Analiza zasobów społeczno-gospodarczych Polski Wschodniej ze

Transkrypt

Analiza
zasobów społeczno-gospodarczych Polski Wschodniej
ze szczególnym uwzględnieniem doliny Bugu
Opracowana na potrzeby realizacji projektu pod nazwą „Obszary o szczególnym
znaczeniu przyrodniczym czynnikiem rozwoju Polski Wschodniej” realizowanego ze
środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, w ramach Programu
Operacyjnego „Rozwój Polski Wschodniej 2007 – 2013”.
Kielce, Drohiczyn maj 2013
__________________________________________________________________________________________
„Obszary o szczególnym znaczeniu przyrodniczym czynnikiem rozwoju Polski Wschodniej”
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej 2007-2013
Spis treści
I.
II.
PROGRAM OPERACYJNY „ROZWÓJ POLSKI WSCHODNIEJ 2007 – 2013” – OKREŚLENIE RAM DZIAŁANIA. 4
OPIS ANALIZOWNEGO OBSZARU W WYBRANYCH ASPEKTACH. .............................................................. 7
II.1. POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE. ....................................................................................................................... 7
II.2. UWARUNKOWANIA DEMOGRAFICZNE. .................................................................................................... 15
II.3. WYBRANE WSKAŹNIKI INFRASTRUKTURY TECHNICZNEJ I SPOŁECZNEJ..................................................... 21
III. DOCHODY I WYDATKI GMIN ...................................................................................................................31
IV. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE I ZEWNĘTRZNE ORAZ POSTULOWANE KIERUNKI ROZWOJU
OBSZARU. .......................................................................................................................................................39
IV. 1. POTENCJAŁ DEMOGRAFICZNY I RYNEK PRACY. .................................................................................... 39
IV.1.1. Mocne strony:................................................................................................................................... 39
IV.1.2. Słabe strony: ..................................................................................................................................... 39
IV.1.3. Pożądane działania: ........................................................................................................................... 40
IV.2. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA W ZAKRESIE DRÓG I KOMUNIKACJI....................................................... 41
IV.2.1. Mocne strony: ................................................................................................................................... 41
IV.2.2. Słabe strony: ...................................................................................................................................... 41
IV.3. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA W ZAKRESIE WODOCIĄGÓW, KANALIZACJI I
GOSPODARKI
ODPADAMI........................................................................................................................................................ 42
VI.3.1. Mocne strony: ................................................................................................................................... 42
IV.3.2. Słabe strony: ...................................................................................................................................... 42
IV.4. PRODUKCJA ROLNA I JEJ OTOCZENIE. ................................................................................................... 43
IV.4.1. Mocne strony: ................................................................................................................................... 43
IV.4.2. Słabe strony: ...................................................................................................................................... 44
IV.5. POTENCJAŁ ATRAKCYJNOŚCI REGIONU Z PUNKTU WIDZENIA UWARUNKOWAŃ
PRZYRODNICZYCH, HISTORYCZNYCH, KULTUROWYCH I TURYSTYCZNYCH PERSPEKTYWA
OGÓLNA. ........................................................................................................................................................... 45
IV.5.1. Mocne strony: ................................................................................................................................... 45
IV.5.2. Słabe strony: ...................................................................................................................................... 46
IV.6. PRIORYTETY ROZWOJU. ........................................................................................................................... 47
V. DZIEDZICTWO KULTUROWE DOLINY BUGU W SZEŚĆIU GMINACH: CIECHNOWIEC, SIEMIATYCZE,
DROHICZYN, PERLEJEWO, KONSTANTYNÓW I JANÓW PODLASKI ...................................................................49
V. 1. Wprowadzenie .......................................................................................................................................... 49
V. 2. Podlascy „Indianie” i pierwsi rolnicy – stanowiska osadnictwa neolitycznego i epoka brązu................... 50
V. 3. Wandalowie, Goci i Słowianie – okres lateński, okres wpływów rzymskich i wczesne średniowiecze ...... 53
V. 4. Drobna szlachta podlaska ......................................................................................................................... 56
V. 5. Konstantynów i Janów Podlaski – wielkoobszarowe dobra dziedziczne i biskupie ................................... 59
V. 6. Ośrodki miejskie i osadnictwo żydowskie.................................................................................................. 61
V. 7. Kultura ludowa i kuchnia regionalna ........................................................................................................ 65
V. 8. Podsumowanie.......................................................................................................................................... 69
VI. POTENCJAŁ WALORÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO I KRAJOBRAZOWEGO ...................................71
VI. 1. BUDOWA GEOLOGICZNA ......................................................................................................................... 71
VI. 2. RZEŹBA TERENU ....................................................................................................................................... 73
VI. 3. KLIMAT ..................................................................................................................................................... 76
VI. 4. WODY....................................................................................................................................................... 79
VI. 5. GLEBY ....................................................................................................................................................... 81
__________________________________________________________________________________________
2
VI. 6. FLORA....................................................................................................................................................... 82
VI. 7. FAUNA...................................................................................................................................................... 83
VI. 8. ZASOBY LEŚNE.......................................................................................................................................... 84
VI. 9. TERENY ŁĄK I PASTWISK........................................................................................................................... 85
VI. 10. KORYTARZE EKOLOGICZNE..................................................................................................................... 86
VI. 11. OBIEKTY I OBSZARY PRAWNEJ OCHRONY PRZYRODY ............................................................................ 86
VI. 12. Analiza SWOT......................................................................................................................................... 87
Bibliografia .....................................................................................................................................................91
Aneks - Zabytki, skanseny, muzea...................................................................................................................94
Spis Tabel......................................................................................................................................................103
Spis rysunków...............................................................................................................................................103
__________________________________________________________________________________________
3
I.
PROGRAM OPERACYJNY „ROZWÓJ POLSKI WSCHODNIEJ 2007 – 2013” –
OKREŚLENIE RAM DZIAŁANIA.
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej dobitnie uwydatniło problem zróżnicowań
rozwoju
między
państwami
leżącymi
na
jednym
kontynencie
i
zróżnicowań
międzyregionalnych, tak w skali państw, jak i w skali całej Wspólnoty. Pogłębianie się
integracji gospodarczej w Europie, korzystne dla państw i regionów lepiej rozwiniętych,
stwarza jednocześnie szereg zagrożeń dla regionów słabiej rozwijających się i peryferyjnych.
Wymienić tu należy takie niekorzystne zjawiska jak: brak bodźców do zainicjowania
procesów trwałego rozwoju, mała aktywność społeczna i przedsiębiorczość oraz utrwalający
się niski poziom życia mieszkańców. Wynikają one z uwarunkowań historycznych,
kulturowych i dotychczasowego udziału regionów w podziale pracy. Procesy integracyjne
mogą wzmacniać te czynniki, stawiając słabsze regiony w relatywnie gorszej sytuacji wobec
regionów lepiej rozwijających się. W takich regionach niewykorzystany pozostaje ich
wewnętrzny potencjał wzrostu, co w konsekwencji prowadzi do stałego zwiększania się
dystansu między nimi a bardziej rozwiniętymi regionami. W dłuższej perspektywie
utrzymywanie się nadmiernych dysproporcji rozwojowych między regionami jest
niekorzystne dla rozwoju społeczno-gospodarczego całego kraju i spójności Unii Europejskiej.
Mając powyższe na uwadze w 2005 roku zaproponowano utworzenie na lata 20072013, w ramach zasady solidarności, specjalnego funduszu dla pięciu najbiedniejszych
regionów, wykazujących się najniższym PKB na mieszkańca w poszerzonej Unii Europejskiej
(UE-25). Regiony te to pięć województw Polski Wschodniej: lubelskie, podkarpackie,
podlaskie, świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie. Intencją Programu Operacyjnego „Rozwój
Polski
Wschodniej”
było
zahamowanie
tendencji
stagnacyjnych,
decydujących
o
marginalizacji i peryferyjności województw Polski Wschodniej oraz pobudzenie wzrostu
gospodarczego w tych województwach. Wszelkie działania ujęte w ramach Programu były
podejmowane w zgodzie z zasadą zrównoważonego rozwoju oraz założeniami polityki
ekologicznej państwa.
__________________________________________________________________________________________
4
Program ten stanowi dodatkowy element wsparcia z funduszy strukturalnych oraz ma
na celu wzmacnianie działania innych programów na obszarze Polski Wschodniej, przez
realizację wyodrębnionych działań stymulujących rozwój ekonomiczny i społeczny. Projekt
Programu powstał we współpracy Ministra Rozwoju Regionalnego z samorządami pięciu
województw Polski Wschodniej oraz ekspertami ds. rozwoju regionalnego reprezentującymi
poszczególne województwa. Zakres Programu został poddany szerokim konsultacjom, w
których brały udział samorządy terytorialne, instytucje, organizacje społeczne i gospodarcze
oraz gremia naukowe. Impulsem do tworzenia nowoczesnej gospodarki są tu przedsięwzięcia
związane między innymi z rozwojem infrastruktury uczelni, infrastruktury społeczeństwa
informacyjnego, wspieraniem innowacji oraz promocją i współpracą. Rozwój funkcji
metropolitalnych stolic regionalnych, stymulujących rozwój poszczególnych regionów,
zapewniony jest dodatkowo przez rozbudowę systemów miejskiego transportu zbiorowego
oraz infrastruktury turystki biznesowej, to jest infrastruktury na potrzeby organizacji targów,
kongresów, sympozjów. Spójność terytorialną gwarantują inwestycje z zakresu infrastruktury
drogowej i tras rowerowych.
Województwa wschodniej części Polski, jako mniej konkurencyjne, w mniejszym
stopniu uczestniczyły dotąd w wykorzystaniu środków w ramach sektorowych programów
operacyjnych niż pozostałe województwa. Taki stan spowodował, iż zasadniczym
instrumentem wsparcia tych regionów stają się regionalne programy operacyjne. Toteż
stworzenie dodatkowego instrumentu wsparcia jest krokiem na drodze do wyrównania szans
rozwojowych, umożliwiającym realizację przemyślanych działań służących osiągnięciu
zakładanych strategicznych celów rozwoju całego kraju, tj. unowocześnienia wielu sfer życia
społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej: nauki, gospodarki, komunikacji; stworzenia
miejsc pracy; poprawy funkcjonowania dużych ośrodków miejskich oraz zwiększenia ich siły
oddziaływania na otoczenie; zwiększenia dostępności komunikacyjnej; poprawy wizerunku
Polski Wschodniej oraz zwiększenia atrakcyjności inwestycyjnej tej części kraju.
Niniejsze opracowanie analityczne powstało przy realizacji Projektu "Obszary o
szczególnym znaczeniu przyrodniczym czynnikiem rozwoju Polski Wschodniej", właśnie w
__________________________________________________________________________________________
5
ramach omawianego Programu Operacyjnego „Rozwój Polski Wschodniej 2007-2013”.
Projekt ten, poprzez szereg zaplanowanych działań, ma na celu zbudowanie stałej
współpracy pomiędzy regionami Polski Wschodniej. Zawiązanie partnerstwa pomiędzy
sześcioma samorządami dwóch województw oraz wypracowanie wspólnych kierunków
rozwoju zawartych w strategii, a także szereg działań promocyjnych i informacyjnych ma za
zadanie stymulować rozwój konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy. Podjęcie
współpracy miedzy samorządami oraz późniejsze zaangażowanie sfery naukowej i
gospodarczej w projekcie doprowadzi do budowy stałej platformy kooperacji pomiędzy
różnymi środowiskami i regionami Polski Wschodniej.
