на аднайменным узвышшы. На паўднёвым захадзе ад Медынінкай знаходзяцца два самыя высокія ў Літве ўзгоркі – Аўкштояс (293,84) і Ёзапіне (293,60). На ўзгорку Аукштояс абсталявана назіральная вежа, пляцоўка для веласіпедаў, лаўкі, інфармацыйныя стэнды. На n Miedniki – to wieś na terenie Rejonu Wileńskiego, 31 km na południowy wschód od Wilna, stąd do granicy z Białorusią zaledwie 2 km. We wsi jest kościół pw. Świętej Trójcy i Św. Kazimierza, zbudowany w stylu zakopiańskim, jest Szkoła Średnia im. św.Kazimierza z polskim językiem nauczania, szkoła podstawowa z litewskim językiem nauczania, biblioteka, poczta. W miednickim kościele, który jest bazyliką o trzech nawach, można podziwiać wartościową kopię obrazu W. Śleńdzińskiego „Św. Kazimierz” pędzla L. Bałzukiewiczówny, cenne organy barokowe, obok wzniesiona została drewniana dzwonnica. Dookoła Miednik ciągnie się Wysoczyzna Miednicka. Na południowy zachód od Miednik są dwa najwyższe wzgórza na Litwie – Aukštojas (293,84 m) i Góra Józefowa (293,60 m). Na wzgórzu Aukštojas urządzono specjalną wieżę do oglądania krajobrazu okolicy, jest 43 44 MEDININKAI / Медынінкай / MIEDNIKI didelis akmuo, vadinamas Mindaugo akmeniu. Jis primena apie Mindaugo karūnavimą. Netoli Medininkų įsikūręs Juozapinės geomorfologinis draustinis ir Medininkų botaninis draustinis. Arčiau Baltarusijos sienos yra profesoriaus Juozo Vaclovo Lukoševičiaus gimtoji sodyba. Juozas Lukoševičius buvo pripažintas pirmuoju Rusijos geologu, kurio dėka paleografija tapo atskira mokslo šaka. Jis garsus tuo, kad išrado naftos lempą, kuri pakeitė namuose žvakes. Šaliai atgavus nepriklausomybę, Juozas Lukoševičius pradėjo veiklą kaip Stepono Batoro universiteto profesorius. Profesorius gimęs Bikiškių kaime netoli Medininkų. Juozas Lukoševičius paliko ateinančioms kartoms ne tik mokslo darbus, bet ir dienoraščius, pavadintus „Atsiminimai apie 1887 m. kovo 1 d. įvykius” („Wospominanija o diele 1 marta 1887 goda”). Lietuvių kalba kūrinys pasirodė 1983 m., kaip nurodo pats pavadinimas, atsiminimuose aprašomi pasikėsinimo į carą įvykiai. Savo laikais Medininkų vidurinės mokyklos istorinis-kraštovaizdžio būrelis buvo sukaupęs nemažai medžiagos apie Juozą Lukoševičių. Viena iš Pilkapių kaimo gatvių pavadinta mokslininko vardu. Į pietryčius nuo Medininkų yra Baltarusijos pasienio punktas – vietovė Kamennyj Log. Po krikščionybės priėmimo Medininkuose buvo įsteigta viena iš pirmųjų septynių Lietuvos parapijų ir pastatyta bažnyčia. Šiandien net sunku patikėti, kad XIV-XVII a. Medininkai turėjo Magdeburgo teises. Būtent šį miestą 1432 m. kunigaikštis Žygimantas Kęstutaitis padovanojo Jonui Goštautui, vėliau miestą valdė Ostapas Valavičius. XVIII a. Medininkų reikšmė sumažėjo, o ypač nukentėjo Napoleono kariuomenės žygio prieš Maskvą вяршыні гары Ёзапіне знаходзіцца валун у памяць каранацыі Міндаўга, які называецца Камнем Міндаўга. Недалёка ад Медынінкай знаходзіцца Ёзапінскі геамарфалагічны запаведнік і Медынінкайскі батанічны запаведнік. Бліжэй да беларускай мяжы знаходзіцца сядзіба прафесара Юзэфа Лукашэвіча. Юзэф Лукашэвіч вядомы як рускі геолаг, які вылучыў палеаграфію ў асобную галіну навукі. Пасля аднаўлення незалежнасці Ю. Лукашэвіч стаў прафесарам універсітэта Стэфана Баторыя. Прафесар нарадзіўся ў вёсцы Бікішкес недалёка ад Медынінкай. Нашчадкам ён пакінуў не толькі навуковыя працы, але і дзённікі „Успаміны пра падзеі 1 сакавіка 1887 г.”. На літоўскай мове гэты твор з’явіўся ў1983 г. Ужо з назвы відаць, што апавядаецца ў дзённіку пра пакушэнне на цара. У свой час гісторыка-краязнаўчы гурток Медынінкайскай сярэдняй школы сабраў нямала матэрыялаў пра Ю. Лукашэвіча. Адна з вуліц вёскі Пілкапяй названа ў гонар прафесара. На паўднёвым усходзе ад Медынінкай знаходзіцца пагранічны пункт Каменны Лог. Пасля прыняцця хрысціянства ў Медынінкай была створана адна з першых сямі літоўскіх парафій і пабудаваны касцёл. Сёння цяжка нават паверыць, што ў XIV-XVII стст. Медынінкай меў Магдэбургскае права. Менавіта гэты горад у 1432 г. князь Жыгімонт Кейстутавіч падараваў Яну Гоштаўту. Пазней горадам валодаў Астап Валовіч. У XVIIІ ст. значэнне Медынінкай зменшылася, асабліва моцна горад пацярпеў у 1812 г. падчас наступлення Напалеона на Маскву і пасля, калі французскае войска адступала. У міжваенны час Медынінкай, ужо як вёска, уваходзіць ў склад Польшчы. miejsce dla rowerów, ławki, tablice informacyjne. Na górze Józefowej znajduje się głaz, upamiętniający koronację Króla Mendoga, zwany Kamieniem Mendoga. Nieopodal znajduje się Rezerwat Geomorfologiczny Juozapinė oraz Rezerwat Botaniczny w Miednikach. Bliżej granicy z Białorusią znajduje się miejsce zagrody profesora Józefa Łukaszewicza. Józef Łukaszewicz jest znany za pierwszego rosyjskiego geologa, który wyodrębnił paleografię jako osobną dziedzinę nauki. Po odzyskaniu przez kraj niepodległości został profesorem na Uniwersytecie Stefana Batorego. Urodził się we wsi Bykówka (Bikiškės) koło Miednik. Zostawił po sobie nie tylko prace naukowe, ale również pamiętniki zatytułowane Wospominanija o diele 1 marta 1887 goda. W języku litewskim ukazały się one w 1983 r. Już sam tytuł wskazuje, że dotyczą procesu zamachu na cara. Swego czasu kółko historycznokrajoznawcze ze Szkoły Średniej w Miednikach zgromadziło niemało materiału o Józefie Łukaszewiczu. We wsi Pilkapiai jedna z ulic nosi jego imię. Po przyjęciu przez Litwę chrześcijaństwa w Miednikach była założona jedna z siedmiu pierwszych parafii, zbudowano kościół. Trudno dzisiaj uwierzyć, że w XIV-XVII w. Miedniki miały prawa magdeburskie. To miasto w 1432 r. Książę Zygmunt Kiejstutowicz podarował Janowi Gasztołdowi, później miastem zarządzał Ostap Wołłowicz. W XVIII w. Miedniki podupad ły, szczególnie ucierpiały podczas przemarszu wojsk Napoleona na Moskwę w 1812 r. i powrotu armii francuskiej. W międzywojniu, już jako wieś, Miedniki okazały się na terenie Polski. W latach 1950-1995 Miedniki MEDININKAI / Медынінкай / MIEDNIKI metu ir kariuomenei grįžtant atgal po pralaimėjimo 1812 metais. Tarpukariu metu Medininkai, jau kaip kaimas, buvo priskirti prie Lenkijos teritorijos. 1950-1995 metais Medininkai tapo kolūkio „Raudonoji vėliava” centru, 1958 m. buvo pastatyta mokykla, o 1994 m. – mokykla-vaikų darželis. Medininkuose yra kultūros namai, biblioteka, medicinos klinika. Šiandien Medininkai yra žinomi ne tik dėl pilies griuvėsių ar ilgų krovininių automobilių eilių prie Baltarusijos pasienio punkto. Šio miesto bendruomenė turi savo tradicines šventes, viena pagrindinių yra, be abejo, Derliaus šventė. Paprastai ši šventė vyksta rugsėjo mėnesį prie išlikusių Medininkų karališkos pilies griuvėsių ir garsėja savo unikalia ir nepakartojama atmosfera. Į Medininkų Derliaus šventę atvyksta garbingi svečiai, o pati šventė pradedama Šv. Mišiomis. Aukodami У 1950-1995 гг. Медынінкай з’яўляецца цэнтрам калгаса „Чырвоны сцяг”. У 1958 г. тут была пабудавана школа, а ў 1994 – школа-садок. У Медынінкай ёсць Дом культуры, бібліятэка, паліклініка. Сёння Медынінкай вядомы не толькі руінамі палаца і доўгімі чэргамі грузавых машын на літоўска-беларускай мяжы. У жыхароў гэтай вёскі ёсць свае традыцыйныя святы, адно з якіх, безумоўна, – свята ўраджаю. Звычайна гэтае свята праводзіцца ў верасні каля развалін Медынінкайскага каралеўскага палаца, яно вядома сваёй непаўторнай атмасферай. На свята ўраджаю прыязджаюць паважаныя госці, а пачынаецца ўсё святой імшой. Рэчы, якія прыносяць у ахвяру жыхары Медынінкай і навакольных вёсак – гэта дары зямлі і іншыя прадукты, што вырабляюць сяляне: хлеб, мёд, малочныя прадукты, stały się centrum kołchozu „Czerwony Sztandar”. W 1958 r. zbudowano szkołę, w 1994 r. – szkołę-przedszkole. W Miednikach jest Dom Kultury, biblioteka, przychodnia lekarska. Dzisiaj Miedniki znane są nie tylko z ruin zamku czy długich kolejek „tirów” na przejściu granicznym z Białorusią. Społeczność tej miejscowości ma swoje tradycyjne święta, jednym z głównych, bez wątpienia, są Dożynki. Organizowane zwykle we wrześniu w otoczeniu pozostałości miednickiego zamku, dożynki słyną z niepowtarzalnej atmosfery. Na miednickie święto plonów przybywa wiele gości, fes tyn inauguruje Msza święta. Podczas składania darów mieszkańcy Miednik i okolicznych wsi na ołtarz niosą dary ziemi, rezultat pracy rolnika: chleb, miód, nabiał, owoce i warzywa z sadów i ogrodów oraz wieniec dożynkowy. Dary składają 45 46 MEDININKAI / Медынінкай / MIEDNIKI dovanas Medininkų ir aplinkinių kaimelių, gyventojai neša žemės dovanas, ūkininkų darbo vaisius: duoną, medų, pieno produktus, vaisius ir daržoves bei tradicinį derliaus šventės vainiką. Dovanas aukoja ir vaikai – šitaip protėvių tradicijos įskiepijamos būsimoms kartoms. Duona dalijamasi bažnyčioje dukart per metus: per Kalėdas ir Derliaus nuėmimo šventę. Po Šv. Mišių iškilminga procesija iš bažnyčios keliauja į karališkus rūmus, o stendų su dovanomis pašventinimas reiškia derliaus nuėmimo šventės linksmybių pradžią. Kukuliai, sūriai, mėsos gaminiai, kepiniai, vaisiai, daržovės, likeriai, žolelių arbatos – iš visų pusių girdėti kvietimai paragauti, pabandyti, pasimėgauti. XIII a. įvykęs Mindaugo karūnavimas visam laikui buvo įrašytas į Lietuvos ir Europos istoriją, o nuo to laiko Lietuva buvo pripažinta nepriklausoma Europos valstybe. Šis įvykis minimas taip pat Medininkuose. Kiekvienų metų liepos 6 dieną visi Vilniaus rajono keliai veda Medininkų link, mat ant Juozapinės kalno rengiamos iškilmės paminėti Valstybingumo dieną, kurią organizuoja Vilniaus rajono savivaldybės Kultūros skyrius. Į renginį gyventojai dažniausiai atvyksta su savo šeimomis. Visus dalyvius jungia noras bendrauti, atminti valstybės istoriją, turiningai praleisti laiką. Su Medininkais siejasi ir liūdni prisiminimai. 1991 m. liepos 31-ąją netoli Medininkų būrys smogikų užpuolė pasienio darbuotojus. Buvo žiauriai nužudyti septyni Lietuvos pasienio kariai ir muitinės darbuotojai. Per stebuklą išliko gyvas tik vienas asmuo – Tomas Šernas, likusį gyvenimą priverstas nugyventi invalido vežimėlyje. 2007 m. prie senosios Medininkų muitinės buvo pastatytas juodo granito paminklas su septyniais balto marmuro kryžiais. n садавіна, гародніна, а таксама традыцыйны дажынкавы вянок. У гэтым абрадзе ўдзельнічаюць і дзеці – такім чынам традыцыі продкаў перадаюцца наступным пакаленням. Хлебам дзеляцца ў касцёле два разы на год: на свята Нараджэння Хрыстова і на дажынкі. Пасля заканчэння службы ў касцёле ўрачыстая працэсія ідзе да каралеўскага палаца, а асвячэнне дароў азначае пачатак святкавання дажынак. Галушкі, сыры, мясныя прадукты, печыва, садавіна, гародніна, лікёры, травяная гарбата – з усіх бакоў чуюцца заклікі пакаштаваць. Каранацыя Міндоўга, якая адбылася ў XIII ст., назаўсёды засталася ў літоўскай і еўрапейскай гісторыі, а Літва пасля гэтага была прызнана незалежнай еўрапейскай дзяржавай. Гэтая падзея таксама адзначаецца ў Медынінкай. Кожны год 6 ліпеня ўсе дарогі Вільнюскага раёна вядуць у Медынінкай, дзе на ўзгорку Ёзапіне праходзяць урачыстыя мерапрыемствы ў гонар Дня дзяржаўнасці, які арганізуе аддзел культуры самакіравання Вільнюскага раёна. На свята жыхары звычайна прыязджаюць сем’ямі. Усіх аб’ядноўвае жаданне сустрэцца,успомніць гісторыю краіны, змястоўна правесці час. З Медынінкай звязаны і сумныя ўспаміны. 31 ліпеня 1991 г. праціўнікамі незалежнасці Літвы быў арганізаваны напад на пагранічны пункт Медынінкай. Загінулі 7 літоўскіх паліцэйскіх і мытнікаў, якія выконвалі свае службовыя абавязкі на мяжы Літвы і Савецкага Саюза. Цудам жывым застаўся толькі адзін чалавек – Томас Шярнас, але цяпер ён на ўсё жыццё прыкаваны да інваліднага крэсла. Пра тыя крывавыя падзеі напамінае сёння мемарыял памяці. n również dzieci – w ten sposób tradycje ojców są zaszczepiane kolejnym pokoleniom. Przełamanie się chlebem w kościele ma miejsce dwa razy do roku: podczas Świąt Bożonarodzeniowych oraz na Święto Plonów. Po Mszy św. uroczysty pochód z kościoła rusza na zamek wielkoksiążęcy, wyświęcenie stoisk z darami jest początkiem zabawy dożynkowej. Kluski, sery, wędliny, pieczywo, owoce, warzywa, nalewki, herbaty ziołowe – stoiska prześcigają się w zapraszaniu do posmakowania, wypróbowania, podziwiania. Wydarzenie koronacji króla Mendoga z XIII w. na zawsze zostało wpisane zarówno w historię Litwy, jak i Europy, od tego czasu Litwa została uznana jako niezależne państwo europejskie. O tym również pamięta się w Miednikach. Każdego roku, 6 lipca, drogi Wileńszczyzny wiodą w stronę Miednik, bowiem na Górze Józefowej (Juozapinė) odbywa się uroczystość upamiętnienia Dnia Państwowości, organizowana przez Dział Kultury Samorządu Rejonu Wileńskiego. Na święto przybywa się przeważnie całymi rodzinami. Wszystkich uczestników łączy chęć wspólnego obcowania, wspomnienia dziejów państwa, treściwego spędzenia czasu. Z Miednikami wiążą się też smutne wspomnienia. 31 lipca 1991 r., już po proklamowaniu niezależności Litwy, fukcjonariusze służby pogranicza w Miednikach zostali napadnięci przez siły wrogie niepodległości Litwy. Zginęło siedmiu litewskich policjantów i celników pełniących służbę na granicy litewsko–sowieckiej. Cudem przy życiu została tylko jedna osoba – Tomas Šernas, jednak do dziś porusza się na wózku inwalidzkim. O krwawych wydarzeniach przypomina dziś memoriał pamięci. n MEDININKAI / Медынінкай / MIEDNIKI Medininkų Švč. Trejybės ir Šv. Kazimiero bažnyčia Медынінкайскі касцёл св. Троіцы і св. Казіміра Kościół pw. Trójcy Świętej i św. Kazimierza 1391 metais, dar Lietuvos Didžiojo kunigaikščio Vytauto laikais, Medininkuose buvo pastatyta viena pirmųjų Lietuvos bažnyčių. У 1391 г., яшчэ ў часы вялікага князя літоўскага Вітаўта у Медынінкай быў пабудаваны адзін з першых у Літве касцёлаў. W 1391 r., za czasów Wielkiego Księcia Litewskiego Witolda, zbudowano w Miednikach jeden z pierwszych kościołów parafialnych. n Драўляны будынак не раз цярпеў n Drewnianą świątynię podczas na- n Medinė bažnytėlė dažnų priešų antpuolių metu ne kartą kentėjo nuo gaisrų. Po eilinio gaisro apie 1780 m. klebono kun. Martyno Galeckio pastangomis buvo atstatyta nauja medinė bažnyčia. Napoleono kariuomenei žygiuojant per Lietuvą, bažnyčia per stebuklą išliko, tačiau ад пажараў у часы войнаў. Пасля чарговага пажару прыблізна ў 1780 г. намаганнямі настаяцеля ксяндза Марціна Галецкага быў адбудаваны новы драўляны касцёл. Касцёл цудам захаваўся падчас паходу Напалеона на Маскву, jazdów wrogów często trawiły pożary. Po kolejnym pożarze, który wybuchł ok. 1780 r., staraniem ówczesnego proboszcza ks. Marcina Gałeckiego został odbudowany nowy drewniany kościół. Podczas przemarszu przez Litwę wojsk Napoleona kościół cu- 47 48 MEDININKAI / Медынінкай / MIEDNIKI buvo visiškai apiplėšta. Per šimtmečius Medininkų bažnyčia rūpinosi augustinų vienuoliai. Žlugus Lapkričio sukilimui, carinė valdžia įsakė augustinų vienuoliams palikti Medininkus, parapija buvo panaikinta, o bažnyčia uždaryta. Praėjus trejiems metams, bažnyčios pastatas buvo išrinktas ir pervežtas į Solų miestelį Baltarusijoje. Medininkų ir aplinkinių vietovių gyventojai melsdavosi Šumsko bažnyčioje. 1858 m. Medininkų gyventoja Sofija Kaminskienė gavo leidimą pastatyti medinę koplyčią, bet ir ši po dešimties metų buvo sugriauta. Daugiau nei pusę amžiaus gyventojai, nepaisant daugybės pastangų ir prašymų, neturėjo savo bažnyčios. Tik 1917 m. šalies atgimimo išvakarėse, vienas iš Medininkų tvartų virto bažnyčia. Naujos medinės bažnyčios projektas buvo patvirtintas tik 1928 metais. Būtent tada bažnyčia gavo naują globėją – Šv. Kazimierą, kuris labiau nei bet kuris kitas buvo glaudžiai susijęs su Medininkais. Kazimiero Jogailaičio valdymo metais Medininkų pilyje dažnai lankėsi karaliaus sūnūs, taigi karalaitis Kazimieras, būsimas šventasis ir Lietuvos globėjas, ne kartą lankėsi karaliaus vasaros rezidencijoje. 1961 m. Medininkų vienuolyne apsigyveno pranciškonai. Nuo Šv. Kazimiero Karalaičio vienuolyno įkūrimo 1994 metais pranciškonai gyvena Medininkuose iki šių dienų. Jie rūpinasi trinave, stačiakampio plano bažnyčia su didingu trijų aukštų bokšteliu su smailu stogu, papuoštu metaliniu kryžiumi. Šventoriuje stovi medinė varpinė. n аднак быў поўнасцю разрабаваны. Стагоддзямі за касцёлам даглядалі манахі-аўгісцінцы. Пасля паражэння Лістападаўскага паўстання царскія ўлады загадалі манахам пакінуць Медынінкай, парафія была знішчана, а касцёл зачынены. Праз 3 гады будынак касцёлу разабралі і перавезлі ў мястэчка Солы (Беларусь). Жыхары Медынінкай і ваколіц маліліся ў шумскім касцёле. У1858 г. жыхарка Медынінкай Соф’я Камінская атрымала дазвол на будаўніцтва драўлянай капліцы, але і капліца праз 10 гадоў была зруйнавана. Больш за паўстагоддзя, нягледзячы на намаганні і просьбы, мясцовыя жыхары не мелі свайго касцёла. Толькі ў 1917 г., напярэдадні адраджэння краіны, адзін з Медынінкайскіх хлявоў ператварыўся ў касцёл. Праект новага драўлянага храма быў зацверджаны толькі ў 1928 г. Менавіта тады касцёл атрымаў свайго апекуна – св. Казіміра, які больш за каго іншага быў звязаны з Медынінкай. Каралевіч Казімір, будучы святы і апякун Літвы, часта завітваў у Медынінкайскі замак у часы кіравання свайго бацькі Казіміра Ягайлавіча. У 1961 г. у Медынінкайскім кляштары пасяліліся францысканцы, якія жывуць у ім і сёння. Манахі даглядаюць за трохнефным прамавугольным касцёлам з велічнай трохпавярховай вежай з востраканечным дахам, упрыгожаным металічным крыжом. У касцёльным двары стаіць драўляная званіца. n dem ocalał, chociaż został doszczętnie ograbiony. Przez całe wieki przy świątyni w Miednikach gospodarzyli augustianie. Po Powstaniu Listopadowym władze carskie rozkazały augustianom opuścić Miedniki, zlikwidowano parafię, a kościół zamknięto.Trzy lata później budynek kościelny rozebrano i przewieziono do miasteczka Soły na Białorusi. Odtąd mieszkańcy Miednik i pobliskich okolic modlili się w kościele w Szumsku. W 1858 r. mieszkanka Miednik, Zofia Kamieńska, otrzymała zezwolenie na wybudowanie drewnianej kaplicy, ale i ta po dziesięciu latach została zburzona. Ponad pół wieku mieszkańcy mimo licznych starań i próśb nie mieli świątyni. Dopiero w przededniu odrodzenia państwa, w 1917 r. jedną ze stodół miednickich przekształcono w kościół. Projekt nowej drewnianej świątyni zatwierdzono w 1928 r. Wtedy kościół otrzymał drugiego patrona – św. Kazimierza, który – jak żaden inny był – blisko związany z Miednikami. Za czasów Kazimierza Jagiellończyka w miednickim zamku niejednokrotnie bawili synowie królewscy, więc królewicz Kazimierz, przyszły święty i patron Litwy, również bawił w letniej rezydencji króla. W 1961 r. w miednickim klasztorze zamieszkali franciszkanie. Od założenia w 1994 r. klasztoru pw. św. Kazimierza Królewicza franciszkanie pozostają w Miednikach do dzisiaj. Opiekują się trójnawową świątynią, zbudowaną na planie prostokąta z wyniosłą delikatną trójkondygnacyjną wieżyczką o spiczastym dachu, zdobionym metalowym krzyżem. Na dziedzińcu znajduje się drewniana dzwonnica. n Medininkai, Vilniaus raj. +37052597296 Šv. Mišios lenkų kalba kasdien 8 ir 16 val., sekmadieniais 9, 12, 16 val. Медынінкай, Вільнюскі р-н +37052597296 Набажэнства на польскай мове штодзень у 8.00 i 16.00, па нядзелях у 9.00, 12.00, 16.00. Miedniki, Rejon Wileński +37052597296 msza co dziennie po polsku o 8.00, 16.00, w niedzielę o 9.00, 12.00, 16.00 49 50 MEDININKAI / Медынінкай / MIEDNIKI У адным кутку абарончых сцен была пяціпавярховая вежа (30 м у вышыню, да нашых дзён захавалася толькі 23 м). Другая, меншая, вежа стаяла пасярод паўднёвай сцяны. Ва ўсходняй сцяне былі вароты з яшчэ адной вежай, а другія вароты знаходзіліся пасярод паўночнай сцяны. Упершыню Медынінкайскі замак упамінаецца ў 1385 г., калі крыжакі нападалі на ваколіцы Ашмян і спрабавалі асадзіць замак. Незразумела, гаворка ідзе пра той самы замак ці пра былы драўляны, спалены крыжакамі ў 1402 г. Менавіта ў той час, пасля няўдалай асады сталіцы, крыжакі спусташалі ваколіцы Медынінкайскага замка. Ёсць меркаванне, што будаўніцтва мураванага замка было закончана да канца ХV ст., у 1514 г. князь Васіль Жылінскі быў Medininkų pilis Medininkų pilis, esanti 2 km atstumu nuo Baltarusijos pasienio, yra didžiausia gardinė Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės pilis. n Pilį supa sienos, kurios sufor- muoja netaisyklingą keturkampį, o pati pilis pastatyta lygumos pakraštyje, netoli pelkių. Aplink pilį kadaise buvo dvigubas griovys, o tarp griovių – medinė siena. Bendras pilį supančių sienų perimetras siekia 568 m, aukštis 14-15 m, o sienų storis siekia 1,5 - 2 m. Sienose buvo įrengtos šaudymo angos. Viename gynybinės sienos kampe buvo penkių aukštų bokštas (30 m aukščio, iki mūsų laikų išliko tik 23 m). Kitas, mažesnis bokštas stovėjo ties pietinės sienos viduriu. Rytinėje sienoje būta vartų su dar vienu bokštu, o antrieji vartai buvo ties šiaurinės sienos viduriu. Pirmą kartą Medininkų pilis paminėta 1385 m., kai kryžiuočiai puolė Ašmenos apylinkes ir bandė apgulti Medininkų pilį. Neaišku, ar kalbama apie tą pačią pilį, ar dar buvusią medinę, 1402 m. kryžiuočių sudegintą pilį. Būtent tuo metu, po nesėkmingos sostinės apgulties, kryžiuočiai siaubė Medininkų pilies apylinkes. Manoma, kad mūrinės pilies statybos buvo užbaigtos iki XV a. pabaigos, 1514 m. valdyti Medininkus buvo paskirtas kunigaikštis Vasilijus Žilinskas. 1658 m. netoli Medininkų pilies susirėmė Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės ir Rusijos kariuomenės. Šv. Kazimiero g. 2, Medininkai +37052505595 III – VII 10.00 – 18.00 € suagusieji 6 Lt / mokiniai, studentai, seniorai 3 Lt @ http://www.miedniki.lt/, http://www.miedniki.lt/pilis.html Медынінкайскі замак Zamek w Miednikach Медынінкайскі замак, які знаходзіцца за 2 км ад мяжы з Беларуссю, з’яўляецца самым вялікім замкам на тэрыторыі Літвы. Zamek w Miednikach, znajdujący się 2 km od granicy z Białorusią, jest największym zamkiem grodowym na Litwie. n Замак пабудаваны з краю раўніны n Mury opasują zamek tworząc nie- Вул. св. Казіміра 2, Медынінкай +37052505595 III – VII 10.00 – 18.00 € дарослым 6 лт / школьнікам, студэнтам, пенсіянерам 3 лт @ http://www.miedniki.lt/, http:// www.miedniki.lt/pilis.html Ul. Šv. Kazimiero 2, Miedniki +37052505595 III – VII 10.00 – 18.00 € dorosły 6 Lt / uczeń, student, senior 3 Lt @ http://www.miedniki.lt/, http:// www.miedniki.lt/pilis.html недалёка ад балот і акружаны сценамі, якія ўтвараюць няправільны чатырохвугольнік. Вакол замка калісьці быў двайны роў, а паміж гэтымі рвамі драўляная сцяна. Агульны перыметр сцен вакол замка дасягаў 568 метраў. Вышыня сцен – 14-15м, а таўшчыня дасягала 1,5-2 м. У сценах былі байніцы. symetryczny kwadrat, budowla położona jest na obrzeżach wysoczyzny, niepodal bagien. Dookoła była niegdyś podwójna fosa, a między fosami – drewniana ściana. Łączna długość muru, opasującego zamek – 568 m, wysokość – 14-15 m, grubość wynosi 1,5-2 m. Dookoła muru są otwory strzeleckie. W jednym z rogów muru obronnego znajdowała się wieża o pięciu piętrach (30 m wysokości, do dziś zachowało się 23 m). Mniejsza wieża była przy murze południowym. Brama Dolna oraz jeszcze jedna wieża była w murze wschodnim, a w północnym znajdowała się Brama Górna. Pierwsza wzmianka o zamku pochodzi z 1385 r., kiedy to Krzyżacy najechali okolice Oszmiany i oblegali zamek w Miednikach. Nie wiadomo, czy to był już ten sam zamek, być może wtedy jeszcze był drewniany, spalony ostatecznie przez Krzyżaków w 1402 r. Wtedy to, po nieudanym ataku na stolicę, pustoszyli jej okolice. Murowany zamek na pewno już istniał w końcu XV w., w 1514 r. do zarządzania Miednikami zobowiązano księcia Wasyla Żylińskiego. Nieopodal Miednik w 1658 r. 51 52 MEDININKAI / Медынінкай / MIEDNIKI XVI a. vid. į pilį buvo perkelti Medininkų rūmų pastatai, kurie išliko iki XX a. 1961-1963 metais buvo atlikti pilies griuvėsių matavimai, taip pat parengti geodeziniai planai bei daliniai istorinio paminklo restauravimo ir konservavimo projektai. Archeologinius tyrimus pradėjo Karolis Mekas. Archeologinių tyrimų metu buvo atrastos būdingos XIV a. sienų freskos. Archeologiniai tyrimai tęsiami nuo 1994 m. 2012 metų rugsėjo pabaigoje Medininkų pilyje buvo atidarytas muziejus, kuriame galima pamatyti ginklų, indų, senovinių juvelyrinių dirbinių, medžioklės trofėjų ekspozicijas. Nedidelė šių eksponatų dalis buvo rasta archeologinių tyrimų pilies teritorijoje metu. Baigus archeologinius tyrimus, planuojama atidaryti daugiau ekspozicijų ir keletą kavinių. n прызначаны кіраваць Медынінкай. У 1658 г. непадалёку ад Медынінкайскага замка сышліся войскі Вялікага княства Літоўскага і Русі. У 60-х гадах XX ст. былі праведзены вымярэнні рэшткаў замка, падрыхтаваны планы геадэзіі, таксама часткова пачаты праекты рэстаўрацыі і кансервацыі помніка гісторыі. Археалагічныя даследаванні распачаў К. Мекас. Падчас гэтых даследаванняў былі знойдзены характэрныя фрэскі ХІV ст. Даследаванне працягваецца з 1994 г. У канцы верасня 2012 г. у Медынінкайскім замку быў адчынены музей, у якім можна пабачыць зброю, посуд, старажытныя ўпрыгожанні, паляўнічыя трафеі. Невялікая частка гэтых экспанатаў была знойдзена падчас археалагічных раскопак на тэрыторыі замка. Пасля заканчэння археалагічных раскопак плануецца адкрыць больш экспазіцый і некалькі кавярняў. n Vladislovas Sirokomlė apie Medininkų pilį Уладзіслаў Сыракомля пра Медынінкайскі замак n Savo kelionių užrašuose „Iškylos n У сваіх дарожных нататках iš Vilniaus po Lietuvą” Vladislovas Sirokomlė rašė apie Medininkų pilį. Savo knygoje jis pateikė pilies brėžinius bei poetiškai perteikė savo apmąstymus, kas šioje pilyje galėjo būti gyvenęs. Jis įsivaizdavo šiuose mūruose ir bokšteliuose vaikštantį, šiek tiek šlubuojantį Algirdą, tamsaus gymio, išraiškinga nosimi, ilga barzda ir akimis, spinduliuojančiomis išmintimi. „Vasarą šią vietovę ypač mėgo Algirdas, Vladislovo Jogailos tėvas; (...) Vyras gražus ir šaunus, pailgo raudono veido, didele nosimi, su ilga, rusva, kiek pražilusia barzdele, praplikęs ir šiek tiek šlubčiojąs kaire koja, besiremiąs lazda ar į ginklanešio petį. Melsvose „Вандроўкі з Вільнюса па Літве” Уладзіслаў Сыракомля пісаў пра Медынінкайскі замак. У сваёй кнізе ён змясціў накіды замка і паэтычна перадаў свае меркаванні наконт таго, хто мог жыць у гэтым замку. Ён уяўляў, як ходзіць, злёгку кульгаючы, сярод гэтых сцен Альгерд, з румяным тварам, на якім выдаецца нос, з доўгай барадой і вачыма, у якіх свеціцца розум. „Тут улетку любіў бываць Альгерд, бацька Уладзіслава Ягайлы; (...) Чалавек статны і прыгожы, з прадаўгаватым румяным тварам, на якім выдаецца нос, з доўгай светла-русаю, крыху пасівелай барадою, палыселы, крыху накульгвае на левую odbyło się starcie wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego z oddziałami wojska rosyjskiego. W latach 60. dokonano pomiaru ruin zamku, wykonano plany geodezyjne, przygotowano częściowe projekty restauracji i konserwacji zabytku. Badania archeologiczne rozpoczął K. Mekas. Odkryto fragmenty malarstwa na ścianach, charakterystyczne dla XIV w. Badania archeologiczne kontynuowano od 1994 r. W końcu września 2012 r. w Zamku Miednickim otwarto muzeum. Można tu oglądać ekspozycje broni, naczynia, dawne wyroby jubilerskie, trofea myśliwskie. Nieduża część znalezisk pochodzi z badań archeologicznych na terenie zamku. Po zakończeniu badań w planach jest otwarcie jeszcze kilku ekspozycji oraz kawiarni. n Władysław Syrokomla o zamku w Miednikach n W Wędrówkach po Litwie w pro- mieniach od Wilna Władysław Syrokomla pisał o zamku w Miednikach. W swej książce umieścił szkice warowni oraz poetyckie rozmyślania o tym, kto ją zamieszkiwał. Wyobrażał, jak wśród murów i wież lekko utykając spacerował Olgierd: „Lubił tu letnią porą przemieszkiwać Olgierd, ojciec Władysława Jagiełły. (...) Mąż urodziwy i wspaniały, twarzy ściągłej, rumianej, nosa wydatnego, z długą światłorusą, nieco posiwiałą brodą, ołysiały i nieco na lewą stronę chromiejący, wsparty na lasce lub na ramieniu giermka. W błękitnych jego oczach świeci rozum i jak błyskawica przemiga sprytna myśl fortelu, stanowiąca cechę owoczesnej dyplomacji”. MEDININKAI / Медынінкай / MIEDNIKI jo akyse švyti išmintis ir vikri kaip žaibas išdaiga – būdinga tų laikų diplomato savybė.” Pasak Sirokomlės, pilyje dažnai lankėsi Jogaila ir kiti kunigaikščiai. Poetas perima devynių Lietuvos istorijos tomų autoriaus, Teodoro Narbuto (1784-1864), versiją, neva karalaitis Kazimieras mirė ne Vilniuje, kaip mano daugelis istorikų, bet Medininkuose. Pilyje buvo įkurta didelė karaliaus Kazimiero Jogailaičio vasaros rezidencija, kurioje karaliaus vaikus mokė didysis Lenkijos kronikininkas Janas Dlugošas (1415-1480). „Valdant Kazimierui Jogailaičiui, Medininkai tapo karališkąja vasaros rezidencija.(...) Šventasis Kazimieras gyveno ar lankėsi Medininkuose iki pat savo mirties 1484 m.” Sirokomlė neketino nustatyti, kada buvo pastatyta pilis, todėl jis tik mini, kad pilis tokia sena, kad jos atsiradimą nutyli tiek tradicija, tiek istorija. Pasak legendos, Medininkų ir Krėvės vietoves siejo artima draugystė. Abi pilys buvo pastatytos нагу, а таму абапіраецца на кіёк альбо на плячо збраяносца. У яго блакітных вачах свеціцца розум і як бліскавіца мільгае спрытная думка хітруна – характэрная адзнака тагачаснай дыпламатыі.” Па словах Сыракомлі, у замку часта бывалі Ягайла і іншыя князі. Паэт згаджаецца з версіяй аўтара дзевяцітомнай гісторыі Літвы Тэадорам Нарбутам (1784-1864) пра тое, што каралевіч Казімір памёр не ў Вільнюсе, як лічыць большасць гісторыкаў, а ў Медынінкай. У замку знаходзілася вялікая летняя рэзідэнцыя караля Казіміра Ягайлавіча, у якой каралеўскіх дзяцей вучыў вялікі польскі гісторык Ян Длугаш (14151480). „Пры Казіміры Ягелончыку Медынінкай былі летняй каралеўскай рэзідэнцыяй. (…) Святы Казімір жыў альбо гасцяваў ў Медынінкай аж да самай смерці ў 1484 г.” Сыракомля не імкнуўся высветліць, калі пабудаваны замак, таму ён толькі ўпамінае пра тое, што замак такі стары, што пра яго з’яўленне маўчаць як традыцыі, так і гісторыя. Według Syrokomli, na zamku często bawił Jagiełło oraz inni książęta. Poeta przyjmuje wersję autora dziewięciu tomów historii Litwy, Teodora Narbutta (1784-1864), że królewicz Kazimierz zmarł nie w Wilnie, jak uważa wielu historyków, ale w Miednikach. Zamek stanowil letnią rezydencję Króla Kazimierza Jagiellończyka, w której to jego dzieci kształcił polski kronikarz Jan Długosz (1415-1480). Syrokomla stwierdza: „Miedniki za Kazimierza Jagiellończyka były letnim królewskim pobytem.(...) Kazimierz święty przebywał lub gościł w Miednikach aż do swej śmierci, która nastapiła 1484 r.” Syrokomla nie miał zamiaru określać, kiedy był budowany zamek, tylko wspomina, że zamek jest tak stary, iż o jego powstaniu nie mówi ani tradycja, ani historia. Według legendy, Miedniki i Krewe łączyła bliska współpraca. Dwa zamki budowali jednocześnie bogowie i olbrzymi. Byli tak silni, że pożyczając sobie wzajemnie 53 MEDININKAI / ...................... Медынінкай / MIEDNIKI 54 dievų ir milžinų. Jie buvę tokie stip rūs, kad skolindamiesi įrankius, permesdavo juos iš Medininkų į Krėvą ir atgal, nepaisant keturių mylių atstumo tarp šių vietovių. „Remiantis padavimais (...) stačiusi ją kažkokia dievų ar milžinų gentis. Jie buvę tokie stiprūs, kad mūrininkai, tuo pat metu dirbdami ir Medininkuose, ir Krėvoje, esančiuose vienas nuo kito už 4 mylių, skolindamiesi plaktukus, permesdavę juos oru.” Atsakymą į klausimą apie Medininkų pilies pastatymo datą gali pateikti nebent archeologiniai tyrimai. „Žygimanto I-ojo laikais, apie 1517 m., iš Medininkų pilies jau buvo telikę griuvėsiai.” n Згодна з легендай, Медынінкай і Крэва звязвала цеснае сяброўства. Абодва замкі былі пабудаваны багамі і волатамі. Яны былі такія дужыя, што, пазычаючы інструменты, перакідвалі іх з Медынінкай у Крэва і назад, нягледзячы на адлегласць паміж імі ў 4 мілі. „Паводле паданняў, будавала яго нейкае племя багоў альбо волатаў, такое дужае, што муляры, адначасова працуючы ў Медынінкай і Крэве, пазычаючы адзін аднаму молат, перакідвалі яго ў паветры праз чатыры мілі. Адказ на пытанне пра дату пабудовы Медынінкайскага замка могуць даць, відаць, толькі археалагічныя даследаванні. Пры Жыгіманце І каля 1517 г. Медынінкайскі замак ляжаў у руінах” – пісаў Сыракомля. n narzędzia, rzucali je z Miednik do Krewe i odwrotnie, mimo czteromilowej odległości między miejscowościami. „Według podań (...) budowali je [Miedniki] jakieś plemie bogów czy olbrzymów, tak silne, że murarze pracujący jednoczasowie w Miednikach i Krewie pożyczali sobie młotek, przerzucając go powietrzem o mil cztery. Na pytanie o czasie powstania zamku może odpowiedzieć tylko archeologia. Za Zygmunta I, około 1517 r., zamek Miednicki stał już w ruinach” – pisał Syrokomla. n Medininkų pievos Медынінкайскія лугі Łąki Miednickie Botanikos, kitaip floristinis, draustinis apima teritorijas, kuriose gausu retų augalų. Tokie draustiniai saugo vienos ar daugiau retų ir nykstančių augalų rūšių vietas. Батанічны (фларыстычны) запаведнік уключае ў сябе тэрыторыі, на якіх ёсць мноства рэдкіх раслін. Такія запаведнікі ахоўваюць месцы, дзе растуць адзін ці некалькі відаў рэдкіх альбо знікаючых раслін. Rezerwat botaniczny, inaczej florystyczny, obejmuje siedliska roślin. Takie rezerwaty chronią stanowiska występowania jednego lub wielu gatunków roślin rzadkich i zagrożonych wyginięciem. n Medininkų žemės yra turtingos smėlingo-rūgštaus dirvožemio, kuris ypač palankus viržynų pievoms (lot. Nardetea strictae). Šios rūšies dirvožemiai paprastai užima mažus plotus, o išimtį sudaro Medininkų ir Žemaitijos aukštuma. Šių pievų aug menija – tai dažniausiai neaukštos žolės, taigi jos nevilioja ūkininkų, bet būtent čia auga daug retų žolininkystėje naudojamų augalų. 1974 m. buvo sudarytas Medininkų botanikos draustinio, dažnai vadinamo Medininkų pievomis, augmenijos sąrašas. Sąrašas buvo parengtas siekiant apsaugoti Kalninę arniką, aromatinę, daugiametę žolelę. Jos žiedai yra aukso geltonumo spalvos, savo išvaizda ji primena n Медынінкайскія землі багатыя пясчанай кіслай глебай, на якой вельмі добра расце верас (лат. Nardetea strictae). Такая глеба звычайна бывае на невялікіх плошчах, выключэнне – Медынінкайскае і Жэмайційскае ўзвышшы. Расліннасць на такіх лугах – часцей невысокая трава, таму яны не прывабліваюць фермераў, але менавіта тут расце шмат рэдкіх зёлак. У1974 г. быў складзены спіс раслін Медынінкайскага батанічнага запаведніка, які часта называюць Медынінкайскімі лугамі. Спіс быў складзены з мэтай аховы горнай арнікі – пахучай шматгадовай травы. Яе кветкі жоўта-залатога n Teren Miednik obfituje w glebę piaszczysto-kwaśną, która tworzy łąkę wrzosową. Tego typu gleby przeważnie zajmują nieduże obszary, wyjątkiem są Wysoczyzny Miednicka i Żmudzka. Roślinność tych łąk – to najczęściej niewysokie zioła i trawy, więc nie kuszą rolników, ale za to rośnie tu wiele rzadkich okazów zielarstwa. W 1974 r. sporządzono dokumentację przyrodniczą Rezerwatu Botanicznego w Miednikach, określanego często jako Łąki Miednickie. Utworzono go w celu ochrony arniki górskiej, która jest aromatycznym, wieloletnim ziołem o pełzających kłączach. Kwiaty są złoto-żółte o wy- MEDININKAI / Медынінкай / MIEDNIKI ramunėlę. Kalninė arnika žydi nuo vasaros vidurio iki ankstyvo rudens. Ji auga smėlėtuose, rūgščiuose dirvožemiuose, kuriuose gausu humuso. Mėgsta saulėtas vietas, todėl, nepaisant amžino žmogaus kišimosi į gamtą, Medininkų pievose paplito ypač plačiai. Siekiant, kad seniai susidariusios, natūralios augmenijos grupės nebūtų žmonių pakeistos į žemės ūkio paskirties žemes, pievų teritorija buvo įtraukta į saugomų žemių sąrašą. Šiandien saugomas plotas sudaro 16,2 ha. Kalninė arnika dažnai homeopatų gydytojų naudojama kaip pirma gydomoji priemonė daugelio sporto traumų, pavyzdžiui, sunkių patempimų, sumušimų, žaizdų ar net šoko atvejais. Šis augalas naudojamas gaminti tinktūras ir veiksmingus tepalus. Arnika padidina organizmo atsparumą infekcijoms, skatina žaizdų gijimą po atliktų operacijų. Gali būti taip pat naudojama psichinių ir fizinių sutrikimų atveju, nuo skausmo ir patinimų, lūžių atveju. Kalninė arnika yra taip pat žinoma kaip karščiavimą mažinanti žolė, skatinanti kraujotaką ir sumažinanti vidinį kraujavimą. Taigi, būtent Medininkų pievose auga šis stebuklingas vaistas. n Be sienų n Toje vietoje, kurioje šiandien įsi- kūręs gana griežtai saugomas Lietuvos ir Baltarusijos valstybių pasienio punktas, daugelį amžių gyventojai keliaudavo be jokių apribojimų. Sovietų sąjungos politikos dėka abiejų valstybių gyventojai galėjo laisvai lankyti vieni kitus. Dar XIX a. Vladislovas Sirokomlė keliavo колеру напамінаюць сваёй формай рамонак. Горная арніка цвіце з сярэдзіны лета да ранняй восені. Яна расце на пясчанай кіслай з вялікай колькасцю гумуса глебе. Любіць сонечныя месцы, таму, нягледзячы на ўплыў чалавека на прыроду, горная арніка вельмі распаўсюджана ў гэтых месцах. З мэтай прадухілення ператварэння земляў з даўно сфарміраванымі і натуральнымі групамі раслін у землі сельскагаспадарчага прызначэння тэрыторыі лугоў былі ўнесены ў спіс ахоўваемых зямель, плошча якіх складае 16,2 га. Горная арніка часта выкарыстоўваецца гамеапатамі як сродак першай дапамогі пры большасці спартыўных траўм, напрыклад, складаных расцяжэннях, ударах, ранах і нават у выпадку шока. Гэтая расліна выкарыстоўваецца ў вытворчасці настоек і эфектыўных мазей. Арніка павышае ўстойлівасць арганізма супраць інфекцый, паскарае загойванне ран пасля аперацый. Таксама можа выкарыстоўвацца ў выпадках псіхічных і фізічных недамаганняў, пры болях і ацёках, пераломах. Горная арніка вядома таксама як сродак, які зніжае высокую тэмпературу, паляпшае стан крывяноснай сістэмы і змяншае ўнутраныя крывацёкі. Такім чынам, на Медынінскіх лугах растуць цудадзейныя лекі. n Без межаў n Там, дзе сёння знаходзіцца да- волі пільна ахоўваемы пагранічны пункт паміж Літвой і Беларуссю, многія стагоддзі людзі хадзілі без усялякіх абмежаванняў. Дзякуючы палітыцы Савецкага Саюза, жыхары абедзвюх краін маглі без перашкод наведваць адзін аднаго. Яшчэ ў ХІХ ст. Уладзіслаў Сыра- glądzie przypominającym stokrotki. Arnika górska kwitnie od połowy lata do wczesnej jesieni. Rośnie w piaszczystych, kwaśnych glebach, bogatych w humus. Lubi słoneczne miejsca, więc mimo odwiecznej interwencji człowieka w sprawy przyrody, na Łąkach Miednickich rozsiała się wyjątkowo obficie. By powstałe dawno temu naturalne zbiorowiska roślinne nie zostały zamienione przez człowieka w pola uprawne, teren łąk objęto ochroną. Dzisiaj to 16.2 ha terenów. Arnika górska jest często pierwszym środkiem leczniczym wybieranym przez homeopatów w wielu przypadkach obrażeń sportowych, takich jak groźne zwichnięcia, brzydkie siniaki, rany lub nawet szok. Z tego zioła przyrządza się nalewki i skuteczne maści. Arnika zwieksza odporność organizmu na infekcje, przyspiesza gojenie się ran po operacjach. Może być też używana na zaburzenia psychiczne i fizyczne, ból i opuchnięcia, złamania. Arnika górska znana jest również jako zioło obniżające gorączkę, pobudzające krążenie oraz wchłaniające wewnętrzne krwawienia. Tak więc na Łąkach Miednickich rośnie cudowny lek. n Bez granic n W miejscu, gdzie dzisiaj prze- chodzi dość surowo chroniona litewsko-białoruska granica państwowa, przez długie wieki ludzie przemieszczali się swobodnie. W wyniku polityki państwa sowieckiego w XX w. mieszkańcy republik mogli bez przeszkód wzajemnie się odwiedzać. Również Władysław 55 56 MEDININKAI / Медынінкай / MIEDNIKI į rytus nuo Medininkų be jokių vizų. „Už Medininkų driekiasi lygi vietovė, dirvožemis molinis ir labai akmeningas, kraštovaizdis ne itin turtingas. Pravažiuojame smukles, kurias skaičiuoti jau praėjo noras, o persikėlus per Slomiankos upelį mažu tilteliu, sustojame prie slėnyje įsikūrusios pašto stotelės, vadinamos Kamennyi Log. Kaimas Kamennyi Log sudarė dalį vyskupijos nekilnojamojo turto. (...)1578 metais vyskupas Protasevičius perdavė šį kaimą kartu su Medininkais ir kitomis žemėmis Vilniaus jėzuitams, kaip jų akademijos kapitalą, – ką Steponas Batoras patvirtino kitų metų balandžio 1 dieną. (...) Panaikinus jėzuitų vienuolyną, Skirstymo komisija perdavė Kamennyi Log žemes (...) apylinkės seniūnui Mykolui Karendzai. Dviejų mylių atstumu nuo Kamennyi Log iki Ašmenos teritorija kalnuota ir įvairi; pravažiuojame dvarus, dvarelius ir baltas smukles prie kelio. (...) Žmonės, kuriuos sutinkame pakeliui, kartais dar kalba lietuvių kalba, bet jaunoji karta jau ją užmiršta, o vieta užleidžiama rusų-lenkų kalbai. Ši tauta didelio ūgio, nešioja baltus storus marškinius, ausines kepures; moterys per šventes dėvi tamsiai mėlynus bekešus, su eilėmis geltonų metalinių sagų. Vietinis kaimietis, kaip ir apskritai visi Vilniaus regiono kaimelių gyventojai, nepasižymi nei išlavintu intelektu, nei blaivumu.” Lankantis šiose vietovėse, verta taip pat aplankyti Šumską, Kalvelius ir Keną. Keliu Nr. 5235, pereinančiu į kelią Nr. 101, nuo Medininkų iki Šumsko teliks nuvažiuoti apie 10 km. n комля падарожнічаў на ўсход ад Медынінкай без усялякіх віз. „За Меднікамі мясцовасць роўная, грунт гліністы і надзвычай камяністы, краявід небагаты. Мінаем карчомкі, лічыць якія ўжо адпадае ахвота, і, цераз невялічкі масток пераехаўшы рэчку Саламянку, бачым перад сабою ў даліне другую чарговую паштовую станцыю, званую Каменным Логам. Вёска Каменны Лог належала да нерухомай маёмасці біскупскага стала. (...) У 1578 годзе біскуп Пратасевіч перадаў гэтую вёску разам з Меднікамі і іншай маёмасцю віленскім езуітам у фонд іхняй акадэміі, што Стэфан Баторый 1 красавіка наступнага года пацвердзіў. Пасля забароны ордэна езуітаў землі Каменнага Логу былі перададзены акружному старасце Міхаілу Карэнджу. Звыш дзвюх міль ад Каменнага Логу да Ашмяны ідуць гарыстыя і разнастайныя мясціны; мільгаюць двары, дворыкі і бялеюць прыдарожныя карчомкі.(...)Люд, які спатыкаем па дарозе, чуем, гаворыць часам на літоўскай мове, але яна ўжо між маладога пакалення забываецца і саступае месца русінска-польскай. Люд гэты сярэдняга росту, носіць белыя сярмягі, шапкі-аблавушкі, жанчыны ў свята ноcяць цёмнасінія бекешы з вялікаю колькасцю жоўтых металічных гузікаў. Тутэйшы селянін, як і ўвогуле ўсе падвільняне, не адзначаецца ні вялікай інтэлігентнасцю, ні цвярозасцю.” Знаходзячыся ў гэтых мясцінах, варта таксама наведаць Шумск, Кальвяляй і Кену. Да Шумска застанецца каля 10 км па дарозе № 5235, якая пасля пераходзіць у дарогу №101. n Syrokomla w XIX w. od Miednik na wschód jechał bez wizy. Poeta pisał: „Za Miednikami miejscowość równa, grunt gliniasty i niezmiernie kamienisty, krajobraz niebogaty. Wymijamy karczmy, które liczyć odpada już ochota, i po małym mostku przebywszy rzeką Słomiankę, stajemy przed położoną w dolinie z kolei stacją pocztową zwana Kamiennym Łohem. Wioska Kamienny Łoh, należała do dóbr nieruchomych stołu biskupiego. (...) Biskup Protasiewicz w 1578 nadał tę wieś wespół z Miednikami i innemi licznemi dobrami, Jezuitom Wileńskim, jako fundusz ich akademii, – co Stefan Batory w dniu 1 kwietnia następnego roku potwierdził. (...) Po kasacie Jezuitów, Komisja Rozdawnicza dobra Kamienny Łoh (...) oddała Michałowi Karędze, staroście okołowskiemu; Dwie mile z niewielką frakcya z Kaminnego Łohu do Oszmiany, stanowi pozycya górzysta i urozmaicona; migają dwory, dworki i bieleją karczmy przy drodze. (...) Lud, który po drodze spotykamy, daje się niekiedy słyszeć z mową litewską, ale ta, już się u młodego pokolenia zapomina i ustępuje miejsca rusińsko-polskiej. Lud ten jest miernego wzrostu, nosi białe siermięgi, uszate czapki; kobiety noszą od święta granatowe bekiesze, z wielką liczba żółtych metalowych guzików. Wieśniak tutejszy, jak na ogół wszyscy Podwilnianie, nie odznacza się ani rozwiniętą inteligencją, ani trzeźwością”. Będąc na tych terenach, warto zwiedzić również Szumsk, Kowalczuki i Kienę. Jadąc trasą nr 5235 przechodząca w trasę nr 101, od Miednik do Szumska zaledwie około 10 km. n 57 ŠUMSKas Шумск Nuo to laiko, kai 1618 m. prie Juodojo kelio esančias Laukininkų žemes įsigijo Vilniaus dvarininkas Kazimieras Šumskis, ši vietovė palaipsniui imta vadinti Šumsku. Šumskių giminė gyveno šiose žemėse apie tris šimtmečius. З таго часу, як у 1618 г. маёнтак Паляны, што знаходзіўся пры Чорным тракце, набыў віленскі стольнік Казімір Шумскі, гэтае месца паступова стала называцца Шумскам. Род Шумскіх жыў тут каля трох стагоддзяў. n Šumskas – miestelis Kalvelių n Шумск – мястэчка ў Кальвяляй- seniūnijoje, 32 km į rytus nuo Vilniaus, įsikūręs prie pat Baltarusijos pasienio. Ašmenos aukštumos kraštovaizdis šioje vietovėje išties išskirtinis: netoli Šumsko įsikūręs Kuosinės geomorfologinis draustinis, Leoniškių piliakalnis, vadinamas Pilies Kalnu, Kuosinės piliakalnis, vadinamas Pilaite. Šumske šiuo metu gyvena apytiksliai tūkstantis gyventojų, veikia dvi pradinės mokyklos – su lenkų ir lietuvių dėstomąja kalba, pašto sky- скім старостве, за 32 км на ўсход ад Вільнюса, каля самай граніцы з Беларуссю. Пейзаж Ашмянскага ўзвышша ў гэтым месцы сапраўды ўнікальны: недалёка ад Шумска знаходзіцца Косінскі геамарфалагічны запаведнік, Леонішскае (Замкавая гара) і Косінскае (Пілайце) гарадзішчы. Сёння ў Шумску жыве тысяча чалавек, дзейнічаюць дзве пачатковыя школы – з польскай і літоўскай мовамі навучання, SZUMSK Odkąd w 1618 r. leżący przy Czarnym Trakcie majątek Polany nabył podstoli wileński Kazimierz Szumski, miejscowość tę coraz częściej zaczęto nazywać Szumsk. Ród Szumskich przetrwał na tych ziemiach około trzech stuleci. n Szumsk – miasteczko w starostwie Kowalczuki, 32 km na wschód od Wilna, położone jest przy samej granicy z Białorusią. Krajobraz Wyżyny Oszmiańskiej tutaj jest rzeczywiście wyjątkowy: nieopodal Szumska znajduje się Rezerwat Geomorfologiczny w Kosinie, Grodzisko w Leoniszkach zwane Górą Zamkową i Grodzisko w Kosinie zwane Zameczkiem. Szumsk zamieszkuje około 1.000 mieszkańców, czynne są dwie szkoły podstawowe – z polskim językiem nauczania i litewskim, pocz- ŠUMSKaS / Шумск / SZUMSK 58 rius, poliklinika ir ligoninė, biblio teka. Būtent Šumske yra viena seniausių Vilniaus regiono bibliotekų, įsteigta 1940 metais. Prie bažnyčios veikia Piligrimo namai, kuriuose galima apsistoti nakčiai. Kasmet Šumske vyksta tradicija tapusios katalikų jaunimo dienos, į kurias suvažiuoja jaunimas ne tik iš visos Lietuvos, bet ir iš kaimyninių šalių. Šumskas, įsikūręs prie Juodojo kelio, iš pradžių buvo vadinamas Laukininkais. Barvoniškių kaimo ir Didžiosios Kuosinės piliakalniai įrodo, kad šios žemės buvo gyvenamos jau nuo seniausių laikų. Šumske yra ir valstybės saugomų architektūros paminklų. Tai bažnyčios ir vienuolyno ansamblis bei buvęs dvaras ir parkas. Netoli Šumsko yra kairiojo Neries upės intako, Vilnelės, ištakos. Prie Vindziūnų kaimelio, esančio už kelių kilometrų nuo Šumsko, turtingoje šaltiniais pievoje pradeda tekėti Vilnia. Nuo Medininkų aukštumos leidžiasi kairieji Vilnios intakai – upeliai Kena, Kuosinė, Rūkainė. n пошта, паліклініка і бальніца, бібліятэка. Менавіта ў Шумску знаходзіцца адна са старэйшых у Вільнюскім раёне бібліятэк, заснаваная ў 1940 г. Пры касцёле дзейнічае Дом пілігрымаў, у якім можна спыніцца пераначаваць. Штогод у Шумску праходзяць ужо стаўшыя традыцыйнымі дні каталіцкай моладзі, на якія збіраецца моладзь не толькі з усёй Літвы, але і з суседніх краін. Шумск, размешчаны каля Чорнага тракту, спачатку называўся Паляны. Гарадзішчы вёсак Барвонішкі і Вялікае Косіна сведчаць пра тое, што гэтыя месцы былі заселены ўжо ў даўнія часы. У Шумску ёсць і ахоўваемыя дзяржавай архітэктурныя помнікі. Гэта ансамбль касцёла і кляштара і былы маёнтак з паркам. Каля вёскі Віндзюны, якая знаходзіцца за некалькі кіламетраў ад Шумска, на багатым крыніцамі лузе, бярэ пачатак рэчка Вільняле – левы прыток Віліі (Нерыс). n ŠUMSKaS / Шумск / SZUMSK ta, przychodnia i szpital, biblioteka. W Szumsku jest też jedna z najstarszych bibliotek Rejonu Wileńskiego, założona w 1940 r. Przy kościele działa Dom Pielgrzyma, gdzie można zatrzymać się na nocleg. Co roku w Szumsku odbywają się tradycyjne Dni Młodzieży Katolickiej, na które przybywa młodzież nie tylko z Litwy, ale też z sąsiednich państw. Szumsk, położony przy Czarnym Trakcie, początkowo nosił nazwę Polany. Grodziska we wsi Barwoniszki oraz grodziska w Wielkiej Kosinie potwierdzają, że te tereny od dawna były zamieszkane. W Szumsku są zabytki architektoniczne, chronione przez państwo. To zespół kościelnoklaszorny oraz były dwór i park. Niedaleko Szumska swe źródło ma lewy dopływ Wilii, Wilenka. Koło wsi Windziuny, do której z Szumska jest kilka kilometrów, na obfitej w krynice łące swój bieg rozpoczyna strumyk, który zasilony rzeczkami Wyżyny Oszmiańskiej – Kieną, Rukojnią, Kosiną i innymi – staje się rzeczką Wilenką. n Šumsko dvaras Шумскі маёнтак Dwór w Szumsku 1618 metais Šumsko dvarą įsigijo Kazimieras Šumskis ir pavadino jį savo giminės vardu. Nors vėlesni turto savininkai buvo Laskovičių giminė, vietovės pavadinimas Šumskas liko. Pirmieji žinomi įrašai apie dvarą yra iš XVII a. У 1618 г. Шумскі маёнтак купіў Казімір Шумскі і назваў яго іменем свайго рода. Хаця пазней гаспадарамі маёнтка сталі Ласковічы, назва Шумск засталася. Першыя ўпамінанні пра маёнтак датуюцца XVII ст. W 1618 r. dwór w Szumsku nabył Kazimierz Szumski i nazwał go od swego nazwiska. Mimo, że kolejnymi posiadaczami majątku została rodzina Laskowiczów, nazwa Szumsk pozostała. Pierwsze wzmianki o dworze pochodzą z XVII w. n Laskovičių šeimos turtas buvo n Маёмасць сям’і Ласковічаў была n Dobra Laskowiczów skonfiskowa- konfiskuotas už dalyvavimą Sausio sukilime, o XIX a. antroje pusėje Šumskas priklausė rusų generolui Labincevui. Jo dukra Elžbieta ištekėjo už lenko Antano Komaro. Ji buvo paskutinė Šumsko dvaro savininkė. Elžbietą siejo stiprūs ryšiai su lenkiškumu. Pasirodžius caro dekretui канфіскавана за ўдзел у Студзеньскім паўстанні, а ў другой палове ХІХ ст. Шумск належаў рускаму генералу Лабынцаву. Яго дачка Эльжбета выйшла замуж за паляка Антона Комара. Яна была апошняй уладальніцай Шумскага маёнтка. Эльжбета была прыхільніцай 59 no za udział w Powstaniu Styczniowym, a w II poł. XIX w. Szumsk należał do rosyjskiego generała Łabincewa. Jego córka, Elżbieta, wyszła za mąż za Polaka, Antoniego Komara. Elżbieta Komarowa była ona ostatnią właścicielką dworu w Szumsku. Łączyły ją silne więzi z polskością, dėl religinės tolerancijos, ji perėjo į katalikybę. Dabartinė dvaro išvaizda susiformavo XIX a. pirmoje pusėje. Išliko pagrindinis pirmojo aukšto pastatas, pasižymintis klasicizmui būdinga darna, šaldymo patalpos, sandėlis, tvartas, arklidės, svirnas, vandens malūnas ir siena aplink pastatus. Dvaro pastatus supa šimtamečiai medžiai, menantys senus laikus. Šiandien dvaro pastatai saugomi valstybės kaip Lietuvos architektūros paveldo paminklai. Šumsko kapinėse, kur kadaise stovėjo laikina medinė bažnyčia, liko tik varpinė. n польскасці. Пасля выхаду царскага дэкрэта пра рэлігійную талерантнасць яна прыняла каталіцтва. Цяперашні выгляд маёнтка сфарміраваўся ў першай палове ХІХ ст. Захаваўся першы паверх будынка з уласцівай класіцызму гармоніяй, лядоўні, склад, хлеў, канюшні, свіран, вадзяны млын і сцяна абапал пабудоў. Пабудовы маёнтка акружаны стогадовымі дрэвамі, што помняць ранейшыя часы. Сёння будынкі знаходзяцца пад аховай дзяржавы як помнікі архітэктурнай спадчыны Літвы. На могілках, дзе некалі быў часовы драўляны касцёл, стаіць званіца.n po carskim ukazie tolerancyjnym przeszła nawet na katolicyzm. Obecny kształt dwór uzyskał w pierwszej połowie XIX w. Dotąd zachował się podstawowy gmach parterowy w stylu klasycyzmu, lodownia, spichlerz, stodoła, stajnia, obora, młyn wodny i mur dookoła zabudowań. Budynki dworskie są otoczone wiekowymi drzewami, z których niejedno zapewnie pamięta dawne dzieje. Zabudowania dworskie są pod ochroną państwa. Na cmentarzu szumskim, gdzie niegdyś stał tymczasowy drewniany kościół, widoczna jest dzwonnica. n ŠUMSKaS / Шумск / SZUMSK 60 61 Šumsko bažnyčia Шумскі касцёл Kościół w Szumsku 1740 m. Šumskas tapo nepriklausomos parapijos centru, vietinis religinis gyvenimas atgimė. Dominikonai pastatė naują mūrinę bažnyčią, vėliau - mūrinį vienuolyną, o po kiek laiko varpinę ir šventyklos vartus. У 1740 г. Шумск становіцца цэнтрам незалежнай парафіі, адраджаецца мясцовае рэлігійнае жыццё. Дамініканцы будуюць новы мураваны касцёл, пазней – мураваны кляштар, а праз некаторы час званіцу і вароты храма. W 1740 r. Szumsk stał się ośrodkiem samodzielnej parafii, życie religijne się ożywiło. Dominikanie wznieśli tutaj nową murowaną świątynię, później – murowany klasztor, po jakimś czasie jeszcze dzwonnicę i bramę świątyni. n 1696 m. dvaro savininkai Myko- n У 1696 г. гаспадары маёнтка n W 1696 r. właściciele dworu Michał i Halina Szumscy ufundowali drewniany kościół, w 1707 r. sprowadzili do Szumska dominikanów. Szumscy zbudowali im nieduży klasztorek, nadali liczne grunta w okolicach dworu. Kościół pw. św. Michała Ar- las ir Alina Šumskiai savo lėšomis pastatė medinę bažnyčią, o 1707 m. pakvietė į Šumską dominikonų vienuolius. Šumskiai pastatė vienuoliams nedidelį vienuolyną, padovanojo daug žemių dvaro apylinkėse. Šumsko Šv. argangelo Mykolo bažnyčia buvo pastatyta 1789 m. Bažnyčią suprojektavo ir jos statybas prižiūrėjo architektas Tommaso Ruselli. Bažnyčia mūrinė, stačiakampio plano, vėlyvojo baroko stiliaus, bebokštė. Vidus bazilikinis, trijų navų. Čia galima pamatyti tris vertingus meno kūrinius: XVIII a. paveikslą „Arkangelas Mykolas”, Tadeušo Godziševskio (1904-1977) skulptūrą „Nukryžiuotasis” ir Liudviko Šumskio antkapinį paminklą, vaizduojantį miegantį vaiką (XIX a.). Ant paminklo pjedestalo išraižytas užrašas, kad paminklą savo vienturčiam sūnui pastatė tėvai – Juozapas ir Oktavija Šumskiai. Šumsko bažnyčioje saugomos Šv. Faustinos relikvijos. Dėmesio vertas yra bažnyčios altorius, nutapytas perspektyvinės architektūros motyvais, imituojant baroko architektūros elementus. 1837-1839 metais senojo medinio vienuolyno vietoje buvo pastatytas naujas, dviejų aukštų mūrinis klasicizmo stiliaus vienuolynas. Vienuolynas jungiasi su bažnyčia per siaurą zakristiją, šitaip sudarant pusiau uždarą kiemą. Čia yra du romantizmo laikotarpio koplyčios Міхаіл і Галіна Шумскія за свае сродкі пабудавалі драўляны касцёл, а ў 1707 г. запрасілі ў Шумск манахаў-дамініканцаў. Шумскія пабудавалі манахам невялікі кля штар, падаравалі многа земляў у ваколіцах маёнтка. Šumskas, Vilniaus raj. +37052532191 Šv. Mišios lenkų kalba I, III, V - 17.00, II, IV, VI - 9.00, s ekmadieniais 8.00, 12.00 stulpai, kryžius ir varpinė. XIX a., po Sausio sukilimo, carinės valdžios represijos neaplenkė ir Šumsko. 1866 m. katalikų bažnyčia buvo pertvarkyta į stačiatikių cerkvę. Gyventojų prašymu į Šumską iš Lavoriškių buvo perkelta medinė bažnyčia, kurią dosniai aprūpino jau minėtoji grafienė Elžbieta Komarova. 1919 m. cerkvė vėl buvo pertvarkyta į bažnyčią, o medinė šventykla buvo perkelta į Dubičkių vietovę Baltarusijoje, o Šumsko kapinėse liko tik medinė varpinė. Atnaujintas vienuolynas šiandien yra naudojamas kaip Pilgrimo namai. Pastate įrengta rekolekcijų Шумск, Вільнюскі р-н +37052532191 Набажэнства па-польску I, III, V - 17.00, II, IV, VI - 9.00, па нядзелях у 8.00, 12.00 Szumsk, Rejon Wileński +37052532191 msza po polsku I, III, V o 17.00, II, IV, VI o 9.00, w niedzielę o 8.00, 12.00 Шумскі касцёл cв. Архангела Міхаіла быў пабудаваны ў 1789 г. Аўтарам праекта і наглядальнікам за будаўнічымі работамі быў архітэктар Томмасо Руселлі. Касцёл мураваны, прамавугольны ў плане, без вежаў. Гэта трохнефная базіліка. Тут можна пабачыць тры каштоўныя творы мастацтва: абраз XVIII ст. „Архангел Міхаіл”, скульптуру Тадэуша Гадзішэўскага (1904-1977) „Распяты” і надмагільны помнік Людвіку Шумскаму ў выглядзе спячага дзіцяці (ХІХ). На п’едэстале помніка напісана, што яго паставілі свайму адзінаму сыну Юзэф і Актавія Шумскія. У chanioła zbudowano w 1789 r. Zaprojektował go i kierował budową architekt Tomasz Ruselli. Kościół jest murowany na planie prostokąta, w stylu późnego baroku, bezwieżowy. Wnętrze jest okazałą trójnawową bazyliką. Można tutaj obejrzeć trzy cenne dzieła sztuki: obraz z XVIII w. „Michał Archanioł”, rzeźbę Tadeusza Godziszewskiego (1904-1977) „Ukrzyżowany” oraz pomnik nagrobny Ludwika Szumskiego z XIX w., przedstawiający śpiące dziecko. Na cokole pomnika wyryty jest napis, że pomnik swemu jedynemu synowi ufundowali rodzice – Józef i Oktawia Szumscy. W kościele szumskim ŠUMSKaS / Шумск / SZUMSK 62 закрыты двор. Тут знаходзяцца два каплічныя слупы эпохі рамантызму, крыж і званіца. Пасля Студзеньскага паўстання царскія рэпрэсіі ХІХ ст. закранулі і Шумск. У 1866 г. каталіцкі касцёл быў ператвораны ў праваслаўную царкву. Па просьбе жыхароў у Шумск з Лаворышак быў перанесены драўляны касцёл, пра які шчодра клапацілася ўжо ўпамянёная Эльжбета Камарова. У 1919 г. царква была ператворана зноў у касцёл, а драўляная капліца была перанесена ў Дубічкі (Беларусь), на шумскіх могілках засталася толькі драўляная званіца. Сёння адноўлены кляштар выкарыстоўваецца як Дом пілігрымаў. У будынку абсталяваны малітоўная і канферэнц-залы, бібліятэка парафіі і Маладзёжны Цэтр Хрысціянскай Культуры. Ужо шэсць гадоў у Шумску праходзяць Дні каталіцкай моладзі. Сустрэчы арганізоўвае Хрысціянскі Цэнтр Развіцця Моладзі. Гэтыя сустрэчы носяць міжнародны характар, штогод у апошнія выходныя жніўня ў Шумск з’язджаюцца маладыя людзі з Украіны, Беларусі, Латвіі, Эстоніі, Польшчы і Літвы. n ir konferencijų salė, parapijos bib lioteka ir Jaunimo krikščionių kultūros centras. Jau šešerius metus Šumske vyksta Katalikų jaunimo dienos. Šiuos susitikimus organizuoja Krikščionių jaunimo vystymosi centras, jaunimo inicijuota organizacija jaunimui. Jaunimo susitikimai yra tarptautinio pobūdžio, kasmet paskutinį rugpjūčio savaitgalį į Šumską suvažiuoja jaunimas iš Ukrainos, Baltarusijos, Latvijos, Estijos, Lenkijos ir Lietuvos. n Шумскім касцёле захоўваюцца рэліквіі св. Фаўстыны. Заслугоўвае ўвагі касцельны алтар, выкананы метадам квадратуры, гэта імітацыя архітэктурных элементаў з дапамогай аптычнай ілюзіі. Архітэктурныя элементы намаляваны на тынку. У 1837-1839 гг. на месцы старога драўлянага кляштара быў пабудаваны новы двухпавярховы мураваны кляштар у стылі класіцызму. Кляштар злучаецца з касцёлам праз вузкую рызніцу, ствараючы такім чынам напалову są relikwie św. Faustyny. Na uwagę zasługuje ołtarz kościoła, wykonany metodą kwadratury, tzn. symulacji elementów architektonicznych przy wykorzystaniu efektów złudzenia optycznego. Elementy architektoniczne są namalowane na tynku. W latach 1837–1839 w miejscu starego drewnianego klasztoru został wzniesiony nowy, dwukondygnacyjny murowany klasztor w stylu klasycyzmu. Klasztor łączy się z kościołem poprzez wąską zakrystię, tworząc na wpół zamknięty dziedziniec. Są tu dwa słupy kapliczne z okresu Romantyzmu, krzyż oraz dzwonnica. Po Powstaniu Styczniowym represje rządu carskiego w XIX w. nie ominęły także Szumska. W 1866 r. kościół katolicki przekształcono w cerkiew prawosławną. Dlatego na prośby mieszkańców do Szumska przeniesiono z Ławaryszek drewniany kościół, wyposażyła go hojnie wspomniana już hrabina Elżbieta Komarowa. W 1919 r. cerkiew znów stała się kościołem, a drewniana świątynia powędrowała do miejscowości Dubiczki na Białorusi, na szumskim cmentarzu została tylko drewniana dzwonnica. Odnowiony klasztor służy dziś jako Dom Pielgrzyma. Jest w nim sala rekolekcyjna i konferencyjna, biblioteka parafialna oraz Młodzieżowe Centrum Kultury Chrześcijańskiej. Od sześciu lat w Szumsku odbywają się Katolickie Dni Młodzieży. Organizatorem spotkań jest Chrześcijańskie Centrum Rozwoju Młodzieży, organizacja zainicjowana przez młodych dla młodych. Spotkanie młodzieży ma charakter międzynarodowy. Co roku, podczas ostatniego weekendu sierpnia, do Szumska przyjeżdża młodzież z Ukrainy, Białorusi, Łotwy, Estonii, Polski i Litwy. n Trys Kryžiai Тры крыжы Trzy Krzyże 1996 m., norėdami paminėti 300-ąsias Šv. arkangelo Mykolo bažnyčios įkūrimo metines, miestelio gyventojai pastatė ant Šumsko kalvos Tris Kryžius. Centrinio kryžiaus aukštis siekia 14 m, šoniniai kryžiai šiek tiek žemesni. Tais pačiais metais buvo įšventintos trys naujos koplyčios – prie mokyklų Kalveliuose ir Šumske bei Rožančiaus koplyčia prie įvažiavimo į Kalvelius. У 1996 г., з нагоды 300-годдзя заснавання касцёла св. Архангела Міхаіла, жыхары мястэчка на Шумскім узгорку паставілі тры крыжы. Вышыня цэнтральнага крыжа дасягае 14 м, бакавыя крыжы трохі ніжэйшыя. У тым самым годзе былі асвечаны тры новыя капліцы – каля школ у Кальвяляй і Шумску і каля капліцы пры ўездзе ў Кальвяляй. W 1996 r., w 300-setną rocznicę założenia kościoła pw. św. Michała Archanioła, mieszkańcy Szumska wznieśli na wzgórzu Trzy Krzyże. Centralny wznosi się na wysokość 14 m, boczne są nieco niższe. W tymże roku zostały poświęcone trzy nowe kaplice – przy szkołach w Kowalczukach i Szumsku oraz Różańcowa kaplica przy wjeździe do Kowalczuk. 63 ŠUMSKaS / Шумск / SZUMSK 64 65 KALVELIAI (Kenos geležinkelio stotis) Kalvelių kaimas įsikūręs rytinėje Vilniaus rajono dalyje, netoli Baltarusijos pasienio. Tai, kad vietovė buvo gyvenama jau nuo senų laikų, patvirtina Didžiosios Kuosinės piliakalnis. Lietuvoje yra net 11 vietovių, kurių pavadinimas Kalveliai. n Kalvelių seniūnijoje veikia dvi vi- durinės mokyklos, vaikų darželis, pašto skyrius, Kenos geležinkelio stotis, kultūros namai bei žvejybos įmonė „Akvilegija”. Kalveliuose veikia Centrinės bibliotekos skyrius, įsteigtas 1950 m. Netoli Kalvelių, Nemėžėlės kaime, yra žydų žudymo vieta, 1943 m. birželio mėnesį ten buvo sušaudyti 300 žydų tautybės vyrų, moterų, vaikų. Pirmą kartą Kalveliai paminėti XIX a. 1887 metais čia buvo 6 parduotuvės ir apie 200 gyventojų. 1921 m. pradėjo veikti pradinė mo- n Pirmieji „Camino Lituano” simbo- liai taip pat buvo įšventinti Šumske. Būtent iš čia 2006 m. Šv. Jokūbo apaštalo maršrutu iškeliavo piligrimai. 2010 m. ant Trijų Kryžių kalno buvo įšventinta didelė kriauklė ant marmurinės pakopos, kun. Dariaus Stančiko atvežta iš Santiago de Compostela. Kriauklės motyvas yra Šv. Jokūbo kelio ir piligrimystės, žmogaus kelionės iš namų į Namus simbolis. Iš Šumsko į Kalvelius patogiausia nukakti keliu Nr. 101, atstumas iki Kalvelių – 5 km. Tas pats kelias veda toliau į Keną, esančią už 5 km nuo Kalvelių. n n Першыя сімвалы „Camino Lituano” таксама былі асвечаны ў Шумску. Менавіта адсюль у 2006 г. адправіліся пілігрымы па шляху св. Якуба. У 2010 г. на гары Трох Крыжоў была асвечана вялікая ракавіна на мармуровым слупе, прывезеная ксяндзом Дарушам Станчыкам з Santiago de Compostela. Ракавіна – сімвал шляху св. Якуба і пілігрымства, шляху чалавека з дома ў Дом. З Шумска ў Кальвяляй зручней за ўсё дабрацца дарогай № 101, адлегласць да Кальвяляй – 5 км. Гэтая ж дарога вядзе далей – у Кену, якая знаходзіцца за 5 км ад Кальвяляй. n n Pierwsze symbole „Camino Litu- ano”, czyli szlaku św. Jakuba Apostoła, zostały poświęcone również w Szumsku. Skąd właśnie w 2006 r. odjeżdżali pielgrzymi na Szlak św. Jakuba. W 2010 r. na Górze Trzech Krzyży odbyło się poświęcenie dużej muszli, umieszczonej na marmurowym słupie, przywiezionej z Santiago de Compostela przez ks. Dariusza Stańczyka. Motyw muszli jest symbolem Szlaku św. Jakuba i pielgrzymowania, wędrówki człowieka z domu do Domu. Z Szumska do Kowalczuk najlepiej jechać szosą nr 101, odległość wynosi tylko 5 km. Ta sama trasa dalej prowadzi do Kieny, to kolejne 5 km. n Кальвяляй (Чыгуначны вакзал у Кене) KOWALCZUKI (Kieński Dworzec Kolejowy) Вёска Кальвяляй знаходзіцца ва ўсходняй частцы Вільнюскага раёна, недалёка ад мяжы з Беларуссю. Пра тое, што месца было заселена з даўніх часоў, сведчыць Вялікае Кажынскае гарадзішча. У Літве ёсць 11 населеных пунктаў з назвай Кальвяляй. Wieś Kowalczuki znajduje się we wschodniej części Rejonu Wileńskiego, niedaleko granicy z Białorusią. O zamieszkaniu terenów Kowalczuk od pradawnych czasów świadczy godzisko w Wielkiej Kosinie. Na Litwie jest 11 miejscowości o nazwie Kowalczuki (Kalveliai). n У Кальвяляйскім старостве n Kowalczuki są starostwem, tutaj дзейнічаюць дзве сярэднія школы, дзіцячы садок, пошта, чыгуначная станцыя Кена, дом культуры і рыбалавецкае прадпрыемства „Akvilegija”. У 1950 г. было адчынена аддзяленне цэнтральнай бібліятэкі. Недалёка ад Кальвяляй, у вёсцы Немежэліс, у чэрвені 1943 г. фашысты забілі 300 яўрэяў – мужчын, жанчын, дзяцей. Упершыню Кальвяляй упамінаюцца ў ХІХ ст. У 1887 г. тут было 6 магазінаў і каля 200 жыхароў. У 1921 г. пачала працаваць пачатко- znajdują się dwie szkoły średnie, przedszkole, poczta, Kieński Dworzec Kolejowy, Dom Kultury oraz spółka rybołówstwa „Akvilegija”. W Kowalczukach działa filia Biblioteki Centralnej, założona w 1950 r. Nieopodal Kowalczuk, we wsi Niemieżelis, jest miejsce ludobójstwa: tu w czerwcu 1943 r. faszysci zamordowali 300 Żydów – mężczyzn, kobiet i dzieci. Pierwsza wzmianka o Kowalczukach pochodzi z XIX w. W 1887 r. było tutaj 6 sklepów i około 200 miesz- 66 KALVELIAI / Кальвяляй / KOWALCZUKI kykla, 1957 m. – durpių gamykla, o 1950-1992 metais Kalveliai tapo aplinkinių vietovių centru. 1991 m. prie Kalvelių, Kenoje, buvo įsteigtas geležinkelio linijos muitinės skyrius. 1993 m. parapijos klebono iniciatyva Kristaus Karaliaus šventės dieną Kalveliuose buvo pastatytas ir įšventintas kryžiaus formos paminklas, simbolizuojantis tikėjimą ir paliudijantis, kad būtent šioje vietoje bus pastatyta bažnyčia. Kryžių pašventino anuometinis Šumsko parapijos klebonas kun. Dariušas Stančikas. Arkivyskupas metropolitas A.J. Bačkis pritarė naujos bažnyčios statyboms ir kitais metais pašventino naujos bažnyčios statybų aikštę. Pirmoji Lietuvoje moderni Dievo Gailestingumo bažnyčia pagal Tadeušo Derliatkos iš Radomės ir Miečislovo Jagusinskio iš Vilniaus projektą buvo pastatyta 2000 metais. Po septynių metų parapijiečių aukų ir Kalvelių skautų rinktų pinigų dėka buvo pastatytas paminklas Jono Pauliaus II garbei. Paminklas siekia 2,2 m ir sveria 300 kg, pilnai išlietas Lenkijoje ir atvežas į Lietuvą. Kadangi geležinkelio stotis yra Baltarusijos pasienyje, MolodečnoVilniaus linijoje, Lietuvai įstojus į Šengeno zoną, Kenos stotis tapo svarbiausiu Lietuvos pasienio gelenžinkelio punktu. Jis buvo praplėstas ir modernizuotas, kadangi didžioji dalis tranzitinių krovinių iš Rusijos į Kaliningradą ir Klaipėdą pervežama būtent šia geležinkelio linija. Atkarpa nuo Kenos iki pasienio yra aptverta ir griežtai saugoma. Kasmet birželio 14 dieną Kenos stotyje minima Gedulo ir vilties diena, skirta didžiojo trėmimo pradžiai atminti. Buvę tremtiniai ir jų artimieji susitikimo metu dalinasi skaudžiais prisiminimais. Jau keletą metų Kalveliuose švenčiama Šeimų šventė „Būk pasveikinta paimta į dangų”, tradiciškai minima вая школа, у 1957 г. – торфаперапрацоўваючае прадпрыемства, а ў 1950-1992 гг. Кальвяляй сталі цэнтрам акругі. У 1991 г. каля Кальвяляй, у Кене, быў створаны чыгуначны мытны аддзел. У 1993 г. па ініцыятыве настаяцеля парафіі ў Кальвяляй пастаўлены помнік у форме крыжа, які сімвалізаваў веру і стаў сведчаннем таго, што менавіта на гэтым месцы будзе пабудаваны храм. Асвяціў крыж тагачасны настаяцель Шумскай парафіі ксёндз Даруш Станчык. Архіепіскап мітрапаліт А. Й. Бачкіс даў згоду на ўзвядзенне касцёла і ў наступным годзе была асвечана пляцоўка пад будаўніцтва новага храма. Першы ў Літве сучасны касцёл Міласці Божай па праекце Тадэвуша Дзярлаткі з Радама і Мечыслава Ягусінскага з Вільнюса быў пабудаваны ў 2000 г. Праз сем гадоў на сродкі парафіян і кальвяляйскіх скаўтаў быў пастаўлены помнік Яну Паўлу ІІ. Помнік вышынёй 2,2 м і вагой 300 кг поўнасцю адліты ў Польшчы і прывезены ў Літву. Паколькі чыгуначная станцыя знаходзіцца на мяжы з Беларуссю, на лініі Маладзечна – Вільнюс, то пасля далучэння Літвы да Шэнгенскай зоны станцыя Кена стала галоўным пагранічным пунктам Літвы. Яна была пашырана і мадэрнізавана, паколькі значная частка транзітных грузаў з Расіі ў Калінінград і Клайпеду перавозіцца па менавіта гэтай чыгуначнай лініі. Частка тэрыторыі ад Кены да мяжы агароджана і строга ахоўваецца. Штогод 14 чэрвеня на станцыі Кена адзначаецца Дзень жалю і надзеі – пачатку вялікіх рэпрэсій. Былыя рэпрэсіраваныя і іх блізкія дзеляцца балючымі ўспамінамі. Ужо некалькі год запар 15 жніўня, у дзень узнясення Дзевы kańców. W 1921 r. założono szkołę początkową, w 1957 r. – powstało wyrobisko torfu, a w latach 1950-1992 Kowalczuki stały się centrum okolicy. W 1991 r. obok Kowalczuk, w Kienie, powstał urząd celny linii kolejowej. Z inicjatywy proboszcza parfii w 1993 r. w uroczystość Chrystusa Króla w Kowalczukach wzniesiono pomnik w postaci krzyża, jako znak wiary i świadectwa, że właśnie tutaj będzie wzniesiona świątynia. Krzyż poświęcił ówczesny proboszcz parafii szumskiej ks. Dariusz Stańczyk. Arcybiskup metropolita A. J. Bačkis zaaprobował projekt nowej świątyni i w następnym roku poświęcił plac pod budowę kościoła. Pierwszy na Litwie kościół modernistyczny pw. Miłosierdzia Bożego według projektu Tadeusza Derlatki z Radomia i Mieczysława Jagusińskiego z Wilna wzniesiono w 2000 r. Siedem lat później ze składek parafian oraz zbiórek pieniężnych zorganizowanych przez harcerzy w Kowalczukach wzniesiono pomnik papieża Jana Pawła II. Był to dar zrzeszonej w Wileńskim Hufcu Maryi im. Pani Ostrobramskiej harcerskiej młodzieży i Polaków Wileńszczyzny temu papieżowi. Pomnik o wysokości 2,2 m i wadze 300 kg odlano w Polsce i przewieziono na Litwę. Ponieważ dworzec kolejowy znajduje się na pograniczu z Białorusią, na linii Mołodeczeno – Wilno, po wstąpieniu Litwy do sfery Szengen dworzec w Kienie stał się najważniejszym punktem kolejowym litewskiego pogranicza. Został rozszerzony i zmodernizowany, gdyż większość ładunków tranzytowych z Rosji do Kaliningradu i Kłajpedy przewożonych jest tą linią. Odcinek od Kieny do granicy jest ogrodzony i strzeżony. Co roku, 14 czerwca, na dworcu w Kienie jest obchodzony Dzień Żałoby i Nadziei, poświęcony początkowi wielkich zesłań (1941 r.). Byli zesłańcy i ich bliscy podczas spotkania dzielą 67 68 69 70 KALVELIAI / Кальвяляй / KOWALCZUKI rugpjūčio 15 dieną – Švenčiausiosios Mergelės Marijos paėmimo į dangų dieną, tai yra per Žolines. Žolines švenčia visos seniūnijos gyventojai. Iškilmes pradeda padėkos Mišios, jaunimas įneša į bažnyčią vainikus ir derliaus šventės vainikus, ir padeda juos prie altoriaus. Po Šv. Mišių visi juda į pagrindinę aikštę, kur gražiai papuoštoje terasoje, mirguliuojančioje nuo vainikų ir derliaus šventės vainikų, tarp gėlių įkomponuotas Dievo Motinos paveikslas. Prasideda meninė programa. n Kalveliai, Vilniaus raj. +37052532191 (Šumsko parapija) Šv. Mišios lenkų kalba I, III, V 18.30, II, IV, VI - 10.00, sekmadieniais lenkų kalba 10.00, lietuvių kalba 15.00 Кальвяляй, Вільнюскі р-н +37052532191 (Шумская парафія) Набажэнства на польскай мове I, III, V - 18.30, II, IV, VI - 10.00, па нядзелях на польскай мове ў 10.00, на літоўскай - у 15.00 Kalveliai (Kowalczuki), Rejon Wileński +37052532191 (Parafia Szumsk) msza po polsku I, III, V o 18.30, II, IV, VI o 10.00, w niedzielę po polsku o 10.00, po litewsku o 15.00 Марыі на нябёсы, так званы Жолінес, у Кальвяляй адзначаецца свята сям’і „Будзь бласлаўлёна, узятая на неба”. Жолінес святкуюць усе жыхары староства. Урачыстаць пачынаецца святой імшой, моладзь уносіць у касцёл вянкі са свята ўраджаю і ўскладае іх пры алтары. Пасля службы ў касцёле ўсе ідуць на цэнтральную плошчу, дзе на ўпрыгожанай сцэне, ззяючай ад вянкоў і дажынкавых букетаў, у кветках тоне абраз Маці Боскай. Пачынаецца ўрачыстасць. n się bolesnymi wspomnieniami. Od kilkunastu lat w Kowalczukach odbywa się Święto Rodzin ,,Witaj Święta Wniebowzięta”, tradycyjnie obchodzone 15 sierpnia – w dniu Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, czyli w dniu Matki Boskiej Zielnej. Zielna jest świętem całej gminy. Uroczystość rozpoczyna się od Mszy świętej dziękczynnej, młodzież wnosi do świątyni wieńce i wianki dożynkowe i składa je przed ołtarzem. Po Mszy św. wszyscy tłumnie ruszają na plac przed budynkiem starostwa, gdzie na udekorowanej scenie, mieniącej się od wieńców i wiązanek dożynkowych, wśród kwiatów tonie obraz Matki Bożej. Rozpoczyna się program artystyczny. n 71 72 73 KENA Кена KIENA Kena – kaimas prie kelio Vilnius-Šumskas bei geležinkelio linijos Vilnius-Minskas, 23 km į rytus nuo Lietuvos sostinės, įsikūręs ant abiejų to paties pavadinimo upelio – Kenos krantų, tai vienas iš Vilnios įntakų. Netoliese įsikūręs pasienio punktas. Į pietvakarius nuo Kenos driekiasi Kenos hidrografinis draustinis. Кена – вёска каля дарогі Вільнюс – Шумск і чыгункі Вільнюс – Мінск, за 23 км ад літоўскай сталіцы, размяшчаецца па абодва бакі рэчкі Кена. Непадалёку знаходзіцца пагранічны пункт. На паўднёвым захадзе ад Кены знаходзіцца гідраграфічны запаведнік (Kenos hidrografinis draustinis). Kiena – to wieś przy drodze Wilno-Szumsk oraz przy kolei Wilno-Mińsk, 23 km na wschód od Wilna, położona po obu brzegach rzeki o takiej samej nazwie – Kiena, to jeden z dopływów Wilenki. Nieopodal znajduje się punkt pogranicza. Na południowy zachód od Kieny rozpościera się Rezerwat Hydrograficzny. n Kena turi labai įdomią praeitį. n У Кены вельмі цікавае мінулае. n Kiena ma interesującą przeszłość. XIV a. šiose žemėse apsigyveno totoriai. Laikui bėgant, jie pardavė savo žemes K. Beganskiui, o patys dėl nesutarimų su kaimynais katalikais persikėlė į Nemėžį, dalis jų apsigyveno netoliese esančiame Keturiasdešimties totorių kaime. XVIII amžiaus pradžioje Kenos apylinkėse gyveno tik keliasdešimt totorių šeimų. 1603 m. Vitebsko didikė, ponia Stravinska perdavė Kenos žemes Vilniaus evangelikų-reformatorių Sinodui. Deja, jiems nepavyko ilgai užsibūti Kenoje, mat Leonas Sapiega, kuris stengėsi išsaugoti katalikų apeigas LDK teritorijoje, įstengė išprašyti evangelikus iš Kenos. XVII a. pab. Kena buvo perduota bernardinų vienuoliams, kurie čia pastatė koplyčią, priklausančią Rukainių parapijai. 1827 m. Kena perduodama Slavinskių giminei. 1795 m. gimęs Petras Slavinskis, būsimas garsus astrologas, Vilniaus universiteto profesorius, ilgametis universiteto observatorijos direktorius, ilgam įsitvirtino Kenoje. Būtent jis pasipriešino Peterburgo Mokslų akademijos įsakymui ir nesutiko perduoti penkių šimtų vertingiausių Vilniaus universiteto bibliotekos knygų. Todėl jis buvo priverstas atsisakyti direktoriaus pareigų ir У ХІV ст. тут пасяліліся татары. Пазней яны прадалі свае землі К. Бяганскаму, а самі з-за рознагалоссяў з суседзямі-католікамі перасяліліся ў Нямежыс, частка іх пасялілася ў вёсцы Сорак Татар, што знаходзілася непадалёку. У пачатку ХVІІІ ст. у ваколіцах Кены жыло толькі некалькі дзясяткаў татарскіх сем’яў. У 1603 годзе віцебская шляхцянка пані Стравінская перадала кенскія землі Віленскаму Сіноду евангелістаўрэфарматараў. На жаль, апошнім не ўдалося надоўга затрымацца ў Кене, таму што Леў Сапега, які імкнуўся захаваць каталіцкія традыцыі на тэрыторыі ВКЛ, здолеў выправадзіць евангелікаў з Кены. У канцы XVII ст. Кена была перададзена манахам-бернардынцам, якія пабудавалі тут капліцу, што адносілася да Рукайняйскай парафіі. У 1827 г. Кена была перададзена роду Славінскіх. Пётр Славінскі (нарадзіўся ў 1795 г.) – будучы вядомы астролаг, прафесар Віленскага ўніверсітэта, шматгадовы дырэктар універсітэтскай абсерваторыі – трывала асталяваўся ў Кене. Менавіта ён выступіў супраць загаду Пецярбургскай Акадэміі навук і адмовіўся перадаць Акадэміі 500 самых каштоўных кніг з бібліятэкі Віленскага ўніверсітэта. Таму ён W XIV w. na tutejszych ziemiach zamieszkali Tatarzy. Z biegiem czasu odsprzedali oni swe włości K. Biegańskiemu, sami zaś z powodu niesnasek z sąsiadami katolikami przesiedlili się do Niemieży, część zamieszkała we wsi Czterdzieści Tatarów. Na początku XVIII w. w okolicy Kieny żyło już właściwie tylko kilkanaście rodzin tatarskich. Kasztelanka witebska, pani Strawińska, w 1603 r. przekazała Kienę Wileńskiemu Synodowi Ewangelicko-Reformowanemu. Ewangelikom wszakże nie udało zatrzymać w Kienie na dłużej, bo Leon Sapiega, który dbał o zachowanie obrządku katolickiego na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, potrafił wyprosić różnowierców z Kieny. W końcu XVII w. Kiena przeszła we władanie zakonu bernardynów, którzy wznieśli tutaj kaplicę, należącą do parafii rukojńskiej. W 1827 r. majątek Kiena staje się własnością rodziny Sławińskich. Urodzony w 1795 r. Piotr Sławiński, przyszły słynny astronom, profesor Uniwersytetu Wileńskiego, wieloletni dyrektor Obserwatorium Astronomicznego przy uniwersytecie, zamieszkał w Kienie. Nie wyraził zgody na wykonanie rozkazu Akademii Nauk w Petersburgu o przekazanie jej pięciuset najbardziej cennych pozycji księgozbioru apsigyveno savo dvare Kenoje, kur gyveno iki 1881 m. Dabartinė Kena tai išties ramus kaimelis. Ne visada – taip buvo. Per Antrąjį pasaulinį karą naciai įkūrė žydų darbo stovyklą Kenoje. Prieš stovyklos likvidavimą 1943 m. balandį visi kaliniai buvo sušaudyti. n быў вымушаны пакінуць пасаду дырэктара і пасяліўся ў сваім маёнтку ў Кене, дзе жыў да 1881 г. Сучасная Кена – ціхая вёсачка, але так было не заўсёды. У часы Другой сусветнай вайны нацысты заснавалі ў Кене канцлагер для яўрэяў. Перад ліквідацыяй лагера ў красавіку 1943 г. ўсе зняволеныя былі расстраляны. n Uniwersytetu Wileńskiego. W wyniku musiał zrzec się teki dyrektorskiej. Osiadł we dworze w Kienie, gdzie zmarł w 1881 r. Dzisiaj Kiena jest spokojną wsią. Nie zawsze tak było. W czasie II Wojny Światowej hitlerowcy urządzili w Kienie obóz pracy dla Żydów. Przed likwidacją obozu w kwietniu 1943 r. wszyscy więźniowie zostali rozstrzelani. n Kenos Švč. Aušros Vartų Dievo Motinos bažnyčia Касцёл Маці Боскай Вастрабрамскай у Кене Kościół pw. Matki Bożej Ostrobramskiej w Kienie Koplyčia, kurią Kenoje pastatė dar bernardinai, 1866 m. buvo uždaryta carinės valdžios. Dabartinė medinė bažnyčia buvo pastatyta 1920 m., kai Vilniaus apylinkės atsidūrė Antrosios Lenkijos Respublikos valdose. Po dvejų metų Kena tapo nepriklausoma parapija. Капліца, якую ў Кене пабудавалі яшчэ бернардынцы, у 1866 г. была зачынена царскімі ўладамі. Сённяшні драўляны касцёл быў пабудаваны ў 1920 г., калі Віленскі край ўвайшоў у склад Другой Польскай Рэспублікі. Праз два гады Кена стала самастойнай парафіяй. Kaplica, wzniesiona w Kienie jeszcze przez bernardynów, w 1866 r. została przez władze carskie zamknięta. Obecny drewniany kościół został zbudowany w 1920 r., kiedy Wileńszczyzna znalazła się w obrębie II Rzeczpospolitej. Po dwóch latach Kiena stała się samodzielna parafią. KENA / Кена / KIENA 74 n Stačiakampio formos bažnyčia medinė, padengta kaskadiniu stogu, virš kurio karaliauja nedidelis bokštelis. Vienos navos bažnyčioje yra trys altoriai, o teritorija apsupta sienos. Didžiajame altoriuje įkomponuota Švč. Aušros Vartų Dievo motinos paveikslo kopija, kuri 2003 m. buvo papuošta dviem paauksuotomis karūnomis. Už vartų yra mažas šulinukas, prie kurio pastatyta švč. Mergelės Marijos statula. Bažnyčia priklauso Lavoriškių parapijai. Iš Kenos iki Rukainių galima nukeliauti keliais Nr. 5225 ir 5258 (12 km) arba nukreipti savo žings- n Драўляны касцёл прамавугольнай формы накрыты каскадным дахам, над якім узвышаецца невялікая вежа. У аднанефным касцёле ёсць тры алтары, а тэрыторыя агароджана сцяной. У вялікім алтары знаходзіцца копія абраза Маці Боскай Вастрабрамскай, якая ў 2003 г. была ўпрыгожана двума пазалочанымі каронамі. За варотамі знаходзіцца прыгожая маленькая студня, каля якой стаіць статуя прасвятой Дзевы Марыі. Касцёл належыць Лаворышскай парафіі. З Кены да Рукайняй можна дабрацца па дарогах №5225 і 5258 KENA / Кена / KIENA n Kościół na planie prostokąta jest zbudowany z drewna, przykryty dachem wodospadowym, nad którym króluje niewielka wieżyczka. W jednonawowej świątyni są trzy ołtarze, teren otoczony murem. W ołtarzu głównym znajduje się kopia obrazu Matki Bożej Ostrobramskiej, w 2003 r. została ona przyozdobiona dwiema złoconymi koronami. Za bramą – sympatyczna studzienka, przy której jest posąg Matki Boskiej. Pieczę nad świątynią sprawuje świątynia w Ławaryszkach. Z Kieny można dojechać do Rukojń drogą nr 5225 i 5258 (12 75 nius link Lavoriškių keliu Nr. 5223, kuris yra tik 7 km atstumu nuo Kenos. Iš čia iki Buivydžių telieka 17 km. Visgi geriausia pirma aplankyti Rukainius ir Bareikiškes, o „desertui” palikti Lavoriškes ir Buivydžius. Prieš keliaujant į Rukainius, verta akimirkai sustoti Kryžkelio kaime. (12 км) альбо накіравацца ў бок Лаворышак, якія знаходзяцца за 7 км ад Кены, па дарозе №5223. Адсюль да Буйвіджай застаецца толькі 17 км. Аднак лепш спачатку наведаць Рукайняй і Барэйкішкес, а „на дэсерт” пакінуць Лаворышкі і Буйвіджай. Перш чым адпраўляцца ў Рукайняй, варта на імгненне спыніцца ў вёсцы Крыжкяліс. km), lub skierować swe kroki w kierunku Ławaryszek trasą nr 5223, bo to tylko 7 km. Stamtąd zostaje 17 km do Bujwidz. Najlepiej jednak zwiedzić od razu Rukojnie i Borejkowszczyznę, natomiast Ławaryszki i Bujwidze zostawić „na deser”. Przed Rukojniami na chwilę można zatrzymać się w Krzyżówce. Kena, Vilniaus raj. +37052494890 (Lavoriškių parapija) Šv. Mišios lenkų kalba kasdien 17.00, sekmadieniais 10.30 Кена, Вільнюскі р-н +37052494890 (Лаворышская парафія) Набажэнства на польскай мове штодзённа ў 17.00, па нядзелях у 10.30 Kiena, Rejon Wileński +37052494890 (Parafia Ławaryszki) msza po polsku co dziennie o 17.00, w niedzielę o 10.30 76 77 Kryžkelis Крыжкяліс Krzyżówka „Iš karto už Rukainių, pasukus į kairę ir pravažiavus nuostabaus grožio pušyną, verti dėmesio sudegusios senosios Kryžkelio užeigos griuvėsiai, gražioje vietovėje prie Svirankos upės. (...) Ši vietovė prisimintina dėl skaudžių įvykių, kuriuos galbūt kada nors Jums papasakosiu.” Vladislovas Sirokomlė „Адразу ж за Рукойнамі, мінуўшы злева прыгожы хвойнік,заслугоўвае ўвагі папялішча карчмы, званай „Крыжоўка”, у прыгожай мясціне над ракою Свіранкай. (...) Гэтае месца памятнае смутным выпадкам, пра які, можа, некалі вам раскажу.” Zaraz za Rukojniami, na lewo minąwszy piękny sosnowy lasek, zasługuje na spojrzenie zgliszcze spalonej karczmy zwanej Krzyżówka, w ładnej miejscowości nad rzeką Świranką. (...) Miejsce to pamiętne jest bolesnym wypadkiem, który wam kiedyś może opowiem. Уладзіслаў Сыракомля Władysław Syrokomla n Važiuojant iš Kenos pusės į Ru- n Kалі ехаць у Рукайняй ад Кены, n Jeżeli jechać od Wilna do Kieny, przed Rukojniami spotka nas Krzyżówka. Według Jana Obsta, miejsce to uważane było przez mieszkańców i podróżnych za przeklęte. Właśnie w przydrożnej karczmie, zwanej Krzyżówką, w 1838 r. szukał schronienia Szymon Konarski, założyciel Związku Ludu Polskiego. Jechał, przebrany za woźnicę, w kierunku Mińska. Wytropiony przez żandarma Wędziagolskiego, został aresztowany i oddany w ręce carskiej władzy, w 1839 r. rozstrzelany za rogatkami Wilna. Po tym smutnym wydarzeniu do karczmy przestano uczęszczać, a z czasem rozpadła się w gruzy. Dzisiaj Krzyżówka – to maleńka wieś, zupełnie nie przypominająca miejsca, gdzie kiedyś przy karczmie zatrzymywały sie bryczki i furmanki, a podróżni chcieli odetchnąć przed dalszą drogą. n kainius pakeliui rasite Kryžkelio kaimą. Pasak Jano Obsto, vietiniai gyventojai ir keliautojai tikėjo, kad ši vieta prakeikta. Būtent pakelės užeigoje, dar vadinamoje Kryžkeliu, 1838 metais prieglobsčio ieškojo Simonas Konarskis, vienas Lenkų tautos sandraugos organizacijos įkūrėjų. Persirengęs vežėju, jis bandė pabėgti į Minską. Žandarmo Vendziadolskio atsektas, jis buvo suimtas ir perduotas carinei valdžiai, o 1839 metais sušaudytas Vilniuje. Po šių liūdnų įvykių užeigoje nustojo lankytis gyventojai ir keliautojai, o laikui bėgant ji virto griuvėsiais. Šiandien Kryžkelis – tai mažas kaimelis, visai neprimenantis buvusios vietovės, prie kurios užeigos sustodavo vežimai, o keliautojai norėdavo atsikvėpti prieš tęsdami savo kelionę. n па дарозе вам сустрэнецца вёска Крыжкяліс. Па словах Яна Обста, мясцовыя жыхары і падарожнікі верылі, што гэта месца праклятае. Менавіта ў прыдарожнай карчме, якую яшчэ называлі Крыжкялё (Перакрыжаванне) ў 1838 г. шукаў прытулку Сымон Канарскі, кіраўнік Лістападаўскага паўстання. Пераапрануўшыя ў фурмана, ён спрабаваў уцячы ў Мінск, аднак яго высачыў жандарм Вендзядольскі. Канарскі быў затрыманы і перададзены ў рукі царскіх уладаў, а ў 1839 г. расстраляны ў Вільні. Пасля гэтых сумных падзей карчму перасталі наведваць мясцовыя жыхары і падарожныя, а праз нейкі час яна ўвогуле развалілася. Сёння Крыжкяліс – маленькая вёсачка, зусім не падобная на тое месца, каля карчмы якога спыняліся фурманы, а падарожныя заходзілі аддыхацца, перш чым прадоўжыць свой шлях. n RUKAINIAI / Рукайняй / RUKOJNIE 78 RUKAINIAI „Tolumoje baltuoja Rukainių miestelis, mėlynuoja miškas, plyti laukų erdvė. Koks didžiai jaudinantis vaizdas! Kiek fantazijos šiose miškais apaugusiose kalvose! Kiek įvairiausių spalvų – nuo žydros iki violetinės – panaudotų dailininkas, siekdamas atvaizduoti įvairiausius šių tolių atspalvius! Koks įvairus šviesos žaismas susilieja ore skirtingu dienos metu!” Vladislovas Sirokomlė Рукайняй „У глыбіні далягляду бялее мястэчка Рукойны, сінее лес, адкрываюцца разлогі палёў. Які глыбокі далягляд! Колькі фантазіі ў гэтых парослых лясамі пагорках! Колькі разнастайных барваў ад блакітнага да фіялетавага ўжыў бы мастак, каб паказаць багацце тонаў у гэтай прасторы! Якое багацце гульні святла ў самыя розныя гадзіны дня пераліваецца ў паветры!” RUKOJNIE „W głębi horyzontu bieleje miasteczko Rukojnie, sinieje las, otwierają się rozłogi pola. Jaki głęboki widok! ile fantazji w tych górach lasami porosłych! ile rozlicznych barw od lazuru do fioletu zużyłby malarz, do oddania rozmaitych tonów tej odległości! ile rozmaitej gry światła o rozmaitych dnia godzinach, przelewa się w powietrzu!” Władysław Syrokomla Уладзіслаў Сыракомля n Rukainių kaimas įsikūręs 17 km į pietus nuo Vilniaus, prie kelio Vilnius-Minskas. Kaimelis turi savo vidurinę mokyklą, vaikų darželį, medicinos kliniką, kultūros centrą, vietinės eigulininkystės valdybą. Manoma, kad kaimo ir upelio pavadinimas kilo iš lietuviško žodžio „rūkas” – migla. Rukainių apylinkės garsėja nuostabiu kraštovaizdžiu. Šioje teritorijoje yra du draustiniai: Kruopinės geomorfologinis draustinis (326 ha) ir Kenos hidrografinis draustinis (166 ha). Vietovė Kreivoji pieva (len. Krzywa Łąka) yra įtraukta į Senosios Lietuvos šventviečių katalogą. Per Rukainių apylinkes teka tokio paties pavadinimo upelis. Tai, kad šios teritorijos jau nuo senų laikų buvo apgyvendintos, įrodo Mūrinės (len. Murowanka) piliakalniai. Kaime yra ir senas dvaras. Pasak padavimų, pirmąją Rukainių bažnyčią pastatė Vytautas Didysis. Pirmasis istorinis Rukainių kaimo paminėjimas datuojamas XV a. pradžia. Žinoma, kad 1435 m. Žygimantas Kęstutaitis perdavė dvarą Vilniaus arkidiakonui. Prie bažnyčios veikė parapijos n Вёска Рукайняй знаходзіцца за 17 км на поўдзень ад Вільнюса, каля дарогі Вільнюс – Мінск. У вёсцы ёсць сярэдняя школа, дзіцячы садок, паліклініка, цэнтр культуры, тут жа знаходзіцца кіраўніцтва мясцовага лясніцтва. Ёсць меркаванне, што назва вёскі і рачулкі паходзіць ад літоўскага слова „rūkas” (туман). Ваколіцы Рукайняй вельмі прыгожыя. На гэтай тэрыторыі знаходзяцца два запаведнікі: геамарфалагічны ў Кропіне (326 га) і гідраграфічны ў Кене (166 га). Мясцовасць Крывы луг (літ. Kreivoji pieva) унесена ў каталог Старадаўніх Святынь Літвы. Праз Рукайняй цячэ рачулка з такой самай назвай. Пра тое, што гэтыя землі ўжо з даўніх часоў былі заселеныя, сведчыць гарадзішча ў Мурыне. У вёсцы ёсць стары двор. Паводле падання, першы касцёл у Рукайняй пабудаваў Вітаўт Вялікі. Першае ўпамінанне пра Рукайняй датуецца пачаткам ХV ст. Вядома, што ў 1435 г. Жыгімонт Кейстутавіч перадаў маёнтак віленскаму архідыякану. n Wieś Rukojnie znajduje się 17 km na południe od Wilna, przy trasie Wilno – Mińsk. We wsi znajduje się szkoła średnia, przedszkole, przychodnia, centrum kultury, zarząd lokalnego leśnictwa. Nazwa wsi oraz strumyka prawdopodobnie pochodzi od litewskiego wyrazu „rukas” – mgła. Okolice Rukojń cechuje cudowny pejzaż. W terenie są dwa rezerwaty: geomorfologiczny w Krupówce (326 ha) i hydrograficzny w Kienie (166 ha). Miejscowość Krzywa Łąka jest wciągnięta na listę Katalogu Dawnych Świątyń Litwy. Przez teren Rukojń płynie strumyk o takiej samej nazwie. O tym, że te miejscowości od dawna były zamieszkane, świadczą grodziska w Murowance. We wsi jest stary dwór. Według podań, pierwszy kościół w Rukojniach wzniósł Witold Wielki. Pierwsza zaś wzmianka historyczna o Rukojniach pochodzi z początku XV wieku. Wiadomo, że w 1435 r. Zygmunt Kiejstutowicz przekazał dwór wileńskiemu archidiakonowi. Przy kościele działała szkoła parafialna, a we wzmiankach z 1830 r. mokykla, o 1830 m. įrašuose minima alaus darykla ir dvaro vandens malūnas. Savo laikais Rukainių parapijos klebonu buvo prelatas Povilas Ksaveras Bžostovskis (1739-1827), Vilniaus kanauninkas, rašytojas, garsios Povilavos Respublikos kūrėjas. Čia jis mirė ir buvo palaidotas šventoriuje, kuris, kaip ir daugelis kitų istorinių paminklų, sovietmečiu buvo visiškai sunaikintas. XVIII a. vid. Rukainiai tapo didele gyvenviete. Medininkų kelias, kuris ėjo per miestelį, atnešdavo ddideles pajamas. Rukainių tiltas buvo pastatytas dar XVII a. vid., 1659 metais karalius suteikė miesteliui privilegiją rinkti tilto rinkliavą. Kaip ir daugelyje anuometinio Vilniaus regiono vietovių, nemažą Rukainių gyventojų dalį sudarė žydai. Šioje vietovėje jie apsigyveno jau XIX a. pradžioje. Jie valdė malūną, smuklę, o vienas žydas pastatė ir valdė naują pašto stotį. 