Projekt jest realizowany w partnerstwie w latach 2012-2014. Partnerstwo to obejmuje
sześć jednostek samorządów gminnych, a mianowicie:
- gminę Drohiczyn, leżąca w województwie podlaskim, w powiecie siemiatyckim (Lider
Projektu),
- gminę Konstantynów w województwie lubelskim, w powiecie bialskim,
- gminę Perlejewo w województwie podlaskim, w powiecie siemiatyckim,
- gminę Siemiatycze w województwie podlaskim, w powiecie siemiatyckim,
- gminę Ciechanowiec w województwie podlaskim, w powiecie wysokomazowieckim,
- gminę Janów Podlaski w województwie lubelskim, w powiecie bialskim.
Szczegółowe cele, jakie stawiają sobie partnerzy Projektu, dadzą się określić poprzez
odwołanie się do trzech głównych sfer programowego działania. Stanowią je:
1. Nawiązanie współpracy między administracją samorządową, środowiskiem naukowym,
biznesowym i organizacjami NGO zorientowanych na rozwój regionów z szczególnym
uwzględnieniem obszarów „Natura 2000” w dolinie Bugu.
2. Wypracowanie wspólnych długookresowych kierunków rozwoju i współpracy ze
szczególnym uwzględnieniem potencjału endogenicznego doliny Bugu do końca roku
2012.
3. Zmiana postrzegania Polski Wschodniej jako obszaru peryferyjnego poprzez promocję
potencjału przyrodniczego, gospodarczego, turystycznego oraz kulturowego.
__________________________________________________________________________________________
6
II.
OPIS ANALIZOWNEGO OBSZARU W WYBRANYCH ASPEKTACH.
II.1. POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE.
Liczący 772 kilometry Bug wypływa ze źródeł położonych na Wyżynie Podolskiej na
terenie Ukrainy. Płynie na północ przez Wyżynę Zachodniowołyńską, następnie przez Polesie
Wołyńskie i Polesie Podlaskie. Pod Terespolem rzeka skręca na północny-zachód i przepływa
przez Nizinę Południowopodlaską (Podlaski Przełom Bugu), potem poniżej Treblinki przez
Nizinę Środkowomazowiecką, uchodząc do Jeziora Zegrzyńskiego. Bug jest żeglowny na
długości 587 kilometrów, ponadto połączony z Prypecią kanałem Dniepr – Bug, przez
Muchawiec i Pinę - dopływ Prypeci1.
Podlaski Przełom Bugu, dolina rzeki w obrębie Niziny Południowopodlaskiej, w
okolicach Mielnika przecina strefę moren czołowych, osiągając szerokość od 1,3 do 6
kilometrów. Głębokość doliny oscyluje w granicach 30 do 60 metrów, ukazując wyraźnie
zaznaczone tarasy. Sam Bug jest jedną z ostatnich dużych rzek Europy o tak dużym stopniu
naturalności, zarówno koryta rzeki jak i jej doliny. To rzeka dzika, która zachowała urok
przybrzeżnych mielizn, zakoli, szuwarów, głębin, wysp, wydm i rozległych starorzeczy –
zwanych przez miejscową ludność – bużyskami. Oprócz walorów przyrodniczych również
dobrze
zachowane,
wysokiej
klasy
zabytki
i
obiekty
kultury
materialnej
oraz
wielokulturowość stanowią atrakcje przyciągającą turystów. Na badanym obszarze znajduje
się wiele zaewidencjonowanych nieruchomych i ruchomych obiektów zabytkowych, m.in.
kościołów, cerkwi, pałaców, dworów, cmentarzy i miejsc historycznych.
Nadzwyczajne walory przyrodnicze opisywanego terenu zostały docenione w sensie
legislacyjno-ochronnym już w 1994 roku. Wtedy to bowiem został utworzony Park
Krajobrazowy „Podlaski Przełom Bugu”, o powierzchni 30 904 ha (powierzchnia otuliny –
1
Podaję za: I. Swenson (red.), Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski. PWN, Warszawa2000, s.65.
__________________________________________________________________________________________
7
17 131 ha). Kraina leży częściowo w Polsce na obszarze województw: podlaskiego,
mazowieckiego i lubelskiego oraz na Białorusi (obwód brzeski).
Gminy uczestniczące w Projekcie „Obszary o szczególnym znaczeniu przyrodniczym
czynnikiem rozwoju Polski Wschodniej”, stanowią w pełnym tego słowa znaczeniu terytoria
nadbużańskie, granicząc w większym bądź mniejszym stopniu z rzeką. Posuwając się wzdłuż
Bugu od południa (od strony Terespola), pierwszą gminą Partnerstwa jest Janów Podlaski,
dla której rzeka stanowi naturalną północną granicę.
Gmina wiejska Janów Podlaski położona jest w północnej części powiatu bialskiego oraz
w północno-wschodniej części województwa lubelskiego. Od strony północnej i częściowo
wschodniej na odcinku ok. 25,5 km graniczy z rzeką Bug, która jest zarazem granicą
państwową z Białorusią. Gmina sąsiaduje z czterema gminami wchodzącymi w skład powiatu
bialskiego: od południowego wschodu na odcinku 25,5 km z gminą Rokitno, od południa na
odcinku 2,6 km z gminą Biała Podlaska, na krótkim odcinku 0,8 km z gminą Leśna Podlaska,
oraz na odcinku 24,2 km z gminą Konstantynów. Zajmuje powierzchnię 135,73 km2 (co
stanowi około 0,19% powierzchni województwa lubelskiego). Siedzibą gminny jest Janów
Podlaski, dawniej miasto, obecnie osada.
Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy topograficznej w skali 1:50000
Rys. 1. Gmina Janów Podlaski
__________________________________________________________________________________________
8
Przez Janów Podlaski przebiega droga wojewódzka nr 698 relacji Siedlce – Łosice –
Konstantynów - Terespol biegnąca niemalże przez środek gminy na odcinku ok. 17 km /z
zachodu na wschód/ przez miejscowości Nowy Pawłów, Janów Podlaski, Werchliś, Błonie, aż
do granicy państwa. Pod względem administracyjnym gmina podzielona jest na 18 sołectw i
odrębną jednostkę osadniczą - Wygoda, w której znajduje się siedziba słynnej Stadniny Koni.
Drugi Partner z obszaru województwa lubelskiego, to najbardziej wysunięta na północ
gmina tego województwa, Konstantynów. Dla tej gminy Bug również stanowi północną
granicę, choć w porównaniu z Janowem Podlaskim jest ona minimalna. W tym miejscu rzeka
płynie już w kierunku zachodnim, będąc całkowicie na terytorium Polski.
Gmina wiejska Konstantynów położona jest w północno-wschodniej części powiatu
bialskiego. Północna część gminy styka się z rzeką Bug i na długości 530 metrów stanowi
granicę państwa z Republiką Białorusi. Od wschodu gmina Konstantynów sąsiaduje na
odcinku 24,2 km z gminą Janów Podlaski, od południa na odcinku 9,0 km z gminą Leśna
Podlaska – w województwie lubelskim, od zachodu na odcinku 6,2 km z gminą Kornica i na
odcinku 12,3 km z gminą Sarnaki - w województwie mazowieckim; poprzez rzekę Bug z
gminą Mielnik w województwie podlaskim na odcinku 4,0 km. Łącznie długość granic gminy
Konstantynów wynosi 55,7 km.
Rys. 2. Gmina Konstantynów
__________________________________________________________________________________________
9
Gmina Konstantynów pod względem powierzchni (87 km2) jest gminą małą, jej
siedziba oddalona jest od Lublina – 150 km, natomiast od Białej Podlaskiej – 20 km. W skład
jednostki ewidencyjnej gminy Konstantynów wchodzi 14 obrębów, w każdym z nich znajduje
sie siedziba sołectwa.
W Konstantynowie krzyżują sie dwie drogi wojewódzkie: nr 698 Siedlce – Terespol o
długości w granicach gminy 12,0 km oraz przechodząca przez środkową część gminy na
odcinku 6,5 km nr 811 Sarnaki – Biała Podlaska, która docelowo będzie drogą dojazdową do
przyszłej autostrady A-2.
Pierwszą gminą po północnej stronie Bugu jest gmina Mielnik (już w województwie
podlaskim), jednak nie została ona włączona do omawianego Partnerstwa, stając się swoistą
wyrwą w ciągłości analizowanego układu. Natomiast kolejne od strony północnej
nadbużańskie gminy, tj.: Siemiatycze, Drohiczyn, Perlejewo i Ciechanowiec opierają się na
Bugu, który stanowi dla nich południową (Siemiatycze), południową i zachodnią (Drohiczyn)
oraz zachodnią (Perlejewo i Ciechanowiec) naturalną granicę.
Rys. 3. Gmina Siemiatycze
__________________________________________________________________________________________
10
Gmina Siemiatycze, położona w północno – wschodniej Polsce, w południowej części
województwa podlaskiego, w powiecie siemiatyckim, zajmuje obszar 227,14 km kw. Jako
samodzielna jednostka administracyjna gmina rozpoczęła funkcjonowanie po podziale
miasta i gminy Siemiatycze, tj. od 1 kwietnia 1992 roku. Siedzibą władz gminy nadal
pozostało miasto Siemiatycze. Gminę Siemiatycze tworzą 42 sołectwa (45 miejscowości)
położone wokół miasta.
Terytorium gminy sąsiaduje od północy z gminami: Dziadkowice i Grodzisk, od południa
poprzez rzekę Bug z gminami: Platerów i Sarnaki (województwo mazowieckie), od wschodu z
gminami: Nurzec Stacja, Milejczyce i Mielnik, zaś od zachodu z gminą Drohiczyn.
Gmina usytuowana jest na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych, tj. drogi
krajowej nr 19: granica państwa – Budzisko – Suwałki – Białystok – Lublin – Stalowa Wola i
drogi krajowej nr 637: Warszawa – Sokołów Podlaski – Drohiczyn –Radziwiłłówka – granica
państwa. Korzystną cechą położenia gminy są stosunkowo sprzyjające odległości dzielące ją
od dużych ośrodków akademickich oraz centrów administracyjnych: około 150 km od
Warszawy, około 140 km od Lublina i 90 km od Białegostoku.
Z kolei miasto i gmina Drohiczyn położone są w obrębie dwóch jednostek fizycznogeograficznych w randze mezoregionów: Wysoczyzny Drohiczyńskiej oraz Podlaskiego
Przełomu Bugu, na obszarze Niziny Północnopodlaskiej.
Rys. 4. Gmina Drohiczyn
__________________________________________________________________________________________
11
Gmina Drohiczyn położona jest w południowej części województwa podlaskiego, w
południowo – zachodniej części powiatu siemiatyckiego i sąsiaduje z gminami: od strony
północnej: Perlejewo i Grodzisk, od strony wschodniej: Siemiatycze oraz gminami
województwa mazowieckiego zlokalizowanymi na drugim brzegu rzeki Bug: od strony
południowej: Platerów i Korczew, od strony zachodniej: Repki i Jabłonna Lacka. Przez teren
gminy przebiega droga krajowa nr 637: Warszawa - Siemiatycze i dalej jako wojewódzka do
granicy państwa (Tokary).
Bezpośrednio od północy do gminy Drohiczyn przylega nadbużańska gmina wiejska
Perlejewo. Położona jest ona w południowo – zachodniej części województwa podlaskiego i
stanowi najdalej na zachód wysuniętą gminą powiatu siemiatyckiego. Gmina jak i cały powiat
leżą w obrębie Wysoczyzny Drohiczyńskiej wchodzącej w skład części polskiej Wysoczyzn
Podlasko - Białoruskich.