1866 m. Rukainių žydai pastatė sinagogą prie Пры касцёле дзейнічала школа, а ў запісах 1830 г. упамінаецца пра піваварню і вадзяны млын. У свой час пробашчам парафіі ў Рукайняй быў прэлат Павел Ксаверы Бжастоўскі (1739-1827), віленскі канонік, пісьменнік, заснавальнік вядомай Паўлаўскай Рэспублікі. Тут ён памёр і пахаваны на касцельных могілках, якія, як і многія іншыя помнікі, былі знішчаны ў савецкі час. У сярэдзіне XVIII ст. Рукайняй сталі вялікім населеным пунктам. Медынінкайскі тракт, які праходзіў праз мястэчка, прыносіў даход. Рукайняйскі мост быў пабудаваны яшчэ ў сярэдзіне XVII ст., а ў1659 г. быў атрыманы каралеўскі прывілей на збор маставога падатку. Як і ў многіх мясцовасцях тагачаснай Віленшчыны, немалую частку насельніцтва Рукайняй складалі яўрэі. Тут яны былі ўжо на пачатку ХІХ ст. Трымалі млын, карчму, адзін нават пабудаваў і ўтрымліваў новую пошту. У 1866 г. рукайняйскія яўрэі wspomina się browar i młyn wodny we dworze. W swoim czasie proboszczem parafii w Rukojniach był prałat Paweł Ksawery Brzostowski (1739– 1827), kanonik wileński, pisarz, twórca słynnej Republiki Pawłowskiej. Tutaj też zmarł i był pochowany na przykościelnym cmentarzu, który, jak wiele innych zabytków, w czasach sowieckich całkowicie zniszczono. W połowie XVIII w. Rukojnie stały się dużym osiedlem. Trakt miednicki, który przechodził przez miasteczko, przynosił dochody. Most w Rukojniach powstał jeszcze w połowie XVII w., w 1659 r. od króla otrzymano przywilej na pobieranie myta mostowego. Jak w wielu miejscowościach ówczesnej Wileńszczyzny, niemałą część mieszkańców Rukojń stanowili Żydzi. Tutaj byli już na początku XIX w. Dzierżawili młyn, karczmę, pewien Żyd zbudował nawet nową stację pocztową i miał ją na utrzymaniu. W 1866 r. Żydzi w Rukoj- 79 RUKAINIAI / Рукайняй / RUKOJNIE 80 pašto gyvenvietės pakraštyje. Apie XX amžiaus pradžios Rukainius rašė Janas Obstas: „Štai Rukainių miestelis. Miestelis kaip miestelis, skiriasi nuo pirmo pasitaikiusio kaimelio tik tuo, kad šiek tiek didesnis, su eile medinių trobų šiaudiniais stogais, kurie eile driekiasi palei kelią. Su nuostaba pačioje pradžioje pastebime seną, didelį mūrinį svirną tokioje aplinkoje (...). Beveik Rukainių miestelio centre stovi cerkvė: švytintys Bizantijos stiliaus kupolai, nepritaikyti prie visumos, šešių galų kryžiai, neproporcingo dydžio, demonstratyviai iškelti smailėjančių bokštelių viršūnėse, įrodo, kad ši cerkvė, kaip ir daugelis kitų, buvo perdaryta iš buvusios katalikų bažnyčios.” Šiandienos Rukainiai – tai rami Vilniaus rajono vietovė, kurioje laikas nuo laiko kas nors įvyksta. 1999 metais, dutūkstantųjų krikščionybės metinių proga, Rukainių centre buvo pastatyta Jėzaus Kristaus skulptūra, kurios autorius Edvardas Podbieriozkinas. Aplink ją pasodinta 12 eglių, simbolizuojančių 12 apaštalų. Kristaus skulptūra pasitinka ir laimina visus keliaujančius per Rukainius. Rukainių gyventojai didžiuojasi Viešpaties Jėzaus Kristaus skulptūra. Kristus globoja, padeda ištverti nepalankų likimą. Gėlės niekada nenuvysta prie Jėzaus kojų. n пабудавалі сінагогу каля пошты на ўскрайку сяла. Пра Рукайняй у пачатку ХХ ст. пісаў Ян Обст: „Вот мястэчка Рукайняй. Мястэчка як мястэчка, толькі тым адрозніваецца ад любой вёскі, што трохі большае, з шэрагам драўляных, крытых саломай хатак, якія стаяць доўгай лініяй адна за адной. Са здзіўленнем бачым пасярод усяго гэтага стары вялікі мураваны свіран (...). Амаль у цэнтры мястэчка стаіць царква: бліскучыя купалы візантыйскага стылю, якія не пасуюць да агульнага выгляду, шасціканцовыя крыжы непрапарцыянальнай велічыні, дэманстрацыйна паднятыя на верхавіны „цыбулькаватых” вежаў, даказваюць, што гэтая царква, як і многія іншыя, была перабудавана з каталіцкага касцёла”. Сёння Рукайняй – спакойны прыгарад Вільнюса, у якім час ад часу што-небудзь адбываецца. У 1999 г., у гонар 2000-годдзя хрысціянства, у цэнтры Рукайняй была пастаўлена скульптура Ісуса Хрыста (аўтар – Эдуард Падбярозкін). Вакол яе пасаджана 12 ялінак, якія сімвалізуюць 12 апосталаў. Хрыстос з распасцёртымі рукамі сустракае і бласлаўляе ўсіх, ідучых праз Рукайняй. Жыхары Рукайняй ганарацца скульптурай Хрыста. Хрыстос апякуецца, дапамагае супрацьстаяць цяжкасцям. Ля ног Хрыста заўсёды жывыя кветкі. n 81 niach wybudowali synagogę, która stała koło poczty na końcu wsi. O Rukojniach z początku XX w. pisał Jan Obst: „Oto miasteczko Rukojnie. Miasteczko jak miasteczko, tem tylko różni się od pierwszej lepszej wioski, że nieco większe, ze swym szeregiem drewnianych, słomą krytych chatek, które na znacznej przestrzeni ciągną się wzdłuż traktu. Ze zdziwieniem wśród takiego otoczenia postrzegamy na samym wstępie stary potężny spichlerz murowany (...). Niemal w środku miasteczka Rukojń wznosi się cerkiew: lśniące kopuły bizantyjskie źle przystosowane do całości, krzyże sześcioramienne, nieproporcjonalnej wielkości, ostentacyjnie wystawione na szczytach cybulkowatych wieżyczek świadczą, że cerkiew ta, jak tyle innych – przerobiona została z kościoła katolickiego”. Dzisiaj Rukojnie są spokojną miejscowością podwileńską, w której od czasu do czasu coś się dzieje. Z okazji jubileuszu dwutysiąclecia chrześcijaństwa w 1999 r. w centrum Rukojń wzniesiono rzeźbę Jezusa Chrystusa, autorstwa rzeźbiarza Edwarda Podbieriozkina. Dookoła zasadzono 12 jodeł, symbolizujących 12 apostołów. Chrystus rozwartymi ramionami spotyka i błagosławi wszystkich, przemierzających Rukojnie. Mieszkańcy Rukojń są dumni z pomnika Chrystusa Pana. Chrystus roztacza pieczę nad osiedlem, pomaga w znoszeniu przeciwności losu. U stóp Jezusa nigdy nie więdną kwiaty. n Šv. arkangelo Mykolo bažnyčia Касцёл св. Архангела Міхаіла Kościół pw. św. Michała Archanioła Rukainių bažnyčios pastatas turi baroko bruožų, stačiakampio plano, pastatyta iš lauko akmenų. Bažnyčioje yra trys paminklinės skulptūros: „Nazarietis” (XIX a.), „Nuplaktas Kristus” (XIX a.) ir „Nukryžiuotasis” (XX a.). Будынак Рукайняйскага касцёла мае рысы барока, ён прамавугольнай формы, пабудаваны з палявых камянеў. У касцёле ёсць тры скульптуры: „Назарыцянін”(ХІХ ст.), „Распяты Хрыстос”(ХІХ ст.) і „Распяты”(ХХ ст.). Świątynia w Rukojniach jest budowlą z motywami barokowymi, wzniesiona na planie prostokąta z kamienia polnego. W kościele są trzy zabytkowe rzeźby: „Nazaretańczyk” (XIX w.), „Chrystus Ukrzyżowany” (XIX w.) i „Ukrzyżowany” (XX w.). Vilniaus g. 1, Rukainiai +37052352068 Šv. Mišios lenkų kalba II – VI - 9.00, sekmadieniais 9.00, 12.00, bažnyčia veikia nuo 9.00 iki 14.00 Вул. Вiлняус, Рукайняй +37052352068 Набажэнства на польскай мове II – VI - 9.00, па нядзелях – у 9.00, 12.00, касцёл адчынены з 9.00 да 14.00 Ul. Vilniaus 1, Rukojnie +37052352068 msza po polsku II – VI o 9.00, w niedzielę o 9.00, 12.00, kościół otwarty od 9.00 do 14.00 82 RUKAINIAI / Рукайняй / RUKOJNIE n Pirmoji medinė bažnyčia buvo pastatyta Rukainiuose 1538 m., kai buvo įkurta parapija. Jau anksčiau pranciškonai pastatė koplyčią Kijanuose, kuri netoliese esančių Rukainių gyventojams ilgą laiką atstojo parapijos bažnyčią, o Rukainių šventyklos atsiradimas sukūrė tam tikrą konkurenciją. Taigi pranciškonų vienuoliai buvo įpareigoti atiduoti visas pinigines aukas Rukainių bažnyčios labui. Kijanuose taip pat buvo uždrausta laikyti religines apeigas, laikomas Rukainių parapijos bažnyčioje. Tai tęsėsi iki 1628 metų. Vilniaus vyskupas Volovičius, sutikus Kapitulai, visą Rukainių bažnyčios turtą perdavė Vilniaus Bazilijonų vienuolynui. O kadangi Rukainių bažnyčia neturėjo jokio nekilnojamojo turto, todėl dalis pinigų iš pardavimo buvo skirta Rukainių bažnyčios išlaikymui. Žemes bažnyčiai grąžino kun. Povilas Bžostovskis. Pirmoji bažnyčia gyvavo iki XVII a. vid., kai 1655 metais ją sudegino maskviečiai, traukiantys Vilniaus kryptimi. Atstatyta bažnyčia vėl nukentėjo XIX a. pradžioje. Tuo metu, jau per didesnius Rukainius, žygiavo prancūzų kariuomenė, vieniems nešanti viltį, kitiems – baimę ir siaubą. Nepasitenkinę plėšikavimais ir grobimu, prancūzai sudegino parapijos bažnyčią su visu inventoriumi ir dokumentais. 1815 metais, anuometinio Vilniaus arkidiakono Mykolo Dluskio lėšomis buvo pradėtos dabartinės mūrinės bažnyčios statybos. 1827 metais naują Šv. arkangelo Mykolo bažnyčią iškilmingai įšventinto jau minėtas anuometinis arkidiakonas ir Rukainių klebonas kun. Povilas Ksaveras Bžostovskis. Žlugus 1863 metų sukilimui ir carinei valdžiai pavertus bažnyčią į cerkvę, vietiniai katalikai pradėjo eiti į Lavoriškių bažnyčią. 1912 m. n Першы драўляны касцёл быў пабудаваны ў Рукайняй у 1538 г., калі была заснавана парафія. Яшчэ раней францысканцы пабудавалі капліцу ў Кіянай, а з’яўленне храма ў Рукайняй стварыла нейкую канкурэнцыю. У рэшце рэшт францысканцы былі абавязаны аддаваць усе грашовыя ахвяры на карысць Рукайняйскага касцёла. У Кіянах таксама забаранялася праводіць тыя рэлігійныя абрады, якія праводзіліся ў касцёле парафіі. Гэта працягвалася да 1628 г., калі віленскі епіскап Валовіч са згоды капітулы ўсю маёмасць Рукайняйскага касцёла прадаў віленскаму кляштару базыльянаў. А паколькі ў Рукайняйскага касцёла не засталося ніякай маёмасці, то частка даходу ад продажу маёмасці ішла на ўтрыманне Рукайняйскага касцёла. Вярнуў касцёлу землі ксёндз Павел Бжастоўскі. Першы касцёл існаваў да сярэдзіны XVII ст. У 1655 г. яго спалілі маскалі, калі рухаліся на Вільню. Адбудаваны касцёл зноў пацярпеў у пачатку ХІХ ст. У той час, ужо праз буйнейшыя Рукайняй, ішло французскае войска, якое адным несла надзею, другім – страх i жах. Не задаволіўшыся крадзяжамі і рабункамі, французы спалілі касцёл з усёй маёмасцю і дакументамі. У 1815 г. на сродкі архідыякана Міхаіла Длускага было распачата будаўніцтва сучаснага мураванага касцёла. У 1827 г. новы касцёл св. Архангела Міхаіла ўрачыста асвяцілі ўжо ўпамянуты тагачасны архідыякан і Рукайняйскі настаяцель ксёндз Павел Ксаверы Бжастоўскі. Пасля падаўлення паўстання 1863 г. і ператварэння царскімі ўладамі касцёла ў царкву, мясцовыя католікі пачалі наведваць касцёл у Лаворышках. У 1912 г. быў пабудаваны драўляны касцёл, аднак n Pierwszy, drewniany kościół, został wzniesiony w Rukojniach w 1538 r., wtedy założono parafię. Już wcześniej franciszkanie wybudowali w Kijanach kaplicę, która dla mieszkańców pobliskich Rukojń służyła przez długie lata jako kościół parafialny, a wybudowanie świątyni w Rukojniach stworzyło swoistą konkurencję. Dlatego zo bowiązano oo. franciszkanów do oddawania wszystkich ofiar materialnych na rzecz kościoła w Rukojniach. Zabroniono też w Kijanach obrzędy religijne, właściwe kościołowi parafialnemu. Trwało tak do 1628 r. Biskup wileński Eustachy Wołłowicz za zgodą kapituły cały fundusz kościoła rukojńskiego sprzedał dla zakonu bazylianów w Wilnie. A ponieważ kościół w Rukojniach nie posiadał żadnego majątku nieruchomego, więc z uzyskanej sprzedarzy część szła na utrzymanie kościoła rukojńskiego. Grunta dla kościoła nadał dopiero ks. Paweł Ksawery Brzostowski. Pierwszy kościół istniał do połowy XVII w. W 1655 r. był spalony przez Moskali, podążających w kierunku Wilna. Odbudowany ucierpiał ponownie na początku XIX wieku. Przez Rukojnie znowu przechodziły wojska francuskie, dla jednych niosące nadzieję, dla innych – siejące przerażenie. Prócz rabowania miejscowej ludności, Francuzi spalili także kościół parafialny z całym sprzętem i dokumentacją. W 1815 r., kosztem ówczesnego archidiakona wileńskiego Michała Dłuskiego, rozpoczęto budowę obecnego murowanego kościoła. Nowy kościół pw. św. Michała Archanioła został poświęcony w 1827 r. przez wspomnianego już ówczesnego archidiakona i proboszcza rukojńskiego ks. Pawła Ksawerego Brzostowskiego. Ponieważ władze carskie po stłumieniu powstania 1863 r. ko- 83 84 RUKAINIAI / Рукайняй / RUKOJNIE buvo pastatyta medinė bažnyčia, tačiau netrukus grąžinus tikintiesiems Šv. arkangelo Mykolo bažnyčią, katalikų apeigos pradėtos laikyti būtent joje. Po beveik pusės amžiaus pertraukos. Netoli esančios Bareikiškės, kuriose gyveno Vladislovas Sirokomlė, priklausė Rukainių parapijai, todėl sekmadieniais ir švenčių dienomis poetas traukdavo į Rukainių bažnyčią. 1859 m., Kristaus žengimo į dangų dieną, grįžęs namo poetas parašė eilėraštį „Do luminarzów mojej parafii”. Eilėraštyje yra štai tokios eilutės: Mszą świętą, pędzlem czy antyfoną, Wiejskich kościółków pierwsze potęgi, Wydobywajcie nutę rodzoną Spod serc, spod pieśni, spod szmat siermięgi! Przez was się ziszczą Boże zamiary! Nie wolno tracić ni jednej chwili, Bo to nasz kościół, nasz kościół stary, Gdzie się ojcowie nasi modlili. n пасля вяртання вернікам касцёла св. Архангела Міхаіла, каталіцкія абрады, пасля перапынку амаль у паўстагоддзя, сталі праводзіцца менавіта ў ім. Недалёка знаходзяцца Барэйкішкі, у якіх жыў У. Сыракомля. Яны адносіліся да Рукайняйскай парафіі, таму па нядзелях і святочных днях паэт хадзіў у касцёл у Рукайняй. У 1859 г., у дзень узыходжання Хрыста на неба, паэт, вярнуўшыся дадому, напісаў верш „Do luminarzów mojej parafii”, у якім ёсць такія радкі: Mszą świętą, pędzlem czy antyfoną, Wiejskich kościółków pierwsze potęgi, Wydobywajcie nutę rodzoną Spod serc, spod pieśni, spod szmat siermięgi! Przez was się ziszczą Boże zamiary! Nie wolno tracić ni jednej chwili, Bo to nasz kościół, nasz kościół stary, Gdzie się ojcowie nasi modlili. n RUKAINIAI / Рукайняй / RUKOJNIE ściół przekształciły w cerkiew, ludność katolicka zaczęła uczęszczać do kościoła w Ławaryszkach. W 1912 r. zbudowano drewnianą świątynię, ale wkrótce, po zwróceniu wiernym budynku kościoła pw. św. Michała Archanioła, obrzędy katolickie zaczęto odprawiać właśnie tam. Pobliska Borejkowszczyzna, w której mieszkał poeta Władysław Syrokomla, należała do parafii Rukojnie i w niedziele oraz święta poeta jeździł do kościoła w Rukojniach. W 1859 r., w dzień Wniebowstąpienia Pańskiego, po powrocie do domu poeta napisał wiersz Do luminarzów mojej parafii. Są w nim również takie strofy: Mszą świętą, pędzlem czy antyfoną, Wiejskich kościółków pierwsze potęgi, Wydobywajcie nutę rodzoną Spod serc, spod pieśni, spod szmat siermięgi! Przez was się ziszczą Boże zamiary! Nie wolno tracić ni jednej chwili, Bo to nasz kościół, nasz kościół stary, Gdzie się ojcowie nasi modlili. n Povilo Ksavero Bžostovskio fenomenas Феномен Паўла Ксаверы Бжастоўскага Fenomen Pawła Ksawerego Brzostowskiego Kun. Povilas Ksaveras Bžostovskis (1739-1827) – Stanislovo epochos kultūros, mokslo ir švietimo atstovas. Kun. Bžostovskio veikla buvo susijusi su palivarkų-baudžiavos ūkio reforma. Jo veikla sutapo su laikotarpiu, kai valstiečių išnaudojimas pasiekė viršūnę, o karai atnešė kaimui ir žemės ūkiui didžiausias nelaimes. Ксёндз Павел Ксаверы Бжастоўскі (1739-1827) – прадстаўнік культуры, навукі і асветы часоў Станіслава. Дзейнасць ксяндза Бжастоўскага развівалася галоўным чынам да рэформы феадальна-памешчыцкай гаспадаркі. Прыпадала яна на час, калі выкарыстанне прыгонных сялян дасягнула сваёй найвышэйшай кропкі, а войны прыносілі вёсцы і сельскай Ksiądz Paweł Ksawery Brzostowski (1739-1827) był luminarzem kultury, nauki i oświaty epoki stanisławowskiej. Działalność ks. Brzostowskiego odnosiła się głównie do reformy gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Przypadała ona na okres, gdy wyzysk chłopów przybierał najostrzejsze formy i gdy wojny przyniosły wsi i rolnictwu prawdziwą katastrofę. n Kun. Povilo Bžostovskio refor- mos netikėtai atnešė teigiamus rezultatus. Įsigytose Merkinės dvaro žemėse netoli Turgelių prie Vilniaus 1767 m. Bžostovskis įkūrė valstiečių valstybę – Povilavos Respubliką, taip vėliau pavadintą Bžostovskio vardu. Povilava išgarsėjo ir už Lenkijos Respublikos ribų, mat kun. Povilas Bžostovskis išleido Povilavos Respublikos nuostatus, kurie organizavo Povilavos Respublikos kasdienę veiklą savivaldos principu. Bžostovskio inicijuotą reformą parėmė pats karalius Stanislovas Augustas Poniatovskis. Reforma panaikino lažą ir suteikė valstiečiams asmens laisvę, užtikrino valstiečių ir jų turtų priežiūrą bei suteikė jiems teisinį garantą, paremtą ginkluotomis jėgomis. Valstiečiams buvo padalintos žemės su teise naudotis neribotą laiką bei žemės paveldėjimo teise. Ši miniatiūrinė valstybė, vadinama Povilavos Respublika, su laiku įgijo savo teisės sistemą, piniginę sistemą, parlamentą, pagrindinę ir profesinę mokyklą, patariamąsias įstaigas, sveikatos apsaugos sistemą, o taip pat tvarką prižiūrinčią miliciją. Kunigo veikla susilaukė neigiamų priešininkų atsiliepimų ir kritikos, sukėlė didelę vietinių bajorų nuostabą. Niekas nesitikėjo, kad būtent čia bus atliktas negirdėtas socialinis eksperimentas, kurio dėka valstiečiai pasieks laimės ir gerovės viršūnę. Konservatoriai prikišinėjo Bžostovskiui, kad anas neva nesilaiko patvirtintų taisyklių, taikomų valstiečių ir dvarininkų santykiams. Pasak jų, kunigui nederėjo vykdyti tokios veiklos. 1770 metais Povilavos Respublikoje buvo įsteigta žemės ūkio mokykla valstiečiams su specialiai tam tikslui parengtais ir redaguotais vadovėliais. Šis įvykis labai svarbus mūsų kultūros ir švietimo istorijai. Bžostovskis parengė ir išleido ne vieną гаспадарцы вялікія няшчасці. n Рэформы ксяндза Паўла Бжастоўскага нечакана прынеслі станоўчыя вынікі. На купленых землях Мяркінскага маёнтка недалёка ад Тургяляй, каля Вільнюса, у 1767 г. Бжастоўскі заснаваў сялянскую дзяржаву „Паўлаўская Рэч Паспалітая”, як яна была названая пазней. Паўлава праславілася і за межамі Рэчы Паспалітай, ксёндз Павел Бжастоўскі выдаў Статут „Паўлаўскай Рэчы Паспалітай”, згодна з якім штодзённая дзейнасць у Паўлаве ажыццяўлялася на прынцыпах самакіравання. Рэформу, прыдуманую Бжастоўскім, пераняў сам кароль Станіслаў Панятоўскі. Рэформа адмяняла паншчыну, давала сялянам асабістую свабоду, гарантавала дагляд за сялянамі і іх маёмасцю, захаванне юрыдычных правоў, з апорай на ўзброеныя сілы. Сялянам былі раздадзены землі з правам карыстацца імі неабмежаваны час і правам перадачы ў спадчыну. Гэтая мініяцюрная дзяржава з часам атрымала сваі прававую, грашовую сістэмы, парламент, асноўную і прафесійную школы, кансультаванне, сістэму аховы здароўя, а таксама міліцыю, што назірала за парадкам. Дзейнасць ксяндза выклікала вялікае здзіўленне ў мясцовай шляхты. Ніхто не чакаў, што менавіта тут будзе праведзены нечуваны сацыяльны эксперымент, дзякуючы якому сяляне дасягнуць вяршынь шчасця і дабрабыту. Кансерватары абвінавачвалі Бжастоўскага ў тым, што ён быццам бы не прытрымліваецца правілаў, якія рэгулююць адносіны барына і сялян. Па іх словах, ксяндзу непрыстойна весці такую дзейнасць. У 1770 г. у Паўлаўскай Рэспубліцы была адкрыта сельскагаспадарчая школа для сялян са спецыяльна для гэтага падрыхтаванымі і адрэдагаванымі падручнікамі. n Reformy ks. Pawła Brzostowskie- go niespodziewanie zaowocowały pozytywnymi rezultatami. Na zakupionych przez siebie dobrach Merecz w okolicy Turgiel pod Wilnem w 1767 r. założył państwo włościańskie – Rzeczpospolitą Pawłowską, nazwaną tak później od imienia Brzostowskiego. Pawłów stał się słynny nawet poza granicami Rzeczypospolitej, bowiem ks. Paweł Ksawery Brzostowski wydał Ustawę organizującą życie w dobrach pawłowskich na zasadach samorządu. Reformę stosunków pańszczyźnianych na wsi wspierał sam król Stanisław August. Ustawa znosiła poddaństwo i nadawała chłopom wolność osobistą, otaczała włościan i ich majątki opieką i gwarancją prawną, wspartą siłą zbrojną. Chłopi otrzymali ziemię w wieczyste użytkowanie z prawem dziedziczenia przez potomków. To miniaturowe państwo, zwane Rzeczpospolita Pawłowska, otrzymało z czasem własne prawo, monetę, parlament, szkołę elementarną i zawodową, doradztwo, opiekę zdrowotną, a także milicję porządkową. Działalność księdza spotkała wiele sprzeciwów, wzbudziła zdziwienie w środowisku miejscowego ziemiaństwa. Nikt nie przypuszczał, że będzie tutaj przeprowadzony niespotykany w Europie eksperyment, w którym zorganizowana społeczność chłopska osiągnie wyżyny szczęścia i dobrobytu. Konserwatyści zarzucali Brzostowskiemu łamanie odwiecznych praw obowiązujących w stosunkach między wsią a dworem. Uważali, że nie przystoi księdzu prowadzić tego rodzaju działalność. Utworzenie w Rzeczpospolitej Pawłowskiej w 1770 r. szkoły rolniczej dla chłopów ze specjalnie zamawianymi i redagowanymi podręcznikami jest doniosłmy faktem w dziejach naszej kultury i nauczania. Brzostowski wydał 85 86 RUKAINIAI / Рукайняй / RUKOJNIE ūkininkavimo pagrindų vadovėlį valstiečiams: „Apie žemdirbystę, [skirtą] Povilavoje gyvenančių ūkininkų patogumui” („O rolnictwie dla wygody gospodarzy w Pawłowie mieszkających”), „Knygą ūkininkams” („Książka dla gospodarzy...”) bei populiarų medicinos vadovėlį „Vaistai Povilavoje gyvenančių ūkininkų patogumui” („Lekarstwa dla wygody gospodarzy w Pawłowie mieszkających”) (Vilnius, 1770). Žlugus sukilimui ir Trečiojo valstybės padalijimo akivaizdoje P. K. Bžostovskis pardavė visas savo valdas ir emigravo. Būtent tada žlugo ir Povilavos Respublika. Visgi dėl užsitęsusių karų Italijoje Bžostovskis buvo priverstas grįžti į šalį. Pirma jis apsistojo Turgeliuose netoli Povilavos, o vėliau persikelė į Rukainius netoli Vilniaus, vietinėje klebonijoje. Dar ilgus metus veikė kaip mecenatas, filantropas, bažnyčių įkūrėjas, tuo pačiu metu leisdamas savo raštus. Mirė 1827 m. lapkričio 17 d. Rukainiuose, nugyvenęs 88 gyvenimo metus. Beprecedentės Europoje respublikos įkūrėjas buvo palaidotas savo lėšomis atstatytoje parapijos bažnyčioje. Pasibaigus Lapkričio sukilimui, Rukainių bažnyčia buvo caro valdžios pakeista į cerkvę. Kun. Bžostovskio antkapio paminklas buvo sugriautas, o jo kapas pirma išniekintas, o vėliau visiškai sunaikintas. Pasak žymaus materialinės kultūros ir kaimo pažangos mokslininko Juliano Bartyso, caro valdžia niekada nesugebėjo atleisti Bžostovskiui už jo valstiečių kariuomenės dalyvavimą kovose su rusų okupantais Kosciuškos ir Lapkričio sukilimo metu. Jo kapą rusai išniekino ir sunaikino. n Гэтая падзея вельмі важная для гісторыі нашай культуры і асветы. Бжастоўскі падрыхтаваў і выпусціў не адзін падручнік асноў вядзення сельскай гаспадаркі для сялян: „Пра земляробства, для карысці сялян, якія жывуць у Паўлаве” („O rolnictwie dla wygody gospodarzy w Pawłowie mieszkających”), „Кніга для гаспадаркі” („Książka dla gospodarzy...”) і падручнік па папулярнай медыцыне „Лекі для карысці сялян, якія жывуць у Паўлаве” („Lekarstwa dla wygody gospodarzy w Pawłowie mieszkających”) (Вільня, 1770). Пасля падаўлення паўстання і Трэцяга раздзелу Рэчы Паспалітай (1795) Бжастоўскі прадаў сваю маёмасць і эміграваў. Менавіта тады і развалілася Паўлаўская Рэспубліка. Аднак з-за працяглых войнаў у Італіі Бжастоўскі вымушаны быў вярнуцца. Спачатку ён спыніўся ў Тургяляй, непадалёку ад Паўлава, а пасля ў Рукайняй каля Вільні, у мясцовага ксяндза. Яшчэ доўгія гады быў мецэнатам, філантропам, фундатарам касцёлаў і адначасова выдаваў свае творы. Памёр 17 лістапада 1827 г. у Рукайняй, пражыўшы 88 год. Заснавальнік беспрэцэдэнтнай у Еўропе рэспублікі быў пахаваны ў касцёле, адбудаваным на грошы яго парафіі. Пасля Лістападаўскага паўстання Рукайняйскі касцёл быў ператвораны царскімі ўладамі ў царкву. Надмагільны помнік ксяндзу Бжастоўскаму быў зруйнаваны, а яго магіла спачатку была зганьбавана, а пасля поўнасцю знішчана. Па словах вядомага даследчыка матэрыяльнай культуры і развіцця вёскі Юліяна Барціса, царскія ўлады так і не змаглі дараваць Бжастоўскаму таго, што яго сяляне ўдзельнічалі ў паўстанні Касцюшкі і Лістападаўскім. n niejeden podręcznik dla odbiorcy-chłopa: O rolnictwie dla wygody gospodarzy w Pawłowie mieszkających, Książka dla gospodarzy..., Lekarstwa dla wygody gospodarzy w Pawłowie mieszkających (Wilno 1770). Po klęsce powstania i III rozbiorze Rzeczpospolitej (1795) Brzos towski sprzedał wszystkie swe posiadłości i opuścił kraj. Wtedy to upadła Rzeczpospolita Pawłowska. Wojny toczące się wówczas we Włoszech skłoniły go jednak do powrotu. Początkowo osiadł w Turgielach w pobliżu Pawłowa, a następnie w Rukojniach pod Wilnem, na tamtejszym probostwie. Działał wówczas jako mecenas, filantrop, fundator kościołów, zajmując się jednocześnie wydawaniem swych pism. Zmarł również w Rukojniach 17 listopada 1827 r., w wieku lat 88. Twórcę bezprecedensowej w Europie republiki pochowano w kościele parafialnym, który odbudował własnym kosztem. Po powstaniu listopadowym kościół w Rukojniach władze carskie zamieniły na cerkiew. Nagrobek ks. Brzostowskiego został doszczętnie roztrzaskany, a jego grób najpierw zdewastowano, a później całkowicie zniszczono. Według Juliana Bartysia, wybitnego badacza kultury materialnej i postępu na wsi, władze carskie nigdy nie wybaczyły Brzostowskiemu udziału jego chłopskiego wojska w walkach z rosyjskim zaborcą podczas powstania kościuszkowskiego i listopadowego. Jego grób zaborcy sprofanowali i zniszczyli. n RUKAINIAI / Рукайняй / RUKOJNIE 87 Kunigas Mykolas Dluskis ir Rukainių dvaras Ксёндз Міхаіл Длускі і Рукайняйскі маёнтак Ksiądz Michał Dłuski i dwór w Rukojniach Arkidiakonas Dluskis (1760 – 1821 ) turėjo gerą skonį. „Jis buvo meno ir tapybos žinovas bei mylėtojas, patardavo garsiajam Smuglevičiui tiek estetiniais, tiek istoriniais klausimais, o ateinančioms kartoms paliko gausią ir puikią paveikslų galeriją, kurios kolekcijoje buvo daug garsių Lenkijos menininkų darbų, ypač Čechovičiaus”. Архідыякан Длускі (1760 – 1821) меў добры густ. „Ён быў знаўца і аматар мастацтва і жывапісу, даваў парады вядомаму Смуглевічу як па эстэтычных, так і па гістарычных пытаннях. А нашчадкам пакінуў вялікую цудоўную галерэю карцін, у калекцыі якой было шмат прац вядомых польскіх мастакоў, асабліва Чэховіча”. Archidiakon Dłuski (1760 – 1821) miał dobry gust. „Był to znawca i miłośnik sztuki malarskiej, udzielał rad estetycznych i historycznych sławnemu Smuglewiczowi, a zostawił po sobie liczną i doskonałą galerię obrazów, między któremi było wiele prac polskich artystów, zwłaszcza Czechowicza”. Vladislovas Sirokomlė Władysław Syrokomla Уладзіслаў Сыракомля n Kunigas Mykolas Dluskis ne tik parėmė bažnyčios statybas, bet ir 1815 m. gražiai praplėtė Rukainių dvaro teritoriją, aplink kurį įrengė du parkus, vieną skirtą pasivaikščiojimams, kitą – vaismedžių parką. Parkas buvo apsodintas įvairiais medžiais ir krūmais, žydėjo įvairios gėlės – jurginai, kinrožės, astros, medetkos, dekoratyviniai žirneliai, aguonos, nasturtos ir gvazdikai. Be įprastų medžių, augo vaismedžiai, įvairių rūšių obelys, kriaušės, slyvos, trešnės, vyšnios, vynmedžiai. Dluskis taip pat ėmėsi kitų aplinkinių vietovių modernizacijos. Rukainių kaime buvo pastatytas pašto skyrius, įsteigtas naujas, Dluskio vardu pavadintas kaimas – Michaluvka. Kunigas taip pat rūpinosi savo baudžiauninkų gerove ir švietimu – dažnai gabiausius ir protingiausius siųsdavo į Vilnių mokytis įvairių amatų. Mykolas Dluskis buvo vyskupo Massalskio sekretorius ir turėjo teologijos daktaro laipsnį. Jis buvo nuoširdus patriotas, kuris, kaip ir daugelis kitų, nuoširdžiai tikėjo, kad Napoleonas yra jo tėvynės vienintelis išgelbėtojas. Už šiuos įsitikinimus metus praleido tremtyje Rusijos gilumoje. Po Napoleono šalininkų amnestijos grįžo į Lietuvą. Buvo n Ксёндз Міхаіл Длускі не толькі пабудаваў касцёл, але і ў 1815 г. пашырыў тэрыторыю маёнтка, вакол якога залажыў 2 паркі: адзін для прагулак, а другі – з пладовымі дрэвамі. Паркі былі абсаджаны разнастайнымі дрэвамі і кустамі, у іх цвілі розныя кветкі: вяргіні, гібіскус, астры, нагаткі, дэкаратыўны гарошак, макі, настурцыя і гваздзікі. З пладовых дрэў тут раслі розныя гатункі яблынь, груш, сліў, чарэшань, вішань, вінаграду. Длускі таксама заняўся мадэрнізацыяй другіх навакольных мясцовасцей. У Рукайняй была пабудавана пошта, заснавана новая вёска, названая ў гонар Длускага Міхалаўкай. Ксёндз клапаціўся таксама пра дабрабыт і асвету сваіх сялян: часта самых здольных і разумных адпраўляў у Вільню авалодваць рознымі рамёствамі. Міхаіл Длускі быў сакратаром епіскапа Масальскага і меў ступень доктара тэалогіі. Ён быў шчырым патрыётам, які, як і многія іншыя, верыў, што Напалеон – адзіны выратавальнік яго радзімы. За такія погляды адзін год правёў у ссылцы ў глыбіні Расіі. Пасля амністыі прыхільнікаў Напалеона вярнулі ў Літву. Длускі быў членам n Ks. Michał Dłuski prócz ufun- dowania kościoła, w 1815 r. rozbudował dwór rukojński, dookoła którego urządzono dwa parki spacerowo-owocowe. W parku zasadzono różnorodne drzewa i krzewy, kwitły kwiaty – georginie, malwy, anemony, astry, nagietki, grochy kolorowe, maki, nasturcje i goździki. Obok zwykłych drzew rosły drzewa owocowe, różne odmiany jabłoni, grusz, śliw, czereśnie, wiśnie, winorośle. W Rukojniach zbudowano dom pocztowy, od imienia Dłuskiego powstała nowa wieś – Michałówka. Ksiądz troszczył się także o dobrobyt i oświatę swych poddanych – często uzdolnionych i bardziej roztropnych młodych chłopów wysłał do Wilna na naukę różnych rzemioseł. Michał Dłuski był sekretarzem biskupa Massalskiego i doktorem teologii. Należał do szczerych patriotów, którzy w swoim czasie wierzyli w Napoleona jako zbawcę ojczyzny. Za swe frankofilstwo rok spędził na zesłaniu w głębi Rosji. Po amnestii dla sympatyków Napoleona, wrócił na Litwę, był członkiem masonerii. Archidiakon Wileński ks. Michał Dłuski zmarł w 1821 r. Spoczął RUKAINIAI / Рукайняй / RUKOJNIE 88 Vilniaus masonų narys, Aukščiausiosios ložės pirmininkas. Vilniaus arkidiakonas kun. Mykolas Dluskis mirė 1821 metais. Palaidotas Vilniaus bernardinų kapinėse. n віленскай масонскай ложы, старшынёй Вярхоўнай ложы. Віленскі архідыякан ксёндз Міхаіл Длускі памёр у 1821 г. Пахаваны на вільнюскіх бернардынскіх могілках. n na cmentarzu Bernardyńskim w Wilnie. n Francišekas Boguševičius Францішак Багушэвіч Franciszek Bahuszewicz Rukainių seniūnijoje, Svironių palivarke, gimė baltarusių poetas, Sausio sukilimo dalyvis, Francišekas Boguševičius (1840-1900). Buvo pakrikštytas Rukainių parapijos Šv. Mykolo bažnyčioje. Bahuševičių šeima buvo kilusi iš didikų giminės. У Рукайняйскім старостве, фальварку Свіраны, нарадзіўся беларускі паэт, удзельнік Студзеньскага паўстання Францішак Багушэвіч (1840-1900). Быў ахрышчаны ў касцёле св. Міхаіла Рукайняйскай парафіі. Сям’я Багушэвічаў была са шляхты. W gminie Rukojnie, w folwarku Świrany, urodził się Franciszek Bahuszewicz (1840-1900), poeta białoruski, uczestnik Powstania Styczniowego. Był ochrzczony w kościele parafialnym pw. św. Michała Archanioła w Rukojniach. Rodzina legitymowała się pochodzeniem szlacheckim. n Šešerius metus Francišakas Ba- huševičius buvo Peterburge leidžiamo laikraščio lenkų kalba „Kraj” korespondentas. Buvo išleisti ir du baltarusių veikėjo kūrinių rinkiniai. 1891 m. Krokuvoje buvo išleistas pirmas tomelis „Baltarusiška dūdelė” („Dudka biełaruskaja”), o neužilgo Poznanėje pasirodė antroji poeto knyga „Baltarusiškas strykas” („Smyk biełaruski”). Šios knygos tuo metu negalėjo pasirodyti poeto gimtinėje, kadangi žlugus sukilimui baltarusių kalba visuomenės gyvenime ir spaudiniai šia kalba buvo uždrausti. Bahuševičius taip pat parengė spaudai apsakymų rinkinį „Biełaruskija raskazy Buračka”, tačiau cenzūrai uždraudus spausdinimą, rinkinys dingo. Bahuševičius taip pat rašė eilėraščius lenkų kalba, susirašinėjo su Elze Ožeškiene. Viena Savičiūnų kaimo gatvė Rukainių seniūnijoje, kuri veda į Svironių kaimą, pavadinta poeto vardu, o ant vietinės bibliotekos pastato buvo atidengta memorialinė lenta poetui atminti. Iš Rukainių keliaujame už 5 kilometrų esančias Bareikiškes, kur gyveno garsus poetas Vladislovas Sirokomlė. n n Шэсць гадоў Францішак Ба- гушэвіч быў карэспандэнтам польскамоўнай газеты „Kraj”, якая выходзіла ў Пецярбургу. Выйшлі і два зборнікі твораў беларускага дзеяча. У 1891 г. у Кракаве выйшаў першы томік „Дудка беларуская”, а ў хуткім часе ў Познані выйшла другая кніжка паэта – „Смык беларускі”. У той час названыя кнігі не маглі з’явіцца на радзіме паэта, таму што пасля падаўлення паўстання беларуская мова была забаронена для афіцыйнага выкарыстання і друку. Багушэвіч таксама падрыхтаваў да друку зборнік апавяданняў „Беларускія расказы Бурачка”, аднак цэнзура забараніла выданне і зборнік згінуў. Багушэвіч таксама пісаў вершы па-польску, перапісваўся з Алаізай Ажэшка. Адна з вуліц вёскі Савічунай Рукайняйскага староства, што вядзе да вёскі Свіраны, названая іменем Ф. Багушэвіча, а на будынку мясцовай бібліятэкі змешчана мемарыяльная дошка ў гонар паэта. З Рукайняй накіроўваемся ў Барэйкішкес, якія знаходзяцца на адлегласці 5 км, дзе жыў вядомы паэт Уладзіслаў Сыракомля. n n Przez sześć lat Franciszek Bahu- szewicz był korespondentem wydawanego po polsku w Petersburgu czasopisma „Kraj”. Ukazały się także dwa zbiory utworów białoruskiego działacza. W 1891 r. w Krakowie opuścił drukarnię tomik Dudka biełaruskaja, natomiast po kilku latach w Poznaniu światło dzienne ujrzała druga książka poety Smyk biełaruski. Książki te wówczas nie mogły ukazać się w ojczyźnie, gdyż po upadku Powstania Styczniowego język białoruski w życiu społecznym oraz druki w tym języku były zakazane. Bahuszewicz również przygotował do wydania zbiór opowiadań Biełaruskija raskazy Buračka, ale cenzura nie pozwoliła na to i rękopis zaginął. Bohuszewicz pisał także wiersze po polsku, prowadził korespondencję z Elizą Orzeszkową. Jedna z ulic we wsi Sawiczuny (Gmina Rukojnie), wiodąca do wsi Świrany, nosi imię Bahuszewicza, na budynku miejscowej biblioteki umieszczona została tablica upamiętniająca poetę. Z Rukojń do Borejkowszczyzny, gdzie mieszkał poeta Władysław Syrokomla, około 5 km. n 89 BAREIKIŠKĖS „Tai Bareikiškės – tų pačių grafų Tiškevičių nuosavybė. Šiame kalnelyje prabėgo treji mano gyvenimo metai, iš čia aš jums įkyrėjau savo „Margiriu”, „Korsako išpažintimi”, „Miško pirkele”, „Vontorų grafu”, „Jonuku laidotuvininku”, „Senais vartais” ir kitais smulkiais veikalais...”. Vladislovas Sirokomlė n Bareikiškės – dvaras ir kaimas 14 km į pietryčius nuo Vilniaus, prie seno greitkelio Vilnius-Minskas. Būtent čia iki mūsų laikų išliko XIX amžiaus medinis pastatas, kuriame 1853-1861 metais gyveno ir kūrė Барэйкішкес BOREJKOWSZCZYZNA „Гэта Барэйкаўшчына, маёнтак тых жа графаў Тышкевічаў, шаноўная вёсачка, дзе прайшлі тры гады майго жыцця, адкуль я нудзіў вас маім „Маргерам”, „Корсакавай споведдзю”, „Хаткаю ў лесе”, „Графам на Ванторах”, „Янкам Цмантарнікам”, „Старымі варотамі” і іншымі дробнымі творамі…”. „Jest to Borejkowszczyzna, majętność tychże hr. Tyszkiewiczów, attynencjonalna wioszczyzna, gdzie mi upłynęły trzy lata życia, skąd was nudziłem moim „Margierem”, „Spowiedzią Korsaka”, „Chatką w lesie”, „Hrabią na Wątorach”, „Jankiem Cmentarnikiem”, „Staremi wrotami” i innemi drobnemi utwory”. Уладзіслаў Сыракомля Władysław Syrokomla n Барэйкішкес – маёнтак і вёска за n Borejkowszczyzna – dworek i 14 км на паўднёвы ўсход ад Вільнюса, каля старой шашы Вільнюс – Мінск. Менавіта тут захаваўся да нашых дзён драўляны будынак ХІХ ст., у якім у 1853-1861 гг. жыў wieś na południowy wschód 14 km od Wilna, przy starej szosie Wilno – Mińsk. Tutaj zachował się XIX-wieczny drewniany budynek, w którym w latach 1853-1861 miesz- 90 91 92 BAREIKIŠKĖS / Барэйкішкес / BOREJKOWSZCZYZNA lenkų poetas Vladislovas Sirokomlė (Władysław Syrokomla – Ludwik Kondratowicz). Šiuo metu dvaro pastate įrengtas poeto muziejus ir turizmo informacijos centras. XVI amžiaus pradžioje Bareikiškių žemės priklausė Kazimierui Adamovičiui (Kazimierz Adamowicz). XIX šimtmetyje Bareikiškės tapo nedideliu palivarku ir buvo Benedikto Tiškevičiaus nuosavybė. Likimas taip susiklostė, kad 1853 metais, mirus trims vaikams, čia iš Zalučės atvyko Vladislovas Sirokomlė kartu su žmona, Paulina Mitraševska (Mitraszewska). Laikotarpis, kuomet gyveno Bareikiškėse, buvo Vladislovui Sirokomlei ypač produktyvus. Būtent čia poetas parašo „Spowiedź pana Korsaka” („Pono Korsako išpažintis”), „Pan Marek w piekle” („Ponas Marekas pragare”), „Kojec Kurczęty” („Viščiukų gūžta”), „Niepiśmienny” („Beraštis”) ir svarbiausią poemą „Margier” („Margiris”), kurioje vaizduojami didvyriški lietuvių žygiai. Čia pasirodė „Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna” („Iškylos iš Vilniaus po Lietuvą”), kuriose Sirokomlė aprašo Vilniaus apylinkes, įskaitant Ašmenos aukštumos vie- і пісаў польскі паэт Уладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч). У наш час тут знаходзіцца музей паэта і інфармацыйны турыстычны цэнтр. У пачатку ХVI ст. землі Барэйкішкес належалі Казіміру Адамовічу. У ХІХ ст. Барэйкішкес сталі невялікім фальваркам і былі ўласнасцю Бенедыкта Тышкевіча. Так атрымалася, што пасля смерці трох дзяцей сюды з Залучча прыехаў разам з жонкай Паўлінай Мітрашэўскай Уладзіслаў Сыракомля. Перыяд жыцця ў Барэйкішкес быў для Уладзіслава Сыракомлі асабліва прадуктыўным. Менавіта тут паэт піша „Spowiedź pana Korsaka”, „Pan Marek w piekle”, „Kojec Kurczęty”, „Niepiśmienny” i паэму „Margier” пра гераічную гісторыю Літвы. Тут з’явіліся „Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna”, у якіх Сыракомля апісвае ваколіцы Вільні, уключаючы мясцовасці, якія знаходзяцца на Ашмянскім узвышшы. Паэт, які стаў пачынальнікам сучаснага краязнаўчага турызму, так тлумачыць з’яўленне кнігі: „Глеба пазнання Літвы шырокая і невычэрпная, як мора, і рознабаковая. (…)усіх чакае шмат новых kał i tworzył poeta Władysław Syrokomla (wł. Ludwik Kondratowicz). Obecnie w dworku znajduje się Muzeum Władysława Syrokomli i Centrum Informacji Turystycznej. Na początku XVI w. grunta w Borejkowszczyźnie należały do Kazimierza Adamowicza. W XIX stuleciu był to niewielki folwark, należący do hrabiego Benedykta Tyszkiewicza. Los chciał, że w 1853 r., po stracie trojga dzieci, z Załucza przybył tu Władysław Syrokomla z żoną Pauliną z Mitraszewskich Kondratowiczową. Lata spędzone w Borejkowszczyźnie były najbardziej owocne w twórczości poety. Tutaj powstały Spowiedź pana Korsaka, Pan Marek w piekle, Kojec z kurczęty, Niepiśmienny, a głównie – Margier, poemat bohaterski z dziejów Litwy. Tutaj ukazały się Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna, w których Syrokomla opisuje okolice Wilna, w tym miejscowości Wyżyny Oszmiańskiej. Poeta, wędrując po okolicach, stawał się prekursorem nowoczesnej turystyki krajowej. Tak pisał o tym: „Niwa badań na Litwie szeroka i niewyczerpana jak morze i to nie 93 Sirokomlės g. 5 Bareikiškių kaimas, Vilniaus raj. +37052436402, +37068524533 III-V – 11.00-17.00 VI-VII – 11.00-14.00 € Suaugusieji 2 Lt /mokiniai, studentai 1 Lt @ http//www.tic.vrsa.lt Вул. Сыракомлес 5 в. Барэйкішкес, Вільнюскі р-н +37052436402, +37068524533 III-V – 11.00-17.00 VI-VII – 11.00-14.00 € дарослым 2 лт / школьнікам, студэнтам 1 лт @ http//www.tic.vrsa.lt Ul. Sirokomlės 5 wieś Borejkowszczyzna Rejon Wileński +37052436402, +37068524533 III-V – 11.00-17.00 VI-VII – 11.00-14.00 € dorosły 2 Lt / uczeń, student 1 Lt @ http//www.tic.vrsa.lt адкрыццяў, пра якія мы спачатку нават не падумалі б, паглядзеўшы на сціплы ўбор нашага краю”. У гэты самы перыяд паэт спрабуе свае сілы ў драме, ім напісана паэма „Chatka w lesie”, упершыню пастаўленая ў Судэрве, пасля на сцэне Варшаўскага Вялікага тэатра. У Барэйкішкес бывалі вядомыя прадстаўнікі вільнюскага культурнага жыцця. Часта прыязджаў кампазітар Станіслаў Манюшка. Вынікам агульнай працы паэта і кампазітара стаў твор „Śpiewniki domowe”. „Гэтую сціплую страху ўга- pod jednym względem. (...) Wszystkich czeka jeszcze u nas plon obfity, któregośmy się zrazu ani domyślali, patrząc na skromne potulne oblicze naszej ziemi”. Okres życia na wsi był dla Władysława Syrokomli nadzwyczaj płodny. Próbuje też siebie poeta w dramacie, powstaje Chatka w lesie, wystawiona początkowo w Suderwie, a później nawet na scenie Teatru Wielkiego w Warszawie. Do Borejkowszczyzny przyjeżdżali znane osobistości życia kulturalnego Wilna. Gościł kompozytor Stanisław Moniuszko, owocem 94 BAREIKIŠKĖS / Барэйкішкес / BOREJKOWSZCZYZNA toves. Poetas, kuris tapo šiuolaikinio krašto turizmo pirmtaku, taip aiškino pažintinės knygos atsiradimą: „Lietuvos pažinimo dirva plati ir neišsemiama kaip jūra bei įvairiapusė. (...) visų laukia daug naujų atradimų, apie kuriuos mes iškart net nepagalvotume, žvelgdami į kuklų mūsų krašto apdarą.” Vladislovo Sirokomlės kaime praleistas gyvenimo laikotarpis ypač produktyvus. Poetas taip pat bando savo jėgas dramos srityje, parašoma komedija „Chatka w lesie” („Namelis miške”), pirmą kartą pastatyta Sudervėje, vėliau Varšuvos didžiojo teatro scenoje. Bareikiškėse lankėsi žymūs Vilniaus kultūrinio gyvenimo atstovai. Dažnai atvažiuodavo kompozitorius Stanislavas Moniuška, kompozitoriaus ir poeto bendradarbiavimo rezultatu tapo St. Moniuškos „Śpiewniki domowe“ („Namų dainynai”). „Šią kuklią šiaudinę pastogę savo apsilankymu yra pagerbę A. E. Odinecas, Mikalojus Malinovskis, grafas Eustachijus Tiškevičius, mūsų gerbiamasis cenzorius ir žinomas rusų poetas Pavelas Kukolnikas, Stanislovas Moniuška, Antonis Lešnovskis, Anglijos karaliaus dvaro gitaristas S. Ščepanovskis, violončelininkas Samuelis Kosovskis, žinomi mūsų dailininkai Janas Moračinskis ir Vincentas Dmochovskis, Antonis Petkevičius (Plugas), Teodoras Triplinas.” Janas Konradas Obstas (Jan Konrad Obst), vilnietis žurnalistas ir kolekcininkas, apsilankęs Bareikiškių dvarelyje praėjus pusei amžiaus po Sirokomlės mirties, jį pamatė tokį: „Įvažiuojame į kiemą, tipiškas lietuviškos sodybos kiemas: apžėlęs žole, lauko gėlėmis, išminti takai – vienas į ūkinius pastatus, kitas – į sodą. Ir pastatas tipiškas, medinis; didelis prieangis, apaugęs laukiniais vijokliais. Namelis pastatytas ant nedidelio nuolydžio, taigi dešinė pusė pakilusi ant gana aukštų pamatų, o kairė pusė siekia žemę. [...].” наравалі пры мне сваім побытам А.