Rys. 5. Gmina Perlejewo
Gmina sąsiaduje: od strony północnej - z gminą Ciechanowiec, od strony wschodniej - z
gminą Grodzisk, od strony południowej – z gminą Drohiczyn i wreszcie od strony południowo
__________________________________________________________________________________________
12
– zachodniej przez rzekę Bug z gminami: Jabłonna Lacka i Sterdyń z powiatu Sokołów
Podlaski województwa mazowieckiego. Teren gminy znajduje się w południowej części
obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski.
Powierzchnia gminy wynosi 106,4 km kw., co stanowi tylko 0,53% powierzchni
województwa podlaskiego oraz 7,27% powiatu siemiatyckiego. Pod tym względem jest
najmniejszą gminą powiatu i jedną z mniejszych w skali województwa, gdzie na jedną gminę
wiejską przypada średnio 184 km kw.
Przez teren gminy przebiega droga wojewódzka nr 690: Siemiatycze – Łomża z
rozwidleniem w Ciechanowcu w kierunku Warszawy. Pomimo powyższego gmina położona
jest peryferyjnie w stosunku do dużych miast. Ważnym rozwiązaniem komunikacyjnym dla
gminy byłaby budowa przeprawy na rzece Bug. Umożliwiłoby to lepszy kontakt z
mieszkańcami powiatu sokołowskiego oraz Warszawy i okolic, a także ułatwiło dostęp do
usług istniejących na tamtym obszarze.
Podróżujących, niezmotoryzowanych mieszkańców gminy obsługują oddziały PPKS
Siemiatycze i Zambrów, zabezpieczając potrzeby w podstawowym zakresie. Gmina nie
posiada dostępu do linii kolejowej.
Rys. 6. Gmina Ciechanowiec
__________________________________________________________________________________________
13
Ostatnim Partnerem omawianego Projektu jest najbardziej wysunięta na północ
gmina, a mianowicie Ciechanowiec. Obejmuje ona powierzchnię 20 119 ha i położona jest na
Nizinie Północnopodlaskiej, w obrębie Wysoczyzny Drohickiej. Zgodnie z podziałem
administracyjnym kraju obszar gminy należy do powiatu wysokomazowieckiego, a sama
gmina znajduje się w południowo – zachodniej części województwa podlaskiego. Sąsiaduje z
gminami: od północy - Klukowo, od wschodu - Rudka i Grodzisk, od południa - Perlejewo, od
zachodu natomiast są to leżące po drugiej stronie Bugu gminy województwa mazowieckiego:
Boguty Pianki, Nur i Sterdyń.
W zachodniej części gminy wyznaczony jest Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny
Bugu i Nurca. Co znamienne ludność gminy nie jest rozmieszczona równomiernie, najbardziej
zaludnione są głównie tereny północno-wschodnie i południowe omawianego obszaru.
System osadniczy gminy tworzy 37 jednostek. Spośród 37 wsi największe stanowią: Kozarze,
Pobikry, Skórzec, Bujenka, Przybyszyn i Tworkowice. Powierzchnia gminy wynosi 201 km kw.
i stanowi 15,6% powierzchni powiatu wysokomazowieckiego oraz 0,99% powierzchni
województwa podlaskiego.
Ukształtowanie terenu gminy miejsko-wiejskiej Ciechanowiec współtworzą dwie
wysoczyzny: Wysokomazowiecka i Drohicka. Naturalną granicą pomiędzy nimi jest dolina
głównego cieku wodnego gminy – rzeki Nurzec, który wyznacza jej północną i zachodnią
granicę. Nurzec początkowo płynie szeroka doliną, a od Ciechanowca następuje jej
przewężenie aż do ujścia do Bugu. Rzeka posiada nieuregulowane koryto wcinające się w
terasę zalewową, w obrębie której spotyka się także starorzecza.
W tym miejscu wypada wyrazić ubolewanie, że do omawianego Partnerstwa w
Projekcie nie zostały włączone gminy z obszaru województwa mazowieckiego, dochodzące
swym obszarem do Bugu od strony południowej i zachodniej. Znajdują się one po drugiej
stronie rzeki, terytorialne odpowiednio do wymienionych czterech gmin województwa
podlaskiego, a stanowią je gminy: Sarnaki, Platerów, Korczew, Repki, Jabłonna Lacka aż do
Sterdynia. Przy uwzględnieniu gmin z nazwy mazowieckich, a w istocie podlaskich lub
przynajmniej granicznych, otrzymalibyśmy swoisty tunel Bugu, rozciągający się od granicy
__________________________________________________________________________________________
14
rzeki z Białorusią aż do ujścia Nurca (za Ciechanowcem). Oczywiście tereny województwa
mazowieckiego nie należą do Polski Wschodniej, niemniej jednak w analizowanym
przypadku Projektu aż się prosi, ze względu na jednolitość przyrodniczo-gospodarczokulturową tego terytorium, o uznanie małego wyjątku dla zachowania spójności tego
jednorodnego obszaru.
II.2. UWARUNKOWANIA DEMOGRAFICZNE.
Opisywany obszar sześciu nadbużańskich gmin zamieszkuje w sumie ponad 50 tys.
osób, przy czym najmniej liczne gminy to Perlejewo (woj. podlaskie) i Konstantynów (woj.
lubelskie); podobnie lokują się one pod względem powierzchni. Na drugim krańcu
zestawienia znajdują się będące miastem powiatowym Siemiatycze, które wraz ze swoją
gminą stanowią ponad 40% potencjału demograficznego regionu Partnerstwa.
Tabela 1. Gminy Partnerstwa wg powierzchni i ludności (stan na koniec 2011r.)
Powierzchna
Ludność
Mężczyźni
Kobiety
w ha
Ludność na
1 km kw.
Ciechanowiec
20 118
9 195
4 651
4 544
46
Drohiczyn
20 796
6 782
3 407
3 375
33
Janów Podlaski
13 577
5 568
2 756
2 812
41
Konstantynów
8 692
4 128
2 038
2 090
47
Perlejewo
10 654
3 075
1 543
1 532
29
Siemiatycze - gmina
22 681
6 386
3 230
3 156
28
Siemiatycze - miasto
3 625
14 946
7 120
7 826
412
100 143
50 080
24 745
25 335
–
Razem
Źródło: http://www.stat.gov.pl/gus
Zestawienie ludności według płci w opisywanych gminach jest typowe dla tradycyjnych
regionów wiejskich – panuje względna równowaga z odchyleniami około 2%. Jedynie w
Siemiatyczach zarysowuje się wyraźnie nierównowaga na rzecz kobiet; jest ich ponad 10%
więcej w mieście niż mężczyzn. Wyjaśnienia tego stanu rzeczy należy najprawdopodobniej
szukać w zjawiskach migracji zarobkowej – mężczyźni spoza wsi są bardziej mobilni i skłonni
do opuszczania swoich miejsc zamieszkania w poszukiwaniu lepszego życia.
__________________________________________________________________________________________
15
Do podobnego wniosku skłania nas także bliższe przyjrzenie się wskaźnikowi salda
migracji ogółem w poszczególnych gminach. W porządku narastającym, od najwyższego
ujemnego do najwyższego dodatniego salda, sytuacja analizowanego obszaru przedstawia
się jak następuje: Siemiatycze (miasto): minus 103, Ciechanowiec: minus 54, Drohiczyn:
minus 50, Perlejewo: minus 14, Konstantynów: minus 9, Janów Podlaski: plus 10 i
Siemiatycze (gmina): plus 31. (Dane GUS dla właściwych gmin obu województw). Uzyskujemy
tu potwierdzenie wcześniej przywołanego zjawiska – ludność miast jest bardziej mobilna niż
mieszkańcy wsi. Przypomnijmy, iż oprócz Siemiatycz miastami tego Partnerstwa są także
Drohiczyn i Ciechanowiec.
Dane uzyskane w tym względzie z najmniejszych gmin, to jest Perlejewa,
Konstantynowa i Janowa Podlaskiego, są w analizowanej perspektywie statystycznie
nieznaczące – przy tak małych populacjach corocznie możliwe są jakieś niewielkie zmiany w
obu kierunkach. Natomiast wyjaśnienia wymagają poziom i kierunek salda migracji zaistniałe
w przypadku samej gminy Siemiatycze. Otóż z dużą dozą prawdopodobieństwa jest to
odzwierciedlenie, oczywiście w stosownej skali, ogólnopolskiego zjawiska przenoszenia
miejsca zamieszkania poza miasto i postępującego procesu wyludniania się naszych miast
(poza aglomeracjami).
Tabela 2. Urodzenia, zgony i saldo przyrostu naturalnego w gminach Partnerstwa (stan na koniec
2011r.)
Urodzenia
Zgony
żywe
Przyrost
naturalny
Ciechanowiec
68
118
- 50
Drohiczyn
47
79
- 32
Janów Podlaski
72
70
2
Konstantynów
51
60
- 9
Perlejewo
26
37
- 11
Siemiatycze - gmina
56
101
- 45
105
124
- 19
Razem
425
589
- 164
__________________________________________________________________________________________
16
Analizując potencjał demograficzny gmin zrzeszonych w Partnerstwie nietrudno
zauważyć, że wykazuje on tendencję słabnącą, tak jak niemal w całym kraju, przy czym
występujący ujemny przyrost naturalny jest tu relatywnie niski. W nadchodzących latach
powinien on się niestety w pewnym stopniu zwiększyć, choć należy pamiętać o terenach
wiejskich jako o potencjalnie silnym rezerwuarze ludnościowym, gdzie urodzenia ze zgonami
względnie się równoważą.
Interesujących spostrzeżeń dostarcza też porównanie analizowanych gmin z punktu
widzenia występujących proporcji ludności w wieku odpowiednio: przedprodukcyjnym,
produkcyjnym i poprodukcyjnym. Dane dotyczące tego zagadnienia prezentuje Tabela 3.
Tabela 3. Gminy Partnerstwa wg proporcji wieku produkcyjnego ludności (stan na koniec 2011r.)
Ludność w wieku
Ludność w wieku
Ludność w wieku
przedprodukcyjnym
produkcyjnym
poprodukcyjnym
Ciechanowiec
1 644 – 17,88%
5 773 – 62,78%
1 778 – 19,34%
Drohiczyn
1 305 – 19,24%
4 012 – 59,16%
1 465 – 21,60%
Janów Podlaski
1 182 – 21,23%
3 409 – 61,22%
977 – 17,55%
Konstantynów
888 – 21,51%
2 586 – 62,65%
654 – 15,84%
Perlejewo
632 – 20,55%
1 763 – 57,34%
680 – 22,11%
Siemiatycze - gmina
1 158 – 18,13%
3 767 – 58,99%
1 461 – 22,88%
2 696 – 18,04%
10 028 – 67,09%
2 222 – 14,87%
Średnio dla obszaru
19,51%
61,32%
19,17%
Zgodnie z oczekiwaniami największy procent ludności w wieku produkcyjnym
występuje na terenie miasta Siemiatycze – ponad 67%. W pozostałych gminach badanego
terytorium oscyluje on w granicach 60% (plus/minus 2%), gdzie średnia dla obszaru wynosi
61,32%. Tak duży odsetek populacji w wieku produkcyjnym, obserwowany dla miasta
Siemiatycze, pociąga jednocześnie za sobą naturalne zjawisko pomniejszenia pozostałych
dwóch kategorii osób niepracujących. Na tle całości Siemiatycze osiągają zdecydowanie
najniższy odsetek zarówno jak chodzi o osoby będące w wieku poprodukcyjnym – tylko
14,87% (!), jak i w wieku przedprodukcyjnym (drugie od końca z wynikiem 18,04%). Niecałe
__________________________________________________________________________________________
17
15% ludności w wieku poprodukcyjnym występujące w Siemiatyczach świadczy może o
względnej „młodości” miasta i trzeba przyznać, jest dość zaskakującym rezultatem.