Э. Адынец, Мікалай Маліноўскі, граф Еўст. Тышкевіч, наш шаноўны цэнзар і вядомы рускі паэт Павел Кукальнік, Станіслаў Манюшка, Антоні Ляшноўскі, гітарыст англійскага двара Ст. Шчэпаноўскі, віяланчэліст Самуэль Касоўскі, нашы вядомыя мастакі Ян Маратынскі і Вінцэнты Дмухоўскі, Антоні Пяткевіч (Плуг), Тэадор Трыплін…” Ян Конрад Обст, віленскі журналіст і калекцыянер, наведаўшы маёнтак Барэйкішкес праз паўстагоддзя пасля смерці Сыракомлі, пабачыў двор такім: „Уязджаем у двор, тыповы двор літоўскай сядзібы: зарослы травою, лугавымі кветкамі, вытаптаныя сцяжынкі – адна ў гаспадарчыя пабудовы, другая – у сад. І будынак тыповы, драўляны; вялікі ганак, заросшы бярозкай. Хатка стаіць на невялікім схіле, таму правы бок падняты на даволі высокім падмурку, а левы стаіць амаль на зямлі [...].” Сам Уладзіслаў Сыракомля пісаў у вершы „Borejkowszczyzna”: Nie mój to domek, nie moja gleba Choć chleb mi rodzi przez lato, Moim jest tylko ten błękit nieba, Co się unosi nad chatą. Да нашага часу ў Барэйкішкес захаваўся невялі драўляны маёнтак. З правага боку будынка ў засені старых дрэў пабачыце жорны, якія служылі паэту сталом. Насупраць сеняў, таксама ў засені дрэў, можна пабачыць помнік у форме століка з чорнага граніту, пастаўлены ў 1897 г. у памяць пра паэта. На помніку выбіта выява ліры і надпіс „Władysław Syrokomla” („Уладзіслаў Сыракомля”), а па краях: „Тут, у Барэйкішкес, з 1853 г. да 1860 г. жыў У. Сыракомля // ...Вёсцы расце слава; юнак, дзяўчына, жанчына, // Перад іншаземцамі, // współpracy kompozytora i poety stały się moniuszkowskie Śpiewniki domowe. Poeta pisał: „Tę skromną strzechę zaszczycili przy mnie swoją bytnością: A. E. Odyniec, Mikołaj Malinowski, hr. Eustachy Tyszkiewicz, nasz zacny cenzor a znany rosyjski poeta Paweł Kukolnik, Stanisław Moniuszko, Antoni Lesznowski, gitarzysta dworu angielskiego St. Szczepanowski, wiolonczelista Samuel Kossowski, nasi znani malarze Jan Moraczyński i Wincenty Dmochowski, Antoni Pietkiewicz (Pług), Teodor Tryplin”. Jan Konrad Obst, dziennikarz i kolekcjoner wileński, odwiedził dworek w Borejkowszczyźnie w pół wieku po śmierci Syrokomli i zobaczył taki widok: „Wjeżdżamy w podwórze, typowe podwórko szlacheckiej litewskiej siedziby: porosłe murawą, upstrzoną kwieciem polnym, wydeptane ścieżki – jedna do zabudowań folwarcznych, druga do sadu. I dworek typowy, drewniany; ganek obszerny, dzikim winem porosły. Domek wybudowany na lekkiej pochyłości, więc prawe skrzydło jego wznosi się na dość wysokim podmurowaniu, gdy lewe dotyka ziemi”. Sam Władysław Syrokomla w wierszu Borejkowszczyzna pisał: Nie mój to domek, nie moja gleba Choć chleb mi rodzi przez lato, Moim jest tylko ten błękit nieba, Co się unosi nad chatą. Do dziś w Borejkowszczyźnie zachował się parterowy dwór z drewna. Obok dworu, po prawej stronie w cieniu altanki ze starodrzewia, znajduje się młyński kamień, który służył poecie za stół. Naprzeciwko ganku, również ocieniony drzewami, stoi granitowy pomnik w kształcie stołu ustawiony w 1897 r., upamiętnieniający poetę. Na pomniku wizerunek liry, napis: „Władysław Syrokomla”, a po bokach: 95 Pats Vladislovas Sirokomlė eilėraštyje „Borejkowszczyzna” („Bareikiškės”) rašė: Ne mano čia namelis, ne mano žemė, Nors kasmet vasara atneša man savos duonos, Tik mano ten mėlynas dangaus lopinėlis, Kuris pakyla virš trobelės. Iki šiol Bareikiškėse išliko medinis dvarelis. Pastato šone, dešinėje pusėje, senų medžių pavėsyje pamatysite girnų akmenį, kuris atstojo poetui stalą. Priešais priemenę taip pat medžių šešėlyje galima regėti juodo granito stalelio formos paminklą, poeto atminimui pastatytą 1897 metais. Jo paviršiuje iškalta lyra, o aplink stalą tokie žodžiai lenkų kalba: „Čia, Bareikiškėse, nuo 1853 iki 1860 m. gyveno V. Sirokomlė. // ... šlovingai užaugo; jaunuolis, mergina, moteris, // Tarp svetimos žemės žmonių, // Prisiminimais ir kalbomis šlovins dainių, // Kuris kūrė ir gyveno kartu su jais. // Šioje vietoje, prie akmeninio stalo, sukūrė savo šlovingus darbus”. Dešinėje dalyje, kur buvo poeto kabinetas, 1975 metais švenčiant V. Sirokomlės 150-ąsias gimimo metines atidarytas muziejus. Čia galima apžiūrėti ekspoziciją, kurią sudaro asmeniniai Sirokomlės daiktai, baldai, poeto sklaidytos knygos. 2011 metais įgyvendintas bibliotekos pastato rekonstrukcijos projektas, sutvarkyta pastatą supanti aplinka. Prie muziejaus įrengtas pirmas Vilniaus regiono Turizmo informacijos centras. Centras teikia informaciją apie regiono turizmo galimybes, įdomiausius maršrutus ir kitas poilsio galimybes Vilniaus regione. Centras,bendradarbiaujantis su Vilniaus krašto, kitais Lietuvos, Lenkijos, Baltarusijos regionais yra menininkų ir kultūros žinovų susitikimo vieta. n Уздыхам і гутаркай славіць лірніка будуць, // Што спяваў і жыў з імі. // У гэтым месцы, пры стале каменным, пісаў свае векапомныя творы.” У правай частцы будынка, дзе быў кабінет паэта, у 1975 г., падчас святкавання 150-гадовага юбілею У. Сыракомлі, быў адчынены музей. Тут можна пазнаёміцца з экспазіцыяй, якая складаецца з асабістых рэчаў Сыракомлі, мэблі, кніг, якімі карыстаўся паэт. У 2011 г. ажыццяўлёны праект па рэканструкцыі бібліятэкі, прыведзена ў парадак тэрыторыя вакол будынка. Пры музеі заснаваны першы ў Вільнюскім рэгіёне інфармацыйны турыстычны цэнтр. Цэнтр прадастаўляе інфармацыю аб магчымасцях турызму ў рэгіёне, цікавых маршрутах і розных відах адпачынку. Цэнтр супрацоўнічае з рознымі рэгіёнамі Літвы, Польшчы, Беларусі, з’яўляецца месцам сустрэчы мастакоў і іншых дзеячоў культуры. n „Tu, w Borejkowszczyźnie, od r. 1853 do 1860 mieszkał W. Syrokomla. // ... Wiosce chluba urasta; młodzianin, dziewczę, niewiasta, // Przed ludźmi cudzej ziemi, // Westchnieniem i gawędą sławić lirnika będą, // Co śpiewał i żył z niemi. // W tem miejscu, przy stole kamiennym, tworzył swe wiekopomne dzieła”. W prawym skrzydle, gdzie znajdował się gabinet twórcy, w 1975 r., w ramach przygotowań do obchodów 150. rocznicy urodzin poety, urządzono muzeum. Można w nim obejrzeć osobiste rzeczy Syrokomli, meble, książki, z których korzystał. W 2011 r. dokonano przebudowy gmachu biblioteki, uporządkowano teren. Przy wuzeum powstało pierwsze na Wileńszczyźnie Centrum Informacji Turystycznej. Placówka udziela informacji o zasobach turystycznych rejonu, trasach turystycznych oraz innych możliwościach wypoczynku w rejonie wileńskim. Powołane centrum jest ośrodkiem współpracy kulturalnej Wileńszczyzny oraz innych regionów Litwy, Polski, Białorusi, miejscem spotkań artystów, ludzi kultury. n Struvės geodezinis lankas / Геадэзічная дуга Струве / Punkt Południka Struvego 96 n Struvės geodezinis lankas buvo n Iš Bareikiškių keliaujame į La- n З Барэйкішкес накіроўваемся n Z Borejkowszczyzny do Ławary- Struvės geodezinis lankas Геадэзічная дуга Струвэ Punkt Południka Struvego voriškių kaimą, esantį Ašmenos aukštumos prieškalvėje į šiaurę, prie Baltarusijos pasienio. Geriausia pasirinkti kelią Nr. 5258, pirmoje sankryžoje pasukti į dešinę, į kelią Nr. 106, link kelio Nr. 103, kadaise vadinamo Trakt Batorego. Tačiau prieš keliaujant į Lavoriškes verta užsukti į Paliepiukų vietovę, kurioje yra vienas iš UNESCO saugomo Struvės geodezinio lanko punktų. n Struvės geodezinis lankas yra 2821,833 km ilgio ir kerta šias dabartines valstybes: Norvegiją, Švediją, Suomiją, Rusiją, Estiją, Latviją, Lietuvą, Baltarusiją, Moldovą ir Ukrainą. Struvės geodezinį lanką sudaro 265 pagrindiniai matavimo taškai, sudarantys 258 trianguliacijos trikampius, ir 60 papildomų taškų. ў вёску Лаворышкес, якая знаходзіцца ля падножжа Ашмянскага ўзвышша на поўнач ад беларускай мяжы. Варта выбраць дарогу № 5258, на першым перакрыжаванні павярнуць направа на дарогу № 106 у бок дарогі № 103, якая калісьці называлася трактам Баторыя. Аднак, перш чым накіравацца ў Лаворышкес, варта заехаць у мясцовасць Палепюкай, дзе знаходзіцца адзін з пунктаў геадэзічнай дугі Струвэ, якая занесена ў спіс сусветнай спадчыны UNESCO. n Геадэзічная дуга Струвэ мае даўжыню 2821,833 км і праходзіць праз такія сучасныя краіны, як Нарвегія, Швецыя, Фінляндыя, Расія, Эстонія, Латвія, Літва, Беларусь, Малдова і Украіна. Геадэзічную дугу Струвэ складаюць 265 асноўных кропак вымярэння, якія ўтвараюць 258 трыангуляцыйных трохкутнікаў і 60 дадатковых кропак. szek, które znajdują się na północnej odnodze Wyżyny Oszmiańskiej na północ przy granicy z Białorusią, najlepiej jechać drogą nr 5258, na najbliższym skrzyżowaniu zawrócić w prawo na trasę nr 106, w kierunku dawnego Traktu Batorego, obecnie to trasa nr 103. Ale przedtem warto zajrzeć do miejscowości Paliepiukai, gdzie znajduje się jeden z punktów Południka Struvego, chroniony przez UNESCO. n Południk Struvego rozciąga się na długości 2821,833 km i przebiega przez terytorium dziesięciu państw: Norwegię, Szwecję, Finlandię, Rosję, Estonię, Łotwę, Litwę, Białoruś, Mołdawię i Ukrainę. Składa się z 265 głównych punktów pomiarowych, tworzących 258 trójkątów triangulacyjnych, oraz 60 punktów dodatkowych. nustatytas 1816-1852 metais anuometinės Švedijos, Norvegijos ir Rusijos sąjungos teritorijoje, matavimo darbams vadovaujant rusų mokslininkui Friedrichui Georgui Wilhelmui von Struvei bei rusų pareigūnui Carlui F. Tenneriui. Struvės geodezinis lankas leido tiksliai nustatyti ir apskaičiuoti Žemės formą ir dydį. Pirmasis taškas yra dabartinės Estijos teritorijoje, Tartu mieste esančioje observatorijoje. Lietuvoje saugomi trys Struvės geodezinio lanko taškai, vienas iš jų yra Paliepiukuose (Vilniaus apskritis). Būtent čia išliko XIX amžiaus paminklas, nurodantis tikslų punktą, taip pat informacinė UNESCO saugomo pasaulio paveldo paminklo lentelė ir stulpelis. n n Геадэзічная дуга Струвэ была ўсталявана ў 1816-1852 гг. на тагачасных тэрыторыях Швецыі, Нарвегіі і Расіі. Вымяральнымі работамі кіравалі расійскі навуковец Фрыдэрых Георг Вільгельм фон Струвэ і расійскі афіцэр Карл Ф. Тэннер. Геадэзічная дуга Струвэ дазволіла дакладна вызначыць і падлічыць форму і памер Зямлі. Першая кропка знаходзіцца на тэрыторыі сённяшняй Эстоніі ў абсерваторыі г. Тарту. У Літве ахоўваюцца тры кропкі геадэзічнай дугі Струвэ, адна з якіх знаходзіцца ў Палепюкай (Вільнюскі раён). Менавіта тут захаваўся знак ХІХ ст., таксама тут змешчана інфармацыя аб ахове гэтага месца UNESCO. n n Został wyznaczony w latach 1816- 1852 pod nadzorem rosyjskiego naukowca Friedricha Georga Wilhelma von Struvego i rosyjskiego oficera Carla F. Tennera. Południk służył do określenia i pomiaru dokładnego kształtu i rozmiarów Ziemi. Pierwszy punkt znajduje się w obserwatorium w Tartu na terenie dzisiejszej Estonii. Na Litwie są chronione trzy punkty Południka Struvego, jeden z nich znajduje się w Paliepiukai. Zachował się tutaj XIX-wieczny wyznacznik, umieszczono też gablotę informacyjnę oraz słupek o ochronie tego miejsca przez UNESCO. n 97 LAVORIŠKĖS / Лаворышкес / ŁAWARYSZKI 98 LAVORIŠKĖS „Baltų genčių apgyvendintose teritorijose geležis buvo žinoma jau prieš daugiau kaip du tūkstančius metų. Pirma geležies gaminiai buvo labai retai sutinkami Lietuvos teritorijoje ir dažniausiai buvo importuojami.Laikui bėgant, (...) vietos žmonės pradėjo ieškoti galimybių gauti anuomet brangaus metalo vietoje. Dabartinėse Vilniaus apylinkių teritorijose senoviniu metalo gamybos centru buvo tapusi Lavoriškių vietovė ir jos apylinkės. Šios teritorijos žemės slėpė nemažą kiekį rūdos. Lavoriškių apylinkės buvo apgyvendintos jau III - IV a. po Kr. Ant kalvos, kurios šlaitus skalauja Vilnelės vande- Лаворышкес „На тэрыторыях, населеных балтыйскімі плямёнамі, жалеза было вядомае ўжо больш за дзве тысячы год назад. Першыя вырабы з жалеза вельмі рэдка сустракаліся на тэрыторыі Літвы і часцей за ўсё былі завезенымі. З цягам часу (…) мясцовыя жыхары сталі шукаць магчымасць на месцы здабываць каштоўны на той час метал. На тэрыторыі сучаснай Віленшчыны старадаўнім цэнтрам вытворчасці металу былі Лаворышкес і іх ваколіцы. На гэтых тэрыторыях зямля захоўвала немалую колькасць руды. Ваколіцы Лаворышкес былі заселены ўжо ў ІІІ – ІV стст. н. ŁAWARYSZKI „Na ziemiach zamieszkałych przez plemiona bałtyckie żelazo znane było już przed ponad dwoma tysiącami lat. Najpierw żelazne wyroby na ziemiach litewskich były bardzo rzadko spotykane, pochodziły głównie z importu. Z czasem (...) miejscowy lud począł poszukiwać możliwości otrzymania tego naówczas drogocennego metalu na miejscu. Na obecnych terenach Wileńszczyzny dawnym ośrodkiem wytwarzania metali były Ławaryszki i okolice. Ziemia tych terenów zawierała spore ilości rudy. Okolice Ławaryszek były już zamieszkane w III-IV wieku n. e. Na wzgórzu, obmywanym przez wody Wilenki, nys, kadaise stovėjo įtvirtinta medinė pilis, kurioje pavojaus atveju galėdavo pasislėpti aplinkinių vietovių gyventojai. Keleto šimtų metrų atstumu, kairiajame upelio krante buvo įsikūrusi gyvenvietė.” M. Gajevskis э. На ўзгорку, схілы якога амываюць воды Вільняле, калісьці стаяў драўляны замак, дзе ў выпадку небяспекі маглі схавацца навакольныя жыхары. На адлегласці некалькіх сот метраў на левым беразе рэчкі было заснавана паселішча.” М. Гаеўскі n Lavoriškių kaimas įsikūręs ant abiejų Vilnelės upės krantų, 24 km į rytus nuo Vilniaus, netoli Baltarusijos pasienio, kur buvo įkurtas modernizuotas pasienio punktas. Kaime yra vidurinė mokykla, vaikų darželis, biblioteka, pašto skyrius bei miškininkystės centras. Būtent šie elementai suteikia kaimeliui mažo miestelio charakterį. Pirmą kartą ši vietovė prie Vilnelės upės minima istoriniuose dokumentuose 1443 m., kai Lavo- n Вёска Лаворышкес размешчана па абодва бакі рэчкі Вільняле за 24 км на ўсход ад Вільнюса, недалёка ад граніцы з Беларуссю, дзе быў створаны сучасны пагранічны пункт. У вёсцы ёсць сярэдняя школа, дзіцячы садок, бібліятэка, пошта і цэнтр лясніцтва. Менавіта гэтыя об’екты надаюць вёсцы рысы мястэчка. Упершыню гэтая мясцовасць упамінаецца ў гістарычных дакументах 1443 г., калі паселішча stał kiedyś drewniany gródek warowny, gdzie w razie niebezpieczeństwa mogła się ukryć ludność najbliższych okolic. W odległości paruset metrów, na lewym brzegu rzeczki mieściło się osiedle” – pisał o Ławaryszkach badacz ziemi Wileńskiej, Mirosław Gajewski n Wieś Ławaryszki jest położona po obu stronach rzeki Wilenki, 24 km na wschód od Wilna, nieopodal granicy z Białorusią, tu urządzono zmodernizowane przejście graniczne. We wsi jest szkoła średnia, przedszkole, biblioteka, poczta, centrum nadleśnictwa. Te właśnie elementy nadają wsi charakter małego miasteczka. Pierwsza wzmianka o osiedlu nad Wilenką w dokumentach historycznych pochodzi z roku 1443, 99 100 LAVORIŠKĖS / Лаворышкес / ŁAWARYSZKI riškių gyvenvietė buvo perduota anuometiniam Vilniaus vaivadai Jonui Daugirdui. Po krikščionybės įvedimo Lietuvoje Lavoriškės tapo kunigaikščio dvaru. XVII a. ši apskritis priklausė Pacų didikų šeimai. 1701 m. šią seniūniją valdė Danielius Vyhovskis, vėliau Lavoriškes perėmė Zybergų giminė, Braslavos vaivada Mykolas Kossakovskis, o nuo 1798 m. seniūnija buvo perduota valdyti Adamui Bielskiui. Po jo, iki 1842 m., Lavoriškių seniūnija buvo valdoma kunigaikščio patarėjo Podgurskio. Iki XVIII a. būtent čia vyko geležies rūdos kasybos, o kasybos įranga buvo varoma Vilnelės sraunių vandenų. Lavoriškėse taip pat veikė popieriaus gamykla. 1863 m. Lavoriškių apylinkėse su rusų kariuomenės pajėgomis susirėmė Gustavo Čechovičiaus ir Karolio Jasevičiaus vadovaujami sukilėlių būriai. 1915 m. šioje teritorijoje vyko rusų ir vokiečių kariuomenės susirėmimai. Per Lavoriškes ėjo Stepono Batoro traktas – istorinis karo svarbos kelias. Šis kelias jungė Vilnių ir Pskovą, būtent šiuo keliu Stebonas Batoras vedė savo kariuomenę į kovą su Ivanu IV Rūsčiuoju. Šis kelias buvo itin svarbus dar XX a. pradžioje. Vėliau, dėl naujų kelių statybos, jo svarba palaipsniui mažėjo. Šiuo metu iš Stepono Batoro trakto teliko šalutiniai keliai rytų Baltarusijoje. Nuo XVII a. iki 1959 m. Lavoriškės buvo laikomos miesteliu, dabar turi tik kaimo statusą. Lavoriškių seniūnijos teritorijoje įsikūręs Baravykinės kraštovaizdžio draustinis – tai moreninio kalvyno Ašmenos aukštumoje kraštovaizdis. Būtent šioje teritorijoje įsikūręs Vilnios hidrografinis draustinis. Netoli Lavoriškių esantis Rau- Лаворышкес было перададзена тагачаснаму Віленскаму ваяводу Яну Даўгірду. Пасля прыняцця хрысціянства ў Літве Лаворышкес сталі княжацкай маёмасцю. У ХVІІ ст. гэтая акруга належала сям’і вяльможаў Пацаў. У 1701 г. гэтым староствам кіраваў Даніэль Віхоўскі, пазней Лаворышкес належалі родам Зібергаў, браслаўскага ваяводы Міхаіла Касакоўскага, а з 1798 г. кіраўніцтва староствам было перададзена Адаму Бельскаму. Пасля яго, да 1842 г. , Лаворышскім староствам кіраваў княжацкі дарадца Падгорскі. Да ХVIII ст. менавіта тут здабывалі жалезную руду, а механізмы прыводзіліся ў рух напорам вады з Вільняле. У Лаворышкес таксама працавала фабрыка па вытворчасці паперы. У 1863 г. у Лаворышскай акрузе з рускімі войскамі змагаліся атрады паўстанцаў пад кіраўніцтвам Густава Чаховіча і Караля Ясевіча. У 1915 г. адбываліся баі паміж рускімі і нямецкімі вайскамі. Праз Лаворышкес ішоў тракт Стэфана Баторыя – былая дарога стратэгічнага значэння. Яна яднала Вільнюс і Пскоў, менавіта па ёй Стэфан Баторый вёў свае войскі на бой з Іванам ІV Жахлівым. Гэтая дарога была вельмі важнай яшчэ і ў пачатку ХХ ст. Пасля з-за будаўніцтва новых дарог значэнне тракта паступова змяншалася. Сёння ад тракта Стэфана Баторыя засталіся толькі другарадныя дарогі на ўсходзе Беларусі. З ХVІІ ст. да 1959 г. Лаворышкес лічыліся мястэчкам, а цяпер маюць толькі статус вёскі. На тэрыторыі Лаворышскага староства знаходзіцца ландшафтны запаведнік Баравікіне – ландшафт марэнных узгоркаў Ашмянскага ўзвышша. Менавіта на гэтай тэрыторыі размяшчаецца гідраграфічны запаведнік Вільняле. Возера Раўкове, якое знаход- Ławaryszki zostały wtedy nadane dla ówczesnego wojewody wileńskiego Jana Dowgirda. Po przyjęciu chrześcijaństwa na Litwie, Ławaryszki były dworem książęcym. W XVII wieku owe starostwo należało do magnackiej rodziny Paców. W 1701 r. starostwo dzierżawił Daniel Wyhowski, kolejno Ławaryszki były w posiadaniu Zybergów, następnie Michała Kossakowskiego, wojewody brasławskiego, od roku 1798 starostwo było nadane dla mostowniczego kobryńskiego Adama Bielskiego. Po nim, do roku 1842, starostwo Ławaryszki dzierżawił radca tytularny Podgórski. Do XVIII w. wydobywano tu darniowe rudy żelaza, a urządzenia kopalniane napędzały wody Wilenki. Działała również wytwórnia papieru. W 1863 r. w okolicy Ławaryszek powstańcy z oddziałów Gustawa Czechowicza i Karola Jasiewicza stoczyli bitwę z rosyjską żandarmerią. W 1915 r. na tych terenach miały miejsce starcia pomiędzy wojskami niemieckimi i rosyjskimi. Przez Ławaryszki przechodził trakt Stefana Batorego – dawny szlak drogowy o znaczeniu wojskowym. Była to ważna droga biegnąca z Wilna na Psków. Stefan Batory prowadził tędy wojska przeciw Iwanowi IV Groźnemu. Ten szlak ważny był jeszcze na początku XX w. Później, wobec budowy nowych dróg, jego znaczenie stopniowo zanikało. Dzisiaj pozostałością po Trakcie Batorego są boczne drogi we wschodniej Białorusi. Od XVII w. do 1959 r. Ławaryszki były miasteczkiem, dzisiaj mają status wsi. Na terenie starostwa Ławaryszki znajduje się Rezerwat Krajobrazowy Barawikinie – są to wzgórza morenowe Wyżyny Oszmiańskiej. Rezerwat Hydrograficzny Wilenki rownież rozpościera się na tych terenach. Nieopodal Ławaryszek znajduje się jezioro Rankovė, wciągnięte LAVORIŠKĖS / Лаворышкес / ŁAWARYSZKI kovės ežeras įtrauktas į Senovės Lietuvos šventviečių katalogą. Be to, Lavoriškių apylinkėse gausu pilkapių ir piliakalnių: Baravykinė, Bildiškės, Aleksandriškės, Paukštenai, Puntuzai. n зіцца недалёка ад Лаворышак, унесена ў каталог святых мясцін старажытнай Літвы. Акрамя таго, у ваколіцах Лаворышкес шмат курганоў і гарадзішчаў: у Баравікіне, Більдзішкес, Александрышкес, Паукшценай, Пунтузай. n na listę Katalogu Świętych Miejsc Dawnej Litwy. Poza tym w okolicach Ławaryszek jest mnóstwo kopców i kurhanów: w Barawikinie, Bildziszkach, Aleksandryszkach, Paukszcianach, Puntuzach. n Bronislavas Taraškevičius Браніслаў Тарашкевіч Bronisław Taraszkiewicz 1892 m. Mačiuliškių kaime, netoli Lavoriškių, gimė Bronislavas Taraškevičius, baltarusių visuomenės ir politikos veikėjas. У 1892 г. у вёсцы Мацюлішкі, недалёка ад Лаворышкес, нарадзіўся Браніслаў Тарашкевіч – беларускі грамадскі і палітычны дзеяч. W 1892 r. we wsi Maciuliszki, nieopodal Ławaryszek, urodził się Bronisław Taraszkiewicz, białoruski działacz społeczny i polityk. n Браніслаў Тарашкевіч адзіны n Bronisław Taraszkiewicz był je- n Bronislavas Taraškevičius buvo vienintelis šeimos vaikas, gavęs išsilavinimą. Baigęs Lavoriškių mokyklą, mokėsi Vilniaus gimnazijoje, kurią baigė sidabro medaliu. 1916 m. baigė Petrogrado universiteto istorijos-filologijos fakultetą ir liko dirbti rusų kalbos ir literatūros katedroje. Po dvejų metų persikėlė į Minską, kur dirbo Minsko pedagoginiame institute, dėstė baltarusių ir graikų kalbas. Taraškevičius stengėsi dėl Baltarusijos autonomijos ir kovojo už baltarusių kalbos pripažinimą valstybine kalba jo tėvynainių gyvenamose teritorijose. Nors buvo išrinktas Lenkijos Seimo ambasadoriaus pavaduotoju, glaudžiai bendradarbiavo su Vakarų Baltarusijos komunistų partija, už ką dukart buvo sulaikytas ir nuteistas 12 metų kalėti. 1933 m. TSRS valdžia iškeitė jį į Lenkijos politinį kalinį, kalėjusį Rusijos kalėjime. Po šių įvykių Bronislavas Taraškevičius liko dirbti Maskvoje, o 1937 m. represijų metu buvo nuteistas mirties bausme ir 1939 m. lapkričio 29 d. sušaudytas. Palaidotas Minske. 1957 m. buvo reabilituotas. Bronislavas Taraškevičius parašė pirmąją baltarusių kalbos gramatiką, Vilniuje buvo išleista jo „Baltarusių kalbos gramatika mokykloms” з дзяцей у сваёй сям’і атрымаў адукацыю. Скончыўшы школу ў Лаворышкес, вучыўся ў Віленскай гімназіі, якую скончыў з сярэбраным медалём. У 1916 г. скончыў гісторыка-філалагічны факультэт Пецярбургскага ўніверсітэта і застаўся працаваць на кафедры рускай мовы і літаратуры. Праз два гады пераехаў у Мінск, дзе працаваў у педагагічным інстытуце, выкладаў беларускую і грэчаскую мовы. Тарашкевіч выступаў за аўтаномію Беларусі і змагаўся за наданне беларускай мове статуса дзяржаўнай на аўтэнтычнай беларускай тэрыторыі. Нягледзячы на тое, што Б.Тарашкевіч быў абраны намеснікам амбасадара Польскага Сейма, ён цесна супрацоўнічаў з камуністычнай партыяй Заходняй Беларусі, за што два разы быў затрыманы і зняволены на 12 месяцаў. У1933 г. улады СССР вымянялі яго на польскага палітычнага зняволенага, які сядзеў у савецкай турме. Пасля гэтых падзей Браніслаў Тарашкевіч застаўся працаваць у Маскве, а падчас рэпрэсій 1937 г. быў прыгавораны да пакарання смерцю і 29 лістапада 1939 г. расстраляны. Пахаваны ў Мінску. У 1957 г. dynym dzieckiem w rodzinie, które otrzymało wykształcenie. Po ukończeniu ławaryskiej szkoły, ukończył gimnazjum w Wilnie, został wyróżniony srebrnym medalem. W 1916 r. otrzymał dyplom historyka filologii Uniwersytetu w Petersburgu i został na katedrze języka rosyjskiego i literatury tamtejszej uczelni. Po dwóch latach przeniósł się do Mińska, na Uniwersytecie Pedagogicznym wykładał język białoruski i grecki. W poglądach politycznych zabiegał o autonomię dla Białorusinów, walczył o język białoruski jako urzędowy na terenach zamieszkałych przez rodaków. Mimo kariery w Sejmie Rzeczypospolitej, ściśle współpracował z partią komunistyczną Zachodniej Białorusi, za co był dwukrotnie aresztowany i skazany na 12 lat więzienia. W 1933 r. władze polskie wymieniły go na więźnia polskiego, który się okazał w rosyjskim więzieniu. Następnie Bronisław Taraszkiewicz pracował w Moskwie, ale w czasie represji stalinowskich w 1939 r. został rozstrzelany. Pochowany w Mińsku. W 1957 r. został zrehabilitowany. Bronisław Taraszkiewicz napisał pierwszą gramatykę języka białoruskiego. Została ona wydana 101 LAVORIŠKĖS / Лаворышкес / ŁAWARYSZKI 102 („Беларуская граматыка для школ”). B. Taraškevičius išvertė į baltarusių kalbą Adomo Mickevičiaus poemą „Ponas Tadas” bei Homero „Iliadą”. B. Taraškevičiaus mokslinė, visuomeninė, publicistinė ir politinė veikla nušviesta baltarusių kalba parašytoje Aleksandro Bergmano (Аляксандр Бергман) knygoje „Žodis apie Bronislavą Taraškevičių” („Слова пра Бранiслава Тарашкевiча”) ir Arsenio Liso (Арсень Ліс) darbe „Bronislavas Taraškevičius” („Браніслаў Тарашкевіч”). 1979 m. prie namo Vilniuje, Vilniaus g. 37, kur gyveno B. Taraškevičius, buvo atidengta memorialinė lenta. 1994 m. toje pačioje vietoje buvo atidengta kita, pilko granito memorialinė lenta su bareljefu, kurioje lietuvių ir baltarusių kalbomis rašoma, kad šiame name 1923-1928 m. gyveno pirmosios dabartinės gudų gramatikos autorius. 1999 m. Vilniaus krašto Franciško Skorinos baltarusių kalbos draugijos iniciatyva Lavoriškėse Bronislavo Taraškevičiaus vardu pavadinta gatvė. n быў рэабілітаваны. Браніслаў Тарашкевіч – аўтар першай беларускай граматыкі, якая была выдадзена ў Вільні і называлася Беларуская граматыка для школ. Б. Тарашкевіч пераклаў на беларускую мову паэму Адама Міцкевіча Пан Тадэвуш і Іліяду Гамера. Навуковая, грамадская, публіцыстычная і палітычная дзейнасць Б. Тарашкевіча апісана ў кнізе Аляксандра Бергмана Слова пра Браніслава Тарашкевіча і ў працы Арсеня Ліса Браніслаў Тарашкевіч. У 1979 г. у Вільнюсе па адрасе вул. Вільняус, 37, на доме, дзе жыў Браніслаў Тарашкевіч, была адкрыта мемарыяльная дошка. У 1994 г. на тым самым месцы была адкрыта другая мемарыяльная дошка з шэрага граніту, на якой па-літоўску і па-беларуску напісана, што ў гэтым доме ў 1923-1928 гг. жыў аўтар першай беларускай граматыкі. У 1999 г. па ініцыятыве Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны іменем Браніслава Тарашкевіча была названа вуліца ў Лаворышкес. n pod nazwą Gramatyka języka białoruskiego dla szkół (Беларуская граматыка для школ). W Wilnie przetłumaczył Taraszkiewicz na język białoruski Pana Tadeusza Adama Mickiewicza oraz Iliadę Homera. O działalności naukowej, politycznej, społecznej i publicystycznej Bronisława Taraszkiewicza pisali Aleksandra Bergman (Аляксандрa Бергман) w książce Słowo o Bronisławie Taraszkiewiczu (Слова пра Бранiслава Тарашкевiча) ir Arsenij Lis (Арсень Ліс) w pracy Bronisław Taraszkiewicz (Браніслаў Тарашкевіч). W 1979 r. na budynku przy ulicy Wileńskiej 37 w Wilnie, gdzie mieszkał B. Taraszkiewicz, została umieszczona tablica pamiątkowa. W 1994 r. w tym samym miejscu odsłonięto nową płaskorzeźbę, która informuje, że w tej kamienicy w latach 1923-1928 mieszkał autor pierwszej gramatyki języka białoruskiego. W 1999 r., z inicjatywy Towarzystwa Języka Białoruskiego im. Franciszka Skoryny, jedną z ulic w Ławaryszkach nazwano imieniem Bronisława Taraszkiewicza. n Lavoriškių Šv. Jono Krikštytojo bažnyčia Касцёл св. Яна Хрысціцеля Kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Ławaryszkach Medinė bažnyčia, pastatyta 1644 m., sudegė 1655 m. rusų antpuolio metu. Užpuolikai sudegino visą miestelį. Kitos bažnyčios buvo pastatytos Lavoriškėse 1768 ir 1826 m. Mūrinė Šv. Jono Krikštytojo bažnyčia, pastatyta 1906 m., devintojo dešimtmečio pabaigoje buvo atstatyta ir išplėsta. Dvibokštės bazilikos architektūroje dominuoja neogotikos elementai. Bažnyčios viduje yra vertingi meno kūriniai, įskaitant molbertinės tapybos paveikslą „Šv. Juozapas” ( XVIII a.) ir „Šv. Stepono mirtis” iš 1850 m. Драўляны касцёл, пабудаваны ў 1644 г., згарэў у 1655 г. падчас наступлення рускай арміі ( было спалена ўсё мястэчка). Іншыя касцёлы былі пабудаваны ў Лаворышкес у 1768 і 1826 гг. Мураваны касцёл св. Яна Хрысціцеля, пабудаваны ў 1906 г., у канцы 90-х гадоў быў адноўлены і пашыраны. У архітэктуры двухвежавай базылікі дамінуюць неагатычныя элементы. У касцёле знаходзяцца каштоўныя творы мастацтва, уключаючы абраз мальбертнага жывапісу „Св. Юзэф” (XVIII ст.) і „Смерць св. Стэфана” (1850 г.) Drewniany kościół, zbudowany w 1644 r., spłonął podczas najazdu moskiewskiego w 1655 r. Przez najeźdźców zostało również spalone całe miasteczko. Kolejne świątynie wznoszono w Ławaryszkach w latach 1768 i 1826. Murowany kościół pw. św. Jana Chrzciciela z 1906 r. w końcu lat 90. został przebudowany i powiększony. W architekturze dwuwieżowej bazyliki dominują elementy neogotyku. Wewnątrz są cenne dzieła sztuki, w tym obraz malarstwa molbertowego „Św. Józef” ( XVIII w.) i „Śmierć św. Stefana” z 1850 r. 103 104 LAVORIŠKĖS / Лаворышкес / ŁAWARYSZKI n Pirmoji Lavoriškių bažnyčia buvo pastatyta Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės pakamario Stepono Paco lėšomis. Manoma, kad anksčiau Lavoriškėse buvo maža dvaro koplyčia. Stepono Paco paramą patvirtino Lenkijos karaliaus Vladislovo IV Vazos privilegija. Manoma, kad šventorius sudegė XVIII a. vid., taigi Vilniaus vyksupas Mykolas Zenkovičius savo lėšomis pastatė naują medinę bažnyčią. Prie šventoriaus iki Sausio sukilimo veikė šv. Juozapo brolija, nuo 1798 m. jos dėka prie bažnyčios veikė parapijos mokykla. XIX a. carinės valdžios represijos neaplenkė ir Lavoriškių bažnyčios. Bažnyčiai priklausančios žemės buvo sumažintos daugiau nei dešimt kartų, o senosios bažnyčios pastatas, nepaisant daugybės remontų, virto griuvėsiais. XIX ir XX a. pradžioje buvo pradėtos naujos bažnyčios statybos, o apdailos darbai tęsėsi iki 1912 metų. Ateinantys karai, laimei, nepalietė Lavoriškių bažnyčios, kuri iki šiol yra parapijiečių susibūrimo vieta. Važiuojant šios vietos kryptimi, jau iš tolo matyti du smailėjantys bažnyčios bokštai. Mūrinis tamsiai geltonų plytų neogotikos pastatas šiltai kviečia visus keliautojus užsukti į vidų. Bažnyčios kiemas yra apsuptas laukų akmenų sienos. Norėdami nukeliauti iš Lavoriškių iki 18 km atstumu esančių Buivydžių, rinkitės kelią Nr. 5223. Pusiaukelyje pravažiuojame Mostiškių gyvenvietę. n Lavoriškės, Vilniaus raj. +37052494890 Šv. Mišios lenkų kalba kasdien 18.00, šeštadieniais 10.00, sekamdieniais 7.30, 12.00 n Першы касцёл у Лаворышкес быў пабудаваны на сродкі падкаморнага Вялікага княства Літоўскага Сцяпана Паца. Лічыцца, што раней у Лаворышкес была маленькая сядзібная каплічка. Намеры Паца былі падтрыманы прывілеем польскага караля Уладзіслава ІV Вазы. Ёсць меркаванне, што храм згарэў у сярэдзіне ХVІІІ ст., таму віленскі епіскап Міхаіл Зямковіч на свае сродкі пабудаваў новы драўляны касцёл. Пры касцёле да Студзеньскага паўстання дзейнічала брацтва св. Юзэфа, дзякуючы якому з 1798 г. тут працавала школа. Царскія рэпрэсіі ХІХ ст. не Лаварiшкес, Вільнюскі р-н +37052494890 Набажэнства на польскай мове штодзённа ў 18.00, па суботах у 10.00, па нядзелях у 7.30, 12.00 105 n Pierwszy kościół w Ława- ryszkach stanął z fundacji podkomorzego Wielkiego Księstwa Litewskiego Stefana Paca. Prawdopodobnie przedtem Ławaryszki miały niedużą kaplicę dworską. Fundcję Stefana Paca potwierdził przywilej króla Polski Władysława IV Wazy. Świątynia prawdopodobnie spłonęła w połowie XVIII w., więc biskup wileński Michał Zienkowicz na własny koszt wzniósł nowy drewniany kościół. Przy świątyni, aż do Powstania Styczniowego, działało Bractwo św. Józefa, od 1798 r. prowadziło ono przy kościele szkółkę parafialną. Ławaryszki, Rejon Wileński +37052494890 msza po polsku codziennie o 18.00, w sobotę o 10.00, w niedzielę o 7.30, 12.00 абмінулі і Лаворышскі храм. У дзесяць разоў скарацілася колькасць земляў, што належалі касцёлу, а будынак старога касцёла, нягледзячы на шматлікія рамонты, ператварыўся ў руіны. У ХІХ і пач. ХХ ст. было распачата будаўніцтва новага касцёла, а яго аздабленне працягваліся да 1912 г. Пазнейшыя войны не закранулі, на шчасце, касцёл у Лаворышкес, у якім і да гэтага часу збіраюцца вернікі. Калі ехаць у накірунку Лаворышкес, то ўжо здалёк можна пабачыць стромкія касцельныя вежы. Агароджа касцёла зроблена з палявых камянёў. Да Буйвіджай, якія знаходзяцца за 18 км ад Лаворышкес, трэба ехаць па дарозе № 5223. На сярэдзіне дарогі знаходзіцца населены пункт Мосцішкі. n W XIX w. represje rządu carskiego nie ominęły kościoła w Ławaryszkach. Dobra ziemskie zostały okrojone ponad dziesięciokrotnie, budynek starej świątyni mimo remontów popadał w coraz większą ruinę. Na przełomie XIX i XX w. przystąpiono do budowy nowego kościoła, prace wykończeniowe trwały do 1912 r. Kolejne wojny na szczęście nie dotknęły świątyni w Ławaryszkach, służy ona wiernym do dziś. Zbliżająć się do tej miejscowości, już z daleka widzimy dwie strzeliste wieże kościoła. Murowana z ciemnożółtej cegły w stylu neogotyckim, świątynia zaprasza zajrzeć do środka. Jej dziedziniec jest otoczony murem z kamienia polnego. Aby trafić z Ławaryszek do Bujwidz, trzeba drogą nr 5223 przebyć 18 km. W połowie drogi mijamy miejscowość Mościszki. n ...................... 106 BUIVYDŽIAI „O kai pravažiavo sraunų upelį, kuriame buvo gausu dumblių, besiranga”nčių kaip unguriai, kelias vėl pakilo į smėlėtą kalvą, miškas prasiskyrė atskleisdamas priešais jį pasislėpusį Buivydžių miestelį. Keliautojai tarp medžių viršūnių ant kalvos išvydo lauko akmenų sienos apsuptą, nuožulnią aikštę prie bažnyčios, kurioje stovėjo karietos ir paprasti valstiečių vežimai, žmonės pardavinėjo riestainius ir meduolius, o visą tai supo keletas namų, kurie sudaro šio pasislėpusio miške miestelio branduolį”. Tadeušas Konvickis, Bohiń n Buivydžių miestas įsikūręs Vil- niaus rajono šiaurės-rytuose, netoli Baltarusijos pasienio. Tai, kad teritorija buvo apgyvendinta nuo senų laikų, patvirtina Pakalnio, Kumpių, Pilviškių, Santakos ir Skersabalių piliakalniai. Seniūnijos teritorijoje išliko Buivydžių, Mozūriškių ir Punžanų dvarų griuvėsiai. Dauguma šio regiono gyventojų kalba lenkų kalba ir laiko ją savo gimtąja kalba. Seniausiuose XVI a. dokumentuose ši vietovė minima kaip Buivydai arba Boivydai. Manoma, kad pavadinimas kilęs iš senovės vardo arba pavardės „Bujwid”. Lietuviškas pavadinimas „Buivydžiai” kilęs iš lenkiško pavadinimo, o vietiniai gyventojai iki šiol savo vietovę vadina senuoju vardu. Paminėjimo verta ir graži legenda apie Buivydžių pavadinimo kilmę. Pasakojama, kad kadaise būtent per šias žemes žengė prancūzų kariuomenė. Stovėdamas ant vienos iš Buivydžių kalvų, priskiriamų prie Ašmenos aukštumos kalvų, viršūnės pats Napoleonas tarė Буйвіджай „А калі праехалі стромкую рэчачку, у якой было шмат водарасці, што выгіналася як вугры, дарога зноў паднялася на пясчаны ўзгорак, лес расступіўся, адкрываючы схаванае ў ім мястэчка Буйвідзе. Падарожнікі сярод верхавін дрэў на ўзгорку пабачылі нахілeную плошчу каля касцёла, акружаную сцяной з палявых камянёў, на якой стаялі карэты і простыя сялянскія вазы, людзі прадавалі баранкі і пернікі, а ўсё гэта было акружана некалькімі дамамі, якія стваралі ядро гэтага схаванага ў лесе мястэчка”. BUIVYDŽIAI / Буйвіджай / BUJWIDZE BUJWIDZE „Kiedy przejechali strumień, pełen wijących się jak piskorze wodorostów, droga znowu wspięła się na piaszczysty pagór, las rozstąpił się ukazując tuż przed sobą zaczajone miasteczko Bujwidze. Zobaczyli kościół śród drzew na wzgórzu okolony murkiem z kamieni polnych, pochyły plac przed kościołem, na którym stały bryczki, powoziki i zwykłe chłopskie wozy, parę kramów z obwarzankami i piernikami, a to wszystko otoczone kilkoma domami, co stanowiło sedno tego zagubionego w borach miasteczka”. Тадэуш Канвіцкі, Bohiń Tadeusz Konwicki, Bohiń n Мястэчка Буйвіджай змяшчаецца n Gmina Bujwidze leży na pół- на паўночным усходзе Вільнюскага раёна, недалёка ад беларускай мяжы. Тое, што тэрыторыя была заселена з даўніх часоў, даказваюць гарадзішчы ў Пакальнё, Кумпю, Пільвішкю, Сантакос і Скерсабалю. На тэрыторыі староства захаваліся разваліны гарадзішчаў Буйвіджу, Мозурышкю і Пунжану. Большасць жыхароў гэтага раёна гаворыць па-польску і лічыць гэтую мову роднай. У дакументах ХVI ст. гэтая мясцовасць упамінаецца як Буйвідай ці Бойвідай. Лічыцца, што назва паходзіць ад старажытнага імені альбо прозвішча „Bujwid”. Літоўская назва „Buivydžiai” паходзіць ад польскай, а мясцовыя жыхары да гэтага часу гэтую мясцовасць называюць па-ранейшаму. Варта прыгадаць і прыгожую легенду пра паходжанне назвы „Bujwidze”. Расказваюць, што калісьці па гэтых землях праходзіла французскае войска. Стоячы на вяршыні аднаго nocno-wschodnim obrzeżu Rejonu Wileńskiego, tuż przy granicy z Białorusią. O tym, że tereny te były od dawna zamieszkałe, świadczą kurhany w Pakalnisie, Świątnikach, Pilwiszkach, Santoce oraz w Skiersabalach. Na terenie gminy zachowały się ruiny dworów w Bujwidzach, Mozuryszkach i Punżanach. Większość mieszkańców tych okolic rozmawia po polsku i uważa ten język za ojczysty. W najstarszych dokumentach z XVI w. nazwa tej miejscowości brzmi: Bujwidy bądź: Bojwidy. Podobno wywodzi się od dawnego imienia bądź nazwiska „Bujwid”. Nazwa litewska „Buivydžiai” jest pochodną polskiej, miejscowa ludność używa nadal dawnej nazwy. Istnieje też piękna legenda o pochodzeniu nazwy Bujwidz. Kiedyś ciągnęły przez te tereny wojska francuskie. Stojąc wysoko na jednym ze wzgórz bujwidzkiech, należących między innymi do odnogi Wyży- „kovą matau” (len. „bój widzę”). Galbūt pats prancūzų kariuomenės vadas pakrikštijo tuomet šią vietovę. Šią legendą iš dalies patvirtina ir prancūzų karių, kurie neišgyveno žygio prieš Maskvą 1812 metais ar grįžimo iš ten po pralaimėjimo, kapai. Tekančios per šias vietoves Neries vandenys, švelnios moreninės kalvos, permatomi pušynai – gamtos grožis sukuria malonų akiai kraštovaizdį, todėl tikrai verta apsilankyti Buivydžių apylinkėse. Gyvenvietė buvo įkurta kairiajame Neries upės krante, prie dviejų mažų upelių žiočių. Didesnis upelis iki šiol vadinamas Buivydė. Buivydžių apylinkėse iki šiol nebuvo atlikti archeologiniai tyrimai, o verta, mat miškuose prie Veseluchos kaimelio gausu kremavimo pilkapių iš VIIIXII a., o tai rodo, kad šios vietovės buvo gyvenamos nuo seniausių laikų. Neabejotina, kad šios žemės slepia dar daug paslapčių. XVI a. karalius Jonas Kazimieras padovanojo Buivydžių gyvenvietę Bžostovskių giminei, kuri didžiavosi Balnakilpės herbu. 1653 m. Bžostovskių giminė perdavė žemes augustinų vienuoliams iš Mikoliškių. Mykolas Radziševskis iš Radvanų giminės, vesdamas Bžostovskio seserį, kaip jos kraitį gavo Buivydžius, mat dar anksčiau, 1782 metais, popiežiaus bulės sprendimu turtas buvo grąžintas Bžostovskių giminei. Radziševskis, garsių Lietuvos asmenybių ir valdininkų giminaitis, kad galėtų išlaikyti savo titulą, privalėjo turėti atitinkamą rezidenciją. Taigi ant žavingos Buivydžių kalvos, skalaujamos Neries vandenų, pastatė nuostabius neoklasikinio stiliaus rūmus, tikriausiai pagal Lauryno Stuokos Gucevičiaus projektą. Po Mykolo Radziševskio mirties Buivydžius paveldi jo sūnus Stanislovas, kuris tarnavo prancūzų kariuomenėje. Pasibaigus karui Sta- з узгоркаў Ашмянскага ўзвышша, сам Напалеон прамовіў: „Bój widzę” („Бачу бой”). Магчыма, сам правадыр французскага войска ахрысціў тады гэтую мясцовасць. Часткова гэтую легенду пацвярджаюць магілы французскіх салдат, якія загінулі ў гэтай мясцовасці падчас паходу на Маскву ў 1812 г., альбо калі вярталіся пасля паражэння пры Барадзіно. Воды Віліі (Нерыс), што цячэ праз гэтую мясцовасць, пяшчотныя марэнныя ўзвышкі, празрыстыя бары – прыгажосць прыроды стварае прыемны для вачэй пейзаж, таму сапраўды варта наведаць ваколіцы Буйвіджай. Паселішча было заснавана на левым беразе Віліі (Нерыс) пры вусці дзвюх маленькіх рачулак. Большая з гэтых рэчак зараз называецца Буйвідка. У ваколіцах Буйвіджай да гэтага часу не праводзіліся археалагічныя раскопкі , а варта было б, таму што ў лесе каля вёскі Весялуха шмат курганоў VIII – XII стст., а гэта даказвае, што мясцовасць была заселена з даўніх часоў. Несумненна, гэтыя землі хаваюць яшчэ шмат тайн. У ХVІ ст. кароль Ян Казімір падарыў паселішча Буйвіджай роду Бжастоўскіх, якія ганарыліся гербам Стрэмені. У 1653 г. Бжастоўскія перадалі землі манахам-аўгустынцам з Міхалішак. Міхаіл Радзішэўскі з роду Радван, ажаніўшыся з сястрой Бжастоўскага, у якасці пасагу атрымаў Буйвіджай, так як яшчэ раней, у 1782 г., па загаду Папы Рымскага маёмасць была вернута роду Бжастоўскіх. Радзішэўскі, сваяк вядомых літоўскіх асоб і прадстаўнікоў улады, каб захаваць свой тытул, павінен быў мець адпаведную рэзідэнцыю. Таму на чароўным узгорку Буйвіджай, што амываецца водамі Віліі (Нерыс), ён пабудаваў цудоўны палац у неакласічным стылі, верагодна, ny Oszmiańskiej, sam Napoleon rzekł: „Bój widzę”. Być może wódz armii francuskiej ochrzcił wtedy tę miejscowość. Legendę tę po części potwierdzają tu i tam miejsca spoczynku żołnierzy francuskich, którzy nie przeżyli marszu na Moskwę w 1812 r. i powrotu stamtąd po klęsce. Zakola Wilii, która przepływa przez te tereny, łagodne wzgórza morenowe, przejrzyste sosnowe bory – piękna przyroda tworzy tutaj miłe dla oka pejzaże, dlatego też warto odwiedzić tę miejscowość. Osada założona była na lewym brzegu Wilii, przy ujściu dwóch niedużych strumieni. Większy z nich zwany jest teraz Bujwidką. W okolicach Bujwidz nie przeprowadzano badań archeologicznych, a warto, bo w lasach przy zaścianku Wesełucha znajdują się kurhany ciałopalne, pochodzące z VIII-XII w., co świadczy o tym, że ludzie mieszkali tutaj od wieków. Na pewno ta ziemia kryje w sobie jeszcze wiele tajemnic. Król Jan Kazimierz osadę Bujwidze w XVI w. nadał rodzinie Brzostowskich, pieczętującej się herbem Strzemię. W 1653 r. Brzostowscy zrzekli się dóbr na korzyść oo. augustianów z Michaliszek. Michał Radziszewski herbu Radwan, biorąc za żonę siostrę Brzostowskiego, jako posag otrzymał Bujwidze, ponieważ jeszcze wcześniej na mocy bulli papieskiej z 1782 r. majątek znów wrócił do rodziny Brzostowskich. Radziszewski, spokrewniony ze znanymi rodami Litwy, dla utrzymania imienia potrzebował odpowiedniej rezydencji. Wzniósł więc na uroczym wzgórzu w Bujwidzach nad Wilią wspaniały pałac klasycystyczny, prawdopodobnie według projektu Wawrzyńca Gucewicza. Po Michale Radziszewskim dziedzictwo w Bujwidzach obejmuje jego syn, Stanisław, który służył w wojsku 107 108 109 110 BUIVYDŽIAI / Буйвіджай / BUJWIDZE nislovas vedė ir apsigyveno kaime savo rūmuose. Kadangi Stanislovas dalyvavo Lapkričio sukilime, rusų valdžia jį laikė pavojingu nusikaltėliu. 1835 metais Buivydžių turtas buvo konfiskuotas ir išnuomotas kaip sukilimo dalyvio turtas. Šiandien Buivydžių rūmai – tai tik istorija. Rūmai buvo nugriauti XIX a. antrojoje pusėje, neišliko net jų griuvėsiai. Janas Konradas Obstas – operos dainininkas, istorikas, redaktorius, leidėjas, kolekcininkas, pirmaisiais pokario metais, kai buvo vykdoma kaimo kolektyvizacija, nebuvo ištremtas į Sibirą, matyt dėl jo garbaus amžiaus. J. K. Obstas apsigyveno kaimo troboje tarp Lavoriškių ir Buivydžių esančiame Dekaniškių kaime. Pasakojama, kad garsus žmogus gyveno itin vargingai, dažnai badaudavo, aplinkiniai žmonės atnešdavo jam maisto. Vienas iš liudininkų, kuriam praeito amžiaus šeštojo dešimtmečio pradžioje teko matyti Obstą, pasakojo: Visą savo laiką jis skyrė rašymui. Valstiečio troboje – pianinas, ant sienos didelis medalionas – Adomo Mickevičiaus reljefinė skulptūra, o pats Obstas apsivilkęs chalatu, pasinėręs į darbą. Obstas mirė Dekaniškių kaime ir buvo palaidotas prie koplyčios Rubnėje, šalia motinos ir žmonos. 2008 m. Mostiškių Lietuvos lenkų sąjungos iniciatyva, tėvynainių iš Lietuvos ir Lenkijos paramos dėka, iškilmingai pašventintas Konrado Obsto šeimos memorialinis kompleksas. Buivydžiuose veikia Buivydžių bendrija. Buivydžių bendrijos veikla pagrįsta savanorišku gerovės kūrimu ir veikla bendram labui. Veikla vykdoma socialinės paramos, visuomenės švietimo, kultūros srityse. Bendrija rengia ekskursijas ir keliones į šventąsias vietas, seniūnijoje organizuojami kultūros renginiai. па праекту Лаўрынаса Гуцявічуса. Пасля смерці Міхаіла Радзішэўскага Буйвіджай перайшлі да яго сына Станіслава, які служыў у французскай арміі. Пасля заканчэння вайны Станіслаў ажаніўся і пасяліўся ў сваім палацы ў вёсцы. Паколькі Станіслаў удзельнічаў у Лістападаўскім паўстанні, расійскія ўлады лічылі яго небяспечным злачынцам. У 1835 г. маёмасць у Буйвіджай была канфіскавана і здадзена ў арэнду як маёмасць удзельніка паўстання. Сёння палац у Буйвіджай – гэта толькі гісторыя. Ён быў знесены ў другой палове ХІХ ст., не засталося нават развалін. Ян Конрад Обст – оперны спявак, гісторык, рэдактар, выдавец, калекцыянер, у першыя пасляваенныя гады, калі праводзілася калектывізацыя, не быў вывезены ў Сібір, відаць, з-за яго ўзросту. Я.К. Обст пасяліўся ў вясковай хаце вёскі Дзеканішкес, што знаходзіцца паміж Лаворышкес і Буйвіджай. Расказваюць, што жыў ён вельмі бедна, часта галадаў, мясцовыя жыхары прыносілі яму прадукты. Адзін са сведкаў, якому давялося бачыць Обста ў 60-х гадах мінулага стагоддзя, расказваў: „Увесь свой час ён прысвячаў пісьму. У сялянскай хаце – піяніна, на сцяне вялікі медальён – рэльефная скульптура Адама Міцкевіча, а сам Обст, апрануты ў халат, пагружаны ў працу”. Обс памёр у вёсцы Дзеканішкес і быў пахаваны каля капліцы ў Рубне побач з маці і жонкай. У 2008 г. па ініцыятыве Масцішскага аб’яднання палякаў Літвы, дзякуючы падтрымцы суайчыннікаў з Літвы і Польшчы, урачыста адкрыты мемарыяльны комплекс сям’і Обста. У Буйвіджай існуе грамадская супольнасць, дзейнасць якой вядзецца ў галіне сацыяльнай падтрымкі, культуры. Супольнасць арганізоўвае экскурсіі і паездкі ў святыя месцы, francuskim. Po skończonej wojnie opuścił służbę, ożenił się i osiadł na wsi, w swoim majątku Ilii. Ponieważ Stanisław był uczestnikiem Powstania Listopadowego, rząd rosyjski uważał go za niebezpiecznego przestepcę. Majątek Bujwidze w 1835 r. został poddany konfiskacie na rzecz skarbu państwa i oddany w dzierżawę. Obecnie pałac w Bujwidzach – to tylko historia. Został rozebrany w drugiej połowie XIX w., nie zachowały się nawet ruiny. Jan Konrad Obst, artysta operowy, historyk, redaktor, wydawca, kolekcjoner, w pierwszych latach powojennych, gdy przeprowadzano kolektywizację wsi, nie został zesłany na Syberię prawdopodobnie ze względu na bardzo podeszły wiek. Zamieszkał w wiejskiej chacie we wsi Dziekaniszki, znajdujacej się między Ławaryszkami i Bujwidzami. Żył w nędzy, głodował, okoliczni mieszkańcy przynosili mu żywność. Jeden ze świadków, który na początku lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia widział Obsta, wspominał: „Przez cały czas był zajęty pisaniem. W chłopskiej izbie – pianino, na ścianie duży medalion – płaskorzeźba Mickiewicza, zaś Obst w szlafroku, pogrążony w pracy”. Obst zmarł w Dziekaniszkach, został pochowany koło kaplicy w Rubnie, obok matki i żony. W 2008 r. z inicjatywy miejscowego koła ZPL w Mościszkach, przy wsparciu rodaków z Litwy i Polski, na grobie rodziny Obsta stanął pomnik. W Bujwidzach działa Wspólnota Bujwidzka. Zasady istnienia Wspólnoty Bujwidzkiej oparte są na dobrowolności w tworzeniu i działaniu dla dobra wspólnego, zaś obszarem aktywności są szeroko rozumiana pomoc społeczna, edukacja społeczeństwa, kultura. Wspólnota organizuje wycieczki i pielgrzymki, BUIVYDŽIAI / Буйвіджай / BUJWIDZE Buivydžiuose yra vidurinė mokykla, kultūros namai, biblioteka, paštas. 2012 m. birželio 23 d. Lietuvos Respublikos prezidento nutarimu buvo patvirtintas oficialus Buivydžių herbas. Tai taurusis elnias sidabriniame fone, dešine koja besiremiantis į taip pat raudonos spalvos skydo su šv. Jurgio kryžiumi kraštą. Iki šiol savo herbus gavo tik dvi Vilniaus regiono vietovės – Nemenčinė su šv. Antano atvaizdu ir Maišiagala su šv. Mykolo Arkangelo atvaizdu. n у старостве арганізоўваюцца культурныя мерапрыемствы. У Буйвіджай ёсць сярэдняя школа, Дом культуры, бібліятэка, пошта. У чэрвені 2012 г. рашэннем прэзідэнта Літоўскай Рэспублікі быў зацверджаны афіцыйны герб Буйвіджай. Гэта чырвоны алень на срэбраным фоне, які праваю нагою абапіраецца на край таксама чырвонага шчыта з крыжом св. Юрыя. Да гэтага часу свае гербы атрымалі толькі два населеныя пункты Вільнюскага раёна – Немянчыне з выявай св. Антона і Майшагала з выявай св. Архангела Міхаіла. n na terenie gminy inicjuje imprezy kulturalne. W Bujwidzach jest szkoła średnia, Dom Kultury, biblioteka, poczta. Dekretem Prezydenta Litwy z dn. 23 czerwca 2012 r. zatwierdzono oficjalny herb Bujwidz. Jest to stojący czerwony jeleń na srebrnym tle, który prawe kopyto opiera o brzeg również czerwonej tarczy z krzyżem św. Jerzego. Dotąd swoje herby miały tylko dwie miejscowości Wileńszczyzny: Niemenczyn – ze Św. Antonim i Mejszagoła – z wizerunkiem Św. Michała Archanioła. n Buivydžių Šv. Jurgio bažnyčia Буйвіджайскі касцёл св. Юрыя Kościół pw. św. Jerzego w Bujwidzach Nors Buivydžiuose nėra daug architektūros paveldo paminklų, tikrai verta aplankyti Buivydžių Šv. Jurgio bažnyčią. Pirmoji medinė bažnytėlė augustinų pastangomis buvo pastatyta Buivydžiuose XVII a. pab. ir priklausė Bistžicos bažnyčiai. Хаця ў Буйвіджай няшмат гістарычных помнікаў, варта наведаць касцёл св. Юрыя. Першы драўляны невялічкі касцёл у Буйвіджай быў пабудаваны намаганнямі аўгісцінцаў у канцы ХVІІ ст. Chociaż w Bujwidzach nie ma wiele zabytków architektonicznych, warto wstąpić do kościoła, którego patronem jest Święty Jerzy. Pierwszy drewniany kościółek za sprawą oo. augustianów był wzniesiony w Bujwidzach w końcu XVII w. i należał do kościoła w Bystrzycy. n Minėtas anksčiau Mykolas Ra- n Міхаіл Радзішэўскі, пра якога n Wspomniany już Michał Radzi- dziševskis, baigęs statyti savo rezidenciją, parėmė ir naujos bažnyčios statybas. Pasak įvairių šaltinių, šventoriaus projektą parengė garsus architektas Laurynas Stuoka Gucevičius. Bažnyčios fasadas savo forma išties primena Vilniaus arkikatedrą. Buivydžiuose apsilankęs Konstantinas Tiškevičius savo veikale „Neris ir jos krantai”, išleistame 1871 metais, rašė: „Ši bažnyčia kaip medinė šventovė labai grakšti, o antra vertus, drąsiai ir meniškai statyta. Jos vidus – taisyklingas aštuonkampis. Jo kampuose rąstai ne suleisti spyniškai, kaip paprastai daroma medžio statybose, bet tik kažkokiu nematytu būdu iš vidaus stipriai sujungti ir laikosi vienas prie kito prigludę. Ant tų sienų iškilęs ўжо гаварылася раней, скончыўшы будаўніцтва сваёй рэзідэнцыі, узяўся за будаўніцтва новага касцёла. Паводле розных крыніц, праект храма падрыхтаваў вядомы архітэктар Лаўрынас Гуцявічус. Фасад касцёла сваёй формай нагадвае Вільнюскі кафедральны сабор. Канстанцін Тышкевіч, наведаўшы Буйвіджай, у сваёй працы „Вілія і яе берагі”, выдадзенай у 1871 г., пісаў: „Гэты касцёл як драўляны храм вельмі зграбна і смела пабудаваны. Знутры ён – правільны васьмікутнік. У яго кутках бярвёны не змацаваны ў замок, як звычайна робіцца ў драўляных будынках, а нейкім невядомым спосабам моцна замацаваны знутры і трымаюцца, прыціснутыя адно да аднаго. Над сценамі ўзвышаецца szewski, po zbudowaniu okazałej rezydencji, ufundował też nową świątynię. Według różnych źródeł, projekt świątyni wykonał słynny architekt Wawrzyniec Gucewicz. Fasada kościoła rzeczywiście przypomina Katedrę Wileńską. Konstanty hr. Tyszkiewicz w książce Wilia i jej brzegi, wydanej w 1871 r., pisze: Kościół ten jak na świątynię drewnianą jest bardzo kształtnie i śmiało zbudowany; środek jego stanowi ośmiokąt foremny, którego węgły nie spuszczane z sobą na zamki, lecz za pomocą jakiegoś niewidzialnego środka na wewnątrz spajane mocno i szczelnie się trzymają. Nad temi ścianami wznosi się drewniana wysoka i śmiała kopuła; na niej przezroczysta latarnia, okryta po- 111 112 BUIVYDŽIAI / Буйвіджай / BUJWIDZE aukštas ir aptakus kupolas, ant jo – permatomas žibintas, savo ruožtu pridengtas žemesniu kupolu, o ant šio – taisyklingas geležinis kryžius. Tos bažnyčios vidus dažytas aliejiniais dažais. Iš šventų dalykų yra tik šoniniame altoriuje stikliniame grabe švento Florijono, kankinio, relikvijos.” Buivydžių bažnyčia atlaikė daugelio karų nelaimes, o tragedija įvyko netikėtai taikos metu. Po II Pasaulinio karo bažnyčia buvo priskirta prie liaudies sakralinės architektūros paveldo, o praeito amžiaus penkiasdešimtaisiais metais buvo atliktas šventoriaus remontas. Didelė nelaimė atsitiko 1982 m. gegužės 29 d. – bažnyčia sudegė, sugebėta išgelbėti tik nedidelę bažnyčios inventoriaus dalį. Jos vietoje parapijiečių lėšomis, rūpinantis kun. Martynui Stoniui, per keletą metų buvo pastatyta nauja, jau mūrinė bažnyčia, savo forma primenanti senąją medinę. Buivydžių parapijiečiai, vieninteliai buvusioje Sovietų sąjungoje, gavo Maskvos leidimą atstatyti sudegusią bažnyčią. Bažnyčioje iki šiol išlikęs originalus XVIII a. altorius iš įvairių spalvotų akmenų ir geležies rūdos. Dešiniajame šventoriaus kampe stovi nebūdingas Europos architektūrai pastatas. Tai šv. Florijono kop lyčia, Radziševskių šeimos mauzoliejus, kuri savo forma primena piramidę. XIX a. pabaigoje koplyčios būklė buvo apgailėtina. Apie ją rašė K. Tiškevičius: „Kapinių dešinėje rytinėje dalyje pastatyta Radziševskių šeimos koplyčia, keistos formos, visiškai apleista ir apgriuvusi ... Tai mūrinis keturkampio formos pastatas, iš visų pusių vienodo aukščio ir pločio; jis sudaro pagrindą, ant kurio pastatyta mūrinė keturšonė piramidė, smailėjanti į viršų. Ant tos smailumos vietoj kryžiaus, įprasto mūsų bažnyčioms ir koplyčioms, высокі драўляны круглы купал; на ім – празрысты ліхтар, прыкрыты падобным меншым купалам, а на ім – правільны жалезны крыж. Знутры касцёл пафарбаваны алейнымі фарбамі. Са святых рэчаў ёсць толькі рэліквіі святога Фларыяна-пакутніка ў шкляной труне, што знаходзіцца ў бакавым алтары”. Касцёл у Буйвіджай вытрымаў усе цяжары ваеных часоў, а трагедыя адбылася ў мірны час. Пасля Другой сусветнай вайны касцел быў аднесены да спадчыны народнай сакральнай архітэктуры, а ў 50-х гадах мінулага стагоддзя быў зроблены рамонт храма. Вялікае няшчасце адбылося 29 мая 1982 г.: касцёл згарэў, удалося выратаваць толькі невялікую частку касцёльнай маёмасці. На гэтым месцы на сродкі парафіян намаганнямі ксяндза Марцінаса Стоніса за некалькі гадоў быў пабудаваны новы, ужо мураваны, касцёл, які формай сваёй нагадваў былы драўляны. Парафія Буйвіджай адзіная ў СССР атрымала дазвол Масквы на адбудову касцёла. У касцёле да гэтага часу захаваўся арыгінальны алтар ХVІІІ ст. з шлаку жалезнай руды. У правым кутку касцельнага двара стаіць будынак, нехарактэрны для еўрапейскай архітэктуры. Гэта капліца св. Фларыяна, маўзалей сям’і Радзішэўскіх, якая сваёй формай піраміду. У канцы ХІХ ст. стан капліцы быў варты жалю. К. Тышкевіч пісаў пра яе: „У правай усходняй частцы могілак стаіць капліца сям’і Радзішэўскіх, дзіўнай формы, зусім закінутая і разваленая… Гэта мураваны чатырохвугольнай формы будынак, аднолькавай з усіх бакоў вышыні і шырыні; ён утварае аснову, на якой стаіць мураваная чатырохвугольная піраміда… На верх, замест крыжа, звычайнага для нашых касцёлаў і капліц, узнята вялікае гняздо, а ў ім жыве сям’я буслоў. dobnież mniejszą kopułką, a na niej krzyż foremny żelazny. Kościół ten wewnątrz malowany jest olejno. Ze świętościów są w nim relikwie Świętego Floriana, męczennika, złożone w bocznym ołtarzu w szklannej trumience”. Kościół bujwidzki przetrwał pożogi niejednej wojny, ale nieszczęście czyhało nań w dobie pokojowej. Po II Wojnie Światowej kościół był zaliczany do zabytków ludowej architektury sakralnej, w latach pięćdziesiatych przeprowadzono remont świątyni. Ogromne nieszczęście stało się 29 maja 1982 r. – kościół całkowicie spłonął, uratowano jedynie niedużą część sprzętu kościelnego. Dzięki staraniem proboszcza Marcina Stonisa i przy dużym zaangażowaniu parafian, w ciągu kilku lat wybudowano murowany kościół, zbliżony wyglądem do starego. Wierni parafii w Bujwidzach, jako jedyni w byłym Związku Sowieckim uzyskali pozwolenie Moskwy na budowę nowego kościoła. W świątyni do dziś zachował się oryginalny ołtarz z żużla rudy żelaza z XVIII w. Na dziedzińcu kościoła, po prawej stronie od bramy, wznosi się budowla nietypowa dla europejskiej architektury. Jest to kaplica św. Floriana, grobowa przystań Radziszewskich, kształtem przypominając piramidę. W końcu XIX w. była w opłakanym stanie. Wspomina o niej Konstanty Tyszkiewicz: „Na cmentarzu na prawo od wschodu na samym rogu znajduje się kaplica grobowa Radziszewskich, dziwacznego kształtu, całkiem opuszczona i nadrujnowana. Jest to czworobok murowany, na wszystkie strony jednostajną wysokość i szerokość mający; stanowi on niejako podstawę, na której wznosi się podobnież z muru wysoka bardzo piramida czworo- 113 Buivydžiai, Vilniaus raj. +37052558340 Šv. Mišios lenkų kalba kasdien 17 val. 00, sekmadieniais 12 val. 00 Буйвіджай, Вільнюскі р-н +37052558340 Набажэнства на польскай мове штодзень у 17.00, па нядзелях у 12.00 Buiwidze, Rejon Wileński +37052558340 msza po polsku codziennie o 17.00, w niedzielę o 12.00 114 BUIVYDŽIAI / Буйвіджай / BUJWIDZE užkeltas didelis lizdas, o jame gyvena gužo šeima. Toks netinkamas Dievo namui stogo kraigas iš tiesų žeidžia kiekvieną... (...) Koplyčia visiškai apleista, lubos sutrešusios, perdėm skylėtos, gali kas valandėlę tuojau pat įgriūti. Iš gargždo padarytas didysis altorius gerokai apniokotas. (...) Iš tos koplyčios žemyn vedė nepatogūs ir netaisyklingos formos laiptai, vedantys į buvusių šios vietovės paveldėtojų šeimos mauzoliejų. (...) Rūsys buvo tamsus, be jokių grindų, dvokė pelėsiais. Smėlio tiek, kad kojoms ligi gurnelių, o asla tokia nelygi, kad ja net žingsnio žengti negalėjai. Tame smėlyje stovėjo trys dideli ir du maži grabai.... Ant vieno didesnio iš raudonmedžio primenančio medžio, papuošto sidabriniais elementais, iš priekio buvo lentelė su herbu. Užrašas skelbė, kad tai buvo Radziševskio palaikai.” Šv. Florijono koplyčioje iki šiol galima pamatyti originalų XVIII a. karstelį, kuriame buvo laikomos šv. Florijono relikvijos, kurias iš popiežiaus Pijaus VI gavo ir atgabeno Radziševskio žmona Liudvika. Netoliese bažnyčios esančios parapijos kapinės buvo įsteigtos XIX a. antrojoje pusėje. n Такі дзіўны для Божага дома вільчык даха сапраўды абражае кожнага… (…) Капліца поўнасцю закінута, дах спарахнелы, увесь у дзірках, у любы момант можа абваліцца. Зроблены з галькі вялікі алтар значна разбураны. (…) З капліцы ўніз, у маўзалей былых гаспадароў гэтай мясцовасці, вяла нязручная няправільнай формы лесвіца. (…) Сутарэнні былі цёмнымі, без аніякай падлогі, смярдзела цвіллю. Пяску столькі, што дастае да шчыкалатак, а пад нагамі такая няроўная зямля, што нават кроку ступіць немагчыма. У тым пяску стаялі тры вялікія і тры малыя, дзіцячыя, труны. На адной вялікай, з дрэва, падобнага да чырвонага, упрыгожанай срэбранымі элементамі, спераду была таблічка з гербам. Надпіс сведчыў, што гэта былі астанкі Радзішэўскага”. У капліцы св. Фларыяна і сёння можна пабачыць арыгінальную невялікую труну ХVІІІ ст., у якой захоўваюцца рэліквіі св. Фларыяна-пакутніка, якія атрымала ад Папы Пія VIІ і даставіла ў Буйвіджай жонка Радзішэўскага Людвіка. Недалёка ад касцёла знаходзяцца могілкі касцельнай парафіі, якія былі заснаваны ў другой палове ХІХ ст. n boczna, wąsko w górze zakończona; na niej zamiast krzyża, co zwykle u nas kościoły i kaplice oznacza, umieszczonym jest duże gniazdo z rodziną żywych bocianów. Takie niewłaściwe zakończenie dachu w domie Bożym uderza zaprawdę każdego. (...) Kaplica ta jest całkiem zdelabrowaną, sufit w niej przegniły i na wylot przełamany, grozi co chwila ostatecznym upadkiem; wielki ołtarz z żużla układany znacznie nadniszczony. (...) Z tej kaplicy niewygodne i nieforemne schody spuszczone w dół prowadzą do grobowego sklepu rodziny dawnych dziedziców tego miejsca. (...) Sklep był ciemny, trącił tchliną, bez żadnej posadzki; piasek w nim był tak głęboki, że się noga po kostki zagłębiała, a poziom tak nierówny, że z pewnością po nim stąpać nie można było. Na tym piasku stały trzy trumny duże, a dwie małe dziecinne. W jednej z większych z drzewa czerwonego na kształt mahoniu ozdobionej w srebrzyste antaby, na której z przodu była blacha z herbem; w głowach druga większa. Napis na niej oznajmował, iż to były zwłoki Radziszewskiego. W kaplicy Św. Floriana można zobaczyć oryginalną trumienkę z XVIII w., w której były przechowywane relikwie św. Floriana Męczennika, osobiście wyjednane przez żonę Radziszewskiego, Ludwikę, u papieża Piusa VI. Nieopodal kościoła znajduje się cmentarz parafialny założony w drugiej połowie XIX w. n 115 TOLIAU Į RYTUS Далей на ўсход DALEJ NA WSCHÓD n Pateikus reikalingus dokumentus n Паказаўшы неабходныя дакументы n Po wylegitymowaniu się na przej- Medininkų pasienio punkte, galima keliauti toliau jau į Baltarusijos teritoriją. Norėdami įvažiuoti į Baltarusijos teritoriją, Lietuvos gyventojai privalo pateikti Baltarusijos vizą, kurią, pateikus visus reikalingus dokumentus, galima gauti Baltarusijos ambasadoje Lietuvoje, adresu Muitinės g. 41 Vilniuje. Baltarusijos piliečiai taip pat privalo pateikti atitinkamus dokumentus įvažiuojant į Lietuvą. Abiejų valstybių gyventojai tikisi, kad artimiausiu metu galės lankyti vieni kitus be jokių sudėtingų procedūrų. Tačiau gamta neturi ribų ar sienų, taigi aplankius Medininkų aukštumą Lietuvoje, verta nukeliauti iki Baltrausijos, kurioje galima grožėtis Ašmenos aukštumos vaizdais. n на пагранічным пункце Медынінкай, можна ехаць далей, ужо на тэрыторыю Беларусі. Жадаючы ўехаць на тэрыторыю Беларусі, грамадзяне Літвы павінны мець беларускую візу, якую, сабраўшы ўсе неабходныя дакументы, можна атрымаць у Беларускай амбасадзе ў Літве па адрасе: Muitinės g., 41 у Вільнюсе. Грамадзяне Беларусі таксама павінны мець неабходныя дакументы, каб уехаць у Літву. Жыхары абедзвюх краін спадзяюцца, што ў бліжэйшы час змогуць наведваць адзін аднаго без складаных працэдур. Аднак прырода не мае межаў, таму, наведаўшы Медынінкайскае ўзвышша ў Літве, варта паехаць у Беларусь, дзе можна палюбавацца пейзажамі Ашмянскага ўзвышша. n ściu granicznym w Miednikach, można trafić na teren Białorusi. Aby tam wjechać, mieszkańcy Litwy muszą posiadać wizę białoruską, którą – po złożeniu odpowiednich dokumentów – można otrzymać w Ambasadzie Białorusi na Litwie, znajdującej się przy ulicy Muitinės 41 w Wilnie. Białorusini przy wjeździe na Litwę muszą również przedstawić odpowiednie dokumenty. Mieszkańcy obu krajów mają nadzieję, że w niedalekiej przyszłości będą mogli gościć u sąsiadów bez skomplikowanych zabiegów. Przyroda jednak nie zna granic, więc po zwiedzeniu Wysoczyzny Miednickiej na Litwie warto pojechać na Białoruś, aby podziwiać tereny Wyżyny Oszmiańskiej. n TOLIAU Į RYTUS / Далей на ўсход / DALEJ NA WSCHÓD 116 Nakvynė ir maitinimo įstaigos Месцы начлегу і харчавання Nocleg i wyżywienie Keliaujant Medininkų aukštumos vietovėse galima apsistoti toliau nurodytose vietose: Падчас падарожжа па Медынінкайскім звышшы можна спыніцца ў наступных месцах: Podróżując po terenach Wysoczyzny Miednickiej na nocleg można się zatrzymać: Netoli Rudaminy – viešbutis Runmis 2 Liepkalnio g. 103 +37052656816 Недалёка ад Рудаміны – Runmis 2 Вул. Лепкальнё, 103 +37052656816 Nieopodal Rudaminy – Hotel Runmis 2 w Wilnie ul. Liepkalnio g. 103 +37052656816 viešbutis Žijūrė Žirnių g. 10 +37052152244 @ http://zijure.lt Žijūrė, Žirnių Вул. Жырню, 10 +37052152244 @ http://zijure.lt Hotel „Žijūrė” w Wilnie Žirnių g. 10 +37052152244 @ http://zijure.lt Netoli Nemėžio – „Lingės Motelis” Minsko pl. 57 +37052472166 Недалёка ад Нямежыса – „Lingės Motelis” Мінскае шасэ, 57 +37052472166 Nieopodal Niemieży – „Lingės Motelis” Minsko pl. 57 +37052472166 Kaimo užeiga „Senas malūnas” Minsko pl. 10 km +37068531955 Kaimo užeiga „Senas malūnas” Мінскае шасэ, 10 км, +37068531955 Zagroda wiejska „Senas malūnas” Minsko pl. 10 km +37068531955 motelis Tanagra, Minsko plentas 26 a +37052355204 @ www.motel.tanagra.lt Матэль „Танагра” Мінскае шасэ, 26 a +37052355204 @ www.motel.tanagra.lt motel „Tanagra” Minsko plentas 26 a +37052355204 @ www.motel.tanagra.lt Šumsko Pilgrimo namuose Vilniaus g. 6, Šumskas +37052532191 Шумскі дом пілігрымаў Вул. Вільняус, 6, Шумск +37052532191 Dom Pielgrzyma w Szumsku ul. Vilniaus 6 +37052532191 Užeigoje „Pakalnių sodyba” Buivydžiuose, Pakalnių kaimas +37052505548 +37065414738 @ http://pakalniu.wix.com/ sodyba [email protected] Буйвіджай, „Pakalnių sodyba” вёска Пакальняй +37052505548 +37065414738 @ http://pakalniu.wix.com/ sodyba [email protected] Zagroda „Pakalnių sodyba” w Bujwidzach, wieś Pakalniai +37052505548 +37065414738 @ http://pakalniu.wix.com/sodyba [email protected] Lavoriškėse, kaimo turizmo vietovėje „Helena” Vilniaus g. 23 +37060607300 @ www.pobuvis.lt Лаворышкес, сядзіба вясковага турызму „Helena” Вул. Вільняус, 5 +37065629712 @ www.pobuvis.lt Zagroda turystyki wiejskiej „Helena” w Ławaryszkach ul. Vilniaus 23 +37060607300 @ www.pobuvis.lt TOLIAU Į RYTUS / Далей на ўсход / DALEJ NA WSCHÓD Rekomenduojamos kavinės: Кавярні: Zjeść można: Недалёка ад Рудаміны – рэстаран Marcipanas Вул. Лепкальнё, 160 +37068636315 @ www.marcipanas.lt Nieopodal Rudaminy – restauracja „Marcipanas” Liepkalnio g. 160 +37068636315 @ www.marcipanas.lt Рудаміна, рэстаран – Вул. Гамiклос, 2 +37052320371 W Rudaminie w restauracji ul. Gamyklos 2 +37052320371 кавярня „Confetti” Вул. Гамiклос, 2 +37065545526 W kawiarni „Confetti” przy ul. Gamyklos 2 +37065545526 Meдынінкай, кавярня Уладзіміра Маркава Вул. Пасенечу +37052597331 W Miednikach w kawiarni Władimira Markowa ul. Pasieniečių +37052597331 Šumske, kavinė „Kaimo polka” Vilniaus g. 10 +37052532186 Шумск кавярня „Kaimo polka” Вул. Вільняус 10 +37052532186 W Szumsku w kawiarni „Kaimo polka” ul. Vilniaus 10 +37052532186 Rukainiuose, „Rukainių pirtis” Vilniaus g. 40 +37068561625 (taip pat įmanoma užsakyti pirtį) Рукайняй, „Rukainių pirtis” Вул. Вільняус 40 +37068561625 (таксама можна замовіць лазню) W Rukojniach w „Rukainių pirtis” ul. Vilniaus 40 +37068561625 (czynna też łaźnia na zamówienie) Netoli Rudaminos – restoranas Marcipanas Liepkalnio g. 160 +37068636315 @ www.marcipanas.lt Rudaminoje, restoranas Gamyklos g. 2 +37052320371 kavinė „Confetti” Gamyklos g. 2 +37065545526 Medininkuose, Vladimiro Markovo kavinė Pasieniečių g. +37052597331 117 118 119 Jums siūloma įdomi kelionė per vaizdingą Baltarusijos kampelį – per Ašmenos aukštumą. Kelionė kupina gražių legendų ir senovės paminklų. Tai bus pažintis su įdomia krašto istorija, jo įžymiomis asmenybėmis, nepakartojamais kraštovaizdžiais, baltarusių kaimelių ir vietovių koloritu, su jo svetingais gyventojais. Ašmena Вам прапануецца цікавае падарожжа па маляўнічым кутку Беларусі – Ашмянскім ўзвышшы. Падарожжа, поўнае прыгожых легенд, помнікаў сівой даўніны. Гэта будзе знаёмства з цікавай гісторыяй краю, з яго выбітнымі постацямі, непаўторнымі краявідамі, з водарам і каларытам беларускіх вёсак і мястэчак і іх працавітымі гасціннымі жыхарамі. Ашмяны „Nuo kalnelio vaizdas apima Ašmeną. Katalikų bažnyčios mūrinis bokštas, graikų cerkvės žalia viršūnė ir pora mūrų spindi iš toli. Kadaise pranciškonų raudonosios bažnyčios plytos, nuostabūs kalneliai, Ašmenėlės (blr. Ашмянкa) upės sidabrinė tėkmė tarp žalumos, tolimi dvarai ir miškai aplinkui sukuria turtingą ir neaprėpiamą kraštovaizdį” Vladislovas Sirokomlė „З пагорка позірк ахоплівае Ашмяну. Мураваная вежа каталіцкага касцёла, зялёная макаўка грэцкай царквы і пара муроў блішчаць здалёку. Чырвоная цэгла касцёла, некалі францысканскага, прыгожыя пагоркі, сярэбраная плынь ракі Ашмянкі сярод зеляніны, далёкія двары і лясы ствараюць навокала багаты і разлеглы краявід.” Уладзіслаў Сыракомля n Ašmena – nedidelis miestelis Gar- dino srities šiaurės rytuose, beveik pačiame pasienyje su Lietuva. Šiandien tyrinėtojai negali užtikrintai pasakyti, kodėl būtent „Ašmena”. Vykusių karų ugnyse sudegė pagrindinė archyvo dalis. Teliko tik spėlionės... Viena iš patikimiausių miesto pavadinimo versijų – ašmuo (Ašmenys), kadangi miestas visuomet buvo pasienyje. Miesto įkūrimo data laikoma 1341 metai, tuometinė Ašmena – tai gyvenvietė ir Lietuvos didžiųjų kunigaikščių pilis. Gyvenvietė priklausė Lietuvos didžiajam kunigaikščiui Gediminui, o iš jo ją paveldėjo sūnūs – Jaunutis ir Algirdas, vėliau anūkas Jogaila. 1505 metais karalius ir didysis n Ашмяны – невялікі гарадок на паўночным усходзе Гродзенскай вобласці, амаль на мяжы з Літвой. Сёння даследчыкі не могуць з упэўненасцю сказаць, чаму менавіта „Ашмяны”. У агні мінулых войн была спалена асноўная частка архіва. Засталіся толькі здагадкі… Адна з найбольш верагодных версій назвы горада – вастрыё (Ашмянес), бо горад ва ўсе часы з’яляўся прыгранічным. Датай заснавання горада лічыцца 1341 год, на гэты час Ашмяна – населены пункт і замак вялікіх князей літоўскіх. Пасяленне належала вялікаму князю Гедэміну, а ад яго паслядоўна пераходзіла да сыноў – Яўнута і Альгерда, затым да ўнука Ягайла. Oferujemy Państwu ekscytującą podróż po malowniczym zakątku Białorusi – Wyżynie Oszmiańskiej. Podróż pełna pięknych legend i zabytków. Będzie to ciekawe wprowadzenie do historii regionu, opowieść o znanych ludziach, unikalnych krajobrazach, białoruskich wsiach z ich gościnnymi mieszkańcami. OSZMIANA „Ze wzgórka ogarniamy okiem Oszmianę. Murowana wieżyca katolickiego kościoła z kamienną wieżą, zielona bania cerkwi Greckiej i parę murów błyszczy z daleka. Czerwona cegła kościoła niegdyś franciszkańskiego, piękne wzgórki, srebrna struga rzeki Oszmianki (biał. Ашмянкa red.) roztoczona po zieleniznie i lasy stanowią dookoła bogaty i rozległy krajobraz”. Władysław Syrokomla n Oszmiana – to niewielka miejs cowość w północno-wschodniej części Obwodu Grodzieńskiego, niedaleko granicy z Litwą. Do dziś naukowcy nie mogą z całą pewnością odpowiedzieć, dlaczego właśnie nazwa: Oszmiana. W płomieniach licznych wojn spłonęło wiele dawnych dokumentów archiwalnych. Pozostały jedynie domysły... Jedna z najbardziej wiarygodnych wersji pochodzenia nazwy miasta oznacza: ostrze (lit. ašmenys), ponieważ miasto było zawsze na granicy. Uważa się, że gród został założo nyw 1341 r., zaś ówczesna Oszmiana – to miejscowość oraz zamek wielkich książąt litewskich. Osada należała do Wielkiego Księcia Litewskiego, Ašmena / Ашмяны / OSZMIANA 120 kunigaikštis Aleksandras Jogaila į Ašmeną pakvietė vienuolius pranciškonus, mieste pastačiusius bažnyčią. Laikui bėgant, miesto daliai, esančiai dešiniajame Ašmenėlės upės krante, suteiktas pavadinimas „Senoji Ašmena”. O priešingame krante formuojasi centras, kuris bus pavadintas „Naujoji Ašmena”. Čia pastatyta rotušė miesto magistratui, seniūno pilis, katalikų ir stačiatikių šventovės. Miesto centre įsikūrė turgaus aikštė, nuo kurios ėjo visos pagrindinės miesto gatvės. 1556 metais Ašmenai suteiktos Magdeburgo teisės. Beveik tris šimtmečius miestas buvo seniūnijos centras, kuriam iš karaliaus У 1505 годзе кароль і вялікі князь Аляксандр Ягелончык запрасіў у Ашмяны манахаў-францысканцаў, якія пабудавалі ў горадзе касцёл. З цягам часу раён горада, размешчаны на правым беразе ракі Ашмянка атрымаў назву „Старыя Ашмяны”. А на супрацьлеглым беразе фарміруецца цэнтр, які назавуць „Новымі Ашмянамі”. Тут была пабудавана ратуша для гарадскога магістрата, замак старосты, каталіцкі і праваслаўны храмы. У цэнтры горада сфарміравалася гарадская базарная плошча, ад якой адыходзілі ўсе асноўныя вуліцы горада. У 1556 годзе Ашмяны атрымоўваюць Магдэбургскае права. Горад на працягу амаль трох стагоддзяў Ašmena / Ашмяны / OSZMIANA Giedymina, później odziedziczyli ją jego synowie – Jawnuta i Olgierd, zaś jeszcze później jego wnuk, Jagiełło. W 1505 r. król i Wielki Książę Aleksander Jagiellończyk zaprosił do Oszmiany oo. franciszkanów oraz ufundował kościół w mieście. Z czasem część miasta, położona na prawym brzegu rzeki Oszmianki, otrzymała nazwę Starej Oszmiany. Z kolei na przeciwnym brzegu uformowało się centrum, które w przyszłości będzie się nazywać Nowa Oszmiana. Został tu zbudowany ratusz, zamek starosty, świątynie katolicka i prawosławna. W centrum miasta znajdował się w plac targowy, od którego wiodły wszystkie główne ulice miasta. W 1556 r. Oszmiana otrzymała paskirtų didikų vadovavo seniūnai. Iš viso per visą seniūnijos instituto įsteigimo laikotarpį Ašmenoje veikė 37 seniūnijos (tarp jų galima išvardinti didingų didikų giminių atstovus, tokius kaip Radvilai, Sapiegos ir kt.). Ašmena, kaip ir daugelis Baltarusijos miestų, patyrė daug nuostolių patekdama į karo įvykių sūkurį. Ne kartą miestas skendėjo liepsnose, o kartu su juo degė dokumentai ir žuvo žmonės. Ašmena buvo nusiaubta karo metu 1812 metais. 1812 m. vasario 24 d. į miestą atvyko Napoleonas. Kadangi tais laikais buvo dideli šalčiai, prancūzų kariai tam, kad sušiltų, sukūrė didžiulį laužą degindami Ašmenos gyventojų namus. з’яўляўся цэнтрам староства, якім кіравалі старосты з ліку прызначаных каралём магнатаў. Усяго за перыяд існавання інстытуту староства ў Ашмянах было 37 старост (сярод іх можна назваць прадстаўнікоў буйных магнацкіх родаў, такіх як Радзівілы, Сапегі і інш.). Ашмяны, як і многія гарады Беларусі, неслі шматлікія страты, трапляючы ў вадаварот ваенных падзей. Не раз горад пылаў, а разам з ім гарэлі дакументы і гінулі людзі. Так, вялікаму разарэнню Ашмяны падвергліся падчас вайны 1812 года. 24 лютага 1812 года ў горад прыбыў Напалеон. Паколькі ў тая часы стаялі моцныя марозы, то франзузскія салдаты, каб сагрэцца, 121 prawa magdeburskie. Prawie przez trzy wieki miasto stanowiło centrum powiatu, którym rządzili starostowie z mianowanej przez króla szlachty. Przez cały okres istnienia powiatu Oszmiańskiego urzędowało tu 37 starostów, między innymi przedstawiciele wielkich rodów szlacheckich, takich jak Radziwiłłowie, Sapiehowie i inni. Oszmiana, jak i wiele innych białoruskich miast, poniosła wiele strat w wojnach. Nieraz miasto ginęło w płomieniach, a wraz z nim płonęły dokumenty i ginęli ludzie. Oszmiana została doszczętnie zniszczona w czasie wojny 1812 r. 24 lutego 1812 r. do miasta przybył cofając się Napoleon. Ponieważ były duże mrozy, wojsko Ašmena / Ашмяны / OSZMIANA 122 Anuomet sudegintas Ašmenos archyvas ir daug dokumentų, susijusių su miesto ir pavieto istorija. Pirmojo pasaulinio karo metu per Ašmeną ėjo Vakarų fronto linija, o Didžiojo pilietinio karo metu Ašmena trejus metus buvo okupuota vokiečių ir neteko daug žmonių. 1940 m. sausio 15 d. miestas tapo Ašmenos rajono centru. Taip prasidėjo sovietinis Ašmenos istorijos laikotarpis, pasibaigęs 1991 metais. Šiandien Ašmena – administracinis, ekonominis ir kultūrinis rajono centras, turintis apie 15 tūkstančių gyventojų. Įdomus daugiaetninis ir daugiakonfesinis centras atsiskleidė įžymiuose architektūros paminkluose. Miesto centrą puošia neobarokinė Šventojo Arkangelo Mykolo bažnyčia, pastatyta 1916 metais, bei retrospektyvaus rusų stiliaus Kristaus prisikėlimo bažnyčia, pastatyta 1883 metais. Klasicizmo stiliaus buvusios sinagogos pastatas (XIX amžiaus pabaiga) įkūnija stilizuotą laivo vaizdą ir yra vienas didžiausių Baltarusijoje. n зрабілі вялікі касцёр, падпаліўшы дамы жыхароў Ашмян. Тады ж быў спалены ашмянскі архіў і шматлікія дакументы па гісторыі горада і павета. У Першую Сусветную вайну праз Ашмяны праходзіла лінія Заходняга фронту, а ў часы Вялікай Айчыннай вайны Ашмяны на працягу 3-х год знаходзіліся пад нямецкай акупацыяй і панеслі вялікія чалавечыя страты. 15 студзеня 1940 года горад стаў цэнтрам Ашмянскага раёна, так пачаўся савецкі перыяд гісторыі Ашмян, які скончыўся ў 1991 годзе. Сёння Ашмяны – адміністрацыйны, эканамічны і культурны цэнтр раёна з насельніцтвам каля 15 тысяч чалавек. Цікавае шматэ тнічнае і шмат канфесійнае асяроддзе ўвасобілася ў выдатных помніках архітэктуры. Цэнтр горада ўпрыгожваюць ўзнёслы неабарочны касцёл Святога Архангела Міхаіла, пабудаваны ў 1906 годзе, і царква Ўваскрасення Хрыстова рэтраспектыўна-рускага стылю, узведзенная ў 1883 годзе. Будынак былой сінагогі ў стылі класіцызму (канец ХІХ стагоддзя) увасабляе стылізаваны вобраз каўчэга і з’яўляеца адным з самых вялікіх у Беларусі. n 123 francuskie w celu ogrzania się paliło domy mieszkańców Oszmiany. Wtedy to spłonęło archiwum miejskie i wiele dokumentów związanych z historią miasta i powiatu. Podczas I Wojny Światowej przez Oszmianę przebiegała zachodnia linia frontu, zaś w czasie II Wojny Światowej przez trzy lata Oszmiana była okupowana przez Niemców, zginęło dużo ludzi. 15 stycznia 1940 r. miasto stało się centrum Rejonu Oszmiańskiego. Tak rozpoczął się okres radziecki w Oszmianie, zakończony dopiero w 1991 r. Dzisiejsze miasto Oszmiana – to administracyjne, gospodarcze i kulturalne centrum regionu, liczące około 15.000 mieszkańców. Ciekawe wieloetniczne i wielowyznaniowe miasto odzwierciedliło swą specyfikę w zabytkach architektonicznych. Centrum miasta zdobi zbudowany w 1916 r. neobarokowy kościół pw. św. Michała Archanioła, a także cerkiew pw. Zmartwychwstania Pańskiego, wzniesiona w retrospektywnym stylu rosyjskim w 1883 r. Budynek dawnej synagogi (koniec XIX w.) w stylu klasycyzmu jest jednym z największych na Białorusi. n Saveckaja g. 128 @ ohm-museum.my1.ru [email protected] +37515934259, +37515944662 10.00-19.00. Išeiginė – pirmadienis. € vaikams – 5000 Baltarusijos rublių, studentams – 6000 Baltarusijos rublių, suaugusiems – 7000 Baltarusijos rublių. вул. Савецкая, 128. @ ohm-museum.my1.ru [email protected] +37515934259, +37515944662 10.00 – 19.00. Выхадны – панядзелак. € дзіцячы – 5000 бел. руб; студэнцкі – 6000 бел. руб.; дарослы – 7000 бел. руб. ul. Saveckaja 128 @ ohm-museum.my1.ru [email protected] +37515934259, +37515944662 10.00-19.00. Dzień wolny – poniedziałek € Bilet wejściowy: dzieci – 5000 rubli białoruskich, studenci – 6000 rubli białoruskich, dorośli – 7000 rubli białoruskich Ašmenos F. K. Bahuševičiaus kraštotyros muziejus Ашмянскі краязнаўчы музей імя Ф.К. Багушэвіча Muzeum Krajoznawcze im. Franciszka Bahuszewicza w Oszmianie Ašmenos kraštotyros muziejus įkurtas 1952.09.27 Baltarusijos TSR Ministrų Tarybos nutarimu. Kitais metais muziejui suteiktas Frančišako Bahuševičiaus pavadinimas. Muziejaus komplektavimo, saugojimo ir populiarinimo objektas – tai Ašmenos krašto buitis, kultūra, gamta ir istorija. Ашмянскі краязнаўчы музей быў заснаваны згодна Пастанове Савета Міністраў Беларускай ССР ад 27.09.1952 г. У наступным годзе музей атрымаў імя Францішка Багушэвіча. Прадметам камплектавання, захоўвання і папулярызацыі музея з’яўляецца быт, культура, прырода і гісторыя Ашмянскага краю. Muzeum Krajoznawcze w Osz mianie zostało założone 27 września 1952 r. na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów Białoruskiej SRR. Po r. muzeum nadano nazwę: Muzeum im. Franciszka Bahuszewicza. Obiektem komplektacji, ochrony i promocji muzeum jest byt, kultura, przyroda i historia Osz mianszczyzny. Ašmena / Ашмяны / OSZMIANA 124 n 1955 metais atidaryta pirmoji 8 metus gyvavusi ekspozicija. 1965 metais sukurta ir lankytojams atidaryta ekspozicija mokyklojeinternate, kuri ilgam laikui tapo muziejaus kūriniu. Ją sudarė trys n У 1955 годзе была адкрыта першая экспазіцыя, яка праіснавала 8 год. 1965 г. была створана і адкрыта для наведвальнікаў экспазіцыя ў школе-інтэрнаце, якая на доўгі час стала тварам музея. Яна складалася з трох аддзелаў: прыроды, гісторыі дасавецкага часу, гісторыі савецкага грамадства. Апошні раз стацыянарная экспазіцыя аднаўлялася ў 1987 годзе. У жніўні 2000 года музей атрымаў гістарычны будынак сярэдзіны XIX стагоддзя ў цэнтры горада. У лістападзе 2009 г. Ашмянскі краязнаўчы музей з урачыстасцямі пераехаў у новыя памяшканні. За тры гады музей стаў сапраўдным культурным цэнтрам раёна, нягледзячы на тое, што музей працаваў увесь гэты час без пастаяннай экспазіцыі. На 01.01.2013 г. музейны фонд склаў 22 204 адзінкі, у тым ліку – 10 791 Ašmena / Ашмяны / OSZMIANA 125 n W 1955 r. została otwarta pierw- sza, przez osiem lat wystawiana ekspozycja. W 1965 r. opracowano i otwarto ekspozycję w szkole-internacie, która przez długi okres czasu była działem muzeum. Składała się ona z trzech części: przyroda, przedradziecka historia, historia okresu radzieckiego. Ostatnia aktualizacja tej stałej ekspozycji odbyła się w 1987 r. W sierpniu 2000 r. muzeum otrzymało zabytkowy budynek z drugiej połowy XIX w. w centrum miasta. W listopadzie 2009 r. Muzeum Krajoznawcze im. Franciszka Bahuszewicza w Oszmianie zostało przeniesione do nowych pomieszczeń. W ciągu trzech lat placówka stała się prawdziwym centrum kulturalnym regionu, mimo że w ciągu tego całego okresu muzeum nie miało stałej wystawy. Obecnie zaso- skyriai: gamtos, ikisovietinės istorijos, sovietų visuomenės istorijos. Paskutinį kartą stacionari ekspozicija atnaujinta 1987 metais. 2000 m. rugpjūčio mėn. muziejus gavo XIX amžiaus vidurio istorinį pastatą miesto centre. 2009 m. lapkričio mėn. Ašmenos kraštotyros muziejus iškilmingai persikėlė į naujas patalpas. Per trejus metus muziejus tapo tikru kultūriniu rajono centru nepaisant to, kad per visą šį laiką muziejus veikė be nuolatinės ekspozicijos. 2013.01.01 muziejaus fondą sudarė 22 204 vienetai, įskaitant 10 791 pagrindinio fondo daiktai. Muziejaus kolekcijas sudaro senoviniai darbo įrankiai, XI-XVI amžių stiklo ir keramikos indų fragmentai, rasti kasinėjimų metu Ašmenos krašte, dekoratyvinio ir taikomojo meno kūriniai, dokumentai ir nuotraukos. Didelė kolekcijos dalis skirta Frančišako Bahuševičiaus gyvenimui ir kūrybai: asmeniniai daiktai, jo kūrinių leidiniai ir kt. Stacionarios ekspozicijos viena salė bus skirta gamtai, trys – istorijai. Statybas planuojama pabaigti 2013 metų rudenį. n прадмет асноўнага фонду. У калекцыях музея захоўваюцца даўнейшыя прылады працы, фрагменты шклянога і керамічнага посуду XI – XVI ст., знойдзеныя пры раскопках на Ашмяншчыне, творы дэкаратыўнапрыкладнога мастацтва, вырабы народных майстроў, дакументы і фотаздымкі. Значная частка калекцыі прысвечана жыццю і творчасці Францішка Багушэвіча: асабістыя рэчы, выданні яго твораў і інш. Пабудову стацыянарнай экспазіцыі, якая будзе складацца з аднаго зала, прысвечанага прыродзе, і трох – гісторыі, мяркуецца завяршыць увосень 2013 года. n by muzealne liczą 22.204 eksponatów, w tym 10.791 eksponatów – to podstawowe zasoby. W zbiorach są dawne narzędzia rolnicze, fragmenty ceramicznych i szklanych naczyń z XI-XVI stuleci, znalezione podczas prac wykopaliskowych w regionie Oszmiany, dekoracyjne i użytkowe dzieła sztuki, dokumenty, zdjęcia. Duża część kolekcji została poświęcona życiu i twórczości prozaika i poety Franciszka Bohuszewicza: rzeczy osobiste, publikacje jego prac i inne. Jedna sala wystawiennicza zostanie poświęcona przyrodzie, trzy – historii. Prace budowlane mają zostać zakończone jesienią 2013 r. n 126 127 128 129 Šventojo Arkangelo Mykolo bažnyčia Касцёл Святога Міхаіла Архангела Dominuojantis architektūrinis Ašmenos centro pastatas yra neobaroko stiliaus bažnyčia, pastatyta 1906 metais. Jos bokštai jau seniai tapo miesto simboliu. Дамінантай архітэктурнай забудовы цэнтра Ашмян з’яўляецца касцёл, пабудаваны ў 1906 годзе ў стылі неабарока. Яго вежы даўно сталі сімвалам горада. n Dar XVIII amžiaus pabaigoje vietoj dabartinės buvo pastatyta n Яшчэ ў канцы XVIII стагоддзя на месцы сённяшняга быў узведзены Kościół pw. św. Michała Archanioła Dominującym obiektem architektonicznym centrum Oszmiany jest kościół w stylu neobarokowym, wybudowany w 1906 r. Jego wieże już dawno stały się symbolem samego miasta. n Jeszcze w końcu XVIII w. w miej- scu obecnego kościoła zbudowany był kościół parafialny, który został przebudowany na początku XX w. parapijos bažnyčia, kuri XX amžiaus pradžioje perstatyta neobaroko stiliumi. Šventojo Arkangelo Mykolo bažnyčios istorija patyrė ir sunkių laikų. 