Dla pogłębienia zarysowanej problematyki, przywołajmy (Tabela 4) jeszcze inne
zbliżone wskaźniki sytuacji zawodowo-demograficznej występującej w gminach tworzących
Partnerstwo. Spójrzmy na nie także przez podstawowy pryzmat polityki społecznej:
pracujący – bezrobotni.
Tabela 4. Bezrobotni/pracujący w gminach Partnerstwa (stan na koniec 2011r.)
Ludność w wieku
nieprodukcyjnym na
100 osób w wieku
produkcyjnym
Pracujący na 1000
Bezrobotni
ludności
zarejestrowani
Ciechanowiec
59,3
114
422
Drohiczyn
69,0
54
158
Janów Podlaski
63,3
96
300
Konstantynów
59,6
77
232
Perlejewo
74,4
29
41
Siemiatycze - gmina
69,5
62
198
49,0
252
628
Średnio dla obszaru
63,4
98
283
Tabela 5. Pracujący na 1000 ludności w gminach Partnerstwa.
Dane
2009
2010
2011
Ciechanowiec
116
115
114
Drohiczyn
49
49
54
Janów Podlaski
102
97
96
Konstantynów
76
79
77
Perlejewo
27
31
29
Siemiatycze - gmina
59
84
62
240
244
252
Gmina
__________________________________________________________________________________________
18
Na podstawie wyników zaprezentowanych w powyższych Tabelach można stwierdzić
występowanie istotnych różnic pomiędzy miastem (Siemiatycze) a terenami wiejskimi
analizowanego obszaru. Pamiętajmy, że oprócz Siemiatycz, także Drohiczyn i Ciechanowiec
posiadają miejski status; niemniej jednak są to zbyt mało liczne jednostki (odpowiednio
Drohiczyn liczy 2129 mieszkańców – dane GUS z 30.06.2012r. a Ciechanowiec – 4891 osób –
te same dane), by mogły tu zaistnieć zjawiska i procesy charakterystyczne dla terenów
miejskich. Tak więc liczba ludności w wieku nieprodukcyjnym w odniesieniu do stu osób w
wieku produkcyjnym jest istotnie niska w Siemiatyczach, nawet na tle uśrednionego dla
całego obszaru wskaźnika.
Podobnie prezentują się dane z dwóch pozostałych kolumn Tabeli 4. Ewenementem
na skalę analizowanego obszaru, a może nawet i większą, jest sytuacja w gminie Perlejewo.
Relatywnie duża liczba ludności w wieku nieprodukcyjnym (w stosunku do osób w wieku
produkcyjnym), współwystępuje z bardzo niską liczbą pracujących na tysiąc ludności. Nie
należy jednak brnąć tu w zbyt daleko idące interpretacje; liczebność gminy jest na tyle
znikoma, że obserwowane tam zjawiska mogą być wywołane przeróżnymi czynnikami
lokalnymi, w sposób istotny deformującymi występowanie statystycznych prawidłowości.
Zatrudnienie na 1000 mieszkańców w analizowanych gminach w ciągu ostatnich trzech lat
utrzymuje
się
na
zbliżonym
poziomie.
Brakuje
wyraźnego
impulsu
rozwoju
przedsiębiorczości, brakuje znaczących w kwestii kreowania miejsc pracy inwestycji. Ta
dziedzina życia lokalnego powinna stać się najbardziej priorytetową na najbliższe lata i taką
zapewne jest, choć brakuje widocznych działań w tym względzie
Na koniec tej części rozważań przyjrzyjmy się bliżej jeszcze zjawisku bezrobocia,
występującego w gminach stanowiących opisywane Partnerstwo. Na Rys. 7 spróbujmy
pokazać różnice i ewentualne trendy na przestrzeni lat 2009 – 2011. Dla przejrzystości opisu
zastosowano, zamiast całych nazw gmin, skróty utworzone od pierwszych liter, np. Janów
Podlaski (JP) czy w przypadku Siemiatycz rozróżnienie na gminę (G) i miasto (M).
__________________________________________________________________________________________
19
Rys. 7. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych w badanych gminach w trzyletniej perspektywie
(2009 – 2011)
Uzyskany obraz nie odbiega od ogólnopolskiego stanu rzeczy. Bezrobocie
systematycznie rośnie i w skali kraju przekroczyło już 14,2% (dane GUS). Również identycznie
przebiega ten proces w opisywanych gminach (w relatywnie mniejszej skali). Wyraźnie widać
to w przypadku Ciechanowca, Drohiczyna, Siemiatycz (gmina i miasto). W Janowie Podlaskim
i Konstantynowie po lepszym roku 2010, sytuacja wróciła w 2011 roku do normy. Jedynie
Perlejewo stanowi tu pewien wyjątek, choć znów wypada zauważyć, że w sensie
statystycznym dostępne dane są na poziomie minimalnym, co niezwykle utrudnia ich
interpretację.
Wyniki zawarte w tabelach podrozdziału drugiego pokazują daleko posuniętą
homogeniczność badanego obszaru w sensie demograficznym, abstrahując oczywiście od
wskaźników dla miasta Siemiatycze. Jednolitość owa jest bezsprzecznie pochodną
peryferyjnego i szczególnego położenia terytorialnego gmin zrzeszonych w Partnerstwie. Z
jednej strony stanowią one bowiem krańce swoich województw: Janów Podlaski i
__________________________________________________________________________________________
20
Konstantynów województwa lubelskiego, zaś Siemiatycze, Drohiczyn i Perlejewo –
województwa podlaskiego. Owa stożkowa w kształcie krańcowość jest, i to po drugie,
dobitnie wzmocniona meandrującą linią Bugu, rozdzielającą kraje (Polska/Białoruś) czy
województwa (podlaskie/mazowieckie). W tym przypadku przyznanie prowincjonalnego
położenia jest odzwierciedleniem realnie istniejącego stanu rzeczy nie zaś zabiegiem
językowym mającym za zadanie pomniejszenie rangi opisywanych gmin.
II.3. WYBRANE WSKAŹNIKI INFRASTRUKTURY TECHNICZNEJ I SPOŁECZNEJ.
Opisywane gminy bezsprzecznie stanowią peryferyjne obszary województw
podlaskiego i lubelskiego. W sensie przyrodniczym i turystycznym jest to bezwzględnie
dobro, którym mogą się szczycić oraz potencjał stanowiący podstawę dalszego rozwoju.
Należy jednak też sprawdzić zasoby infrastrukturalne, aby móc orzekać o możliwościach
przyciągania turystów i oferowania im właściwych warunków pobytu. Ma to niezwykle
istotne znaczenie dla postrzegania tych terenów, możliwości reklamy i skutecznego
marketingu.
Jak widać z danych zawartych w Tabeli 6 nasycenie tego typu infrastrukturą gmin
należących do Partnerstwa pozostaje na daleko niesatysfakcjonującym poziomie, szczególnie
w zakresie sieci gazowej (!) jak i kanalizacyjnej. Najgorsza w tym względzie sytuacja jest na
terenie dwóch gmin-sąsiadów: Perlejewa i Siemiatycz (gmina).
Tabela 6. Wyposażenie w instalacje w gminach Partnerstwa – wodociągi (w % ogółu ludności
korzystająca z instalacji).
Dane
2009
2010
2011
Ciechanowiec
81,3
81,4
81,7
Drohiczyn
82,0
82,3
82,4
Janów Podlaski
78.5
78.5
78.5
Konstantynów
69,5
69,5
69,5
Perlejewo
62,4
69,3
69,3
Gmina
__________________________________________________________________________________________
21
Siemiatycze - gmina
78,2
78,7
79,4
92,3
92,3
92,3
Tabela 7. Wyposażenie w instalacje w gminach Partnerstwa – kanalizacja (w % ogółu ludności
korzystająca z instalacji).
Dane
2009
2010
2011
Ciechanowiec
30,2
30,6
31,4
Drohiczyn
12,6
12,9
13,8
Janów Podlaski
38,7
38,7
38,7
Konstantynów
20,9
20,9
20,9
Perlejewo
-
-
-
Siemiatycze - gmina
2,5
2,5
2,5
72,8
73,1
73,4
Gmina
Tabela 8. Wyposażenie w instalacje w gminach Partnerstwa – gaz (w % ogółu ludności korzystająca
z instalacji).
Dane
2009
2010
2011
Ciechanowiec
-
-
-
Drohiczyn
-
-
-
Janów Podlaski
-
-
-
Konstantynów
21,2
21,7
21,8
Perlejewo
-
-
-
Siemiatycze – gmina wiejska
1,9
2,0
2,1
Siemiatycze – miasto
37,3
37,8
38,4
Gmina
__________________________________________________________________________________________
22
Tabela 9. Gminy Partnerstwa wg liczby ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków (stan na
koniec 2011r.)
Ludność
Liczba oczyszczalni
Liczba ludności
ścieków w gminie
obsługiwanej przez
oczyszczalnie ścieków:
osoby – procent
Ciechanowiec
9 195
1
2 736 – 29,76 %
Drohiczyn
6 782
2
1 283 – 18,92 %
Janów Podlaski
5 568
3
2 713 – 48,72 %
Konstantynów
4 128
1
1 815 – 43,97 %
Perlejewo
3 075
–
Siemiatycze - gmina
6 386
1
150 – 2,35 %
14 946
1
10 412 – 69,66 %
Razem/Średnio
50 080
9
19 109 – 30,48 %
–
Poza miastem Siemiatycze najlepszy stan rzeczy panuje w obydwu gminach woj.
lubelskiego, to jest Janowie Podlaskim i Konstantynowie. Niestety gminy woj. podlaskiego
prezentują się w tym zestawieniu bardzo słabo, co jednoznacznie wskazuje na konieczność
podjęcia radykalnych działań w omawianym zakresie.
Zatrzymajmy się jeszcze przy kwestii zasobów mieszkaniowych, jakimi dysponują gminy
uczestniczące w Projekcie. Liczba mieszkań, szczególnie w odniesieniu do liczby ludności,
przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania, a z drugiej strony wypłacone dodatki
mieszkaniowe oraz zaległości w opłatach za mieszkanie – pomogą spojrzeć w bardziej
wszechstronny sposób na sytuację bytową ludności zamieszkującej interesujący nas teren.
__________________________________________________________________________________________
23
Tabela 10. Zasoby mieszkaniowe gmin Partnerstwa (stan na koniec 2011r.)
Ludność
Mieszkania
Średnia
Przec. pow.
Liczba wy-
Zaległości w
liczba osób
użytkowa
płaconych
opłatach za
na 1 miesz-
1 mieszka-
dodatków
mieszkanie
nia w m kw.
mieszka-
w zasobach
niowych
gminnych w
kanie
tys. zł
Ciechanowiec
9 195
3 071
2,99
85,6
826
9,6
Drohiczyn
6 782
2 321
2,92
87,6
94
–
Janów Podlaski
5 568
1 927
2,89
75,8
585
1,5
Konstantynów
4 128
1 192
3,46
89,4
372
20,0
Perlejewo
3 075
973
3,16
96,8
–
–
Siemiatycze - gmina
6 386
2 144
2,98
88,7
8
14 946
5 243
2,85
79,6
2 073
Razem/Średnio
50 080
16 871
3,04
86,2
–
73,6
–
–
Dokonane powyżej zestawienie uzmysławia po raz kolejny istnienie radykalnych
podobieństw we wszystkich opisywanych gminach, poza oczywiście obszarem miejskim
Siemiatycz. Owa jednorodność obszaru Partnerstwa, z punktu widzenia przyszłych
oddziaływań, może stanowić czynnik ułatwiający dokonywanie przemian a na pewno
sprzyjający mierzeniu skuteczności zastosowanych procedur.
Bardzo istotną sferę infrastruktury społecznej stanowi opieka nad dziećmi i edukacja.
W Tabeli 11 pokazano nasycenie gmin placówkami opieki przedszkolnej oraz porównanie
faktycznego stanu rzeczy z istniejącymi potrzebami społecznymi w tym zakresie.
Jak widać gminy wiejskie, zarówno województwa lubelskiego jak i podlaskiego,
stanowią tereny zasadniczo niedoinwestowane w zakresie analizowanej infrastruktury.
Porównując liczbę dzieci w odpowiednim wieku z ilością placówek i zaoferowanymi przez nie
możliwościami przyjęcia podopiecznych, uzyskujemy wskaźnik oscylujący w granicach 50%, a
w Siemiatyczach (teren gminy) – nawet 25%. Nieco lepiej kształtuje się sytuacja w gminie
__________________________________________________________________________________________
24
Ciechanowiec, zaś Siemiatycze (miasto) obsługują w tym zakresie także swoją, a być może i
sąsiednie gminy.
Tabela 11. Wykorzystanie żłobków i przedszkoli w gminach Partnerstwa (stan na koniec 2011r.)
Ludność
Żłobki
Dzieci prze-
Ludność
Placówki
gminy w
bywające w
gminy w
wychowa-
placówkach
wieku 0 – 2
żłobkach
wieku 3 – 6
nia przed-
wychow.
lat
szkolnego
przedszkol-
lata
Dzieci w
nego
Ciechanowiec
233
–
–
316
8
194
Drohiczyn
160
–
–
250
7
125
Janów Podlaski
204
–
–
232
1
134
Konstantynów
135
–
–
177
2
83
85
–
–
106
1
38
Siemiatycze – Gm.
170
–
–
223
4
51
Siemiatycze – M.
384
1
23
485
3
529
1 371
1
–
1 789
26
–
Perlejewo
Razem
W przypadku żłobków możemy z całą odpowiedzialnością mówić o swoistej „pustyni”
infrastrukturalnej. Istniejąca w Siemiatyczach jedyna placówka tego typu stanowi
przysłowiową kroplę w morzu potrzeb. Przy zalecanym ostatnio wyrównywaniu szans
zawodowych według płci i postulacie umożliwiania kobietom szybkiego powrotu do zawodu
po urodzeniu dziecka – konieczność natychmiastowego tworzenia żłobków jawi się tu w
sposób bezwarunkowy.
Po pokazaniu istniejącej sytuacji w zakresie opieki przedszkolnej, dla kompletności
obrazu, przytoczmy dane obrazujące nasycenie terenów placówkami szkolnymi (Tabela 12).
Już na pierwszy rzut oka można stwierdzić, że stan rzeczy w tym zakresie jest typowy dla
obszarów wiejskich, z wyróżniającymi się gdzieniegdzie miastami. Dlatego w przypadku szkół
podstawowych znajdujemy ich skupienia w Ciechanowcu, Drohiczynie i wokół Siemiatycz.
Szkoły gimnazjalne są programowo po jednej w gminie, przy czym Siemiatycze obsługują
zarówno teren miasta jak i gminy.
__________________________________________________________________________________________
25
Tabela 12. Szkoły i ich uczniowie w gminach Partnerstwa (stan na koniec 2011r.)
Ludność
Szkoły
Uczniowie
Ludność
Szkoły gim-
Uczniowie
gminy w
podsta-
szkół pod-
gminy w
nazjalne
szkół gim-
wieku 7 – 12
wowe
stawowych
wieku 13 –
lat
nazjalnych
15 lat
Ciechanowiec
509
5
441
347
1
272
Drohiczyn
420
4
338
275
1
237
Janów Podlaski
370
1
334
197
1
180
Konstantynów
277
2
289
175
1
171
Perlejewo
210
1
176
131
1
116
Siemiatycze – Gm.
345
5
265
257
–
–
Siemiatycze – M.
867
3
847
542
4
763
2 998
21
2 690
1 924
9
1 739
Razem
Na podstawie danych zamieszczonych w powyższej Tabeli, warto jeszcze zaważyć, że
niecałe 10% uczniów zarówno ze szkół podstawowych jak i gimnazjalnych, dojeżdża
codziennie do szkoły posiadającej siedzibę poza terenem ich gminy. Wskaźnik ten
prawdopodobnie będzie się zwiększał ze względu na coraz częściej pojawiającą się
konieczność dojazdów rodziców/rodzica do pracy poza miejscem zamieszkania.
Kolejnym wskaźnikiem odnoszącym się do sfery edukacji a także informatycznopoznawczej, jest stan nasycenia szkół podstawowych i gimnazjalnych w komputery. Dane
dotyczące powyższej kwestii zaprezentowane są w Tabeli 13.
Szczególnie negatywnie „wyróżnia się” w analizowanym zakresie Drohiczyn, osiągając
najsłabsze wyniki głównie w kategorii szkół podstawowych. Liczba uczniów przypadających
na jeden komputer z dostępem do Internetu jest stanowczo zbyt wysoka, przekracza
bowiem średnią dla badanego obszaru ponad dwa i pół razu. Wynik ten wskazuje w sposób
niekwestionowalny na konieczność natychmiastowego zaspokojenia edukacyjnych potrzeb
komputerowych gminy Drohiczyn.
__________________________________________________________________________________________
26
Tabela 13. Liczba komputerów do liczby uczniów w gminach Partnerstwa (stan na koniec 2011r.)
Komputery z dostępem do Inter-
Uczniowie przypadający na 1
netu do użytku uczniów w szko-
komputer z dostępem do Inter-
łach:
netu do użytku uczniów w
szkołach:
podstawow.
gimnazjalnych
Ciechanowiec
55
47
8
6
Drohiczyn
12
15
28
16
Janów Podlaski
28
15
12
12
Konstantynów
60
23
5
7
Perlejewo
24
24
7
5
Siemiatycze - gmina
67
–
4
–
52
51
16
15
298
175
11
10
Razem / Średnio
podstawow.
gimnazjalnych
Rys. 8. Subwencje oświatowe w gminach Partnerstwa w tys. złotych (stan na rok 2011)
__________________________________________________________________________________________
27
Uzyskane dane porównajmy z wysokością subwencji oświatowych w poszczególnych
gminach. Istniejący stan rzeczy obrazuje Rys. 8. W sposób jednoznaczny występuje tu wprost
proporcjonalna zależność: im bardziej miejska gmina, tym wysokość subwencji oświatowej
rośnie. Przypomnijmy, iż miasto Siemiatycze liczy prawie 15 tysięcy mieszkańców, zaś
Ciechanowiec i Drohiczyn odpowiednio prawie 5 tysięcy i ponad 2 tysiące. Średnia wysokość
subwencji dla badanego obszaru wynosi 4 849 tys. złotych., co dla gmin wiejskich (i nie
zawierających w sobie miast) jest wynikiem absolutnie nieosiągalnym.
Tabela 14. Gminy Partnerstwa wg stanu czytelnictwa (stan na koniec 2011r.)
Ludność
Biblioteki
Czytelnicy w
% czytelników
Wypożyczenia
i filie
bibliotekach
w odniesieniu
księgozbioru
publicznych
do liczby
na 1 czytel-
ludności
nika
Ciechanowiec
9 195
3
959
10,43
12,0
Drohiczyn
6 782
1
642
9,47
31,9
Janów Podlaski
5 568
1
363
6,52
13,3
Konstantynów
4 128
1
354
8,58
39,2
Perlejewo
3 075
1
216
7,02
31,1
Siemiatycze - gmina
6 386
2
373
5,84
24,7
14 946
3
3 144
21,04
20,7
Razem / Średnio
50 080
12
6 051
12,08
24,7
W Tabeli 14 przeanalizowano problematykę związaną z poziomem czytelnictwa w
gminach tworzących opisywane Partnerstwo. Poza Siemiatyczami (miasto), najlepsza
sytuacja występuje jeszcze w gminach Ciechanowiec i Drohiczyn, a więc tam gdzie w skład
jednostek samorządu wchodzą nawet małe miasta. Należy tu koniecznie dodać, że wynik
uzyskany w samej gminie Siemiatycze, tak na prawdę nie odzwierciedla realnego stanu
rzeczy. Wynika on w pierwszym rzędzie z tego, że miasto stanowi dla gminy centrum
edukacyjne i kulturowe, w którym można zaspakajać opisywane potrzeby. Także znikome
__________________________________________________________________________________________
28
odległości istniejące pomiędzy Siemiatyczami a otaczającymi je innymi jednostkami gminy,
sprzyjają przeróżnym codziennym kontaktom.
Interesujące dane przynosi omawiana Tabela z punktu widzenia ostatniego wskaźnika,
a mianowicie liczby wypożyczeń księgozbioru na jednego czytelnika. W trzech małych
gminach (Perlejewo, Konstantynów, Drohiczyn), działające biblioteki posiadają grono
prawdziwych miłośników literatury, którzy co miesiąc są w stanie przeczytać (no lub
przynajmniej wypożyczyć), prawie trzy książki. W porównaniu z ostatnio publikowanymi
wynikami badań czytelnictwa w Polsce, osiągnięty tu wynik budzi szczere uznanie.
Rys. 9. Wydatki na przeciwdziałanie alkoholizmowi w gminach Partnerstwa (w 2011r.)
Interesujących danych dostarcza Rys. 9, w którym przedstawiono wysokość wydatków
rocznych przeznaczonych na przeciwdziałanie alkoholizmowi w poszczególnych gminach.
Także i w tym przypadku daje się zauważyć występowanie tożsamej zależności: wydatki
rosną wraz ze wzrostem liczby mieszkańców miast. Gminy wiejskie wydają na opisywany cel
zdecydowanie mniejsze kwoty. Średnia wydatków tego typu dla całego obszaru wynosi
prawie 90 tysięcy złotych, zaś wspomniane gminy mają wskaźnik niższy od dwóch do
kilkunastu (Perlejewo!) razy. Przyjrzyjmy się z kolei danym dotyczącym wydatkowania
środków na pomoc społeczną i pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej a także
poziomowi opieki zdrowotnej w opisywanych gminach. Zaprezentowane są one w Tabeli 15.
__________________________________________________________________________________________
29
Tabela 15. Wydatki na pomoc społeczną oraz liczba zakładów opieki zdrowotnej w gminach
Partnerstwa (stan na koniec 2011r.)