1994 metais tikinčiųjų pastangomis ir palaikant miesto valdžiai, bažnyčia atnaujinta. Bažnyčia – tai neobaroko architektūrai būdingas paminklas, turintis 3 navas ir 2 bokštų baziliką. Pastato fasadas papuoštas 5 aukštų bokštais. Tai bažnyčiai suteikia didingumo ir puošnumo. n парафіяльны касцёл, які напачатку ХХ стагоддзя быў перабудаваны ў стылі неабарока. Гісторыя Касцёла Святога Міхаіла Архангела разам з пэўным уздымам зведала і горкія часіны. У 1994 годзе намаганнямі вернікаў і пры падтрымцы мясцовай улады жыццё касцёла адноўлена. Касцёл з’яўляецца адметным помнікам архітэктуры неабарока і ўяўляе сабой 3-нефавую 2-вежавую базіліку. Фасад будынка ўпрыгожаны 5-яруснымі вежамі, што надае касцёлу велічнасць і ўрачыстасць. n w stylu neobarokowym. Kościół pw. św. Michała Archanioła przeżywał również trudne czasy, po wojnie został zamknięty. W 1994 r., dzięki staraniom wiernych i dzięki wsparciu władz miasta, świątynia została odnowiona i ponownie konsekrowana. Kościół jest bazyliką, ma trzy nawy i dwie wieże. Fasada budowli ozdobiona jest pięciokondygnacyjnymi wieżami. n 130 131 Ašmena / Ашмяны / OSZMIANA 132 133 Spaso Voskresensko cerkvė Спаса-Васкрасенская царква Istorinės miesto aikštės silueto šiandien neįmanoma įsivaizduoti be Spaso Voskresensko cerkvės, kuri yra pseudo rusų stiliaus architektūros paminklas. Сілуэт гістарычнай плошчы горада немагчыма сёння ўявіць без будынка Спаса-Васкрасенскай царквы, якая з’яўляецца помнікам архітэктуры псеўдарускага стылю. Historycznej sylwetki placu miejskiego nie można wyobrazić bez cerkwi Spasa Woskresenskiego, która jest zabytkiem architektury stylu retrospektywno-rosyjskiego. n Месца, якое сёння займае пра n Miejsce, które obecnie zajmuje n Vietą, kurią šiandien užima pra- voslavų Spaso Voskresensko cerkvė, nuo XVII amžiaus buvo užėmęs dominikonų vienuolynas ir bažnyčia, likviduoti 1850 metais. Pravoslavų bažnyčios statybų iniciatyva priklausė Danilai Petrovskiui, Ašmenos Bogojavlenskos cerkvės klebonui. 1873 m. kovo mėn. gautas Vilniaus generolo gubernatoriaus leidimas mieste statyti akmeninę cerkvę. Tų pačių metų rugsėjo mėn. prasidėjo statybos, kurios su pertraukomis vyko 10 metų. 1883 m. rugpjūčio 6 d. cerkvės statybos baigtos, o rugsėjo 4 d. šventovę Kristaus Prisikėlimo vardu pašventino Lietuvos ir Vilniaus arkivyskupas Aleksandras. 1993 metais šventovė grąžinta tikintiesiems. Rajono vykdomasis komitetas restauracijai skyrė pinigų. Šiandien pseudo rusų stiliaus paminklas įgijo savo pirmutinę prasmę. Cerkvė – tai kryžių ir kupolų šventovė su aštuonbriauniu šviesos būgnu, kuris baigiasi svogūno formos kupolu. 2001 metų vasarą prie cerkvės iškilmingai atidaryta krikščionybės 2000-mečiui skirta koplyčia. n васлаўная Спаса-Васкрасенская царква, з XVII стагоддзя займалі дамініканскі манастыр і касцёл, якія былі ліквідаваны ў 1850 годзе. Ініцыятыва будаўніцтва праваслаўнай царквы зыходзіла ад Данілы Пятроўскага, настаяцеля Ашмянскай Богаяўленскай царквы. У сакавіку 1873 года выйшаў дазвол Віленскага генерал-губернатара на пабудову ў горадзе каменнай царквы. У верасні таго ж года пачалося будаўніцтва, якое вялося з перапынкамі на працягу 10 год. 6 жніўня 1883 года будаўніцтва царквы было завершана і 4 верасня храм быў асвечаны архіепіскапам Літоўскім і Віленскім Аляксандрам у імя Уваскрашэння Хрыстова. У 1993 годзе храм быў вернуты вернікам. Раённым выканаўчым камітэтам былі выдаткаваны грашовыя сродкі для рэстаўрацыі. Cёння помнік псеўдарускага стылю набыў сваё першапачатковае значэнне. Царква ўяўляе сабой крыжова-купальны храм з 8-гранным светлавым барабанам, які завяршаецца цыбулепадобным купалам. Летам 2001 года пры царкве была ўрачыста адкрыта капліца, прысвечаная 2000-годдзю хрысціянства. n Cerkiew Spasa Woskresenskiego (pw. Zmartwychwstania Pańskiego) cerkiew prawosławna Spasa Woskresenskiego, od XVII w. zajmował klasztor dominikanów i kościół, aż do likwidacji w 1850 r. Inicjatywa budowy cerkwi prawosławnej należała do Daniły Pietrowskiego, proboszcza cerkwi Bogojawlenskiej w Oszmianie. W marcu 1873 r. otrzymano pozwolenie generała-gubernatora Wilna na budowę murowanej cerkwi w mieście. We wrześniu tego samego roku rozpoczęto prace, które z przerwami trwały 10 lat. 6 sierpnia 1883 r. budowa cerkwi została zakończona, zaś 4 września cerkiew pw. Zmartwychwstania Pańskiego poświęcił arcybiskup prawosławny Litwy i Wilna, Aleksander. W 1993 r. świątynia została zwrócona wiernym. Władze wydzieliły pieniądze na restaurację budynku. Obecnie świątynia odzyskała swoje pierwotne przeznaczenie. Cerkiew – to świątynia z krzyży i kopuł zwieńczona cebulastą kopułą. Latem 2001 r. przy cerkwi została uroczyście konsekrowana kaplica upamiętniająca 2000 lat chrześcijaństwa. n Ašmena / Ашмяны / OSZMIANA 134 135 Sinagoga Сінагога Synagoga Toliau nuo Ašmenos triukšmingų ir judrių gatvių stovi plytinis pastatas su arkos formos lango angomis, turintis neįprastą stogo formą. Šis pastatas – daugelio įvykių, susijusių su žydų tauta, liudininkas. Воддаль ад шумных і ажыўленых вуліц Ашмян стаіць цагляны будынак з арачнымі аконнымі праёмамі і незвычайнай формай даху. Гэты будынак – сведка шматлікіх падзей, у тым ліку і трагічных, звязаных з яўрэйскім народам. W oddaleniu od hałaśliwych i ruchliwych ulic Oszmiany stoi murowany budynek z łukowymi otworami okiennymi, o nietypowym kształcie dachu. Ten budynek jest świadkiem wielu wydarzeń, związanych z narodem żydowskim. n Po antrojo Žečpospolitos padali- n Пасля другога падзелу Рэчы jimo, 1794 metais nustatyta „žydų sėslumo riba”, pagal kurią žydų tautybės atstovai turėjo teisę apsigyventi tik Lietuvos, Baltarusijos ir Ukrainos miestuose ir miesteliuose. 1880 metais iš 5050 Ašmenos gyventojų kas antras buvo žydas. Laikydamasi vietinių gyventojų tradicijų ir papročių, ši tautybė sugebėjo išsaugoti savo tautinį identitetą. Žydai su baltarusiais dalijosi bendromis tragedijomis ir nelaimėmis. 1837 metais Ašmenoje įvy- Паспалітай, у 1794 годзе была устаноўлена „мяжа яўрэйскай аседласці”, згодна якой прадстаўнікі яўрэйскай народнасці мелі права сяліцца толькі ў літоўскіх, беларускіх і украінскіх гарадах і мястэчках. Так, у 1880 годзе з 5050 жыхароў Ашмян кожны другі з’яўляўся яўрэем. Засвоіўшы традыцыі і норавы карэннага насельніцтва, дадзеная народнасць змагла захаваць сваю нацыянальную адметнасць. Яўрэі раздзялялі з беларусамі n Po drugim rozbiorze Rzecz- pospolitej, w 1794 r. została wyznaczona „granica osiedlenia się Żydów”. Według niej mieszkańcy pochodzenia żydowskiego mieli prawo do zamieszkania w miastach i miasteczkach na Litwie, Białorusi i Ukrainie. W 1880 r. z 5050 mieszkańców Oszmiany każdy drugi był Żydem. Trzymając się lokalnych tradycji i zwyczajów, naród zdołał zachować swą tożsamość narodową. Żydzi z Białorusinami dzieliko nusiaubiantis gaisras. Liepsnose sudegė daug gyvenamųjų namų ir ūkinių pastatų. Liepsnos nepagailėjo žydų maldos namų, sinagogos. 1857 metais, po gaisro atsistoję ant kojų, žydų gyventojai pradėjo statyti plytinę sinagogą. Sienos pastatytos aukščiau langų, tačiau tuo statybos ilgesniam laikui sustabdytos dėl finansavimo trūkumo. Sinagoga pabaigta statyti tik XIX amžiaus 90 metais. Sinagogos pastatas pastatytas iš keraminių plytų ir pagal formą tai didžiulis stačiakampis. Pirmiausia žvilgsnį traukia stogo forma: jo du aukštai 4 šlaitų, o trečiasis – 2 šlaitų. Pagrindinis fasadas turi nedidelį iš medžio pagamintą frontoną, ant kurio išskaptuotos mitologinių liūtų figūros. Vakarinio fasado apvaliame lange pavaizduota rožė. Dėmesio vertas pastato inter- агульныя трагедыі і бедствы. У 1837 годзе ў Ашмянах адбыўся спусташальны пажар. У агні згінулі многія жылыя дамы і гаспадарчыя пабудовы, не пашкадаваў агонь і яўрэйскія малітвеныя дамы, сінагогу. У 1857 годзе, устаўшы на ногі пасля пажару, яўрэйскае насельніцтва пачало ўзводзіць цагляную сінагогу. Сцены былі ўзведзены вышэй акон, аднак на гэтым будаўніцтва на доўгі час было спынена з-за адсутнасці фінансавання. Дабудавана сінагога была толькі ў 90-я гады ХІХ стагоддзя. Будынак сінагогі выкананы з керамічнай цэглы і па форме уяўляе сабой вялікі прамавугольнік. Позірк прываблівае ў першую чаргу форма даха: два яго ярусы 4-схільныя, а трэці – 2-схільны. Галоўны фасад мае невялікі выкананы з дрэва франтон, на якім маюцца выразанныя фігуры li wspólne wypadki dziejowe. W 1837 r. w Oszmianie wybuchł wielki pożar. Płomienie pochłonęly wiele domów i zabudowań gospodarczych, nie oszczędziły również żydowskiego domu modlitwy – synagogi. W 1857 r., umocniwszy się gospodarczo po pożarze, żydowscy mieszkańcy zaczęli budowę murowanej synagogi. Zostały już wzniesione ściany powyżej okien, jednak budowa została przerwana z powodu braku funduszy. Budowa domu modlitwy została zakończona dopiero w latach 90. XIX wieku. Synagoga jest zbudowana z cegły, ma kształt prostokąta. Wzrok przyciąga dach: jego dwa piętra są czterospadowe, a trzecie – dwuspadowe. Główna fasada ma mały drewniany fronton noszący rzeźbione postacie mityczne lwów. W okrągłym oknie zachodniej fasady 136 137 Ašmena / Ашмяны / OSZMIANA 138 jeras. Tinkuotos sienos, ištapytos amianto ir augaliniais ornamentais. Ant piliastrų yra nedidelės nišos su karvės, anties, ožio, vabalo vaizdais. Kiekvienas iš tapinių turi savo reikšmę. Langai išdėstyti viršutinėje sienų dalyje. Didžiausią įspūdį palieka tamsiai mėlynos lubos su neįprastu plafonu, imituojančiu žvaigždėtą dangų. Grindys sudėtos šiek tiek žemiau nei žemės lygis. Šiame pastate, pastatytame klasicizmo stiliumi, panaudotos vietinės architektūros tradicijos. Čia jaučiamas nacionalinis žydų koloritas ir Rytų dvasia. Nuo 1941 iki 1942 metų sinagogoje ir jai priklausančiose teritorijose buvo žydų getas. Pokario metais pastatas priklausė rajono vartotojų kooperacijai. Nuo 2013 metų sinagoga yra Ašmenos F.K. Bahuševičiaus kraštotyros muziejaus žinioje. n міфічных львоў. На усходнім фасадзе знаходзіцца круглае акно-ружа. Заслугоўвае увагу таксама інтэр’ер будынка. Атынкаваныя сцены, распісаны аміянтавым і раслінным арнаментам. На пілястрах знаходзяцца невялікія нішы з выявамі каровы, качкі, казла, жука, кожны з роспісаў мае свой сэнс. Вокны размешчаны ў верхняй частцы сцен. Асаблівае ўражвае цёмна-сіняя столя з незвычайным плафонам, які імітуе зорнае неба. Падлога была выканана крыху ніжэй за ўзровень зямлі. У гэтым будынку, пабудаванным у стылі класіцызма, выкарыстаны мясцовыя архітэктурныя традыцыі, і разам з тым тут прысутнічае нацыянальны яўрэйскі каларыт і дух Усходу. З 1941 па 1942 год на тэрыторыі сінагогі і прылягаючых да яе тэрыторыях размяшчалася яўрэйскае гета. У пасляваенны час будынак належаў раённай спажывецкай кааперацыі. З 2013 года сінагога знаходзіцца ва ўладані Ашмянскага краязнаўчага музея імя Ф.К. Багушэвіча. n Ašmena / Ашмяны / OSZMIANA wkomponowana jest róża. Na uwagę zasługuje wnętrze budynku. Ściany tynkowane, ozdobione amiantem i motywami roślinnymi. Na pilastrach są małe nisze z wizerunkami krowy, kaczki, kozy i owadów. Każdy z nich ma swoje znaczenie. Okna znajdują się wysoko. Duże wrażenie robi granatowy sufit z niezwykłym sklepieniem, imitującym rozgwieżdżone niebo. Podłoga umieszczona jest nieco niżej poziomu gruntu. Budynek zbudowany jest w stylu klasycystycznym z zastosowaniem elementów lokalnej tradycji architektonicznej. Czuje się tu tradycyjny koloryt żydowski i duch orientu. Od 1941 do 1942 r. w synagodze i na jej terytorium istniało getto żydowskie. Po wojnie budynek należał do powiatowego zrzeszenia konsumentów. Od 2013 r. budynek synagogi jest w dyspozycji Muzeum Krajoznawczego im. Franciszka Bahuszewicza w Oszmianie. n Be to, Ašmenoje galima aplankyti: Акрамя таго ў Ашмянах можна наведаць: Ponadto, w Oszmianie można również odwiedzić: rajono kultūros namus +375159345368 Saveckaja g. 89 раённы Дом культуры +375159345368 вул. Савецкая, 89 Rejonowy Dom Kultury, ul. Saveckaja 89, +375159345368 restoranas „Imperija” Saveckaja g. 66 +375159340046, +375159344691 Ašmenos rajono centrinę biblioteką +375159345317 Saveckaja g. 83 Ашмянскую раённую цэнтральную бібліятэку +375159345317 вул. Савецкая, 83 Centralna Rejonowa Biblioteka, ul. Saveckaja 83, +375159345317 kavinė „Kapriz” Saveckaja g. 2 +375159340529 Skaniai pavalgyti siūlo: kavinė „Galaktika” 17 Verasnia a. 2 +375159344271 Svetingoje Ašmenoje jūs galite apsistoti viešbutyje У гасцінных Ашмянах вы можаце спыніцца ў гатэлі +375159340621 Saveckaja g. 66 +375159340621 вул. Савецкая, 66 139 W Oszmianie można zatrzymać się w hotelu ul. Saveckaja 66 +375159340621 kavinė „Stary Mlyn” Barunskaja g. 11 +375159345151 смачна падсілкавацца прапануюць: рэстаран „Імперыя” вул. Савецкая, 66 +375159340046, +375159344691 кафэ „Капрыз” вул. Савецкая, 2 +375159340529 кафэ „Галактыка” пл. 17 Верасня +375159344271 кафэ „Стары млын” вул. Барунская, 11 +375159345151 Pyszny posiłek oferuje: restauracja „Imperija” ul. Saveckaja 66, +375159340046, +375159344691 kawiarnia „Kapriz” ul. Saveckaja 2, +375159340529 kawiarnia „Galaktika” ul. 17 Verasnia 2 +375159344271 kawiarnia „Stary Młyn” ul. Barunskaja 11 +375159345151 Alšėnai / Гальшаны / HOLSZANY 140 Alšėnai Kitas kelionės taškas – Alšėnai – viena seniausių Ašmenos žemės gyvenviečių. Alšėnai žinomi nuo 1280 metų. Miestelį įkūrė legendinis kunigaikštis Holša, nuo kurio paplito Alšėnų kunigaikščių pavadinimas. Alšėnų pastatas išsaugojo XIX pabaigos – XX amžiaus pradžios Baltarusijos miestelio koloritą. Tame ir slypi istorinė gyvenvietės vertė. n XII amžiaus Vokietijos kronikos mini baltų ir slavų Nalseno valstybę arba Nalšėnus su centru Krėvoje, kuriam vadovavo kunigaikštis Domantas. Keršydamas didžiajam kunigaikščiui Mindaugui už žmonos pagrobimą, Domantas kartu su sūnumis paaugliais ir savo žmonėmis jį užpuolė. Vyresnysis Mindaugo sū- Гальшаны Наступны пункт падарожжа – Гальшаны – адно з найстарэйшых паселішч Ашмянскай зямлі. Гальшаны вядомы з 1280 года. Заснаваў мястэчка легендарны князь Гольша, ад якога і пашла назва князёў Гальшанскіх. Забудова Гальшанаў захавала каларыт беларускага мястэчка канца ХІХ – пачатку ХХ ст., у гэтым гістарычная каштоўнасць населенага пункта. n Нямецкія хронікі ХІІІ стагоддзя згадваюць балтаславянскую дзяржаву Нальсен, або Нальшаны, з цэнтрам у Крэва, якой кірваў князь Даўмонт. Помсцячы вялікаму князю Міндоўгу за захоп жонкі, Даўмонт са сваімі людзьмі напаў на яго і забіў разам з сынамі-пад- HOLSZANY Następny punkt podróży – Holszany – jedna z najstarszych osad na Oszmianszczyźnie. Holszany znane są od 1280 r. Miasto założył legendarny książę Holsza, który dał początek rodom książąt Holszańskich. Architektura Holszan zachowała koloryt miasta białoruskiego przełomu XIX-XX wieku. Na tym polega wartość historyczna wsi. n XII-wieczne kroniki niemieckie wspominają bałtyckie i słowiańskie państwo Nalsen lub Nalszczany z centrum w Krewie, na czele z księciem Dowmuntem. Mszcząc Wielkiemu Księciowi Mendogowi za uprowadzenie żony, Dowmunt wraz z synami i swoimi ludźmi zabił go. Starszy syn Mendoga, Wojsiełk, nus Vaišelga įžengė į priešo valdas vesdamas negailestingą kariuomenę, todėl Domantas pabėgo į Pskovą. Nalšėnų žemės atiteko Lietuvos Didžiajai Kunigaikštystei. Gal Alšėnų pavadinime girdimas tos išnykusios valstybės atgarsis? Alšėnų kunigaikštienės Sofijos dėka įkurta Jogailaičių karalių, Lenkijos ir Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės valdovų, dinastija. 1422 metais proteguojant didžiajam kunigaikščiui Vytautui įvyko karaliaus Jogailos ir Alšėnų kunigaikščio Semiono dukros tuoktuvės. Sofijai tuomet tebuvo 16 metų, o Jogailai – daugiau kaip 70 ir trys santuokos. Jaunoji žmona pagimdė jam du sūnus ir tapo dviejų karalių motina: леткамі. Старэйшы сын Міндоўга Войшалк прыйшоў ва ўладанні ворага з бязлітасным войскам. Даўмонт збег у Пскоў. А землі Нальшанаў адышлі да Вялікага княства Літоўскага. Магчыма, ў назве Гальшанаў чуецца водгалас той зніклай дзяржавы? Дзякуючы князёўне Соф’і Гальшанскай была заснавана каралеўская дынастыя Ягелонаў, уладароў Польшчы і Вялікага княства Літоўскага. У 1422 годзе па пратэкцыі вялікага князя Вітаўта адбыўся шлюб караля Ягайлы з дачкой князя Сямёна Гальшанскага. Соф’я на той час мела 16 гадоў, Ягайла – больш за 70 і тры шлюбы. Юная жонка нарадзіла яму двух сыноў, стаўшы маці двух 141 wstąpił na teren przeciwnika z bezlitosną armią, więc Dowmunt uciekł do Pskowa. Ziemie Nalszczan przeszły w posiadanie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Może w nazwie Holszany słyszymy echa nazwy tego zanikłego państwa? Z księżnej Zofii bierze początek dynastia Jagiellońska, dynastia władców Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1422 r. przez protekcję Wielkiego Księcia Witolda odbyły się zaręczyny Króla Polski Jagiełły i siostrzenicy księcia Holszańskiego Semena; Zofii. Zofia wówczas miała zaledwie 16 lat, natomiast Jagiełło – ponad 70 lat i trzy małżeństwa za sobą. Młoda żona urodziła mu dwóch synów i stała się Alšėnai / Гальшаны / HOLSZANY 142 Vladislovo III ir Kazimiero IV. Sofijos Alšėniškės garbei 2006 metais Alšėnų centre pastatytas akmuo-riedulys su atminimo užrašu. Švento Jurgio cerkvėje saugoma pamokslautojos Julijonos Alšėniškės – baltarusių jaunimo globėjos – palaikų dalis. Kunigaikštytė Julijona, Jurijaus Alšėniškio dukra, mirė būdama šešiolikos maždaug 1519 metais ir palaidota prie Kijevo Pečiorsko lavros Dievo Motinos Ėmimo į Dangų cerkvės. XVII amžiaus pradžioje, visai atsitiktinai, rastas jos kapas ir pastebėta, kad ji „tarsi gyva užmigo”. Neirstantį kūną paguldė į skrynią (taurė, kurioje laikomi šventųjų palaikai – vert. pastaba) ir perkėlė į cerkvę. Manoma, kad kažkoks eretikas nepastebimai nuėmė nuo pamokslautojos rankos žiedą, каралёў: Уладзіслава ІІІ і Казіміра IV. У гонар Соф’і Гальшанскай у цэнтры Гальшанаў ў 2006 годзе быў пастаўлены камень-валун з памятным надпісам. У Свята-Георгіеўскай царкве захоўваецца часцінка мошчаў прапаведнай Юліяніі Гальшанскай – апякункі беларускай моладзі. Княжна Юліянія, дачка Юрыя Гальшанскага, памерла 16-гадовая дзяўчынай прыкладна ў 1519 годзе і была пахавана каля царквы Успення Багародзіцы Кіева-Пячэрскай лаўры. У пачатку XVII стагоддзя выпадкова натрапілі на яе магілу і ўбачылі, што яна „нібы жывая заснула”. Нятленная цела паклалі ў раку і перанеслі ў царкву. Ёсць здагадка, што нейкі ерэтык неўпрыкмет зняў з рукі праведніцы пярсцёнак, але на выхадзе з царквы Alšėnai / Гальшаны / HOLSZANY matką dwóch królów: Władysława III i Kazimierza IV. Na cześć Zofii Holszańskiej w 2006 r. w centrum Holszan odsłonięty został pomnik z napisem pamiątkowym. W cerkwi pw. św. Jerzego przechowywana jest część szczątków kaznodziejki Julianny Holszańskiej – patronki białoruskiej młodzieży. Księżna Julianna, córka Jerzego Holszańskiego, zmarła około 1519 r. w wieku szesnastu lat i została pochowana w Kijowie, w cerkwi Ławry Pecziorskiej. Na początku XVII w., zupełnie przez przypadek, odkryty został jej grób i zauważono, że wygląda „niby śpiąca”. Zachowane szczątki złożono do urny i przeniesiono do cerkwi. Uważa się, że jakiś heretyk potajemnie zdjął pierścień z ręki kaznodziejki, tačiau prie išėjimo krito negyvas. Po kurio laiko šventosios Julijonos palaikai perlaidoti Artimosiose lavros pečiorose. 1998 metais jų dalis grįžo į istorinę tėvynę. Ryškų pėdsaką Alšėnų istorijoje paliko Lietuvos ir Ašmenos seniūnijos pakancleris Povilas Steponas Sapiega (mirė 1635 metais). XVII amžiaus pradžioje jis pastatė naują keturkampio formos dviejų aukštų plytinę pilį su dideliais rūsiais, keturiais bokštais ir koplytėlėmis, esančiomis priešais vartus. упаў мёртвым. Праз некаторы час мошчы святой Юліяніі былі перапахаваны ў Бліжніх пячорах лаўры. У 1998 годзе іх часцінка вярнулася на гістарычную радзіму. Трывалы след у гісторыі Гальшан застаўся ад Паўла Стэфана Сапегі, падканцлера літоўскага і старосты ашмянскага (памёр у 1635 годзе). Ён пабудаваў у пачатку XVII стагоддзя новы двухпавярховы цагляны замак у форме чатырохвугольніка, з вялікімі падваламі і чатырма вежамі і каплічкамі насупраць брамы. 143 jednak przy wyjściu z cerkwi padł martwy. W 1998 r. szczątki świętej w postaci relikwii powróciły do historycznej ojczyzny. Głęboki ślad w historii Holszan zostawił podkanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego, Paweł Stefan Sapieha (zm. w 1635 r.). Na początku XVII w. zbudował on nowy dwupiętrowy murowany zamek w kształcie czworoboku, z dużymi piwnicami, czterema wieżami i kaplicami, znajdującymi się przed bramą. Po zakończeniu budowy zamku, Paweł Stefan Sapieha zaczął budowę kościoła pw. św. Jana Chrzciciela i klasztor franciszkanów. Nieco wcześniej zaczęła działać drukarnia. Wysokiej jakości papier holszański stał się popularny w całej Rzeczpospolitej i był nawet eksportowany. Na nim były pisane najważniejsze dokumenty, drukowano książki. Od dawna Holszany są atrakcyjnym centrum dla historyków, etnografów, artystów. Miasteczko i jego okolice zainspirowały Ferdynanda Ruszczyca i Józefa Drozdowicza. Wspołcześni białoruscy malarze ciągle zjeżdżają się tu na plenery. Białoruscy reżyserzy nieraz wybierali Holszany jako miejsce filmowania. Szczególną uwagę stare miasto zaczęło przyciągać po ukazaniu się powieści Władimira Korotkiewicza Czarny zamek Olszański, w którym pisarz wykorzystał legendy i opowieści tej miejscowości, nadał im charakter artystyczny: „Nad Olszankę (biał. Альшанка – red.) nadciągała noc. Noc mojej porażki. A niebo wiejskie jest inne, niż w miastach – jakby świętując tą porażkę, rozproszyło tysiące, dziesiątki tysięcy gwiazd, to delikatnych, to migających, to kłujących i lodowatych. Świeciło ono tak czterysta lat temu, świeci i teraz, tak świecić będzie i w przyszłości, gdy mnie już nie będzie pamiętać”. Alšėnai / Гальшаны / HOLSZANY 144 Užbaigęs pilies statybas, Povilas Sapiega pastatė Jono Krikštytojo bažnyčią su pranciškonų vienuolynu. Šiek tiek anksčiau pradėjo veikti spaustuvė. Aukštos kokybės Alšėnų popierius išplito po visą Žečpospolitą, buvo eksportuojamas. Ant jo buvo rašomi svarbiausi dokumentai, spausdinamos knygos. Tai buvo Alšėnų klestėjimo metas... Visais laikais Alšėnai likdavo patraukliu centru istorikams, kraštotyrininkams, dailininkams. Miestelis ir jo apylinkės įkvėpė Ferdinandą Ruščicą ir Jazepą Drozdovičių. Šiuolaikiniai baltarusių dailininkai nuolat atvažiuoja čia į plenerus. Baltarusių režisieriai ne kartą rinkdavosi į Alšėnus filmavimams. Ypatingas dėmesys senoviniam miesteliui atsirado Vladimiro Korotkevičiaus romano „Juodoji Alšėnų pilis” dėka, kuriame rašytojas pasinaudojo šio krašto legendomis ir padavimais, kuriems suteikė meninę išraišką: „Virš Alšėnėlės (blr. Альшанка) jau slinko naktis. Mano pralaimėjimo naktis. O kaimo dangus ne toks kaip mieste – tarsi švęsdamas šį pralaimėjimą, pažėrė viršuje tūkstančius, dešimtis tūkstančių žvaigždžių, tai švelnių, tai mirgančių, tai badančių ir ledinių. Spindėjo jis taip prieš keturis šimtus metų, spindi ir dabar, taip pat spindės ir ateity, kai manęs jau nebeprisimins”. Alšėnai – žinomo festivalio „Alšėnų pilis” („Гальшанскі замак”) organizavimo vieta. Jo svečiai gali pasiklausyti senovinės ir autentiškos muzikos, pamatyti riterių turnyrą, įsigyti nepakartojamų amatininkų dirbinių. Čia galima paragauti baltarusių virtuvės patiekalų, pamatyti ryškų fejerverkų šou, žirgų batalijas, apsilankyti stilizuotose riterių stovyklose. n Услед за замкам Павел Сапега пабудаваў касцёл Яна Хрысціцеля з кляштарам францысканцаў. Крыху раней пачала працаваць паперня. Гальшанская папера высокай якасці разыходзілася па ўсёй Рэчы Паспалітай, ішла на экспарт. На ёй пісалі важнейшыя дакументы, друкавалі кнігі. Гэта быў час росквіту Гальшанаў… Ва ўсе часы Гальшаны заставаліся прыцягацельным цэнтрам для гісторыкаў, краязнаўцаў, мастакоў. Мястэчка і яго ваколіцы натхнялі Фердынанда Рушчыца і Язэпа Драздовіча, сучасныя беларускія мастакі рэгулярна прыязджаюць сюды на пленэры. Беларускія рэжысёры не раз выбіралі Гальшаны для здымак сваіх фільмаў. Асаблівы інтарэс да старажытнага мястэчка праявіўся дзякуючы раману Уладзіміра Караткевіча „Чорны замак Альшанскі”, у якім пісьменнік выкарыстаў легенды і паданні аб гэтым краі, надаўшы ім мастацкую выразнасць: „Над Альшанкай кацілася ўжо ноч. Ноч майго паражэння. А вясковае неба не тое што ў горадзе – нібы святкуючы гэта паражэнне, высыпала ўгору тысячы, дзесяткі тысяч зор, то ласкавых, мірглівых, а то і калючых, як ледзяных. Ззяла яно вось так і чатырыста, і трыста год назад, і сёння ззяе, і гэтак жа безуважна будзе ззяць пасля, калі пра мяне і думаць забудуць”. Гальшаны – месца правядзення вядомага фестывалю „Гальшанскі замак”. Яго госці могуць паслухаць старадаўнюю і аўтэнтычную музыку, папрысутнічаць на рыцарскім турніры, набыць непаўторныя рамесныя вырабы. Тут можна паспытаць стравы беларускай кухні, убачыць яскравае файершоў, конныя баталіі, наведаць стылізаваныя рыцарскія станы. n Alšėnai / Гальшаны / HOLSZANY Holszany – miejsce znanego festynu „Zamek Holszański” (biał. Гальшанскі замак – red.). Goście imprezy mogą posłuchać dawnej muzyki, oglądać turnieje rycerskie, kupić oryginalne wyroby rzemieślnicze. Tutaj można spróbować dania kuchni białoruskiej, obejrzeć pokaz sztucznych ogni, wyścigi konne, pospacerować pośród stylizowanych obozów rycerskich. n 145 Šventojo Jono Krikštytojo bažnyčia ir pranciškonų vienuolynas Касцёл Святога Іаана Хрысціцеля і кляштар францысканцаў Kościół pw. św. Jana Chrzciciela i klasztor franciszkanów Miestelio centre, 17 Verasnia ir Ašmenskajos gatvių sankryžoje stūkso Šventojo Jono Krikštytojo bažnyčia – ankstyvojo baroko architektūros paminklas ir pranciškonų vienuolynas. Bažnyčios pastatas pastatytas XVI amžiaus pradžioje ir pritaikytas kalvinistų katedrai. У цэнтры мястэчка, на скрыжаванні вуліц 17 верасня і Ашмянскай знаходзяцца касцёл Святога Іаана Хрысціцеля – помнік архітэктруы ранняга барока і кляштар францысканцаў. Будынак касцёла быў узведзены ў пачатку XVI стагоддзя і прыстасаваны пад кальвінскі збор. W centrum miasteczka, na skrzyżowaniu ulic 17 Verasnia i Aszmianskaja, stoi kościół pw. św. Jana Chrzciciela – zabytek wczesnego baroku, oraz klasztor franciszkanów. Budynek kościóła został wzniesiony na początku XVI w. i przystosowany do potrzeb katedry kalwińskiej. Alšėnai / Гальшаны / HOLSZANY 146 n Povilas Steponas Sapiega, apsigy- venęs Alšėnuose, išvarė iš miestelio kalvinistus ir nusprendė perstatyti bažnyčią. Jis pakvietė čia pranciškonų ordiną ir pastatė jiems vienuolyną. Bažnyčia ir vienuolynas buvo pastatyti gan greitai. Juos 1618 m. rugpjūčio 6 d. pašventino Vilniaus vyskupas Eustachijus Valovičius. Bažnyčiai suteiktas Jono Krikštytojo ir Jono Evangelisto pavadinimas. Vienuolyno vadovais buvo paskirti vienuoliai pranciškonai: Rokuvos tėvas Bonaventūra ir tėvas Joachimas. Naujasis pastatas plane pažymėtas kaip stačiakampis, turėjo 3 kupolus. Pagal 1675 metų inventorių, šventovėje buvo daug paveikslų, brangių audinių drabužių, brangakmeniais inkrustuotų sidabrinių indų. Povilas Steponas Sapiega bažnyčiai padovanojo arnotą, papuoštą perlais ir brangakmeniais, kainavusį 80 tūkstančių Lenkijos zlotų bei varpą su užrašu: „Povilas Sapiega, Alšėnų valdovas, LDK pakancleris”. XVIII amžiuje bažnyčios pastatui buvo reikalingas kapitalinis remontas, atliktas 1770-1780 metais. Pastatas išrinktas beveik iki pamatų, o jo vietoje pastatyta nauja katalikų šventovė. Greitai ištapytos sienos ir pabaigtas interjero įrengimas. Bažnyčia įgavo išvaizdą, kuri išliko iki mūsų dienų. XIX amžiaus pirmoje pusėje priešais bažnyčią klasicizmo stiliumi pastatyti dviejų aukštų vartai-varpinė. Viename iš bažnyčios rūsių palaidoti Sapiegos, kitame – kilmingi parapijiečiai, trečiame – kunigai. Šiandien Povilo Sapiegos ir jo žmonų antkapiai yra Baltarusijos nacionalinės mokslų akademijos Senovės baltarusių kultūros muziejuje. Vienuolyne iki 2007 metų veikė Baltarusijos nacionalinio dailės muziejaus filialas. 1990 me- n Павел Стэфан Сапега, калі пасяліўся ў Гальшанах, выгнаў з мястэчка кальвіністаў і вырашыў перабудаваць касцёл. Ён запрасіў сюды ордэн францысканцаў і пабудаваў для іх манастыр. Касцёл і манастыр былі пабудаваны параўнальна хутка і былі асвечаны 6 жніўня 1618 года віленскім епіскапам Еўстафіем Валовічам. Касцёл атрымаў назву Яна Хрысціцеля і Яна Евангеліста, кіраўнікамі манастыра былі назначаны манахіфранцысканцы: айцец Бонавентура Ракаўскі і айцец Іахім. Новы будынак касцёла быў прамавугольным у плане, меў 3 купалы. Згодна інвентару 1675 года, у храме было шмат абразоў, вопраткі з дарагіх тканін, начыння з срэбра з пазалотай і каштоўнымі камянямі. Павел Стэфан Сапега падараваў касцёлу рызу, упрыгожаную жэмчугам і каштоўнымі камянямі, якая каштавала 80 тысяч польскіх злотых, і звон з надпісам: „Павел Сапега, уладальнік Гальшан, віцэ-канцлер ВКЛ”. У ХVIII стагоддзі будынак касцёла патрабаваў капітальнага рамонта, які ажыцявілі ў 1770 – 1780-ыя гады. Будынак быў разабраны амаль да падмурка і на яго месцы пабудаваны новы каталіцкі храм, хутка былі распісаны сцены і завершана афармленне інтэр’ера. Касцёл набыў выгляд, які захаваўся да нашых дзён. У першай палове ХІХ стагоддзя перад касцёлам была пастаўлена 2-ярусная брама-званіца, пабудаваная ў стылі класіцызму. У адным з падвалаў касцёла былі пахаваны Сапегі, у другім – знатныя прыхаджане, у трэцім – ксяндзы. Сёння надмагілле Паўла Сапегі і яго жонак знаходзяцца ў Музеі старажытнабеларускай культуры Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. У кляштары да 2007 года зна- 147 n Paweł Stefan Sapieha, osiadły w Holszanach, wypędził z miasta kalwinów i postanowił odbudować kościół. Zaprosił tutaj zakon franciszkański i zbudował im klasztor. Kościół i klasztor zostały wzniesione stosunkowo szybko. 6 sierpnia 1618 r. świątynia została konsekrowana przez biskupa wileńskiego, Eustachego Wołłowicza. Kościółowi zostali nadani patronowie: św. Jan Chrzciciel i św. Jan Ewangelista. Zarządcami klasztoru zostali mianowani mnisi franciszkanie: ojciec Bonaventura i ojciec Joachim. Nowy budynek został zbudowany na planie prostokąta, miał trzy kopuły. Zgodnie ze spisem inwentarza z 1675 r., świątynia posiadała wiele obrazów, szat liturgicznych z drogich tkanin, cenne złote i srebrne naczynia inkrustowane szlachetnymi kamieniami. Paweł Stefan Sapieha podarował kościołowi szaty liturgiczne, ozdobione perłami i kamieniami szlachetnymi, które kosztowały 80 tysięcy złotych polskich i dzwon z napisem: „Paweł Sapieha, władca Holszan, podkanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego”. W XVIII w. budynek kościoła potrzebował kapitalnego remontu. Został on przeprowadzony w latach 1770-1780. Budynek rozebrano niemalże do fundamentów i zbudowano nową katolicką świątynię. Kościół uzyskał wygląd, który pozostał do dziś. W pierwszej połowie XIX w. przed fasadą świątyni w stylu klasycystycznym zbudowano dwukondyg nacyjną bramę-dzwonnicę. W jednej z krypt kościoła pochowana jest rodzina Sapiehów, w innej – szlachta parafialna, w jeszcze innej – kapłani. Dziś nagrobki Pawła Stefana Sapiehi i jego żony znajdują się w Muzeum Starobiałoruskiej Kultury Narodowej Akademii Nauk Białorusi. W klasztorze do 2007 r. działa- Alšėnai / Гальшаны / HOLSZANY 148 tais bažnyčios pastatas perduotas tikintiesiems. Šiandien bažnyčia turi Jono Krikštytojo vardą. Vienuolyne atliekami restauracijos darbai. n Šventojo Jurgio cerkvė Skvere, netoli Alšėnų centrinės aikštės yra pravoslavų šventovė – Šventojo Jurgio cerkvė, pastatyta 1901 metais retrospektyviniu rusų stiliumi. n 1897 metais į Alšėnų cerkvę per- keltas tėvas Vladimiras, kuris 1900 metais padėjo pirmąjį naujos šventovės pamatų akmenį. Statybos vyko Šventojo Sinodo skirtomis lėšomis, parapijiečių ir savanorių aukotojų lėšomis, kurios plaukė iš visos Rusijos, cerkvės žiniasklaidoje paprašius tėvui Vladimirui. Cerkvė pastatyta per vienerius metus ir pašventinta 1901 m. gruodžio 9 d. šventinant Didžiojo Kankinio Jurgio šventovę Kijeve. Cerkvė visiškai buvo aprūpinta indais ir pamaldų literatūra. Pastato siluete dominuoja du svogūno formos kupolai (vienas virš varpinės ir vienas virš pagrindinio stogo). Fasadas turi lakonišką dekoratyvinę išvaizdą. Šventojo Jurgio cerkvėje saugomi pamokslautojos Julijonos Alšėniškės palaikai. Cerkvė niekuomet nebuvo uždaryta ir tarnavo tikintiesiems nepriklausomai nuo besikeičiančios valdžios. n ходзіўся філіял Нацыянальнага мастацкага музея Беларусі. У 1990 годзе будынак касцёла быў пераданы веруючым. Сёння касцёл носіць імя Іаана Хрысціцеля. У кляштары вядуцца рэстаўрацыйныя работы. n 149 ła filia Narodowego Muzeum Sztuk Białorusi. W 1990 r. budynek kościoła został przekazany wiernym. Obecnie odbywa się odnawianie świątyni. n Свята-Георгіеўская царква Cerkiew pw. św. Jerzego У скверы, непадалёку ад цэнтральнай плошчы Гальшан размешчаны праваслаўны храм – Свята-Георгіеўская царква, пабудаваная ў 1901 годзе ў рэтраспектыўна-рускім стылі. Nieopodal głównego placu w Holszanach znajduje się prawosławne sanktuarium – cerkiew pw. św. Jerzego, zbudowana w 1901 r. w retrospektywnym stylu rosyjskim. n У 1897 годзе ў Гальшанскую n W 1897 r. do cerkwi holszańskiej царкву быў пераведзены айцец Уладзімір, які ў 1900 годзе заклаў першы камень фундамента новага храма. Будаўніцтва праводзілася на сродкі, выдзеленыя Свяцейшым Сінодам, за кошт ахвараванняў прыхаджан і сродкі добраахвотных ахвярадацеляў, якія паступалі з усей Расіі дзякуючы просьбе айца Ўладзіміра ў царкоўнай прэсе. Царква была пабудавана за 1 год і асвенчана 9 снежня 1901 года на свята асвянчэння храма Вя лікамучанніка Георгія ў Кіеве. Царква ў дастатку была забяспечана начыннем і богаслужбовай літаратурай. У сілуэце будынка дамінуюць 2 цыбулепадобныя купалы (адзін над званіцай і адзін над дахам асноўнага аб’ёму). Фасад мае лаканічнае дэкаратыўнае убранне. У Свята-Георгіеўскай царкве захоўваецца часцінка мошчаў прапаведнай Юліяніі Гальшанскай. Цар ква ніколі не зачынялася і служыла веруючым пры ўсіх зменах улады. n został przeniesiony ojciec Władimir, który siedem lat wcześniej założył kamień węgielny pod budowę nowej świątyni. Budowę finansował Święty Synod. Po opublikowaniu prośby ojca Władimira w prasie, pieniądze popłynęły z całej Rosji. Cerkiew została zbudowana w ciągu roku, konsekrowano ją 9 grudnia 1901 r. W sylwetce świątyni dominują dwie cybulaste kopuły: jedna powyżej dzwonnicy, druga nad czterospadowym dachem. W cerkwi przechowywane są szczątki św. Julianny Holszańskiej. Cerkiew nigdy nie była zamknięta, zawsze służyła wiernym. n 150 151 Alšėnai / Гальшаны / HOLSZANY 152 153 Гальшанскі замак Zamek w Holszanach „Reikia rimtai imtis reikalo. Dar ir todėl, kad taip neramiai švietė nesuprantama nakties ugnelė pilies bokšte. Antrame bokšte dešinėje nuo šiaurės. O gal pirmame nuo jo. Aš tik apytiksliai nustačiau kuriame. Grindys išliko visose gyvenamųjų patalpų salėse pirmame ir antrame aukštuose. Apatinio aukšto šaudymo angose ir antro aukšto languose nebuvo nė vieno stiklo, ir anga per aukštus vaikštinėjo laisvai, pakeldama iš šiukšlių krūvų dulkes. Atramos (skliautus laikančios kolonos) ir patys skliautai buvo negražūs ir labai apdaužyti. Nišos, kuriose, matyt, kažkada stovėjo indai, vazos arba nedidelės statulos, buvo pilnos kalkių trupinių. Nieko įdomaus visose salėse neradau, tik pasigailėjau, kad gan tinkamas naudoti pastatas stovi tuščias”. „Трэба брацца за справу ўсур’ёз. Таму і яшчэ таму, што так трывожна свяціў незразумелы начны агеньчык у вежы замка. Другой вежы справа ад паўночнай. А можа, у першай ад яе. Я толькі прыблізна ўстанавіў, у якой. Падлога збераглася ва ўсіх залах жылых памяшканняў першага і другога паверхаў, але ў вокнах-байніцах ніжняга і ў вокнах другога паверхаў не было ніводнага шкла, і пройма гуляла паверхамі свабодна, уздымаючы з купаў друзу пыл. Філары (калоны, што падтрымлівалі скляпенні) і самі скляпенні былі абураюча і агідна абабітыя. Нішы, у якіх стаяў, відаць, калісьці посуд, вазы ці невялікія статуі, былі поўныя вапеннай крошкі. Нічога цікавага ва ўсіх залах я не знайшоў і толькі пашкадаваў, што цалкам яшчэ прыдатны будынак марнее ў запусценні”. „Trzeba wziąć się do tej sprawy poważnie. Jeszcze i dlatego, że świecił tak niespokojnie ten niepojetny płomień nocny w wieży zamkowej. W drugiej wieży, z prawej od północy. A może w pierwszej. Ja tylko mniej więcej ustaliłem, w której. Podłoga pozostała we wszystkich salach pomieszczeń mieszkalnych na pierwszym i drugim piętrze. Na dolnym piętrze otwory strzelne i okna na drugim piętrze nie były oszklone, dlatego wiatr podnosił wiele kurzu z hałdy śmieci. Kolumny wspierające sklepienie, a i same sklepienia, były bardzo brzydkie i oszarpane. Nisze, w które prawdopodobnie niegdyś stały naczynia, wazy lub małe rzeźby, pełne były kawałków wapienia. Nie mogłem znaleźć nic ciekawego w żadnej z sal, tylko żałuję, że nadający się do wykorzystania budynek stoi pusty”. Vladimiras Korotkevičius Уладзімір Караткевіч Władimir Korotkiewicz n Гальшанскі мураваны замак, n Murowany zamek w Holszanach, Alšėnų pilis n Alšėnų plytinė pilis, pastatyta pirmoje XVII amžiaus pusėje, savo kompozicija iš tolo priminė Myriaus pilies kompleksą ir buvo uždaras stačiakampio formos pastatas. XVI amžiaus antroje pusėje Alšėnai perėjo į stambių žemvaldžių – Sapiegų – rankas. Iš pradžių Sapiegos gyveno senuosiuose pirmųjų valdovų rūmuose, kurie tuo metu buvo labai pasenę. Apsigyvenęs Alšėnuose, Povilas Steponas pradėjo statyti naują pilį. Galima daryti prielaidą, kad statybos baigtos nė vėliau kaip 1610 metais. Pilis pastatyta kaimo gale tarp kelio ir upės Lusta (blr. Гальшанка). Palei pilį tekėjo upelis Karabelis, kuris užpildydavo vandeniu gilius узведзены ў першай палове XVIІ стагоддзя, сваёй кампазіцыяй аддалена нагадваў Мірскі замак і уяўляў сабой прамавугольны замкнуты будынак. У 2-ой палове 16 стагоддзя Гальшаны перайшлі ў рукі буйных землеўладальнікаў – Сапегаў. Першапачаткова Сапегі пражывалі ў старым палацы першых уладальнікаў, да таго часу моцна састарэлым. Зрабіўшы Гальшаны сваім сталым месцам жыхарства, Павел Стэфан пачаў будаваць новы замак. Можна выказаць здагадку, што будаўніцтва было завершана не пазней 1610 года. Замак быў пабудаваны ў канцы вёскі паміж дарогай і рэчкай Луста (Гальшанкай). Уздоўж замка wzniesiony w pierwszej połowie XVII w., był zamkniętą budowlą na planie czworoboku. W drugiej połowie XVI w. Holszany przeszły do rąk wielkich właścicieli ziemskich – Sapiehów. Najpierw Sapiehowie mieszkali w starym pałacu królewskim, który był już stary. Po osiedleniu się w Holszanach, Paweł Stefan rozpoczął budowę nowego zamku. Można przypuszczać, że budowa zakończona została nie później niż w 1610 r. Zamek został zbudowany na skraju wsi, pomiędzy drogą a rzeką Olszanką (biał. Гальшанка – red.). Wzdłuż zamku płynęła też rzeczka Karabela, która wypełniała wodą griovius. Pilis stačiakampio (86,6 x 95,6 m) formos su kvadratiniu kiemu (maždaug 60 x 60 m). Pilies kampuose pastatyti tiesūs šešiabriauniai bokštai, prieš šiaurės rytų korpuso centrą buvo penkiabriaunis bokštas su įvažiavimo tuneliu. Priešais tunelį stovėjo pilies koplyčia. Architektūros ir archeologijos ekspedicija (1981-1984) atrado arkas ir angas (vėliau užmūrytas), figūrinius mūrinės sienos elementus, lubų lipdinių likučius šoninio bokšto pirmame ir antrame aukštuose. Rūmai padengti čerpėmis, grindys išklotos įvairios konfigūracijos keraminėmis plytelėmis. Pilyje gausu kambarių ir didžiulių rūsių. Sienas dengė ryškios freskos, meniški lipdiniai. Židiniai, stalai, sienos, langų angos buvo dekoratyviai papuošti. Ant sienų kabojo Sapiegų giminės atstovų portretai, tapybinės drobės ir ginklai. Langai, išeinantys į pilies kiemą, turėjo storo stiklo vitražus. Grindų keraminės plytelės derėjo працякаў ручай Карабель, які даваў магчымасць запаўняць вадой глыбокія равы. Замак уяўляў сабой прамавугольны (86,6 Х 95,6 м) будынак з квадратным дваром (каля 60Х60м). Па кутах замка былі пабудаваны стройныя шасцігранныя вежы, перад цэнтрам паўночна– ўсходняга корпуса знаходзілася пяцігранная вежа з уязным тунэлем. Насупраць тунэля стаяла замкавая капліца. Архітэктурна – археалагічнай экспедыцыяй (1981 - 1984 гг.) былі выяўлены аркі і праёмы (замураваныя пазней), элементы фігурнага мура, рэшткі лепкі на столях 1 - га і 2 - га паверхаў бакавой вежы. Пакрыты палац быў плоскай чарапіцай, падлога была выкладзена керамічнай пліткай рознай канфігурацыі. У замку было мноства пакояў і велізарныя падвалы. Сцены пакрывалі кідкія фрэскі, высокамастацкая лепка. Каміны, столі, сцены, аконныя праёмы былі дэкаратыўна ўпрыгожаны. Уздоўж сцен віселі партрэты głębokie rowy. Zamek prostokątny (86,6 x 95,6 m) z dziedzińcem w kształcie kwadratu (ok. 60 x 60 m). W rogach zamku zbudowane proste sześciokątne wieże, pośrodku północno-wschodniego skrzydła była pięciokątna wieża z tunelem wejściowym. Naprzeciwko tunelu stanęła kaplica zamkowa. Badania architektoniczne i archeologiczne odbyte w latach 1981-1984 odkryły łuki i nisze (później zamurowane), elementy fresków na ścianach, ozdoby na sklepieniach na pierwszym i drugim piętrze wieży bocznej. Posadzka zamkowa była wyłożona kafelkami ceramicznymi o różnej konfiguracji. Zamek zadziwia ogromem pomieszczeń i piwnic. Ściany pokryte były freskami, elementami sztuki snycerskiej. Na ścianach wisiały portrety przedstawicieli rodziny Sapiehów, arrasy, broń. Okna, wychodzące na dziedziniec zamkowy, miały witraże z grubego szkła. Ceramiczne kafelki podłogowe pasowały Alšėnai / Гальшаны / HOLSZANY 154 su kitais baldais: krėslais, staliukais, auksinėmis ir bronzinėmis žvakidėmis. Alšėnų pilyje veikė šildymo sistema, vandentiekis ir kanalizacija, pakeliamas tiltas. Požeminiai tuneliai vedė prie upės, katalikų katedros, kelio ir vienuolyno. Pasak liudininkų, jie buvo tokie platūs, kad galima buvo pravažiuoti arkliu įkinkytu vežimu. Pilyje buvo didžiulė biblioteka. Alšėnų pilis statyta greičiau nei visa kita, kaip gyvenamasis kompleksas, nepaisant to ji turėjo gynybinę funkciją. Tą patvirtina bokštai. Iš esmės gynyba buvo skirta naudoti žemės įtvirtinimams – dideliems pylimams, grioviams ir bastionams. Statant naudotos „balco” plytos, tai reiškia, kad plytos buvo skirtingo dydžio. Šalia pilies buvo du vandens telkiniai, kurie atlikdavo gynybinę funkciją ir aprūpindavo vandeniu. Po Povilo Stepono Sapiegos mirties (1635.07.19) jo valdos perėjo sūnėnui Tomašui Sapiegai. Šiaurės karo metu į Alšėnus įsiveržė Švedijos kariuomenė. Pilis iš dalies buvo sugriauta ir apiplėšta. Iš liudininkų atsiminimų apie Alšėnų pilies būklę XIX amžiuje žinoma, kad išskyrus sienų dalį, daugiausia griuvėsius, nieko nebeliko. XIX amžiaus pabaigoje pilis perėjo rusų dvarininkui Garbaniovui. Paskutinis pilies valdovas buvo Aleksandras Jagminas. Šiandien pilies griuvėsiai apsupti legendų ir nepaprastų nuotykių aureole. Pavyzdžiu gali būti baltarusių rašytojo Vladimiro Korotkevičiaus romanas „Juodoji Alšėnų pilis”. n прадстаўнікоў роду Сапегаў, жывапісныя палотны і зброя. Вокны, якія выходзілі на замкавы двор, мелі вітражы з тоўстага шкла, каменныя пліткі падлогі гарманіравалі з дарагой мэбляй: крэсламі, столікамі, золатам і бронзай падсвечнікаў. У Гальшанскім замку мелася сістэма абагрэву, вадаправод і каналізацыя, пад’ёмны мост. Меліся падземныя хады, якія вялі да ракі, да каталіцкага сабору, шляху і манастыра. Згодна успамінам сведкаў, яны былі настолькі шырокімі, што можна было праехаць на кані, запрэжаным у воз. У замку размяшчалася вялізная бібліятэка. Гальшанскі замак будаваўся, хутчэй за ўсё, як жыллёвы комплекс, хоць меў і абароннае значэнне, што пацвярджаюць вежы. Абарона ў асноўным разлічвалася на выкарыстанне земляных ўмацаванняў - магутных валоў, равоў і бастыёнаў. Пры будаўніцтве выкарыстоўваўся „балцкі” мур, гэта азначае, цэгла была розных памераў. Побач з замкам знаходзіліся 2 сажалкі, якія выконвалі абарончую функцыю і забяспечвалі вадой. Пасля смерці Паўла Стэфана Сапегі (19.07.1635г), яго ўладанні перайшлі яго пляменніку Томашу Сапезе.