Wydatki na pomoc
Ciechanowiec
3 660
Liczba zakładów
opieki zdrowotnej
w gminie
4
Drohiczyn
3 433
6
1 130
Janów Podlaski
2 815
2
2 784
Konstantynów
2 174
1
4 128
Perlejewo
1 180
1
3 075
Siemiatycze - gmina
2 381
–
–
7 549
6
2 491
Razem/Średnio
3 313
20
2 651
społeczną w tys. zł
Liczba osób przypadających na jeden zakład
2 299
Z powyżej zamieszczonego zestawienia wynika jednoznacznie, że poziom wydatków
przeznaczanych na pomoc społeczną i inne zadania w zakresie polityki społecznej jest
skorelowany ze wskaźnikiem urbanizacji danej gminy. Stąd najwięcej na ten cel w badanym
obszarze konsumują Siemiatycze, Ciechanowiec oraz Drohiczyn. Gminy typowo wiejskie w
tym zakresie dość wyraźnie odstają od pozostałych gmin Partnerstwa.
Choroba nie jest przez nikogo pożądana, ale jeśli już się zdarzy, to najlepiej chorować
będąc mieszkańcem Drohiczyna. Jak wynika z danych zawartych dalej w Tabeli 15, nie dość
że Drohiczyn posiada na swoim terenie aż sześć zakładów opieki zdrowotnej (dorównuje w
tym względzie Siemiatyczom), to jeszcze liczba osób przypadających na jeden zakład opieki
zdrowotnej jest wybitnie niska – wynosi bowiem tylko 1 130. Pozostałe gminy Partnerstwa
mogą tylko pomarzyć o takim wskaźniku – najlepsza z nich jest w tym względzie o ponad
100% gorsza od gminy Drohiczyn! Na drugim krańcu analizowanego zestawienia lokują się
Perlejewo (woj. podlaskie) i Konstantynów (woj. lubelskie), najmniej liczne gminy
prezentowanego obszaru. Bezsprzecznie w analizowanym aspekcie polityki zdrowotnej
kwalifikują się one do podjęcia wobec nich radykalnych działań wzmacniających słabą lokalną
infrastrukturę.
__________________________________________________________________________________________
30
III. DOCHODY I WYDATKI GMIN
Dochody gminy są związane z koniecznością realizacji przez samorządy terytorialne
nałożonych na nie zadań. Dochody mogą być własne i obce, co koresponduje z zadaniami,
które mogą być własne i zlecone. Właśnie realizacja rozlicznych zadań uwarunkowana jest
posiadaniem przez samorządy odpowiednich zasobów finansowych. Zależność w typ
przypadku jest dość prosta – gmina może sobie pozwolić na realizację takich celów i zadań,
na jakie ją stać. Stąd wysokość dochodów warunkuje realizację podstawowych i tych
ponadpodstawowych zadań.
Gminy na analizowanym obszarze uzyskują dochody, które na tle gmin w Polsce plasują
się raczej w strefie tych niższych. Gmina miejska Siemiatycze uzyskała w analizowanym roku
najniższe dochody, miała też najniższe wydatki, w przeliczeniu na jednego mieszkańca.
Jednocześnie w tej miejscowości największą część, bo ponad 45% dochodu uzyskano z
podatków od osób prawnych i fizycznych. Z kolei najwyższymi dochodami może poszczycić
się gmina Konstantynów w województwie lubelskim – ponad 4,5 tys. dochodów i ponad
czterysta złotych więcej wydatków. Jest to zapewne efekt otrzymywania wysokich dotacji i
subwencji na realizację określonych celów gminy. Wszystkie gminy, oprócz Janowa
Podlaskiego, po stronie wydatków maja większe sumy niż po stronie dochodów, co
najczęściej wynika z faktu, że na tym obszarze, zaliczanym do tzw. „ściany wschodniej”, ze
względu na konieczność nadrabiania zaległości po poprzednich epokach, realizowanych jest
wiele przedsięwzięć infrastrukturalnych i stąd ta widoczna przewaga po stronie wydatków.
__________________________________________________________________________________________
31
Tabela 16. Dochody w gminach Partnerstwa (w mln złotych).
Dane
Ogółem
Własne
Dotacje
Subwencje
Ciechanowiec
26,4
9,1
6,1
11,2
Drohiczyn
27.6
13,6
5,8
8,1
Janów Podlaski
15,5
4,4
4,1
7,0
Konstantynów
18,9
3,2
9,9
5,8
Perlejewo
13,1
6,5
2,3
4,3
18,8
8,0
4,2
6,6
34,8
16,9
8,3
9,6
Gmina
Tabela 17. Wydatki w gminach Partnerstwa (w mln złotych).
Dane
Ogółem
Bieżące
Inwestycyjne
Wynagrodzenia
Gmina
Ciechanowiec
29,4
20,0
7,8
9,4
Drohiczyn
29,2
16,9
6,2
12,3
Janów Podlaski
14,2
10,8
4,6
3,3
Konstantynów
20,6
10,3
4,6
10,3
Perlejewo
13,8
7,0
2,8
6,8
22,3
12,6
5,2
9,7
36,0
32,1
15,4
3,9
Ogólna prawidłowość w gminach na tym obszarze jest taka, że wydatki w
poszczególnych gminach są wyższe niż dochody. Jest to zasadniczo spowodowane tym, że
wszystkie JST ponoszą dość duże koszty związane z realizowanymi inwestycjami. Te ostatnie,
co warto podkreślić, najpoważniejsze po względem wysokości nakładów są w gminie
Drohiczyn i Konstantynów, duże, bo ponad dziewięciomilionowe, są jeszcze w Ciechanowcu i
__________________________________________________________________________________________
32
gminie wiejskiej Siemiatycze. W gminie Konstantynów odnotowano najniższe dochody
własne w stosunku do wydatków. Małe dochody własne zarejestrowano też w Janowie
Podlaskim oraz w Siemiatyczach – gminach miejskiej i wiejskiej. W każdym przypadku
pokaźnym uzupełnieniem budżetów gmin są dotacje i subwencje, jakie gminy otrzymują na
realizację swoich zadań.
Tabela 18. Dochody i wydatki budżetów gminnych w gminach Partnerstwa na 1 mieszkańca w 2011
roku (w złotych).
Dane
Dochody
Wydatki
Dochody
od
osób
prawnych i fizycznych (%)
Gmina
Ciechanowiec
2851
3185
19,4
Drohiczyn
4036
4274
15,4
Janów Podlaski
2787
2548
22,9
Konstantynów
4566
4969
11,0
Perlejewo
4263
4476
12,4
2944
3494
22,0
2322
2399
45,4
Kolejne spostrzeżenie dotyczy małego lub bardzo małego udziału gmin w dochodach
od osób prawnych i fizycznych (27,6% wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych
[PIT], zamieszkałych na terenie gminy i 5% wpływów z podatku dochodowego od osób
prawnych [CIT] i jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, posiadających
siedzibę na terenie gminy). Dowodzi to słabego rozwoju życia gospodarczego na terenie
analizowanych gmin i jednocześnie niskich dochodów uzyskiwanych przez (nielicznych)
pracujących na tym terenie. Jedynie miasto Siemiatycze wyróżnia się tu in plus, ale to
zapewne z tego względu, że na swoim terenie nie generuje innych źródeł dochodów.
Dochody w analizowanych gminach na tle swoich województw plasują się na zbliżonym
do wojewódzkich poziomów. Tam jednak, gdzie dochody przekraczają wyraźnie średnie
wojewódzkie, chodzi zapewne o wysokie dotacje i subwencje, bez których samorządy te i
__________________________________________________________________________________________
33
zamieszkujące je społeczności nie nadrobiłyby, choć w małym stopniu, zaległości w stosunku
do lepiej rozwijających się obszarów kraju.
Tabela 19. Dochody i wydatki budżetów gmin województwach na 1 mieszkańca w 2011 roku (w
złotych).
Województwo
Podlaskie
Lubelskie
Dochody
2830
2813
Wydatki
2958
2996
Dochody i wydatki
Warto także przywołać ciekawe dane na temat dochodów własnych na jednego
mieszkańca tych gmin, które są na terenie Polski liderami w tym względzie. Tak więc liderem
(za 2011 rok) była (i jest nadal) gmina Kleszczów (woj. łódzkie) – 44 563 zł, dalej znajdują się
gminy: Krynica Morska (woj. pomorskie) – 24 421 zł, Nowe Warpno (woj.
zachodniopomorskie) – 21 710 zł. Z kolei najniższe dochody na jednego mieszkańca w tym
samym 2011 roku odnotowano w Porębie (gmina w woj. podkarpackim) – 1967 zł, Pieszycach
(woj. dolnośląskie) – 1999, Głownie (miasto i gmina miejska w woj. łódzkim) – 2000 (źródło: Gazeta
Wyborcza 17.12.2012).
Tabela 20. Dochody własne gmin stanowiące część (w %) w dochodach ogółem budżetu gmin
Partnerstwa.
Dane
2011
Udział wpływów z tytułu podatku
dochodowego od osób fizycznych w
dochodach własnych gminy.
Gmina
(w%)
Ciechanowiec
34,4
23,5
Drohiczyn
49,4
8,8
Janów Podlaski
28.6
27,8
Konstantynów
16,7
26,6
Perlejewo
49,6
5,4
__________________________________________________________________________________________
34
42,4
12,5
48,6
38,5
Dochody własne gmin to dochody, jakie uzyskują one od mieszkańców oraz
działających na terenie gmin przedsiębiorców – są to podatki lokalne, udział w podatkach
dochodowych od osób fizycznych i podmiotów gospodarczych, wpływy z opłat itp. Udział
tego rodzaju dochodów w ogólnej kwocie dochodów gminy często traktuje się jako wskaźnik
określający zamożność samorządów lokalnych. Jest to zarazem także wskaźnik ich zdolności
do generowania własnych środków, niepochodzących z państwowych subwencji, dotacji czy
innego rodzaju wsparcia. Gminy woj. podlaskiego mają stosunkowo dobrą sytuację, jeśli
chodzi o dochody własne. Gorzej ta kwestia przedstawia się w gminach woj. lubelskiego,
gdyż gmina Konstantynów, w dochodach ogółem swojego budżetu wykazała dochody własne
tylko na poziomie 16.7 % (przy czym, jak wskazano wyżej, gmina ta ma dochody i wydatki na
najwyższym poziomie spośród wszystkich gmin Partnerstwa). Gminy z woj. lubelskiego mogą
natomiast pochwalić się ponad 25% udziałem wpływów z tytułu podatku dochodowego od
osób fizycznych w dochodach własnych gminy. Najmniejsze takie wpływy mają Perlejewo –
5,4% i Drohiczyn – 8,8%, co oznacza, że dochody osobiste mieszkańców tych gmin były na
tyle niskie, że w tak nikłym stopniu zasilały budżet gminy – można powiedzieć, że jest tam
znikoma liczba miejsc pracy. Fakt ten powinien obligować do usilnych działań zmierzających
do zmiany tego stanu rzeczy.
Tabela 21. Środki w budżetach gmin na finansowanie i współfinansowanie programów i projektów
unijnych w 2011 roku.
Dane
2011
w mln złotych
Gmina
Ciechanowiec
4,0
Drohiczyn
9,1
Janów Podlaski
0,4
Konstantynów
7,7
__________________________________________________________________________________________
35
Perlejewo
4,7
3,3
1,3
Aktywność gospodarczą gmin, szczególnie w województwach Polski wschodniej dość
dobrze ilustruje wielkość pozyskiwanych środków na finansowanie i współfinansowanie
programów i projektów unijnych. Wiadomo jaka jest przeszłość tego obszaru z punktu
widzenia stworzonych trwale miejsc pracy i możliwości rozwoju aktywności gospodarczej
mieszkańców. Poważnym atutem w obecnych realiach dla tych regionów jest możliwość
pozyskiwania środków unijnych i, jak widać z powyższej tabelki, w tym względzie wśród
analizowanych gmin sytuacja jest nader zróżnicowana. Liderem okazuje się miasto o gmina
Drohiczyn, spore środki uzyskała też gmina Konstantynów, ale z drugiej strony zupełnie
prawie nie zadbano o pozyskanie tych funduszy w Mieście Siemiatycze i gminie Janów
Podlaski. Brakuje tam zapewne liderów potrafiących konceptualnie opracować kierunki
wykorzystania tych pieniędzy, mało aktywni są też zapewne wójtowie i burmistrzowie tych
miast i gmin, od których społeczność oczekuje pomysłów i inspiracji. Może też przyczyna tkwi
w nieumiejętności tworzenia zespołów zadaniowych i partnerstw publiczno – prywatnych,
które mogłyby podźwignąć trud przygotowania i realizacji projektów.
Tabela 22. Podmioty gospodarcze w gminach Partnerstwa w 2011 roku.
Dane
Ogółem
Gmina
W tym w sektorze:
rolniczym
przemysłowym
budowlanym
Ciechanowiec
630
42
60
93
Drohiczyn
319
37
31
61
Janów Podlaski
289
14
19
52
Konstantynów
190
18
30
29
Perlejewo
133
20
6
23
Siemiatycze - gmina
247
11
51
38
1243
23
134
176
__________________________________________________________________________________________
36
Wśród sektorów gospodarczych w analizowanych gminach dominuje budownictwo,
choć na terenach typowo rolniczych można by oczekiwać rozwoju sektora z tej właśnie
dziedziny. Wiadomo, że rozdrobnione, tradycyjne i z przerostem zatrudnienia rolnictwo nie
potrzebuje tak wyraźnie usług i ogólnie wyspecjalizowanej obsługi.
Tabela 23. Działalność gospodarcza w gminach Partnerstwa.
Dane
Gmina
Podmioty
gospodarki Osoby
fizyczne
narodowej
w
gminach działalność
Partnerstwa
(na
10
prowadzące
gospodarczą
w
tys. gminach Partnerstwa (na 10 tys.
mieszkańców w 2011 roku).
mieszkańców w 2011 roku).
Ciechanowiec
685
548
Drohiczyn
470
326
Janów Podlaski
519
413
Konstantynów
460
346
Perlejewo
433
341
Siemiatycze - gmina
387
304
832
673
Najbardziej aktywni w prowadzeniu działalności gospodarczej są mieszkańcy miasta
Siemiatycze oraz miasta i gminy Ciechanowie. Stosunkowo nieźle ta sytuacja przedstawia się
jeszcze w gminie Janów Podlaski. Pozostałe gminy osiągają wskaźniki osób prowadzących
działalność gospodarczą niewiele przekraczające 300 osób na 10 tys. mieszkańców. W tej
sferze powinno się prowadzić intensywną pracę „u podstaw”, bowiem w dziedzinie rozwoju
przedsiębiorczości, tej małej i średniej, obszary Polski wschodniej winny upatrywać
największych szans.
Na koniec tej części analizy zatrzymajmy się chwilę przy znaczącym wskaźniku
ukazującym stan infrastruktury turystycznej w gminach opisywanego obszaru. Stosowne
dane zamieszczone są w Tabeli 24.
__________________________________________________________________________________________
37
Tabela 24. Gminy Partnerstwa wg powierzchni, ludności i wyposażenia w turystyczne obiekty
zbiorowego zakwaterowania (stan na koniec 2011r.)
Powierzchna
Ludność
w ha
Turystyczne
obiekty zbiorowego zakwaterowania
Ciechanowiec
20 118
9 195
1
Drohiczyn
20 796
6 782
2
Janów Podlaski
13 577
5 568
2
Konstantynów
8 692
4 128
–
Perlejewo
10 654
3 075
–
Siemiatycze - gmina
22 681
6 386
1
3 625
14 946
4
100 143
50 080
10
Razem
Jak wynika z powyżej zmieszczonych danych, sytuacja w gminach Partnerstwa
oglądana z punktu widzenia nasycenia obiektami zbiorowego zakwaterowania, wygląda
bardzo słabo. Region tak atrakcyjny turystycznie, o olbrzymich walorach przyrodniczych i
dziedzictwa kulturowego, nie może oferować tak mało potencjalnym turystom
(abstrahujemy w tym momencie od działających gospodarstw agroturystycznych). Baza
noclegowa w większych obiektach powinna być stanowczo lepiej rozwinięta. Przy czym
należy pamiętać także o tym, że rozwój tego czynnika pociąga za sobą lepsze zaspokojenie
potrzeb kulinarno-gastronomicznych oraz kulturalnych i spędzania wolnego czasu nie tylko
przyjezdnych, lecz także miejscowej ludności.
__________________________________________________________________________________________
38
IV. UWARUNKOWANIA
WEWNĘTRZNE
I
ZEWNĘTRZNE
ORAZ
POSTULOWANE KIERUNKI ROZWOJU OBSZARU.
W tej części opracowania analitycznego, w sposób skondensowany, zostanie dokonana
zbiorcza charakterystyka opisywanych terytoriów z punktu widzenia różnorakich
uwarunkowań infrastrukturalnych. Jak już to zostało wcześniej pokazane, gminy zaproszone
do utworzenia Partnerstwa, poza miastem Siemiatycze, stanowią względnie homogeniczny
obszar, którego granice w dużym stopniu wyznacza rzeka Bug. Niemniej jednak Bug nie tylko
dzieli lecz i ustanawia swoistą jedność przyrodniczo-kulturową leżących nad nim ziem. Stąd
problemy infrastrukturalne oraz perspektywy rozwoju nadbużańskich gmin są wielce
ujednolicone i w wysokim stopniu tożsame. Prześledźmy zatem analizowany obszar
wskazując na jego mocne i słabe strony oraz sugerując pożądane kierunki rozwoju.
IV. 1. POTENCJAŁ DEMOGRAFICZNY I RYNEK PRACY.
IV.1.1. Mocne strony:
- istnienie znacznych zasobów taniej siły roboczej – relatywnie spora liczba
mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym;
- wykazywanie aktywności i przedsiębiorczości określonych grup społecznych;
- wzrastające zapotrzebowanie na coraz bardziej wykwalifikowaną kadrę;
- sąsiedztwo większego ośrodka administracyjnego – Siemiatycz (stolica powiatu);
- względnie niski poziom bezrobocia wspomagany rosnącą ofertą prac sezonowych;
- zauważalny wzrost liczby wykształconych mieszkańców;
- niski stopień urbanizacji i mała gęstość zaludnienia.
IV.1.2. Słabe strony:
- ujemny przyrost naturalny;
- istnienie ukrytego bezrobocia na wsi (bezrobocie agrarne);
__________________________________________________________________________________________
39
-migracje młodych, wykształconych ludzi do większych miast lub poszukiwanie przez
nich pracy za granicą (brak perspektyw dla młodych ludzi szukających pracy poza
rolnictwem);
- obserwowany proces starzenia się ludności wiejskiej;
- relatywnie ograniczone możliwości aktywności zawodowej i brak miejsc pracy dla
bezrobotnych;
- brak dostosowania kierunków kształcenia do potrzeb lokalnego rynku pracy;
- brak partnerek życiowych dla młodych rolników;
- wzrost patologii społecznych jako skutek bezrobocia;
- niski udział zatrudnienia poza rolnictwem na terenach wiejskich;
- utrwalanie się ubóstwa i bezrobocia strukturalnego.
IV.1.3. Pożądane działania:
- pobudzanie rozwoju lokalnego rynku pracy poprzez tworzenie nowych miejsc pracy
(szczególnie w rolnictwie, turystyce i agroturystyce, handlu i usługach);
- stymulowanie rozwoju agroturystyki;
- tworzenie możliwości podnoszenia poziomu wykształcenia i kwalifikacji;
- ścisłe powiązanie miejscowego rolnictwa ze sferą przetwórstwa produktów rolnych
(poszerzanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej);
- tworzenie warunków dla rozwoju przedsiębiorczości (szczególnie tej, która nie
wymaga dużych nakładów) a także koordynowanie wspólnych przedsięwzięć
gospodarczych różnych podmiotów (m.in. tworzenie grup producenckich);
- umożliwienie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich przy uwzględnieniu
istniejących tradycji rolniczych;
- rozwój sieci handlowej i usługowej (gastronomia, rzemiosło, usługi dla rolnictwa) a
także zagospodarowaniu niewykorzystanych obiektów istniejącej infrastruktury;
- propagowanie ekologicznego rolnictwa oraz uprawy ziół i wytwarzania produktów
zielarskich.
__________________________________________________________________________________________
40
IV.2. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA W ZAKRESIE DRÓG I KOMUNIKACJI
- istnienie dogodnych połączeń komunikacyjnych z większymi miejscowościami obu
województw, Białymstokiem, Lublinem i Warszawą;
- wystarczająca gęstość dróg publicznych;
- położenie przygraniczne w pobliżu europejskiego korytarza komunikacyjnego oraz
dogodne połączenia komunikacyjne z przejściem granicznym w Terespolu;
- dobra komunikacja autobusowa z miastami Europy Zachodniej;
- powstanie przepraw promowych przez Bug;
- zainteresowanie współpracą przygraniczną na szczeblu regionalnym;
- perspektywy pozyskania środków pomocowych na programy transgraniczne;
- występowanie obszarów dogodnych dla inwestycji (komunikacja, właściwa nośność
gruntów, brak ograniczeń przestrzennych).
- słaby stan techniczny niektórych dróg i niewystarczająca ilość dróg utwardzonych
(drogi powiatowe i gminne);
- niski poziom bezpieczeństwa ruchu (niewystarczające oznakowanie dróg,
niebezpieczne skrzyżowania, brak chodników);
- niedobór środków finansowych na modernizację dróg;
- wzrost natężenia ruchu drogowego;
- znaczna odległość od najbliższej linii kolejowej;
- brak obwodnic miejscowości na drogach krajowych;
- mała liczba ośrodków miejskich i oferowanych przez nie usług wyższego rzędu.
- modernizacja istniejącej infrastruktury drogowej (m.in. pod względem poprawy
bezpieczeństwa ruchu);
__________________________________________________________________________________________
41
- budowa obwodnic miast na drogach krajowych;
- realizacja programów w zakresie rozwoju sieci dróg (m.in. drogi ekspresowe);
- rozwój współpracy przygranicznej w ramach euroregionu oraz sąsiedzkiej po obu
stronach granicy polsko-białoruskiej;
- zmniejszanie uciążliwości związanych z narastającym ruchem kołowym;
- poprawa parametrów i stanu technicznego dróg gminnych.
IV.3. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA W ZAKRESIE WODOCIĄGÓW, KANALIZACJI I
GOSPODARKI ODPADAMI.
VI.3.1. Mocne strony:
- istnienie pojemnych gminnych wysypisk odpadów komunalnych;
- wysoki stopień zwodociągowania gmin (zaopatrzenie w wodę wysokiej jakości);
- dostęp do gazu ziemnego (możliwość zmiany źródeł energii cieplnej);
- rezerwy miejskiej oczyszczalni ścieków w Siemiatyczach, umożliwiające przejmowanie
ścieków z terenów sąsiednich gmin;
- wzrost skali organizacji selektywnej zbiórki odpadów komunalnych.