У час Паўночнай вайны Гальшаны падвергліся нашэсцю шведскіх войскаў. Замак быў часткова разбураны і разрабаваны.З успамінаў відавочцаў аб стане Гальшанскага замка ў ХІХ стагоддзі, вядома, што акрамя часткі сцен, а ў большай частцы руін, нічога не засталося. У канцы ХІХ стагоддзя замак трапіў у рукі рускага памешчыка Гарбанёва, апошнім уладальнікам замка быў Аляксандр Ягмін. На сённяшні дзень руіны замка акружаны арэолам казачных легенд і незвычайных прыгод, прыкладам гэтаму з’яўляецца раман беларускага пісьменніка Уладзіміра Караткевіча „Чорны замак Альшанскі”. n Alšėnai / Гальшаны / HOLSZANY do mebli: krzeseł, stołów, a także do świeczników ze złota i brązu. W Holszańskim Zamku działał swój system ogrzewania, system wodno-kanalizacyjny, most zwodzony. Podziemne tunele prowadziły do rzeki, katedry katolickiej, drogi i klasztoru. Według świadków, były one tak szerokie, że można było przejechać przez nie wozem zaprzężonym w konia. Zamek miał ogromną bibliotekę. Zamek w Holszanach, chociaż został zbudowany szybko, miał też funkcję obronną. O celu obronnym świadczą duże wały ziemne, fosy i baszty. Podczas budowy używano cegły o różnej wielkości. Obok zamku były dwa zbiorniki wodne, które spełniały funkcje obronne i zaopatrywały w wodę. Po śmierci Pawła Stefana Sapiehy w 1635 r., jego ziemie przeszły w posiadanie bratanka, magnata Tomasza Sapiehy. Podczas Wojny Północnej do Holszan wtargnęła armia szwedzka. Zamek został zniszczony i splądrowany. Ze wspomnień świadków o stanie zamku w Holszanach w XIX w., wiadomo, że za wyjątkiem części ścian, głównie ruin, po zamku nic nie pozostało. W końcu XIX w. zamek przeszedł w ręce ziemianina rosyjskiego, Gorbaniewa. Ostatnim władcą zamku był Aleksander Jagmin. Dziś ruiny rezydencji otoczone są aureolą legend i niezwykłych wydarzeń. Przykładem jest powieść białoruskiego pisarza Władimira Korotkiewicza Czarny Zamek Holszański. n Piliakalniai Alšėnų kaime Alšėnų piliakalnis ypač žinomas. Tai stačiakampio formos aikštelė apvalintais 70 x 80 m dydžio šonais, esanti dviejų aukštumų susijungimo vietoje. Piliakalnis datuojamas XII-XIV amžiais ir priklauso ankstyviesiems Viduramžiams. Nuo piliakalnio viršūnės į pietus ir vakarus gerai matosi apylinkės. n Piliakalnio kasinėjimų metu rasta daug daiktų, turinčių didelę istorinę vertę: lipdymo ir puodžiaus keramika, bronziniai ir geležiniai daiktai, gintariniai karoliai, žvejo kabliukas, peilio nuolauža ir kiti, kurie saugomi Ašmenos kraštotyros muziejuje ir Alšėnų gimnazijos muziejuje. Vietiniai gyventojai pasakoja legendas, susijusia su piliakalniu. Viena iš tokių byloja, kad Alšėnų vietoje ant aukšto kalno stovėjo pilis ir miestas. Turtingi pilies valdovai turėjo dukrą Marylią, kuri pamilo 155 Гарадзішча ў вёсцы Гальшаны Kopiec we wsi Holszany Гальшанскае гарадзішча карыстаецца асаблівай вядомасцю. Яно ўяўляе сабой пляцоўку ў форме прамавугольніка з закругленымі бакамі 70 × 80 м, размешчаную ў месцы злучэння 2 узвышшаў. Датуецца гарадзішча XII – XIV стагоддзямі і адносіцца да ранняга сярэднявечча. З вышыні гарадзішча на поўдзень і захад добра праглядаецца мясцовасць. Kopiec Holszański jest szczególnie znany. Jest to plac w formie prostokąta o wymiarach boków 70 x 80 m, będący na skrzyżowaniu dwóch wyżyn. Powstanie kopca sięga XII-XIV w. Z jego szczytu dobrze widoczne są okolice Holszan. n Пры раскопках гарадзішча знойдзена шмат прадметаў, якія ўяўляюць вялікую гістарычную каштоўнасць: ляпная і ганчарная кераміка, бронзавыя і жалезныя прадметы, бурштынавая пацерка, рыбалоўны кручок, абломак нажа і інш, якія захоўваюцца ў Ашмянскім краязнаўчым музеі і школьным музеі Гальшанскай гімназіі. У мясцовага насельніцтва з гарадзішчам звязана шмат легенд. Адна з іх апавядае, што на месцы Гальшан стаялі на высокай гары замак і горад. У багатых уладаль- n Podczas badań wykopaliskowych znaleziono wiele przedmiotów o dużej wartości archeologicznej: ceramiczne wyroby garncarskie, przedmioty z brązu i żelaza, naszyjniki bursztynowe, hak rybacki, części noża i inne artyfakty. Są przechowywane w Muzeum Krajoznawczym w Oszmianie oraz Muzeum Gimnazjum w Holszanach. Miejscowi mieszkańcy opowiadają związane z kopcem legendy. Jedna z nich głosi, że niegdyś na miejscu Holszan na wysokim wzgórzu stał zamek i miasto. Zamożni władcy Alšėnai / Гальшаны / HOLSZANY 156 paprastą kaimo jaunuolį. Motina prieštaravo šiai meilei, tačiau jauni žmonės nusprendė sujungti savo likimus. Įniršusi motina prakeikė jaunus žmones: „Tegul jie prasmenga kartu su šiuo miestu!”. Ir visas miestas kartu su gyventojais prasmigo į žemę, o pilies vietoje atsirado kalnas – Piliakalnis, vietoj namų išsibarstė kalvos. Kita legenda, užrašyta XIX amžiuje, byloja, kad ant piliakalnio bažnyčia akimirksniu prasmego į žemę. Smegduobė siaurėjo ir pasidarė mažesnė nei 1 m. Į angą dažnai mesdavo monetas ir kitus daiktus, kurie krisdami garsiai žvangėjo. Senbuviai tvirtina, kad girdėjo šį pasakojimą iš tėvų. Padavimuose irgi yra žinių, kad tarp piliakalnio ir miestelio buvo požeminiai tuneliai. n Dienovidinio Struvės lanko muziejus „Lankas, vienijantis tautas ir kultūras” 2007 metais Tupiškių kaime ir Alšėnų kaimo tarybos teritorijoje buvo atidengtas atmintinas Struvės lanko, kuris 2005 metais įtrauktas į UNESCO Pasaulio paveldo sąrašą, ženklas. Šis įvykis pradžiugino alšėniškius ir Alšėnų kaimo bibliotekos bazėje buvo atidarytas muziejus. n Dienovidinio Struvės lanko mu- ziejus „Lankas, vienijantis tautas ir kultūras”, atidarytas Alšėnų kaimo bibliotekos bazėje 2013 m. vasario mėn. nugalėjus mini projektų konkurse „Tandemas”. „Struvės lankas” – ilgiausias dienovidinio lanko laipsnių matavimas, atliktas antžeminiais нікаў замка была дачка Марыля, якая пакахала простага вясковага хлопца. Маці была супраць такой любові, але маладыя вырашылі злучыць свае лёсы. Абураная маці пракляла маладых; „Няхай яны праваляцца разам з гэтым горадам!” І ўвесь горад разам з жыхарамі праваліўся пад зямлю, а на месцы замка з’явілася гара – Гарадзішча, замест хат раскінуліся пагоркі. Іншая легенда, запісаная ў ХІХ стагоддзі, распавядае, што на гарадзішчы касцёл у адно імгненне праваліўся пад зямлю. Правал звужаўся і стаў менш за 1 м. У адтуліну часта кідалі манеты і іншыя прадметы, якія падчас падзення выдавалі моцны звон. Старажылы сцвярджаюць, што чулі гэтыя апавяданні ад бацькоў. У паданнях таксама утрымліваюцца звесткі, што паміж гарадзішчам і мястэчкам былі падземныя хады. n Музей мерыдыяна Дугі Струвэ „Дуга, якая аб’ядноўвае народы і культуры” Alšėnai / Гальшаны / HOLSZANY zamku mieli córkę, Marylę, która pokochała prostego chłopaka ze wsi. Matka sprzeciwiła się tej miłości, ale młodzi ludzie zdecydowali połączyć swoje losy. Rozgniewana matka przeklęła młodych ludzi: „Niech znikną wraz z tym miastem”. I całe miasto, wraz z jego mieszkańcami, znikło z powierzchni ziemi, na miejscu zamku pojawiło się wzgórze-kopiec, a zamiast domów wyrosły wzgórza. Inna legenda, sięgająca XIX w. mówi, że na kopcu stojący kościół natychmiast pochłonęła ziemia. Miejsce ruchomych piasków zwężało się i jego średnica stała się mniejsza niż 1 metr. Do otworu ludzie często wrzucali monety i inne przedmioty, które padając głośno dzwięczały. Najstarsi mieszkańcy twierdzą, że słyszeli tę historię od rodziców. Legendy głoszą również, że między kopcem i miastem były podziemne przejścia. n Muzeum Południka Struvego Południk, zrzeszający narody i kultury У 2007 годзе ў в. Тупішк,і на тэрыторыі Гальшанскага сельскага Савета быў адкрыты памятны знак Дугі Струвэ, які ў 2005 годзе ўнесены ў Спіс сусветнай гісторыка-культурнай спадчыны ЮНЭСКА. Гэта падзея ўзрушыла гальшанцаў, і на базе Гальшанскай сельскай бібліятэкі быў адкрыты музей. W 2007 r. we wsi Tupiszki oraz na terytorium Rady Wiejskiej Holszan został odsłonięty znak, upamiętniający Południk Struvego. To miejsce w 2005 r. zostało wciągnięte na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Wydarzenie ucieszyło mieszkańców Holszan, zaś w bazie biblioteki wiejskiej w Holszanach otwarto muzeum tematyczne. n Музей мерыдыяна Дугі Струвэ n Muzeum Południka Struvego, „Дуга, якая аб’ядноўвае народы і культуры”, адкрыўся на базе Гальшанскай сельскай бібліятэкі ў лютым 2013 года ў выніку перамогі ў конкурсе міні-праектаў „Тандэм”. „Дуга Струвэ” – самае доўгае градуснае вымярэнне дугі мерыдыяна, праведзенае назем- „Południka, zrzeszającego narody i kultury”, zostało utworzone na bazie biblioteki w lutym 2013 r., po zwycięstwie w konkursie mini-projektów „Tandem”. Pomiar stopni łuku południka został wykonany 200 lat temu pod kierownictwem profesora astronomii i geodezji Friedricha tyrimais iki XX amžiaus. Jis atliktas prieš 200 metų vadovaujant astronomijos ir geodezijos profesoriui Vasilijui Struvei. Struvės geodezinis lankas, 2005 metais įtrauktas į UNESCO Pasaulio paveldo sąrašą, kerta Ašmenos rajono teritoriją šalia Alšėnų kaimo tarybos Ciupiškių kaimo. Ekspedicijoje, kuriai vadovavo Struvė, dalyvavo baltarusių mokslininkas ir geodezininkas Josifas Chodzka, kurio gyvenimas susijęs su Ašmenos kraštu. Alšėnų muziejus – vienintelis Baltarusijoje Struvės lanko muziejus, kurio ekspozicija skirta istorijai ir nacionalinei kultūrai tų tautų ir šalių, kurias kerta Struvės lankas. Muziejuje pristatoma nuotraukų galerija apie Alšėnus, geodezinius taškus, 10 šalių tautas. Bibliotekos darbuotojai išleido bukletus: „Struvės lankas – Laiko lankas”, „Tupiškių geodezinis punktas Ašmenos krašto žemėlapyje”, „Struvės geodezinis lankas ir jo įkūrėjai”. Pirmieji muziejaus lankytojai buvo turistai iš Lietuvos, Latvijos, Suomijos, Belgijos ir Rusijos. n @ http://www.struve.by Ašmenos rajonas, Alšėnų agromiestelis, Ašmianskaja g. 3 +375159339499 нымі даследаваннямі д а ХХ ст. Яно было выканана 200 гадоў назад пад кіраўніцтвам прафесара астраноміі і геадэзіі Васіля Струвэ. Геадэзічная Дуга Струвэ, занесеная ў 2005 годзе ў Спіс сусветнай гісторыка-культурнай спадчыны ЮНЕСКА, праходзіць праз тэрыторыю Ашмянскага раёна, паблізу вёскі Цюпішкі Гальшанскага сельскага Савета. У экспедыцыі, якая праводзілася Струвэ, прымаў удзел беларускі навуковец географ і геадэзіст Іосіф Ходзька, чыё жыццё звязана з Ашмяншчынай. Гальшанскі музей – адзіны ў Беларусі музей Дугі Струвэ, экспазіцыя якога прысвечана гісторыі і нацыянальнай культуры тых народаў і краін, праз якія праходзіць Дуга Струве. У музеі прадстаўлена фотагалерэя аб Гальшанах, геадэзічных пунктах, народах 10 краін. Супрацоўнікамі бібліятэкі выдадзены буклеты: „Дуга Струвэ – Дуга часу”, „Геадэзічны пункт Тупішкі на карце Ашмяншчыны”, „Геадэзічная Дуга Струэе і яе заснавальнікі”. У ліку першых наведвальнікаў музея былі турысты з Літвы, Латвіі, Фінляндыі, Бельгіі і Расіі. n @ http://www.struve.by Ашмянскі раён, аграгарадок Гальшаны, вул. Ашмянская, д.3 +375159339499 157 Georga Wilhelma von Struvego (1793-1864). Południk Struvego, w 2005 r. wciągnięty na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, przebiega niedaleko wsi Tupiszki. W wyprawie, kierowanej przez Struvego, brał udział naukowiec i geodeta Białorusi, Józef Chodźko (1800-1881), którego życie związane jest z regionem oszmiańskim. Muzeum w Holszanach – jedyne Muzeum Południka Struvego na Białorusi, którego ekspozycja poświęcona jest historii i kulturze narodowej ludów i krajów, przez które przebiega Południk Struvego. Muzeum prezentuje galerię zdjęć o Holszanach, punktach ge odezyjnych oraz dziesięciu narodach. Pracownicy biblioteki opublikowali broszury: Południk Struvego – Południk Czasu, Geodezyjny punkt w Tupiszkach na mapie regionu Oszmiany, Południk Struvego i jego założyciele. Pierwszymi zwiedzającymi muzeum byli turyści z Litwy, Łotwy, Finlandii, Belgii i Rosji. n @ http://www.struve.by Rejon Oszmiański, Agromiasteczno Holszany, ul. Ašmianskaja 3 +375159339499 Alšėnai / Гальшаны / HOLSZANY 158 Alšėnai / Гальшаны / HOLSZANY E. S. Korzuno Alšėnų gimnazijos nacionalinis istorijos ir kraštotyros muziejus Народны гісторыка-краязнаўчы музей імя Э.С. Корзуна Гальшанскай гімназіі Muzeum Historyczno-Krajoznawcze im. Edwarda Korzuna w Gimnazjum w Holszanach „Nežinant gimtojo krašto istorijos, neįmanoma suprasti jo šiandienos, negalima numatyti ateities” „Не ведаючы гісторыі роднага народа, нельга разумець яго сённяшні дзень, нельга прадбачыць будучае” . „Nie znając historii ojczyzny, niemożliwie jest zrozumieć teraźniejszość, nie można przewidzieć przyszłości”. E. S. Korzunas Э.С. Корзун E. S. Korzun n E. S. Korzuno Alšėnų gimnazi- n Гісторыка-краязнаўчы музей n Muzeum Historyczno-Krajo- jos istorijos ir kraštotyros muziejus atidarytas 1963 metais. Kraštotyros darbas su mokiniais pradėtas 1962 metais, tuomet atsirado idėja įsteigti mokyklos muziejų. Iniciatoriumi tapo istorijos mokytojas E. S. Korzunas. Viskas prasidėjo nuo nedidelės senovinių monetų, senų popierinių banknotų, kelių nuotraukų ir knygų išrašų parodos. Šiandien muziejus skaičiuoja pagrindinio fondo 1320 eksponatų ir 202 mokslo pagalbinio fondo eksponatus, 82 įtraukti į valstybinę apskaitą. 1997 metais mokyklos istorijos ir kraštotyros muziejui suteiktas laipsnis „nacionalinis”, o 2002 metais – E. S. Korzuno vardas. Muziejus yra atskiroje patalpoje, užima 90 kv. m.; 9 kv. m. užima fondo saugyklos. Pagrindinis muziejaus tikslas: ne tik rinkti, saugoti, pildyti ir eksponuoti eksponatus – senovės liudininkus, bet ir padėti mokiniams, visiems miestelio gyventojams, Ašmenos krašto gyventojams ir svečiams, atvykstantiems į Alšėnus, geriau pažinti savo mažą gimtinę, jos istoriją, žymius žmones, o reiš@ http://golgimn.ucoz.ru/index/ muzej/0-62 Ašmenos rajonas, Alšėnų agromiestelis, Školnaja g. 9. +375159339346, +375159339342, +375159339350 імя Э.С.Корзуна Гальшанскай гімназіі адкрыты ў 1963 годзе. Краязнаўчая работа з вучнямі была пачата ў 1962 годзе, тады і ўзніклі намеры стварыць школьны музей. Ініцыятарам стаў настаўнік гісторыі Э.С.Корзун. Усё пачалося з невялікай выстаўкі старадаўніх манет, старых папяровых грошай, некалькіх фотаздымкаў і выпісак з кніг.Сёння у музеі налічваецца1320 экспанатаў асноўнага фонду і 202 экспанаты навукова-дапаможнага фонду, 82 узяты на дзяржаўны ўлік. У 1997 годзе школьнаму гіс торыка-краязнаўчаму музею прысвоена званне „народны”, а ў 2002 годзе – імя Э.С.Корзуна. Музей размяшчаецца ў асобным памяшканні, займае 90 кв.м; маецца фондасховішча плошчай 9 кв.м. Галоўная мэта музея: не толькі збіраць, захоўваць, папаўняць і дэманстраваць экспанаты-сведкі даўніны, але і дапамагчы вучням, усім жыхарам мястэчка, жыхарам Ашмяншчыны і гасцям, якія прыязджаюць у Гальшаны, лепш ведаць сваю малую радзіму, яе @ http://golgimn.ucoz.ru/index/ muzej/0-62 Ашмянскі раён, аграгарадок Гальшаны, вул. Школьная, 9. +375159339346, +375159339342, +375159339350 znawcze im. Edwarda Korzuna w Gimnazjum w Holszanach otwarto w 1963 r., natomiast pracę krajoznawczą rozpoczęto z młodzieżą w 1962 r., gdy powstała idea utworzenia muzeum w szkole. Inicjatorem stał się nauczyciel historii E. S. Korzun. Wszystko zaczęło się od małej monety z epoki antycznej, starych banknotów, kilku zdjęć i wystawy kopii książek. Dziś podstawowa kolekcja muzeum liczy 1320 eksponatów oraz 202 eksponaty funduszu pomocy naukowych. W 1997 r. Muzeum Historyczno-Krajoznawcze uzyskało stopień „narodowy”, zaś w 2002 r. nadano mu imię E. S. Korzuna. Muzeum znajduje się w osobnym pomieszczeniu, zajmuje 90 m2. 9 m2 zajmują przechowalnie eksponatów. Zadaniem muzeum jest nie tylko gromadzenie, przechowywanie, aktualizacja i eksponowanie artefaktów – świadków przeszłości, ale również niesienie pomocy studentom, mieszkańcom i gościom Oszmiańszczyzny w poznaniu swojej małej ojczyzny, jej historii, wy@ http://golgimn.ucoz.ru/index/ muzej/0-62 Rejon Oszmiański Agromiasteczko Holszany ul. Školnaja 9 +375159339346, +375159339342, +375159339350 kia, ir savo Baltarusiją. Atsižvelgiant į pagrindinį tikslą susiformavo ekspozicijos skyriai: etnografija, krašto istorija, mokyklos istorija, Alšėnai literatūroje ir mene, muziejaus dovanos. Per paskutiniuosius penkerius metus sukurtas naujas stendas, skirtas muziejaus steigėjui ir įkūrėjui E. S. Korzunui. Surengtos parodos: „Vincuko Drąsiojo 120-mečiui”, „Zigmunto Mineikos 170-mečiui”, „Eduardui Korzunui – 80”, „1812 metų pilietinio karo 200-mečiui”. Didžiausią vertę turi šie daiktai: grafo Čapskio bibliotekos katalogas, žiedo formos sagė ir skeltuvas kibirkštims įskelti, rasti Alšėnų piliakalnyje. Daiktai datuojami XIII-XIV amžiais. Pintos akėčios, pagamintos be jokių vinių, rastos Lužyščios kaime ir kt. n гісторыю, яе знакамітых людзей, а, значыць, і сваю Беларусь. У адпаведнасці з асноўнай мэтай склаліся і раздзелы экспазіцыі: этнаграфія; гісторыя краю; гісторыя школы; Гальшаны ў літаратуры і мастацтве; падарункі музею. За апошнія 5 год аформлены новы стэнд, прысвечаны заснавальніку і стваральніку музея Э.С.Корзуну, праведзены выставы : „Да 120-годдзя Вінцука Адважнага”, „Да 170-годдзя Зыгмунта Мінейкі”, „Эдуарду Корзуну- 80”, „Да 200-годдзя Айчыннай вайны 1812 года”. Найбольшую каштоўнасць уяўляюць наступныя прадметы: каталог бібліятэкі графа Чапскага; фібула кальцападобнай формы і крэсіва для высякання іскраў, знойдзеныя на Гальшанскім гарадзішчы, абодва прадметы даціруюцца XIII - XIV стагоддзямі; барана вязаная, зробленая без адзінага цвіка, адшукана ў вёсцы Лужышча і інш. n 159 bitnych ludzi, a przez to poznanie historii Białorusi. Uwzględniając powyższe, utworzono stałe ekspozycje: „Etnografia”, „Historia lokalna”, „Historia szkoły, Holszany w literaturze i sztuce”, „Pamiątki muzeum”. W ciągu ostatnich kilku lat powstało nowe stoisko, upamiętniające założyciela muzeum E. S. Korzuna, zorganizowano wystawy: „120-lecie Wincuka dzielnego”, „170-lecie Zygmunta Mineiki”, „80-lecie Eduarda Korzuna”, „200. rocznica wojny 1812 r.”. Największą wartość mają eksponaty: katalog biblioteki hrabiego Czapskiego, broszka w kształcie pierścienia oraz iskrzyk – dwa ostatnie znaleziono w kurhanie w Holszanach. Przedmioty te pochodzą z XIII i XIV stuleci. W muzeum można obejrzeć: brony plecione, wykonane bez użycia gwoździ, znalezione w wiosce Łurzyszcze oraz inne artefakty. n Alšėnuose Jūsų laukia: У Гальшанах вас чакаюць: W Holszanach zaprasza: kavinė „Zamak” +375159339301 кафэ „Замак” +375159339301 kawiarnia „Zamak” +375159339301 kavinė „Spadčyna” +375159337131 кафэ „Спадчына” +375159337131 kawiarnia „Spadčyna” +375159337131 kavinė „Vstrečia” +375159339469 кафэ „Встреча” +375159339469 kawiarnia „Vstrečia” +375159339469 Alšėnų kaimo kultūros namai +375159339402 Гальшанскі сельскі Дом культуры +375159339402 Wiejski Dom Kultury w Holszanach +375159339402 Alšėnai / Гальшаны / HOLSZANY 160 Alšėnai / Гальшаны / HOLSZANY Struvės geodezinio lanko Tupiškių punktas Пункт Тупішкі геадэзічнай Дугі Струвэ Punkt Południka Struvego w Tupiszkach Struvės lankas – tai tinklas iš 265 punktų. Kiekvienas jų – 2 x 2 m dydžio ant žemės padėtas dydžio kubas. Lankas kirto Norvegijos, Švedijos, Suomijos, Rusijos, Estijos, Latvijos, Lietuvos, Baltarusijos, Moldovos ir Ukrainos teritoriją. Jo ilgis – daugiau kaip 2820 km. Дуга Струвэ ўяўляе сабой сетку з 265 геадэзічных пунктаў. Кожны з іх - куб памерам 2 на 2 м, закладзены ў зямлю. Дуга прайшла па тэрыторыі Нарвегіі, Швецыі, Фінляндыі, Расіі, Эстоніі, Латвіі, Літвы, Беларусі, Малдовы і Украіны. Яе даўжыня – больш як 2820 км. Południk Struvego – to sieć 265 punktów pomiarowych. Każdy z nich – to 2 x 2 m wielkości sześcian, umieszczony w ziemi. Południk przebiega przez terytorium Norwegii, Szwecji, Finlandii, Rosji, Estonii, Łotwy, Litwy, Białorusi, Mołdawii i Ukrainy. Jego długość – ponad 2820 km. n Struvės lanko statybos prasidėjo n Будаўніцтва Дугі Струвэ – па- n Wyznaczanie Południka Struvego 1816 metais, paskutinysis jo kubas buvo padėtas 1855 metais. Lankas išsiplėtė nuo Dunojaus upės iki Arkties vandenyno. Pastatę lanką, mokslininkai nustatė, kad mūsų planeta – tai ne taisyklingas rutulys, o elipsė. Buvusios Rusijos imperijos teritorijoje Struvės lanką už imperatorių Aleksandro I ir Nikolajaus I чалося ў 1816 годзе,а апошні яе куб быў закладзены ў 1855-м. Дуга расцягнулася ад ракі Дунай да Паўночнага Ледавітага акіяна. У выніку будаўніцтва Дугі навукоўцы пацвердзілі, што планета наша не правільны шар, а эліпсоід. Вымярэнне Дугі Струвэ было zaczęto w 1816 r., zaś ostatni sześcian umieszczono w 1855 r. Południk przebiega od rzeki Dunaju do Oceanu Arktycznego. Po zakończeniu wyznaczenia łuku, naukowcy odkryli, że nasza planeta nie jest padovanotas lėšas išmatavo Rusijos geodezininkai ir astronomai. Statybos prasidėjo nuo Vilniaus gubernijos topografinės nuotraukos. Joms vadovavo 1815 metais paskirtasis rusų generolas Karlas Teneris. 2007 metais Ciupiškių kaime Alšėnų kaimo tarybos teritorijoje atidarytas Struvės lanko atminimo ženklas – Tupiškių punktas, kuris yra bareljefo forma pagamintas ženklas. Tupiškių taškas yra aukščiausias Ašmenos krašto taške –311 metrų virš Baltijos jūros lygio. 2005 metais Struvės lankas įtrauktas į UNESCO Pasaulio paveldo sąrašą. Paminklui suteikta nulinė (aukščiausia) kategorija. n выканана расійскімі геадэзістамі і астраномамі на тэрыторыі былой Расійскай імперыі на сродкі, падараваныя імператарамі – Аляксандрам I і Мікалаем I. Пачалося будаўніцтва з тапаграфічнай здымкі Віленскай губерні, кіраўніком якой у 1815 годзе быў прызначаны рускі генерал Карл Тэнер. У 2007 годзе ў вёсцы Цюпішкі на тэрыторыі Гальшанскага сельскага Савета быў адкрыты памятны знак Дугі Струвэ – пункт Тупішкі, які ўяўляе сабой знак, выкананы ў форме барэльефа. Пункт Тупішкі знаходзіцца на самым высокім пункце Ашмяншчыны – 311 метраў над узроўнем Балтыйскага мора. У 2005 годзе Дуга Струвэ была ўнесена ў Спіс сусветнай гісторыка-культурнай спадчыны ЮНЭСКА. Помніку прысвоена нулявая (вышэйшая) катэгорыя. n 161 poprawnym kręgiem, ale elipsą. Na terytorium byłego Imperium Rosyjskiego Południk Struvego, za koszt funduszy Aleksandra I i Nikołaja I, został wymierzony przez geodetów i astronomów rosyjskich. Budowa rozpoczęła się od pomiarów topograficznych Guberni Wileńskiej. Prace prowadził w 1815 r. wyznaczony rosyjski generał Carl F. Tenner. W 2007 r. we wsi Tupiszki na terytorium Rady Wiejskiej Holszan został ustawiony obelisk upamiętniający Południk Struvego – punkt Tupiszki. Punkt Tupiszki jest najwyższym punktem w regionie Oszmiany – 311 m nad poziomem Morza Bałtyckiego. W 2005 r. Południk Struvego został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Pomnikowi nadano zerową (najwyższą) kategorię. n Barūnai / Баруны / BORUNY 162 Barūnai Iš Ašmenos į Krėvą ir iš Smurgainių į Alšėnus kelių sankryžoje stūkso buvęs miestelis Barūnai. Senovės Barūnų centre – XVIII amžiaus architektūros ansamblis, šv. Petro ir Povilo cerkvė ir bazilijonų vienuolynas. O atminimo ženklas numušto lėktuvo „Ilja Muromec” įgulai primena apie Pirmojo pasaulinio karo įvykius. n Intensyviausias miestelio vysty- masis tenka XVIII amžiui, kuomet čia pastatytas bazilijonų vienuolyno kompleksas, o nuo 1793 metų – šešių klasių mokykla, pastate užėmusi centrinę vietą. Miestelio aikštės konfigūracija pasižymėjo pagrindinių gatvių kryptimis: į Ašmeną, Smur- Баруны BORUNY На скрыжаванні дарог з Ашмян на Крэва і з Смаргоні на Гальшаны знаходзіцца былое мястэчка Баруны. У цэнтры старажытных Барунаў – архітэктурны ансамбль XVIII стагоддзя, касцёл Святых Апосталаў Пятра і Паўла і базыльянскі кляштар. А памятны знак экіпажу самалёта „Ілля Мурамец”, які быў тут збіты, нагадвае пра падзеі Першай сусветнай вайны. Na skrzyżowaniu dróg z Oszmiany do Krewy i ze Smorgoni do Holszan leży stare miasteczko Boruny. W centrum Borun stoi zespół architektoniczny z XVIII w.: cerkiew pw. śś. Piotra i Pawła i klasztor bazylianów. Obelisk dla załogi zestrzelonego samolotu „Ilja Muromiec” przypomina o wydarzeniach z I Wojny Światowej. n Найбольш інтэнсіўнае развіццё n Najbardziej intensywny rozwój мястэчка адносіцца да XVIII стагоддзя, калі тут быў пабудаваны комплекс базыльянскага кляштара, а з 1793 года – шасцікласная школа, якая і заняла ў забудове цэнтральнае становішча. Канфігурацыя местачковай плошчы абазначы- miasta nastąpił w XVIII stuleciu, kiedy zbudowano tu zespół klasztorny bazylianów, zaś w 1793 r. – sześcioletnią szkołę. Kształt placu miasteczka określają główne ulice, prowadzące w kierunku Oszmiany, Smorgoni, Krewy oraz Holszan. W gainius, Krėvą, Alšėnus. Gyventojų ir miestelio namų skaičius visuomet buvo nedidelis. XIX amžiaus viduryje čia buvo 17 namų, 120 gyventojų, o 1905 metais – 229 gyventojai. Taip pat XX amžiaus pradžioje miestelyje minimas didelis privačių krautuvių skaičius. Šiandien Barūnai – kaimo tarybos centras ir gyvenvietė su daugeliu žymių pastatų ir vietų. n лася напрамкамі асноўных вуліц: на Ашмяны, Смаргонь, Крэва, Гальшаны. Колькасць жыхароў і двароў мястэчка заўсёды была невялікай. У сярэдзіне ХІХ стагоддзя тут налічвалася 17 двароў, 120 жыхароў, а ў 1905 годзе – 229 жыхароў. Таксама у пачатку ХХ стагоддзя у мястэчку згадваецца вялікай колькасць прыватных крам. Сёння Баруны – цэнтр сельсавета і населены пункт са значнай колькасцю славутых будынкаў і месцаў. n 163 połowie XIX w. w Borunach było 17 domów i 120 mieszkańców, w 1905 r. osada liczyła 229 mieszkańców, było niemało sklepów. Dziś Boruny stanowią centrum Rady Wiejskiej i miasteczko z wieloma zabytkami. n Šventųjų Apaštalų Petro ir Povilo bažnyčia bei bazilijonų vienuolynas Касцёл Святых апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базыльян Kościół pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła i klasztor bazylianów „Šiandien, apie 12 valandą, atvykome į Barūnus. Čia vienuolyną turi bazilijonai unitai. Šiame vienuolyne saugoma stebuklinga Dievo Motinos ikona, žinoma net nutolusiose apylinkėse. Daug lenkų, lietuvių ir graikų unitų suplaukia jai nusilenkti”. „Около 12 часов этого дня мы приехали в Буроний (Боруны). Здесь имеют монастырь базилианцы-униаты. В монастыре этом хранится чудотворная икона Богородицы, известная даже в отдаленных местностях. Поляки, литовцы и греки-униаты стекаются для поклонения ей в огромном количестве”. „Dziś, około godziny 12, dotarliśmy do Borun. Klasztor tu należy do bazylianów, unitów. W klasztorze znajduje się cudowna ikona Matki Bożej, znana nawet w odległych miejscowościach. Wielu polskich, litewskich i greckich unitów przybywa tu, by pochylić przed nią głowę”. I. G. Korbas I.G. Korbas І.Г. Корб n Iki XVII amžiaus pabaigos Ba- rūnų kaime nebuvo kultinių pastatų. 1692 metais kunigas Mikalius Pesliakas padėjo unitų Mergelės Marijos Apsireiškimo cerkvės su vienuolynu pamatus, tad buvo pakviesti septyni vienuoliai bazilijonai. 1702 metais bazilijonams, valdžiai leidus, perduota valdyti Barūnų kaimą su visais gyventojais ir žemėmis. Barūnai tapo žinomu Ašmenos krašto bazilijonų centru. Vienuoliai atsivežė Dievo Motinos paveikslą, kuris paskelbtas stebuklinguoju. Paveikslas ir dabar yra bažnyčioje. Anot padavimo, Dievo Motina apsireiškė karalaičiui Kazimierui, kai jis pasimetė girioje, ir parodė jam kelią. n Да канца XVII стагоддзя ў вёсцы Баруны не было культавых збудаванняў. У 1692 годзе ксяндзом Мікалаем Песлякам быў закладзены падмурак уніяцкай царквы З’яўлення Панны Марыі з манастыром, тады ж было запрошана 7 манахаў-базыльян. У 1702 годзе базыльянам са згоды ўрада была перададзена ў валоданне вёска Баруны з усімі жыхарамі і зямлёй. Баруны сталі вядомы, як цэнтр базыльянства на Ашмяншчыне. Манахі прывезлі з сабой абраз Багародзіцы, які быў аб’яўлены цудадзейным. Абраз і зараз знаходзіцца ў касцёле. Ёсць паданне, што Маці Божая з’явілася каралевічу Казіміру, калі той n Do końca XVII w. we wsi Boruny nie było żadnych świątyń. W 1692 r. ksiądz unicki Mikołaj Pieślak założył fundamenty cerkwi pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny z klasztorem, więc zostało zaproszonych siedmiu zakonników bazylianów. W 1702 r. bazylianom, za zgodą rządu, została przekazana wioska Boruny z ludzmi i gruntami. Boruny stały się centrum bazylianów na oszmiańszczyźnie. W kościele boruńskim znajduje się obraz Matki Bożej Boruńskiej, który zasłynął z cudów. Ludzie powiadają, że Matka Boża zjawiła się przed Królewiczem Kazimierzem, kiedy zgubił się w lesie i pokazała mu drogę. W 164 165 Barūnai / Баруны / BORUNY 166 Šioje vietoje išsiveržė šaltinis ir šalia jo religingasis Kazimieras nurodė pastatyti medinę bažnyčią. Ištaką ir dabar galima pamatyti nusileidus į bažnyčios požemį. 1707 metais beveik visi Barūnai buvo suniokoti gaisro. Iš cerkvės beliko tik sienos, sudegė ir medinis vienuolynas. 1710 metais skirtos lėšos pastatams atnaujinti. Šiandienos Barūnų bažnyčios pastatas pradėtas statyti 1747 metais. Statybos vyko 10 metų ir baigtos 1757 metais. Ši šventovė liko iki mūsų dienų. Ji suspėjo pabūti pravoslavų Pakrovskio cerkve, o nuo 1922 metų tapo Šventųjų Apaštalų Petro ir Povilo bažnyčia. Priešais šventovę yra nedidelė dviejų aukštų koplytėlė. XVIII amžiaus pabaigoje (17731793) pastatytas dviejų aukštų vienuolyno pastatas. Vienuolynas valdė daugiau kaip 300 žemės dešimtinių, taip pat pievas ir miškus. Visi miestelio gyventojai buvo vienuolyno baudžiauninkai. Barūnai buvo žinomi kaip švietimo centras. 1700 metais iš Višniovo miestelio į Barūnus perkelta mokykla, kuri įsikūrė vienuolyne. Iki 1740 metų tai buvo trijų metų aukštuomenės mokymo įstaiga. Vėliau dėl klierikų poreikio pakeitė savo programą ir pradėjo ruošti kandidatus dvasinės tarnystės laipsniui. 1780 metais mokykla vėl tampa aukštuomenės ir pertvarkoma į šešerių metų. Mokykla egzistuoja iki 1833 metų. Tai buvo uždara mokymo įstaiga, kurioje galėjo mokytis tik artimai esančių dvarininkų dukros, dėstė mokslininkai vienuoliai. XIX amžiuje atsirado ir aukštuomenės pranešėjai. Mokykloje buvo mokomasi aritmetikos, istorijos, fizikos, teisės, botanikos, prancūzų, vokiečių, rusų kalbų. Mokyklai vadovavo prefektas-direktorius, o visam vienuolynui vadovavo kunigas. Į studentų reikalus заблукаў у пушчы, і паказала яму шлях. На гэтым месцы прабілася крыніца, і набожны Казімір загадаў пабудаваць каля яе драўляны касцёл. Крынічны выток і зараз можна ўбачыць, спусціўшыся ў падзямелле храма. У 1707 годзе Баруны амаль цалкам былі знішчаны пажарам. Ад царквы засталіся толькі сцены, згарэў і драўляны манастыр. У 1710-ыя гады выдаткаваны сродкі на аднаўленне будынкаў. Сённяшні будынак барунскага касцёла пачаў будавацца ў 1747 годзе. Будаўніцтва працягвалася 10 гадоў і было завершана ў 1757 годзе. Гэты храм захаваўся да нашых дзён, паспеўшы пабываць праваслаўнай Пакроўскай царквой, і з 1922 года стаў касцёлам Святых Апосталаў Пятра і Паўла. Перад храмам размешчана невялічкая двух’яруская каплічка. У канцы XVIII стагоддзя (1773 - 1793) быў пабудаваны двухпавярховы будынак манастыра. У валоданні манастыра было больш за 300 дзесяцін зямлі, а таксама лугі і лясы. Усе жыхары мястэчка былі манастырскімі прыгоннымі. Баруны былі вядомыя як цэнтр асветы. У 1700 годзе з мястэчка Вішнева ў Баруны была пераведзена школа,якая размясцілася ў манастыры. Да 1740 года гэта была трохгадовая навучальная ўстанова свецкага кірунку. Затым па патрабаванню клерыкаў змяніла сваю праграму і стала рыхтаваць кандыдатаў у духоўнае званне. У 1780 годзе школа зноў становіцца свецкай і пераўтвараецца ў 6-гадовую. Існуе школа да 1833 года. Гэта была закрытая навучальная ўстанова, у якой маглі навучацца толькі дзеці навакольнай шляхты, выкладалі вучоныя-манахі, у XIX стагоддзі з’яўляюцца і свецкія выкладчыкі. У школе вывучалі арыфметыку, гісторыю, фізіку, 167 tym miejscu wytrysnęło źródełko, a obok niego głęboko wierzący Kazimierz kazał zbudować drewniany kościół. Źródełko to można zobaczyć i dziś po zejściu do podziemi świątyni. W 1707 r. pożar zniszczył prawie całe Boruny. Z cerkwi zostały tylko ściany, spłonął także drewniany klasztor. Trzy lata później rozpoczęto odbudowę świątyni. Wznoszenie dziś istniejącego budynku kościoła rozpoczęto w 1747 r., natomiast zakończono w 1757 r. Przez okres swego istnienia świątynia służyła jako prawosławna cerkiew Pokrowskaja, zaś od 1922 r. stała się kościołem pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła. W przedniej części świątyni znajduje się niewielka dwupiętrowa kaplica. W latach 1773-1793 wybudowany został dwupiętrowy budynek klasztoru. Klasztor posiadał ponad 300 dziesięcin ziemi rolnej, a także łąki i lasy. Wszyscy mieszkańcy miasteczka byli poddanymi klasztoru. Boruny były znane jako centrum edukacji. W 1700 r. z miasteczka Wiszniewo do Borun przeniesiono szkołę, która rozlokowała się w budynku klasztornym. Do 1740 r. była to trzyletnia wyższa uczelnia dla osób zamożnych. Później, ze względu na potrzeby seminarzystów, zmieniła swój program i zaczęła szykować kandydatów do stanu duchownego. W 1780 r. szkoła znów stała się wyższego stopnia i została przekształcona na sześcioletnią. Działała do 1833 r. Była to instytucja edukacyjna, gdzie uczyć się mogły jedynie synowie pobliskich dworzan, a nauczali uczeni mnisi. W szkole nauczano arytmetyki, historii, fizyki, prawa, botaniki, języka francuskiego, niemieckiego i rosyjskiego. Szkołą zarządzał prefekt-dyrektor, zaś całym klasztorem – ksiądz, który w sprawy nauczania nie wtrącał się, porządkował głównie sprawy kościoła. Barūnai / Баруны / BORUNY 168 jis nesikišdavo, iš esmės tvarkydavo bažnyčios reikalus. Daugelis mokyklos abiturientų įgijo aukštąjį išsilavinimą Vilniaus universitete ir tokiu būdu įrašė savo vardus į istoriją. Pas bazilijonus mokėsi Adomo Mickevičiaus draugas, literatas Antoni Edvardas Odynecas, poetas ir vertėjas Julijonas Korsakas, istorikas Leonardas Chodzka, Vilniaus universiteto matematikos profesorius – Antoni Virvičius. Barūnų švietimo tradiciją tęsė baltarusių atgimimo veikėjas Simonas Rak-Michailovskis, kuris 1920 metais bazilijonų vienuolyne atidarė mokytojų seminariją. Barūnų mokykla 2000 metais paminėjo savo 300-metį. Mūsų laikais Barūnų bazilijonų kompleksas yra XVIII amžiaus architektūros, istorijos ir meno paminklas. Į jį įeina bažnyčia, vienuolynas ir koplyčia.n права, батаніку, французскую, нямецкую, рускую мовы. На чале школы стаяў прэфект-дырэктар, а ўсім кляштарам кіраваў ксёндз, але ў студэнцкія справы ён не ўмешваўся, а займаўся ў асноўным касцельнымі справамі. Многія выпускнікі школы атрымалі вышэйшую школу ў Віленскім універсітэце і ўпісалі свае імёны ў гісторыю. Навуку ў базыльян атрымалі сябар Адама Міцкевіча, літаратар Антоні Эдвард Адынец, паэт і перакладчык Юльян Корсак, гісторык Леанард Ходзька, прафесар матэматыкі Віленскага універсітэта Антоні Вырвіч. Асветніцкай традыцыі Барун даў працяг дзеяч беларускага адраджэння Сымон Рак-Міхайлоўскі, які адкрыў у 1920 годзе у базыльянскіх мурах настаўніцкую семінарыю. Барунская школа ў 2000 годзе адзначыла сваё 300-годдзе. У наш час Барунскі базыльянскі комплекс з’яўляецца помнікам архітэктуры, гісторыі і мастацтва XVIII стагоддзя. У яго ўваходзіць касцёл , кляштар і капліца.n Barūnai / Баруны / BORUNY Wielu absolwentów tej szkoły zdobyło wyższe wykształcenie na Uniwersytecie Wileńskim, zapisało swoje imiona do historii. U bazylianów uczył się przyjaciel Adama Mickiewicza, pisarz Antoni Edward Odyniec, poeta i tłumacz Juliusz Korsak, historyk Leonard Chodźko, profesor matematyki na Uniwersytecie Wileńskim, Antoni Wyrwycz. Edukacyjna tradycja Borun była kontynuowana w okresie międzywojennym przez białoruskiego działacza Szymona Raka-Michajłowskiego, który w 1920 r. otworzył Seminarium Nauczycielskie w klasztorze bazylianów. W 2000 r. szkoła w Borunach obchodziła swoje 300-lecie. Klasztor bazylianów w Borunach jest zabytkiem architektury, historii i sztuki XVIII w. Zespół zabudowań obejmuje kościół, klasztor i kaplicę. n 169 Paminklas lėktuvo „Ilja Muromec Nr. 16” įgulai Помнік экіпажу самалёта „Ілля Мурамец №16” Pomnik załogi samolotu „Ilja Muromiec Nr 16” Kaimo pakrašty, šalia kelio Barūnai-Krėva yra Pirmojo pasaulinio karo vokiečių kareivių kapai. Šalia, po kryžiumi ilsisi rusų bombarduotojo „Ilja Muromec” įgula... На ўскрайку вёскі, каля дарогі Баруны – Крэва знаходзяцца могілкі нямецкіх салдат Першай Сусветнай вайны. Побач спачывае пад крыжам экіпаж расійскага бамбардзіроўшчыка „Ілля Мурамец”… Na skraju wsi, przy drodze Boruny-Krewo znajdują się groby żołnierzy niemieckich z I Wojny Światowej. Obok, pod krzyżem spoczywa załoga rosyjskiego bombowca „Ilja Muromiec”. n 2009 metų balandžio mėn. pabai- n У канцы красавіка 2009 года n Pod koniec kwietnia 2009 r. w goje Barūnų agromiestelio centre, šalia mokyklos, išdygo paminklas, skirtas konkrečių Pirmojo pasaulinio karo dalyvių žygdarbiui. Didžiuliame granito riedulyje – orlaivio „Ilja Muromec Nr. 16” lakūnų bareljefai. Karininkai Dmitrijus Makšejevas, Mitrofanas Rachminas, Farruch-aha Gaibovas ir kadetas Olegas Karpovas žuvo oro mūšyje, atremdami keturių vokiečių naikintuvų ataką. Keturis iš jų jie numušė. Pagerbdami drąsiųjų ir nusipelniusiųjų atminimą, vokiečiai iškilmingai palaidojo didvyrių įgulą ir po mirties apdovanojo 4-ojo laipsnio Šventojo Jurgio ordinu. Virš jų kapo paleista salvė. Ant kryžiaus vokiečiai paliko užrašą „Čia palaidoti keturi nežinomi rusų lakūnai” ir data „16 metų rugsėjo 25 d.”. „Ilja Muromec” įgula buvo daugiatautė: du rusai, totorius ir azerbaidžanietis. n ў цэнтры аграгарадка Баруны, побач са школай, з’явіўся помнік, прысвечаны подзвігу канкрэтных удзельнікаў Першай сусветнай вайны. На вялізным гранітным валуне – барэльефы лётчыкаў паветранага карабля „Ілля Муромец № 16”. Паручнікі Дзмітрый Макшэеў, Мітрафан Рахмін, Фаррух-ага Гаібаў і кадэт Алег Карпаў загінулі ў паветраным баі, адбіваючы атаку чатырох нямецкіх знішчальнікаў, тры з якіх збілі. Ушанаваўшы доўг адважным і годным, немцы пахавалі гераічны экіпаж на сваіх вайсковых могілках з усімі ўшанаваннямі і ўзнагародзілі пасмяротна ордэнам Святога Георгія 4-й ступені. Над іх магілай быў выраблены збройны залп. На крыжы немцамі быў пакінуты надпіс „Тут пахаваны чатыры невядомых рускіх лётчыкі” і дата – „25 верасня 16 года”. Экіпаж „Ільі Мурамца” быў інтэрнацыянальным: два рускіх, татарын і азербайджанец. n centrum agromiasteczka Borun, w pobliżu szkoły, wzniesiono pomnik upamiętniający lotników I Wojny Światowej. Na granitowym głazie – płaskorzeźby pilotów samolotu „Ilja Muromiec Nr 16”. Lotnicy Dmitry Makszejev, Mitrofan Rachmin, Farruch-aha Gaibov i Oleg Karpov zginęli w bitwie powietrznej, odpierając ataki czterech myśliwców niemieckich. Czcząc pamięć odważnych żołnierzy, Niemcy uroczyście pochowali załogę. Po bohaterskiej śmierci piloci zostali odznaczeni medalem św. Jerzego 4-ego stopnia. Na krzyżu Niemcy umieścili napis „Tu spoczywa czterech nieznanych rosyjskich pilotów. 25 września 1916 r.” Załoga „Ilja Muromiec” była wielonarodowościowa. Stanowili ją dwaj Rosjanie, Tatar i Azerbejdżaniec. n Barūnuose jus kviečia: У Барунах вас запрашаюць: W Borunach zaprasza: Kavinė „Liubava” +375159333344 Kафэ „Любава” +375159333344 Kawiarnia „Lubava” +375159333344 Barūnų kaimo kultūros ir laisvalaikio centras +375159333357 Барунскі сельскі цэнтр культуры і дасуга +375159333357 Wiejskie Centrum Kultury i Wypoczynku w Borunach +375159333357 Barūnai / Баруны / BORUNY 170 tas. Akimirksniu vanduo išdžiuvo, o visos jaunosios ašaros pavirto akmeniu. Jeigu tikėtumėte kitu padavimu, akmuo atsirado pagonių aukuro vietoje, kur ikikrikščioniškais laikais tuokdavosi mūsų protėviai. Pagal trečią versiją, po šiuo akmeniu palaidota būsima vienuolė, kuri sąžiningai meldėsi už ištekėjusių jaunų moterų laimę. Vietiniai gyventojai dar nesenai tikėjo, kad jeigu iki tuoktuvių jaunieji neateis prie akmens, vedybinis gyvenimas nesusiklostys arba pora neturės vaikų. Kažkada šlovė apie jį sklido už dešimčių kilometrų. Akmuo garsėjo gydomosiomis savybėmis nuo įvairių ligų, dažniausiai nuo vaikų ligų. Sakydavo, jei jauna mergina nori kuo greičiau ištekėti, ji turi prisiliesti prie riedulio ir jos svajonė išsipildys. n Jaunosios akmuo Нявесцін камень Kamień Panny Młodej Vienas iš Ašmenos krašto stebuklų – Jaunosios akmuo. Tai didžiulis, daugiau kaip dviejų metrų aukščio riedulys, kurio vienas šonas turi lygų paviršių. Tokį akmenį sukūrė gamta. Адным з цудаў Ашмяншчыны з’яўляецца Нявесцін камень. Гэта велізарны, больш за два метры вышынёй, валун, адзін бок якога мае роўную паверхню. Такім камень стварыла прырода. Jedną z atrakcji Oszmiańszczyzny jest Kamień Panny Młodej. To duży, ponad 2-metrowej wysokości głaz, którego jedna strona ma gładką powierzchnię. Takim go stworzyła natura. n Tikriausiai ledynas šioje vieto- n Ляднік, відавочна, спыніў тут свой je sumažino savo greitį – akmenų aplink Jaunosios didvyrį begalė. Apsamanoję rieduliai eilėje išsidėstė šiame ruože palei Minsko trasą. Jaunosios akmuo išgarsėjo ir dėl gražių padavimų bei legendų, kurių vietiniai gyventojai žino labai daug. Anot vieno iš jų, didžiuliu akmeniu pavirto mergina, šokusi paskui savo skenduolį-jaunikį į vandens pilną griovį, kurio dugne ir dabar guli lui- рух – камянёў вакол Нявесцінага волата безліч. Замшэлыя валуны градой размясціліся на гэтым участку ўздоўж трасы на Мінск. Вядомасць сваю Нявесцін камень набыў і дзякуючы прыгожым паданням і легендам, якіх мясцовыя жыхары ведаюць мноства. Па адным з іх, у вялікі камень пераўтварылася мясцовая дзяўчына, якая кінулася ў паўнаводны тады роў, на дне n Prawdopodobnie w tym miejscu lodowiec zwolnił prędkość posuwania się, gdyż głazów wokół Kamienia Panny Młodej jest rzeczywiście mnóstwo. Porośnięte mchem, leżą rozrzucone są po całym terenie przy trasie wiodącej do Mińska. Kamień Panny Młodej zasłynął również z powodu pięknych historii i legend z nim związanych. Według jednej z nich, w ogromny kamień zamieniła się dziewczyna, gdy skoczyła za якога і цяпер ляжыць глыба, услед за сваім тапельцам-жаніхом. Уміг вада высахла, а ўсе слёзы нявесты ператварыліся ў камень. Калі верыць іншаму паданню, то камень з’явіўся на месцы паганскага капішча, дзе ў дахрысціянскія часы нашы продкі бралі шлюб. Па трэцяй версіі, пад гэтым каменем пахавана паслушніца, якая шчыра малілася за шчасце маладых жанчын у шлюбе. У мясцовых жыхароў да нядаўняга часу існавала прыкмета: калі маладыя перад шлюбам не сходзяць да каменя, сямейнае жыццё не атрымаецца, або ў пары не будзе дзяцей. Калісці слава аб ім плыла на дзесяткі кіламетраў вакол. Яшчэ камень меў славу лекара ад розных хвароб, часцей ад дзіцячых. Казалі, калі маладая дзяўчына хоча як мага хутчэй выйсці замуж, ёй неабходна абавязкова дакрануцца да валуна, і надзеі здзейсняцца. n 171 swoim narzeczonym-topielcem do dołu z wodą, na byłym dnie którego do dziś leży słynny głaz. W oka mgnieniu woda wyschła, a wszystkie łzy młodej zamieniły się w duży kamień. Jeśli dać wiarę innej legendzie, kamień leży w miejscu pogańskiego ołtarza, gdzie w dawnych czasach zaręczali się nasi przodkowie. Według trzeciej legendy, pod kamieniem pochowana jest niedoszła zakonnica, która szczerze modliła się o szczęście zamężnych młodych kobiet. Miejscowi mieszkańcy jeszcze do niedawna wierzyli, że jeżeli młodzi przed zaręczynami nie przyjdą do kamienia, ich życie małżeńskie nie uda się lub nie będą mieli potomstwa. Kamień słynął również ze swych leczniczych właściwości, najczęściej od chorób dziecięcych. Mawiano też, że jeżeli młoda dziewczyna chce jak najszybciej wyjść za mąż, musi dotknąć kamienia i jej marzenie się spełni. n 172 173 Žiupronys / Жупраны / ŻUPRANY 174 Žiupronys Жупраны „Žiupronys – sena Radvilų nuosavybė, su dideliais ir nuostabiais miškais, kur XVII amžiuje buvo katedra. Čia Lietuvos kalvinistai ne kartą rengdavo susitikimus...”. „Senovės Lenkija” „Жупраны даўняя ўласнасць Радзівілаў, з вялікімі і прыгожымі лясамі, дзе ў XVII стагоддзі быў кальвінскі сабор. Тут літоўскія кальвіністы не раз праводзілі свае сходзы...”. „Старажытная Польшча” n Šalia senojo Vilniaus pašto vieš- ŻUPRANY „Żuprany – stary majątek Radziwiłłów, z dużymi i pięknymi lasami, gdzie w XVII w. stała katedra. Tutaj litewscy kalwini nie raz organizowali spotkania...”. „Starożytna Polska” kelio stūkso Žiupronių kaimas, kai didysis kunigaikštis Vytautas padovanojo miestelį Vilniaus vaivadai Voicechui Manvidui. Tad trims šimtams metų Žiupronys atiteko Radviloms. Č. Jankovskis rašė: „Nustatyti Žiupronių atitekimą nuo Manvidų Radviloms sunku, tačiau pirmasis Žiupronių savininkas iš Radvilų dinastijos buvo Mikalojus, Ježio sūnus – vienas pirmųjų LDK veikėjų”. XVIII amžiaus pabaigoje Žiupronys, dvaras, miestelis, kai kurie n Пры старым Віленскім паштовым тракце размясцілася вёска Жупраны, калі вялікі князь Вітаўт падараваў мястэчка віленскаму ваяводзе Войцэху Монвіду. Затым Жупраны на трыста год перайшло да Радзівілаў. Ч. Янкоўскі пісаў: „Устанавіць час пераходу Жупран ад Монвідаў да Радзівілаў цяжка, аднак першым уладальнікам Жупран з дынастыі Радзівілаў з’яўляўся Мікалай, сын Ежы – аднаго з дзеячаў ВКЛ”. У канцы XVIII стагоддзя Жупраны, двор, мястэчка, некаторыя n Blisko starego wileńskiego trak- tu pocztowego znajduje się wieś Żuprany. Niegdyś Wielki Książę Witold podarował miasteczko wileńskiemu wojewodzie Wojciechowi Monwidowi. Potem przez trzysta lat Żuprany należały do Radziwiłłów. Czesław Jankowski pisał: „Trudno ustalić, od kiedy Żuprany przeszły od Radziwiłłów do rąk Monwidów, ale pierwszym właścicielem Żupranów był Mikołaj z rodu Radziwiłłów, syn Jerzego – jeden z pierwszych działaczy w Wielkim Księstwie Litewskim”. 175 176 Žiupronys / Жупраны / ŻUPRANY netoliese esantys kaimai vadinosi „Žiupronių grafyste”. Buvo turgus ir trys gatvės. Anuomet Žiupronys priklausė grafui Čapskiui ir vadinosi miesteliu. 34 namuose gyveno 170 gyventojų. 1879 metais Žiupronys priklausė tam pačiam grafui Guten-Čapskiui ir jie skaičiavo 380 gyventojų. Per miestelį ėjo pašto vieškelis ir visi istoriniai įvykiai nepraėjo pro šalį. Keletą kartų kaimas buvo sudegintas iki pamatų. Bet ypatingai niokojantis buvo gaisras 1812 metais: prancūzai žygiuodami per kaimą padegė jį. Kareiviai, iškankinti šalčio ir alkio, pamatę liepsnose skendintį kaimą, apsidžiaugė, kad galės sušilti. Tuo tarpu ugnis tapo didele tragedija vietiniams gyventojams. Tarp vietinių gyventojų sklando gyva legenda, atseit prie Žiupronių Napoleonas paslėpė savo įžymųjį lobį. Praradęs kantrybę, Smurgainiuose jis paliko „Didingą kariuomenę”, o pats pabėgo nuo rusų armijos per Žiupronis į Paryžių. Todėl tikėtina, kad būtent čia paslėptas imperatoriaus lobis. Kaimo centre, nedidelėje aikštėje, pastatytas paminklas Francišakui Bahuševičiui. Paminklą sukūrė garsus baltarusių skulptorius Zairas Azguras. „Baltarusių stryko” (blr. „Смык беларускi”) kūrėjo bronzinis biustas pakeltas ant raudonojo dviejų metrų aukščio granito postamento. Veido bruožai perteikti tobulu portretiniu panašumu. Surdutas ir užmestas ant pečių lietpaltis kuria savitą vaizdą. Pasak legendos, toje pačioje vietoje Bahuševičius pasirodė tautiečiams 1863 metų sukilimo metu. Žymaus poeto gyvenimo kelias ne kartą jį buvo atvedęs į Žiupronis tiek jaunystėje, tiek brandos metais. Susidomėjęs Žiupronių praeitimi, Francišakas Bahuševičius bandė išsiaiškinti, iš kur kilęs miestelio pavadinimas. Jo manymu, taurai невялікія бліжэйшыя вёскі называліся „Жупранскае графства”. Меўся рынак і тры вуліцы. Жупраны ў гэты час належалі графу Чапскаму і называліся мястэчкам. У 34 - х дварах пражывала 170 жыхароў. У 1879 годзе Жупраны належылі таму ж графу Гутэн-Чапскаму, і жыхароў там налічвалася 380 чалавек. Праз мястэчка праходзіў паштовы тракт і ўсе гістарычныя падзеі не абміналі Жупраны. Некалькі разоў вёска была жорстка спалена. Але асабліва жудасным быў пажар у 1812 годзе: французы, праходзячы праз мястэчка, падпалілі яго. Салдаты, замучаныя голадам і холадам, убачыўшы ахопленую агнём вёску, узрадаваліся, бо маглі сагрэцца. Але гэты агонь стаў вялікай трагедыяй для мясцовага насельніцтва. Сярод мясцовых жыхароў жыве паданне, быццам пад Жупранамі Напалеон схаваў свой знакаміты клад. Страціўшы ўсялякае цярпенне, ён кінуў у Смаргоні „Вялікую армію”, а сам збег ад рускіх войскаў праз Жупраны ў Парыж… Таму існуе верагоднасць, што менавіта тут быў схаваны клад імператара. У цэнтры вёскі на невялікай плошчы усталяваны помнік Францішку Багушэвічу, выкананы вядомым беларускім скульптарам Заірам Азгурам. Бронзавы бюст стваральніка „Смыка беларускага” падняты на пастаменце з чырвонага граніту вышынёй два метры. Рысы твару перададзены з дасканалым партрэтным падабенствам. Сурдут і накінуты на плечы плашч ствараюць характэрны вобраз. Згодна легендзе, на гэтым самым месцы Багушэвіч выступаў перад суайчыннікамі падчас паўстання 1863 года. Жыццёвы шлях вядомага паэта не раз прыводзіў яго ў Жупраны і у маладыя, і у сталыя гады. Зацікаўлены мінулым Жупран, Францішак Багушэвіч спрабаваў высветліць, Pod koniec XVIII w. Żuprany, dwór, miasteczko, niektóre z okolicznych wsi nosiły nazwę „Powiatu Żuprańskiego”. W miasteczku był rynek i trzy ulice. W tym czasie Żuprany miały rangę miasteczka, w 34 domach mieszkało 170 mieszkańców. W 1879 r. Żuprany należały do hrabiego Adama Hutten-Czapskiego i już liczyły 380 mieszkańców. Przez miasteczko biegł trakt pocztowy, dlatego wszystkie wydarzenia dziejowe nie przeszły obok. Kilkakrotnie osada była doszczętnie spalona. Najbardziej niszczycielski pożar był w 1812 r.: cofające się francuskie wojsko podpaliło wieś. Żołnierze, wycieńczeni od zimna i głodu, na widok płonącej wsi cieszyli się, że będą mogli się ogrzać. Tymczasem ogień był prawdziwą tragedią dla miejscowej ludności. Pomiędy mieszkańcami Żupranów krąży legenda, podobno niedaleko wsi cofający się Napoleon ukrył swój skarb. W Smorgoni opuścił on „wielką armię” i sam uciekał przed prześladującymi go Rosjanami przez Żuprany do Paryża. W centrum wsi, na niedużym placyku, stoi pomnik Franciszka Bohuszewicza. Autorem pomnika jest rzeźbiarz białoruski Zair Azgur. Popiersie z brązu autora Białoruskiego smyka (biał. „Смык беларускi”) ustawione jest na dwumetrowym postumencie. Rysy twarzy przekazane są w realistycznym podobieństwie. Poeta jest w surducie, ma narzucony na ramiona płaszcz. Według legendy, w tym samym miejscu Bahuszewicz przemawiał do rodaków podczas powstania w 1863 r. Droga życiowa słynnego poety nieraz wiodła do Żupranów. Bywał tu i w młodości, i w dojrzałym okresie swej twórczości. Zainteresowany przeszłością Żupranów, Franciszek Bahuszewicz próbował Žiupronys / Жупраны / ŻUPRANY (rus. „зубры” – vert. pastaba), gyvenantys tenykščiuose miškuose, suteikė Zubransko-Žiupronių giriai pavadinimą. Žiupronys ir šiandien apsupti tankia miškų siena. 1900 metais poetą giesmėmis paminėjo Petro ir Povilo bažnyčioje, o Bahuševičiaus palaikai ilsisi šalia, kapinėse. Žiupronių mokykla pavadinta poeto-demokrato vardu. Joje įsteigtas F. Bahuševičiaus literatūros muziejus. n адкуль паходзіць назва мястэчка, згодна яго меркаванням, зубры, якія насялялі тамашнія лясы, далі назву Зубранска-Жупранскай пушчы. Жупраны і сёння акружаны плотнай сцяной лясоў. У 1900 годзе паэта адпявалі ў сцянах Петрапаўлаўскага касцёла, а прах Багушэвіча пакоіцца побач, на могілках. Імя паэта-дэмакрата носіць Жупранская школа, дзе створаны літаратурны музей Ф. Багушэвіча. n 177 dowiedzieć się, jak powstała nazwa miasteczka. Jego zdaniem, tury, zamieszkające miejscowe lasy, nadały nazwę borowi Zubrańsko-Żuprańskiemu. Żuprany i dziś otoczone są gęstą granicą lasu. Prochy poety spoczywają obok kościoła pw. śś. Piotra i Pawła. Jego imię nosi szkoła w Żupranach. W niej założone zostało Muzeum Literackie Franciszka Bohuszewicza. n Šventųjų apaštalų Petro ir Povilo bažnyčia Касцёл Святых Апосталаў Пятра і Паўла Kościół pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła Žiupronių dominuojantis elementas – tai šventųjų apaštalų Petro ir Povilo bažnyčia, pastatyta gotikos stiliumi iš plytų ir tašytų laukakmenių. Bažnyčioje Bahuševičiaus garbei skirta memorialinė lenta. Архітэктурнай дамінантай Жупран з’яўляецца касцёл Святых Апосталаў Пятра і Паўла, пабудаваны ў гатычным стылі з выкарыстаннем цэглы і бутавага каменя. У касцёле змешчана мемарыяльная дошка ў гонар Багушэвіча. Dominującym elementem architektonicznym w Żupranach jest kościół pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła, zbudowany w stylu neogotyckim z cegły i ciosanego kamienia polnego. W kościele znajduje się tablica pamiątkowa, poświęcona Franciszkowi Bahuszewiczowi. 178 179 Žiupronys / Жупраны / ŻUPRANY 180 n Ryškiai raudonos spalvos šven- tovę, retro gotikos architektūros paminklą, 1854 metais pastatė grafas Adomas fon Guten-Čapskis. Bažnyčios statybos tęsėsi beveik ketvirtį amžiaus. Neapsakomą įspūdį palieka plytų ir tašytų laukakmenių derinys, kuris pabaigtas tobulu mozaikos pano. Stačiakampė plane , trijų navų šventovė, dengta dviejų šlaitų stogu, iš priekio fasado prijungtas bokštas-varpinė. 1901 metais šventovės viduje pritvirtinta memorialinė lenta Pranciškaus Boguševičiaus garbei, sukurta Vilniaus skulptoriaus Jano Arasimovičiaus. Tai balto marmuro plokštė su užrašu: „Pranciškui Boguševičiui 1840-1900, bičiuliai”. Taip Boguševičiaus draugai noriai ar nenoriai kanonizavo tautos globėją ir poetą. Šiais laikais memorialinę lentą lankytojai laiko paveikslu. n n Вогненна-чыровны храм, помнік архітэктуры рэтраготыкі, быў закладзены у 1854 годзе графам Адамам фон Гуттэн-Чапскім. Будаўніцтва касцёла расцягнулася амаль на чвэрць стагоддзя. Уражвае спалучэнне цэглы і бутавага каменя, якое даведзена да узроўня дасканальнага мазаічнага пано. Прамавугольны ў плане 3-нефавы храм накрыты 2-схільным дахам, з франтальнага фасада далучана вежа-званіца. У 1901 годзе ўнутры святыні была ўмацавана мемарыяльная дошка ў гонар Францішка Багушэвіча, зробленая віленскім скульптарам Янам Арасімовічам. Гэты – белая мармуровая пліта з надпісам: „Францішку Багушэвічу 1840-1900, прыяцелі”, тым самым сябры Багушэвіча вольна ці нявольна кананізіравалі народнага заступніка і паэта. Сёння мемарыяльная дошка ўспрымаецца наведвальнікамі храма як… абраз. n 181 n Sanktuarium z czerwonej cegły jest zabytkiem architektury neogotyckiej, w 1854 r. zostało ufundowane przez hr. Adama Hutten-Czapskiego. Budowa kościoła trwała prawie ćwierć wieku. Na zwiedzających pozostawia wrażenie połączenie cegły i ciosanych kamieni polnych, zakończone mozaiką. Kościół zbudowany na planie prostokąta, trzynawowy, pokryty dwustokowym dachem, z przodu elewacji dobudowana wieża-dzwonnica. W 1901 r. wewnątrz świątyni umieszczona została tablica pamiątkowa ku czci Franciszka Bahuszewicza. Zaprojektował ją rzeźbiarz Jan Arasimowicz z Wilna. Jest to tablica z białego marmuru z napisem: „Franciszkowi Bohuszewiczowi 1840-1900, przyjaciele”. n Francišako Bahuševičiaus kapas Магіла Францішка Багушэвіча Grób Franciszka Bahuszewicza „... Kad dvigubai pinigų neimčiau Už duotą ariamų laukų gabalėlį. Kad savo žemelę arčiau Ir mirčiau joje bet kada” „…Каб па двойчы мне грошы ня браць За падданы кусочак ральлі. Каб сваю мне зямельку араць І умёрці на ёй хоць калі”. Francišakas Bahuševičius Францішак Багушэвіч „... Abym podwójnie pieniędzy nie brał Za dany kawałek pola uprawnego. Abym swoją ziemię orał I umarł na niej w dowolnej hwili”. Franciszek Bahuszewicz n Su Žiupronių miesteliu susijęs n З мястэчкам Жупраны звязана poeto-demokrato Francišako Bahuševičiaus vardas. Francišakas Kazimirovičius buvo vienas įžymiausių ano meto rašytojų. Neveltui poetą vadina baltarusių literatūros „krikštatėviu”. Pagrindinis jo kūrinių herojus buvo paprasta tauta, visą savo gyvenimą jis buvo ištikimas savo idealui. Vaikystės ir jaunystės metus Bahuševičius praleido Kušlėnuose – palivarke, esančiame netoli Žiupronių. Ten jis grįžo su šeima імя паэта-дэмакрата Францішка Багушэвіча. Францішак Казіміравіч быў адным з выдатных пісьменнікаў свайго часу. Нездарма паэта называюць „хросным бацькам” беларускай літаратуры. Галоўным героем яго твораў быў просты народ, усё сваё жыццё ён быў верны свайму ідэалу. Дзіцячыя і юнацкія гады Багушэвіча прайшлі ў Кушлянах – фальварку, які знаходзіўся недалёка ад Жупран. Туды n Z miastem Żuprany wiąże się imię poety-demokraty Franciszka Bahuszewicza (1840-1900). Bahuszewicz był jednym z czołowych pisarzy owego okresu. Poetę nazywają „ojcem chrzestnym” literatury białoruskiej. Bohaterami jego twórczości byli przeważnie prości ludzie. Poeta przez całe życie był wierny swoim ideałom. Dzieciństwo i młodość spędził w Kuszlanach – folwarku, znajdującym się niedaleko Żupranów. Już będąc prawnikiem wrócił 182 Žiupronys / Жупраны / ŻUPRANY iš Ukrainos jau būdamas advokatas. Francišakas Kazimirovičius labai mėgo Žiupronis, dažnai čia būdavo, kalbėdavosi su vietiniais gyventojais. 1900 m. balandžio 15 d. Bahuševičius iškeliavo Anapilin. Jis palaidotas Žiupronių kaimo kapinėse. Poetą laidojo paprasti žmonės – jo talento šalininkai. Su savo dainiumi atėjo atsisveikinti kaimyninių kaimų gyventojai. Daugelis tik per laidotuves sužinojo, kad „ Simonas Revka iš Borisovo, Maciejus Buračiokas” ir Francišakas Bahuševičius tas pats asmuo. Po atsisveikinimo kalbų kapinėse, aukštame ąžuolo kryžiuje pritvirtinti poeto kūrybos simboliai: dūdelė, strykas ir smuikas. Taip Bahuševičiaus kapas atrodė iki 1958 metų. Šiais metais Žiupronyse perlaidotas Bahuševičių šeimos kapas: vietoj kryžiaus atsirado obeliskai. Ant poeto paminklo parašyta: „Čia ён вярнуўся з сям’ёй з Украіны ўжо будучы адвакатам. Францішак Казіміравіч вельмі любіў Жупраны, часта бываў тут, размаўляў з мясцовымі жыхарамі. 15 красавіка 1900 года Багушэвіча не стала. Пахаваны ён быў на сельскіх могілках у Жупранах. Хавалі паэта простыя людзі – прыхільнікі яго таленту. Прыйшлі развітацца са сваім песняром і жыхары суседніх вёсак. Многія толькі на пахаванні даведаліся, што „Сымон Рэўка з-пад Барысава, Мацей Бурачок” і Францішак Багушэвіч – адзін чалавек. Пасля развітальных прамоў на могілках, на высокім дубовым крыжы былі прымацаваны сімвалы творчасці паэта: дудка, смык і скрыпка. Такі выгляд магіла Багушэвічаў мела да 1958 года. У гэтым годзе ў Жупранах было ўпарадкавана сямейнае пахаванне Багушэвічаў: замест крыжа паўсталі абеліскі. tam z rodziną z Ukrainy. Franciszek lubił Żuprany, bardzo często tu przebywał. Bahuszewicz zmarł 15 kwietnia 1900 r. Został pochowany na cmentarzu w Żupranach. Ze swoim poetą przyszli pożegnać się nawet mieszkańcy okolicznych wsi. Wielu ludzi dopiero na pogrzebie dowiedziało się, że „Symon Reuka z-pad Borysowa”, „Maciej Buraczok” i Franciszek Bahuszewicz – to ta sama osoba. Po przemówieniu pożegnalnym na cmentarzu, na wysokim dębowym krzyżu przymocowane zostały symbole twórczości poety: fujarka, smyk i skrzypce. Tak wyglądał grób Bohuszewicza aż do 1958 r. Wówczas uporządkowany został grób rodzinny Bahuszewiczów: zamiast dawnego nagrobka pojawiły się nagrobne obeliski. Na pomniku poety widnieje napis: „Tu spoczywa pisarz Franciszek 183 Žiupronys / Жупраны / ŻUPRANY 184 ilsisi rašytojo Francišako Bahuševičiaus (Maciejus Buračiokas) palaikai, gimė 1840 metais – mirė 1900 metais Kušlėnų kaime”. Atitinkami užrašai buvo padaryti ir kituose dviejuose obeliskuose. Toks antkapis buvo iki 1975 metų, kai jį tvarkyti pradėjo profesionalai – Gardino skulptoriai Viktoras Danenkovas ir Valerijus Petrajovas. Projekto autorius – architektas Kamilis Asadovas iš Harodnės. Virš Bahuševičiaus kapo atsirado raudonojo marmuro trupinių aukšta stela (antkapis) su variniu poeto bareljefu. Francišako Bahuševičiaus artimųjų vardai: tėvo, brolio, žmonos, sūnaus – pažymėti kitoje, šiek tiek mažesnėje pagal dydį steloje. 2010 metais paminklas dainiui buvo restauruotas. n Žiupronys / Жупраны / ŻUPRANY На помніку паэту было пазначана: „Здесь покоится прах писателя Франтишка Богушевича (Мацей Бурачок), род.1840 – умер 1900 в деревне Кушляны”. Адпаведныя надпісы былі зроблены і на астатніх двух абелісках. Такое надмагілле праіснавала да 1975 года, калі за ўпарадкаванне ўзяліся прафесіяналы – гродзенскія скульптары Віктар Данянкоў і Валерый Пятраеў. Аўтар праекта – архітэктар Каміль Асадаў з Гародні. Над Багушэвічавай магілай паўстала высокая стэла з чырвонай мармуровай крошкі з паэтавым барэльефам на медзі. Імёны родных Францішка Багушэвіча: бацькі, брата,жонкі, сына – пазначаны на другой, трохі меншага памеру стэле. У 2010 годзе помнік песняру быў адрэстаўрыраваны. n Bohuszewicz (Maciej Buraczok), urodził się w 1840 r. – zmarł w 1900 r. we wsi Kuszlany”. Taki nagrobek przetrwał aż do 1975 r., gdy jego rekonstrukcję rozpoczęli zawodowi grodzieńscy rzeźbiarze Wiktor Danenkow i Walery Petriajew. Autor projektu – architekt Kamil Asadow z Grodna. Nad grobem Bohuszewicza pojawił się wysoki nagrobek z czerwonego marmuru z płaskorzeźbą poety z brązu. Imionia bliskich Franciszka Bohuszewicza: ojca, brata, żony, syna – wypisane są na innym, nieco mniejszym kamieniu nagrobnym. W 2010 r. pomnik poety poddany został renowacji. n Žiupronių vidurinės mokyklos F. K. Bahuševičiaus literatūros muziejus Літаратурны музей Ф.К. Багушэвіча Жупранскай сярэдняй школы Muzeum Literatury im. F. Bahuszewicza w Szkole Średniej w Żupranach F.K. Bahuševičiaus literatūros muziejus Žiupronių vidurinėje mokykloje veikia nuo 1970 metų. Nuo muziejaus įkūrimo, pagrindinė jo paskirtis funkcija – auginti Baltarusijos patriotus. Muziejus – pagrindinis mokyklos kultūros ir švietimo centras. Літаратурны музей Ф.К. Багушэвіча ў Жупранскай школе працуе з 1970 года. Ва ўсе часы асноўная функцыя музея заключаецца ў выхаванні патрыётаў Беларусі. Музей – асноўны культурна-асветніцкі цэнтр школы. Muzeum Literatury im. F. Bahuszewicza w Szkole Średniej w Żupranach działa od 1970 r. Od początku istnienia muzeum jego głównym zadaniem jest wychowanie patriotyczne młodzieży. Muzeum – to centrum kultury i edukacji w szkole. n Iš muziejaus kūrėjų prisiminimų n З успамінаў стваральнікаў музея n Pierwsze eksponaty do szkolnego matyti, kad pirmieji eksponatai į mokyklos muziejų pateko iš Ašmenos kraštotyros muziejaus. Mokyklos mokiniai rašė į Baltarusijos @ http://zhypranyschool.ucoz.net/ index/literaturnyj_muzej/0-20 Ašmenos rajonas, Žiupronių agromiestelis, Gagaryna g. 3 +375159337169, +375159337186 вынікае, што першыя экспанаты ў школьны музей трапілі з Ашмянскага краязнаўчага музея. Вучні школы пісалі ў Дзяржаўны @ http://zhypranyschool.ucoz.net/ index/literaturnyj_muzej/0-20 Ашмянскі раён, аграгарадок Жупраны, вул. Гагарына, д. 3. +375159337169, +375159337186 muzeum trafiły z Muzeum Krajoznawczego w Oszmianie. Uczniowie szkoły pisali do Państwowego Archiwum Białorusi, do różnych instytucji @ http://zhypranyschool.ucoz.net/ index/literaturnyj_muzej/0-20 Rejon Oszmiański, Agromiasteczko Żuprany, ul. Gagarina 3 +375159337169, +375159337186 valstybinį archyvą, Lenkijos, Ukrainos ir Lietuvos archyvus. Literatūros muziejaus ekspozicija kuriama palaipsniui. Atsižvelgta į mokinių susidomėjimą tais arba kitais šalies gyvenimo ir jos istorijos momentais, F. Bahuševičiaus biografiją, atsižvelgiama į būtinumą papildyti mokymo procesą iliustracijų medžiaga, į mokyklos pasiekimų propagandą ir mokinių dalyvavimą paieškų ir kraštotyros darbe. Muziejus įsikūręs puikiai įrengtoje 75 kv. m. patalpoje. Eksponatų skaičius – 177, įskaitant 120 pagrindinio fondo daiktų. Vertingiausi eksponatai yra 1929 metų leidybos Maciejaus Buračoko eilėraščių rinkinys „Baltarusių dūdelė” (blr. „Dudka bialaruskaja”) (faksimilinis leidimas); iš medžio išdrožtas ir muziejui Petro Buslovičiaus padovanotas F. Bahuševičiaus biustas; „Bahuševičiaus sodyba Kušlėnuose” menininko savamokslio U. F. Šymanovičiaus ir kt. n архіў Беларусі, архівы Польшчы, Украіны і Літвы. Экспазіцыя літаратурнага музея стваралася паступова. Улічвалася цікаўнасць вучняў да тых ці іншых момантаў жыцця краіны і яе гісторыі, біяграфіі Ф.Багушэвіча, зыходзілі з неабходнасці дапаўнення вучэбнага працэсу ілюстрацыйным матэрыялам, прапаганды дасягненняў школы і паказу ўдзелу вучняў у пошукавай і краязнаўчай рабоце. Музей знаходзіцца ў добра аснашчаным памяшканні плошчай 75 кв. м. Колькасць экспанатаў – 177, у тым ліку – 120 прадметаў асноўнага фонду. Найбольш каштоўнымі экспанатамі з’яўляюцца зборнік вершаў „Dudka Bialaruskaja” Мацея Бурачка 1929 года выдання (факімільнае выданне); пагрудны бюст Ф. Багушэвіча, выразаны з дрэва і падараваны музею Пятром Бусловічам; „Сядзіба Багушэчвіча ў Кушлянах”мастака-самавучкі У.Ф. Шымановіч і інш. n 185 w Polsce, na Ukrainie i Litwie, prosząc o nadesłanie potrzebnych materiałów. Ekspozycja Muzeum Literatury była tworzona stopniowo. Wzięto pod uwagę zainteresowanie poszczególnymi okresami historii kraju, biografią, a także osobowość samego Franciszka Bohuszewicza. Uwzględniono również konieczność uzupełniania procesu nauczania materiałem ilustracyjnym, osiągnięcia szkolne i udział uczniów w pracach badawczych i krajoznawcznych. Muzeum znajduje się w dobrze wyposażonym pomieszczeniu o powierzchni 75 m2. Liczba artefaktów – 177, w tym 120 należy do funduszu podstawowego. Najcenniejszym eksponatem jest wydanie faksymilowe wierszy Macieja Buraczoka Białoruska dudka z 1929 r. oraz wyrzeźbione z drewna i przekazane do muzeum przez Piotra Busłowicza popiersie F. Bohuszewicza, jak też praca „Majątek Bohuszewicza w Kuszlanach” artysty ludowego U. F. Szymanowicza i inne eksponaty. n Žiupronyse jūs galite aplankyti: У Жупранах вы можаце наведаць: W Żupranach można również odwiedzić: kavinė „Spadčyna” +375159337167 кафэ „Спадчына” +375159337167 kawiarnia „Spadčyna” +375159337167 Žiupronių kaimo kultūros namai +375159337346 Жупранскі сельскі Дом культуры +375159337346 Dom Kultury w Żupranach +375159337346 186 187 Polianai Polianų kaimas – Česlovo Jankovskio, žinomo istoriko ir kraštotyrininko, puikaus darbo „Ašmenos pavietas” (blr. „Ашмянскі павет”) autoriaus tėvynė. Kapinėse išliko medinė šios giminės koplyčia, kaimo bibliotekoje jam skirtas memorialinis kampelis. Паляны Вёска Паляны – радзіма Чэслава Янкоўскага, вядомага гісторыка і краязнаўцы, аўтара знакамітай працы „Ашмянскі павет”. На могілках захавалася драўляная капліца гэтага роду, у сельскай бібліятэцы яму прысвечаны мемарыяльны куток. POLANY Wieś Polany – to ojczyzna Czesława Jankowskiego, wybitnego historyka i etnografa, poety i tłumacza, autora wielkiego dzieła Powiat Oszmiański. Na cmentarzu w Polanach nadal stoi drewniana kaplica jego rodziny, natomiast w miejscowej bibliotece działa poświęcony mu kącik pamięci. Polianai / Паляны / pOLANY 188 n Česlovas Jankovskis, baigęs Vilniaus gimnaziją, tolesnį išsilavinimą įgijo Varšuvos universiteto Filologijos fakultete ir Krokuvos universiteto Filosofijos fakultete. 19 metų Česlovas bando savo kūrybines jėgas, jis svajoja kurti eiles. XIX amžiaus pabaigoje Jankovskis parašė ir išleido poetinį rinkinį „Eilėraščiai”. Kraštotyrininkas Česlovas Jankovskis sukaupė didžiulę medžiagą apie savo Ašmenos kraštą. Istorijoje jis paliko žurnalisto ir literato pėdsaką. Pirmenybę teikė istoriniams kūriniams. Pirmoji keturių tomų knyga „Ašmenos pavietas” pamatė šviesą 1896 metais, vėliau buvo išleistos dar trys. Ašmenos rajono gyventojams vertingiausios pirmoji ir antroji dalys, Smurgainių, Astravo ir Voložino rajonams – antroji knyga, Ivjevsko – trečioji ir ketvirtoji. Ketvirtoji knyga taip pat susijusi su šiuolaikiniais Minsko srities rajonais. Minsko srities dalis anuomet priklausė Ašmenos pavietui. Keturi tomai saugomi Gardino istorijos ir archeologijos muziejuje ir Nacionalinėje bibliotekoje. Č. Jankovskio sukaupta turtinga medžiaga mūsų kartos kraštotyrininkams yra svarbus Ašmenos krašto šaltinis. Polianų kapinėse palaidotos Česlovo Jankovskio motina ir dukra, jų ramybę saugo medinė 1810 metais pastatyta koplyčia. Polianuose pravartu apsilankyti Tautinės kūrybos ir amatų namuose. Čia galima įsigyti įdomių suvenyrų. n n Чэслаў Янкоўскі,скончыўшы Віленскую гімназію, далейшую адукацыю атрымаў на філалагічным факультэце Варшаўскага і філасофскім факультэце Кракаўскага ўніверсітэтаў. У 19-гадовым узросце Чэслаў спрабуе свае творчыя сілы, ён марыць пісаць вершы. У канцы ХІХ стагоддзя Янкоўскі напісаў і выдаў паэтычны зборнік „Вершы”. Краязнаўца Чэслаў Янкоўскі сабраў велізарны матэрыял пра свой край – Ашмяншчыну. У гісторыі ён пакінуў след як журналіст і літаратар, аддаючы перавагу гістарычным творам. Першая кніга чатырохтомніка „Павет Ашмянскі” ўбачыла свет ў 1896 годзе, затым выйшлі яшчэ тры. Для жыхароў Ашмянскага раёна найбольшую каштоўнасць уяўляюць першая і другая часткі, для Смаргонскага, Астравецкага і Валожынскага раёнаў – другая кніга, для Іўеўскага – трэцяя і чацвёртая. Чацвёртая кніга тычыцца таксама раёнаў сучаснай Мінскай вобласці, частка якой у той час ўваходзіла ў Ашмянскі павет. Чатырохтомнік захоўваецца ў Гродзенскім гісторыка-археалагічным музеі і ў Нацыянальнай бібліятэцы. Сабраны Ч.Янкоўскім багаты матэрыял з’яўляецца для краязнаўцаў нашага пакалення важнай крыніцай па гісторыі Ашмяншчыны. На могілках у Палянах пахаваны маці і дачка Чэслава Янкоўскага, іх спачын аберагае драўляная капліца, пабудаваная ў 1810 годзе. У Палянах карысна наведаць Дом народнай творчасці і рамёстваў. Тут можна набыць цікавыя сувеніры. n 189 n Czesław Jankowski (1857-1929) po ukończeniu gimnazjum dalsze wykształcenie zdobył na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Warszawskiego i na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu w Krakowie. 19-letni Czesław próbuje swoich sił twórczych, pisze wiersze. Pod koniec XIX w. ukazał się zbiorek poezji Jankowskiego zatytułowany Wiersze. Historyk i etnograf Czesław Jankowski zebrał mnóstwo materiału o swoim rodzinnym Powiecie Oszmiańskim. Pozostawił po sobie ślad jako dziennikarz i literat, jednak palmę pierwszeństwa oddawał pracom historycznym. Pierwszy tom opracowania Powiat Oszmiański ujrzał światło dzienne w 1896 r., później ukazały się kolejne trzy części. Dla mieszkańców Powiatu Oszmiańskiego najcenniejsze są części pierwsza i druga; dla mieszkańców Smorgoni, Ostrowca i Wołożyny – część druga; dla mieszkańców Iwja – części trzecia i czwarta. Czwarta książka jest również związana z historią współczesnych dzielnic Mińska, gdyż część tych terenów należała wówczas do Powiatu Oszmiańskiego. Cztery części dzieła Czesława Jankowskiego przechowywane są w Muzeum Historii i Archeologii w Grodnie oraz w Bibliotece Narodowej. Zgromadzony przez Jankowskiego bogaty materiał jest ważnym źródłem informacji o regionie Oszmiańskim dla współczesnych etnografów. Na cmentarzu w Polanach pochowana jest matka i córka Czesława Jankowskiego. W Polanach warto odwiedzić Dom Sztuki Ludowej i Rzemiosła. Można tu nabyć pamiątki. n 190 Polianai / Паляны / pOLANY 191 Polianų kaimo Tautinės kūrybos ir amatų namai +375159334529 Палянскі сельскі Дом народнай творчасці і рамёстваў +375159334529 Dom Sztuki Ludowej i Rzemiosła we wsi Polany +375159334529 Polianai / Паляны / pOLANY 192 Polianai / Паляны / pOLANY Žirgų sporto centras „Hipika” Коннаспартыўны цэнтр „Гіпіка” Centrum Jeździeckie „Hipika” Nuo 1990 metų Ašmenos rajono žemėse prasidėjo istorinių tradicijų, susijusių su aukštos klasės jojimo žirgų auginimu, atgimimas. Šios tradicijos šaknys siekia Lietuvos maršalą Kristupą Dorohostaiskį. З 1990-х гадоў на землях Ашмяншчыны пачалося адраджэнне гістарычных традыцый, звязаных з гадоўляй высокакласных верхавых коней. Дадзеныя традыцыі бяруць карані ад маршалка літоўскага Крыштафа Дарагастайскага. Od 1990 r. na terenie Rejonu Oszmiańskiego rozpoczęło się odrodzenie tradycji, związanych z hodowlą rasowych rumaków do jazdy konnej. Korzenie tych tradycji sięgają czasów wielkiego marszałka litewskiego Krzysztofa Mikołaja Dorohostajskiego. n 1992 metais Gryncų kaime ati- n У 1992 годзе ў вёсцы Грынцы n W 1992 r. we wsi Grynce otwarto Restoranas „U Darahastaiskaga” Gryncų k. +375159345353, +375159340412 Рэстаран „У Дарагастайскага” в. Грынцы +375159345353, +375159340412 Restauracja „U Darahastaiskaga” ul. Grync +375159345353, +375159340412 darytas žirgų olimpinio čempiono Viktoro Ugriumovo sporto centras. Jo vardas tapo savito centro stiliumi. Kartu su žirgų sporto specialistu, pedagogikos mokslų kandidatu Valerijumi Vasiuku jis stovėjo prie jo atsiradimo ištakų. Per žirgų centro veiklos metus parengė ir į JAV bei Vakarų Europos šalis išsiuntė daugiau kaip 300 jojimo žirgų. Centro žirgai dalyvavo aukščiausios klasės sportinėse rungtyse. быў адкрыты коннаспартыўны цэнтр імя алімпійскага чэмпіёна Віктара Угрумава. Яго імя стала своеасаблівым брэндам цэнтра. Разам са спецыялістам па конным спорце, кандыдатам педагагічных навук, Валерыем Васюком ён стаяў ля вытокаў яго стварэння. За гады існавання коннаспартыўнага цэнтра Centrum Jeździeckie mistrza olimpijskiego Wiktora Ugriumowa. Jego imię nadaje ośrodkowi charakterystyczny styl. Wraz ze specjalistą jeździectwa, kandydatem nauk pedagogicznych Walerym Centro kūrimas prasidėjo tuščioje vietoje – buvo tvarkomos ark lidės, dengiami maniežai. Atliktas didžiulis darbas. Antruoju sporto centro gimimu laikomas 2007 m. rugpjūčio mėn., kai buvo pristatyta knyga „Hipika”. Šio žirgininkystės vadovėlio autorius – K. M. Dorohostaiskis, didysis Lietuvos maršalas, medicinos daktaras, mokslininkas- было падрыхтавана і адпраўлена ў ЗША і краіны Заходняй Еўропы больш за 300 верхавых коней. Коні цэнтра ўдзельнічалі ў спартыўных спаборніцтвах самага высокага ўзроўню. Стварэнне цэнтра пачыналася на пустым месцы – ўладкоўваліся стайні, крытыя манежы. Была праведзена вялікая праца. Другое сваё нараджэнне коннаспартыўны цэнтр атрымаў у жніўні 2007 годзе, калі адбылася прэзентацыя кнігі 193 Wasiukiemб brał on udział w założeniu wspomnianego centrum. Za lata funkcjonowania centrum jeździeckie przyszykowało i wysłało do Stanów Zjednoczonych Ameryki i krajów Europy Zachodniej ponad 300 rumaków do jazdy konnej. Konie ośrodka uczestniczyły w zawodach hippicznych najwyższej klasy. Tworzenie centrum rozpoczęło się na niemalże pustym miejscu – uporządkowano stajnie, szykowano wybiegi. Budowa potrzebowała dużo pracy i starań. Za drugie narodziny centrum uważany jest sierpień 2007 r., gdy odbyła się prezentacja książki Hippika. Autorem tego pod- 194 195 tyrinėtojas, keliautojas, žinomas ir įvairiapusis asmuo. Šiuo metu žirgų sporto centro pavadinimas „Hipika”, kuris primena apie mūsų garsaus tautiečio unikalų žirgininkystės leidinį. Centrą įkūrė verslininkai. Pats mokymas – procesas, reikalaujantis ypatingo dėmesio. Senovėje važiuojamųjų žirgų mokymo metodikai suteiktas „subtilaus mokslo” pavadinimas. Šiandien centro teritorijoje įsikūrusios arklidės su atvirais ir dengtais maniežais, laukai, skirti žirgų jodinėjimams ir treniruotėms, svečių namai, restoranas „U Darahastaiskaga”. Įrengtas sporto aikštynas tenisui, tinkliniui ir krepšiniui. Centro lankytojams nuomojamas sporto inventorius, dalyvaujant ins- „Гіпіка”. Аўтар гэтага дапаможніка па конегадоўлі – К.М. Дарагастайскі, вялікі маршалак літоўскі, доктар медыцыны, вучоны-даследчык, падарожнік, асоба вядомая і рознабаковая. Зараз коннаспартыўны цэнтр мае назву „Гіпіка”, якая нагадвае пра ўнікальнае выданне па конегадоўлі нашага славутага земляка. Заснавальнікамі цэнтра выступаюць прадпрымальнікі. У цэнтры маюць магчымасць навучацца верхавой яздзе ўсе жадаючыя. Само навучанне – працэс, які патрабуе асаблівага падыходу. У старажытнасці методыка навучання выязных коней атрымала назву „вытанчанай навукі”. Сёння на тэрыторыі цэнтра раз мешчына канюшня з адкрытымі і ręcznika jeździectwa jest Krzysztof Mikołaj Dorohostajski, wielki marszałek litewski, doktor medycyny, naukowiec, odkrywca, i w ogóle wszechstronna osobowość. Obecna nazwa ośrodka jeździeckiego „Hipika” nawiązuje do wyjątkowej publikacji z dziedziny jeździectwa pióra naszego słynnego rodaka. Centrum jeździeckie ufundowali przedsiębiorcy. Samo szkolenie – to proces, który wymaga szczególnej uwagi. W dawnych czasach metodzie szkolenia jeździectwa przyznano nazwę „subtelnej nauki”. Obecnie na terenie ośrodka truktoriui teikiamos žirgų nuomos paslaugos. Šiuolaikiškai įrengto žirgų sporto atsiradimas centro Ašmenos krašte, kur gerbiamos tradicijos ir siekiama tobulumo, nulemtas pačios istorijos. n крытымі манежамі, палі для выездкі і трэніроўкі коней, гасцявыя дамы, рэстаран „У Дарагастайскага”. Таксама абсталявана спартыўная пляцоўка для гульні ў вялікі тэніс, валейбол і баскетбол. Наведвальнікам цэнтра выдаецца напракат спартыўны інвентар, прадастаўляюцца паслугі па пракаце коней у суправаджэнні інструктара. Такім чынам, з’яўленне на Ашмяншчыне абсталяванага па-сучаснаму конна-спартыўнага цэнтра, дзе шануюць традыцыі і імкнуцца да ўдасканалення, было наканавана самой гісторыяй. n znajdują się stajnie z otwartymi i krytymi wybiegami, pola do jazdy konnej i do celów szkoleniowych, pensjonat, restauracja „U Darahastaiskaga”. Jest wyposażony plac sportowy do gry w tenisa, do siatkówki i koszykówki. Swoje usługi proponuje wypożyczalnia sprzętu sportowego, w ofercie usług jest jazda konna pod nadzorem instruktora. n Polianai / Паляны / pOLANY 196 Polianai / Паляны / pOLANY Kristupas Manvydas Darahastaiskis Крыштаф Монвід Дарагастайскі Krzysztof Mikołaj Dorohostajski Didysis Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės maršalas Kristupas Manvydas Darahastaiskis (1562-1615) – vienas baltarusių Renesanso didvyrių ir kūrėjų, kuriam pavyko, kiek tai įmanoma, įkūnyti harmoningo žmogaus idealą. Вялікі маршалак Вялікага княства Літоўскага Крыштаф Монвід Дарагастайскі (1562 - 1615) – адзін з герояў і творцаў беларускага Рэнесансу, якому атрымалася, наколькі гэта магчыма, увасобіць ідэал чалавека гарманічнага. Marszałek wielki litewski Krzysztof Mikołaj Dorohostajski (15621615) – jeden z białoruskich bohaterów i artystów epoki Renesansu, który odniósł sukces w urzeczywistnianiu ideału harmonijnego życia człowieka. n Вершнік і воін, дзяржаўны муж n Jeździec i rycerz, przedstawiciel n Raitelis ir karys, valdžios vyras ir mecenatas-švietėjas laisvalaikiu kūrė eiles ir puoselėjo knygos idėją, keliautojas, laisvas mąstytojas, ištikimas karaliui ir Tėvynei – visa tai vienas gyvenimas, vienas likimas... Pagrindinį išsilavinimą Kristupas įgijo namuose, vėliau tėvas išsiuntė jį į užsienį. Paauglys mokėsi і мецэнат-асветнік, у вольны часе складаючы вершы і песцячы задуму кнігі, падарожнік, вольны думца, верны каралю і Айчыне – усё гэта адно жыццё, адзін лёс ... Пачатковую адукацыю Крыштаф атрымаў дома, затым бацька выправiў яго за мяжу. Падлетак władzy i pedagog, który w wolnych chwilach pisywał wiersze, podróżnik, wolnomyśliciel, lojalny wobec króla i Ojczyzny – to wszystko jedno życie, jeden los... Podstawowe wykształcenie Krzysztof Dorhostajski otrzymał w domu, później ojciec wysłał go za įžymioje Strasbūro Jano Šturmo gimnazijoje, o 1575 m. sausio 16 d. užsirašė į katalikų Friburgo Brizgovo akademiją. Į istoriją Kristupas Manvidas pirmiausiai įėjo kaip garsus žirgų žinovas ir mėgėjas. Mūrinė Ašmenėlė buvo mėgstamiausia didžiojo maršalo tėvonija. Čia Kristupas Manvidas pradėjo savo „Hipiką arba Knygą apie žirgus”, pasirodžiusią 1603 metais, Krokuvoje. Iki tol Žečpospolitoje nebuvo jokio žirgų auginimo ir jodinėjimo vadovėlio. „Hipika” susideda iš keturių (dalių) knygų. Pirmojoje pasakojama apie mitologizuotą žirgo istoriją ir žirgų apjodinėjimą, apie žirgų plauką ir požymius, apie apsėklintojų parinkimą ir veislinių jauniklių auginimą. Antroji knyga skirta prijaukinimui ir jaunų erži- вучыўся ў славутай гiмназii Яна Штурма ў Страсбургу, а 16 снежня 1575 г. запiсаўся ў каталiцкую Фрыбурга-Брызгоўскую Акадэмiю. У гiсторыю Крыштаф Монвід Дарагастайскi ўвайшоў найперш як славуты знаўца i аматар коней. Мураваная Ашмянка была ўлюбёнай вотчынай вялікага маршалка. Тут пачаў Крыштаф Монвід Дарагастайскі сваю „Гіпіку, альбо Кнігу пра коней”, якая выйшла ў 1603 годзе ў Кракаве. Датуль у Рэчы Паспалiтай не было нiводнага дапаможнiка па конегадоўлi i коннай яздзе. „Гiпiка” складаецца з чатырох кнiг (частак). У першай распавядаецца пра міфалагізаваную гiсторыю каня i коннай выяздцы, пра конскiя масцi i прыкметы, пра падбор вытворнiкаў i вырош- 197 granicę. Jako nastolatek uczył się w słynnym Gimnazjum Jana Sturma w Strasburgu, zaś 16 stycznia 1575 r. zapisał się na Akademię we Fryburgu. Do historii Krzysztof Mikołaj wszedł przede wszystkim jako słynny miłośnik i znawca koni. Murowana Oszmianka była ulubionym miejscem pobytu Dorohostajskiego. Tutaj Krzysztof Mikołaj zaczął pisać swe dzieło Hippika lub Książka o koniach, która ukazała się w 1603 r. w Krakowie. Do tego czasu w Rzeczpospolitej i na Litwie nie było żadnego podręcznika hodowli koni i jeździectwa. Hippika składa się z czterech księg. W pierwszej autor opowiada o zmitologizowanej historii konia i jego ujeżdżaniu, o włosiu końskim i jego funkcjach, selekcji inseminatora i hodowaniu Polianai / Паляны / pOLANY 198 liukų apjodinėjimo pradmenims. Trečiojoje knygoje pasakojama apie žąslų ir žaboklių pavyzdžius su jų veikimo principų aprašymu. Ketvirtoji knyga – „Hipiatrija” – veterinarijos vadovas. Dorohostajskio knygą galima laikyti tikru literatūros paminklu. Kelionė baigiasi. Be šito turistinio maršruto rajone yra dar daug įdomių vietų, susijusių su praeities istorija ir įžymiomis asmenybėmis: dailininku Juljanu Karčevskiu, mokslininku ir visuomenės veikėju Zigmuntu Mineika, švietėju ir chemijos profesoriumi Andžejumi Sniadeckiu. Yra viltis, kad jūs kelionės metu pajautėte žmonių nuoširdumą ir svetingumą, palietėte didingą istoriją ir pamatėte Ašmenos krašto, patrauklios Baltarusijos dalelės, dinaminį vystymąsi. n чванне племяннога маладняка. Кнiга другая прысвечана галоўным чынам прыручэнню i пачаткам выездкi маладых жарэбчыкаў. У трэцяй паказаны ўзоры муштукоў i цугляў з апiсаннем iх уздзеяння. Кнiга чацвёртая – „Гiпiятрыя” – ветэрынарны лячэбнiк. Кнігу Крыштафа Дарагастайскага можна лiчыць сапраўдным лiтаратурным помнiкам. Заканчваецца вандроўка. Але акрамя гэтага турыстычнага маршрута ў раёне ёсць яшчэ шмат цікавых мясцін, звязаных з гісторыяй і знакамітымі постацямі мінулага: мастаком Юльянам Карчэўскім, навукоўцам і грамадскім дзеячам Зыгмундам Мінэйкам, асветнікам і прафесарам хіміі Анджэем Снядэцкім. Ёсць спадзяванне, што вы адчулі падчас вандроўкі на сабе шчырасць і гасціннасць людзей, дакрануліся да велічнай гісторыі і ўбачылі дынамічнае развіццё Ашмяншчыны – прывабнай часцінкі Беларусі. n 199 rasowego potomstwa. Część druga jest poświęcona oswojeniu i początkom ujeżdżania młodych ogierków. Trzecia część opowiada historię ogłowia, czyli uzdy, z opisem jego działania. Czwarta część, Hipiatrija, to podręcznik weterynaryjny. Książkę Dorohostajskiego, oce niając jej walory artystyczne, można uznać za prawdziwe dzieło literackie. Podróż dobiega końca. W regionie, oprócz opisanego szlaku turystycznego, jest jeszcze wiele ciekawych miejsc, związanych z przeszłością i historią znanych osobistości: malarza Juliana Karczewskiego, inżyniera i działacza społecznego Zygmunta Minejki, profesora chemii i medycyny Jędrzeja Śniadeckiego. Mamy nadzieję, że podczas wyprawy do opisanych tu miejscowości podróżni poczują duch historii i zauważą dynamiczny rozwój Rejonu Oszmiańskiego, atrakcyjnego zakątka współczesnej Białorusi. n Bibliografija / Бібліяграфія / Bibliografia n Gajewski Mirosław, Historie z okolic Wilna, Wydawnictwo Polskie w Wilnie, Wilno 2007. n Gajewski Mirosław, Nasze podwileńskie ojczyzny, „Czas”, Wilno. n Gudavičius Henrikas, Kavaliauskas Povilas, Krupickas Rimantas, Lietuvos draustiniai, „Šviesa”, Kaunas 1989. n Hulewicz Witold, Gniazdo żelaznego wilka, Oficyna Literatów i Dziennikarzy „Pod Wiatr”, Warszawa 1998. n Lietuvos architektūros istorija, Nuo seniausių laikų iki XVII a. vidurio, t. I, Mokslas, Vilnius 1987. n Sakralne dziedzictwo rejonu wileńskiego, Wydawnictwo Polskie w Wilnie, Wilno 2009. n Szostakowski Józef, Wilno i okolice. Przewodnik literacki, Nakładem autora, Wilno 2012. n Syrokomla Władysław, Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna, t. II, Nakładem księgarza A.Assa, Wilno 1860. n Venclova Tomas, Vilniaus vardai, R. Paknio leidykla, Vilnius 2006. n Zygmunt Józef Przychodzeń, Życie i działalność księdza Pawła Ksawerego Brzostowskiego – twórcy Rzeczypospolitej Pawłowskiej, Wydawnictwo SGGW, Warszawa - Wilno - Biała Waka - Turgiele - Soleczniki Wielkie, 2002. n n n n n Lietuva. Kompiuterinė enciklopedija. http://enci.sviesa.lt www.miesteliai.lt www.skrynia.lt www.nemeztatarcom.webs.com www.vilnijosvartai.lt 200 Ašmenos aukštumos istoriniais keliais=Гістарычны маршрут па Ашмянскім узвышшы=Drogami historii po Wyżynie Oszmiańskiej – Knygos sudarytojas-redaktorius Alina Balčiūnienė, 2013. – 200 p. iliustr. UDK 910.4(474.5+476):379.8 Aš-15 Tiražas 2000 egz. Spausdino „Standartų spaustuvė” Dariaus ir Girėno g. 39, Vilnius