- braki w zakresie całościowego skanalizowania gmin (zły stan techniczny starych części
sieci kanalizacyjnej);
- występowanie niskich poziomów wód gruntowych;
- braki w zakresie oczyszczalni ścieków i nieprawidłowa gospodarka ściekowa na
terenach wiejskich (m.in. nieszczelność szamb);
- niewystarczająca liczba kotłowni olejowych (brak modernizacji czy wymiany kotłowni
węglowych);
- bardzo słaba sieć gazyfikacyjna lub jej brak;
- niskie wydatki z budżetów gmin przeznaczone na gospodarkę odpadami;
- istnienie dysproporcji pomiędzy wysokim zwodociągowaniem a słabiej rozwiniętą
siecią kanalizacyjną;
__________________________________________________________________________________________
42
- funkcjonowanie nieurządzonych wysypisk wiejskich, tworzenie tzw. „dzikich wysypisk
śmieci”;
- zanieczyszczenie wód powierzchniowych.
- budowa nowych, przebudowa i modernizacja najbardziej tego wymagających
oczyszczalni ścieków;
- dokończenie wodociągowania i kanalizacji gmin;
- gazyfikacja miejscowości;
- propagowanie stosowania odnawialnych źródeł energii (ekologicznych źródeł
zaopatrzenia budynków w ciepło);
- poprawa gospodarki odpadami przy zachowaniu wysokich standardów ekologii
(modernizacja i rozbudowa wysypisk);
- budowa oczyszczalni przyzagrodowych.
IV.4. PRODUKCJA ROLNA I JEJ OTOCZENIE.
- relatywnie duży areał dobrej jakości gleb (niska cena ziemi rolniczej);
- możliwość zbytu produktów rolnych na sąsiednich terenach oraz w dużych ośrodkach
miejskich (Warszawa, Lublin, Białystok);
- zasoby taniej siły roboczej;
- czyste środowisko sprzyjające rozwojowi gospodarstw produkujących zdrową
żywności o wysokiej jakości a także nastawionych na hodowlę bydła mlecznego;
- stopniowa zmiana upodobań konsumentów i wzrost zainteresowania produktami
rolnictwa ekologicznego, warzywnymi i produkcją zielarską;
- rozszerzające się perspektywy pozyskiwania środków pomocowych i krajowych na
restrukturyzację rolnictwa;
- możliwość uzupełniania dochodów z rolnictwa przez dochody z turystyki;
- funkcjonowanie zakładów przemysłu rolno-spożywczego;
__________________________________________________________________________________________
43
- położenie w sąsiedztwie chłonnych rynków wschodnich;
- wysokie umiejętności mieszkańców w zakresie gospodarowania i wytwarzania
produktów lokalnych.
- słaba kondycja instytucji otoczenia rolnictwa i ich niewystarczająca ilość;
- dekapitalizacja sprzętu rolniczego lub słabe wyposażenie gospodarstw w trwałe
środki produkcji (postępująca degradacja infrastruktury gospodarstw rolnych);
- rozdrobnienie gospodarstw rolnych i mała liczba wyspecjalizowanych gospodarstw;
- niskie dochody rolników (niska opłacalność produkcji rolnej) przy występujących
wysokich kosztach produkcji);
- brak miejscowych organizacji skutecznie promujących lokalne produkty żywnościowe
(niewystarczający system ochrony produktów);
- niskie kwalifikacje osób zatrudnionych w rolnictwie;
- brak przemysłu i wykształconej sieci usługowej, które zapewniałyby miejsca pracy dla
ludności zbędnej w rolnictwie;
- brak silnych grup producenckich.
- pomoc w tworzeniu efektywnie działających grup producenckich (wytwarzanie,
przetwórstwo, zbyt);
- zalesianie gleb nie nadających się do uprawy;
- aktywizacja, ukierunkowanie i efektywne wykorzystanie potencjału produkcyjnego
wsi (unowocześnianie produkcji rolnej);
- lepsze wykorzystanie krajowych i unijnych systemów rejestracji i ochrony produktów
regionalnych i tradycyjnych;
- poprawa konkurencyjności gospodarstw rolnych, poprawa struktury obszarowej
gospodarstw;
- wspieranie instytucji otoczenia rolnictwa (także systemu doradztwa i szkoleń).
__________________________________________________________________________________________
44
IV.5. POTENCJAŁ ATRAKCYJNOŚCI REGIONU Z PUNKTU WIDZENIA UWARUNKOWAŃ
PRZYRODNICZYCH,
HISTORYCZNYCH,
KULTUROWYCH
I
TURYSTYCZNYCH
-
PERSPEKTYWA OGÓLNA.
- występowanie dość dużych i zwartych kompleksów leśnych stwarzających możliwość
ich turystyczno-rekreacyjnego wykorzystania;
- wysokie wartości środowiska przyrodniczego doliny Bugu (turystyka wodna) i Nurca
(urozmaicone ukształtowanie ternu);
- „perły” opisywanego Partnerstwa w skali krajowej i europejskiej (rzeka Bug, Muzeum
Rolnictwa w Ciechanowcu i Skansen, Drohiczyn i jego zabytki, Stadnina Koni w Janowie
Podlaskim, zabytki Siemiatycz) a także bliskość Grabarki, Puszczy Białowieskiej i
Narwiańskiego Parku Narodowego);
- wzrost ilości turystów zarówno z kraju jak i państw Unii Europejskiej (postępująca
integracja Polski ze strukturami Wspólnoty);
- występowanie zasobów biotycznych mających istotny udział w krajowych i
międzynarodowych systemach przyrodniczych sieci „Natura 2000” (dobrze zachowane
i czyste środowisko);
- wielokulturowe, bogate dziedzictwo regionu w sensie historycznym, etnograficznym,
religijnym;
- otwartość, życzliwość i gościnność mieszkańców wobec odwiedzających;
- rozszerzające się perspektywy pozyskiwania środków pomocowych na programy
transgraniczne;
- olbrzymie możliwości rozwoju agroturystyki, turystyki aktywnej i transgranicznej
(wzrost atrakcyjności obszarów wiejskich dla wypoczynku i rekreacji);
- duże zasoby przestrzeni umożliwiające uzyskanie komfortowych warunków
wypoczynku i rekreacji zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego;
- rozwój instytucji a także realizacja programów unijnych wspierających rozwój
gospodarczy, rozwój turystyki, promocję kultury i wiedzy o regionie;
__________________________________________________________________________________________
45
- wybitne walory dziedzictwa kulturowego;
- tendencje wzrostowe w zakresie rozwoju turystyki weekendowej, świątecznej i
specjalistycznej (zapotrzebowanie na nowe produkty turystyczne i rekreacyjne).
- ograniczenia swobody inwestycyjnej gmin w związku a istnieniem obszarów
chronionego krajobrazu;
- daleko niewystarczająca baza noclegowa i brak sieci małej gastronomii;
- zaniedbania w zakresie infrastruktury turystycznej, kulturalnej i sportowej;
- głęboko niesatysfakcjonująca reklama i promocja walorów turystycznych gmin
tworzących Partnerstwo;
- niedorozwój infrastruktury istotnie podnoszącej walory dziedzictwa kulturowego
regionu;
- brak markowego produktu turystycznego wykreowanego w oparciu o zasoby lokalne;
- niski standard zabudowy mieszkaniowej istotnie ograniczający wykorzystanie
gospodarstw dla potrzeb agroturystyki;
- zanieczyszczenia Bugu i Nurca powodowane przez miejscową ludność;
- brak kapitału lokalnego, który spowodowałby aktywizację sfery turystycznej;
- zagrożenie niektórych miejscowości falą powodziową ze strony Bugu;
- absolutnie niewystarczające wykorzystanie potencjału położenia geograficznego,
walorów przyrodniczych i zasobów dziedzictwa kulturowego.
- zdecydowany rozwój gospodarstw agroturystycznych;
- stworzenie odpowiednich warunków technicznych do rozwoju bazy turystycznorekreacyjnej wzdłuż pasa nadbużańskiego;
- wytyczanie nowych szlaków (pieszych, rowerowych, kajakowych) i łączenie ich w
jedną funkcjonalną sieć w celu wyeksponowania wszelkich walorów regionu;
__________________________________________________________________________________________
46
- zintensyfikowanie współpracy między gminami opisywanego obszaru w zakresie
tworzenia infrastruktury turystycznej i rozwiązywania problemów ekologicznych;
- powstawanie instytucji, organizacji i grup wspierających rozwój gospodarczy,
turystyczny i kulturalny regionu (kształtowanie wizerunku gmin jako regionów
turystycznych);
- pełne wykorzystanie korzyści płynących ze współpracy regionalnej w ramach:
Podlaskiego Stowarzyszenia Gmin, Stowarzyszenia Powiatów i Gmin Nadbużańskich,
funkcjonowania struktur „Euroregionu Niemen”, Stowarzyszenia „Lokalna Grupa
Działania – Tygiel Doliny Bugu”;
- ochrona naturalnych zasobów przyrodniczych;
- prowadzenie przemyślanej polityki inwestycyjnej-organizacyjnej w celu podnoszenia
atrakcyjności turystycznej gmin (udostępnianie inwestorom terenów niezbędnych dla
rozwoju usług turystycznych);
- podjęcie zorganizowanych i skoordynowanych działań w celu wytworzenia
markowego produktu turystycznego (lokalnego znaku marketingowego);
- wsparcie wykorzystywania przez beneficjentów środków pomocowych w rozwoju
bazy turystycznej i zagospodarowaniu zasobów lokalnych.
IV.6. PRIORYTETY ROZWOJU.
Podsumowując przeprowadzone badanie analityczne, należy pokusić się o podanie
zasadniczych perspektyw rozwoju, dotyczących zaproszonych do Partnerstwa gmin
nadbużańskich. Z punktu widzenia zebranego w trakcie sześciu seminariów materiału,
ogólnodostępnych pozycji stosownej literatury oraz informacji udostępnionych w
wytworzonych przez gminy dokumentach, priorytetami dla miejscowych jednostek
samorządu terytorialnego jawią się poniżej wymienione kwestie.
1. Zapewnienie w możliwie największym stopniu wielofunkcyjnego rozwoju obszarów
swoich gmin. Różnorodność i wieloaspektowość stwarza realne szanse odniesienia
sukcesu w zderzeniu z niepewną przyszłością. Daje także możliwość wykonania skutecznej
reakcji w przypadkach zaistnienia nieprzewidywanych zdarzeń bądź procesów.
__________________________________________________________________________________________
47
2. Tworzenie
technicznych
warunków
do
intensywnego
rozwoju
społeczno-
gospodarczego, jednocześnie zaś ochrony i poprawy stanu środowiska przyrodniczego.
Zwiększenie nakładów na rozwój infrastruktury technicznej jest warunkiem tworzenia
nowych miejsc pracy – w efekcie przyczynia się to również do poprawy standardu życia
mieszkańców gminy. Samorządy stają się bogatsze wraz ze wzrostem zamożności swoich
obywateli. Mogą one wtedy przeznaczać relatywnie większe środki na ochronę
środowiska i inwestować w sferę kulturalną i turystyczno-sportową.
3. Najważniejszym
czynnikiem
pobudzającym
procesy
rozwoju
lokalnego
jest
bezsprzecznie występujący na danym terytorium kapitał społeczny. Środki materialne,
którymi dysponują gminy, określają jedynie punkt wyjścia. Osiągnięcie sukcesu zależy
głównie od ludzi, wykazywanej przez nich przedsiębiorczości, skłonności do
współdziałania i zdolności organizacji. Społeczność taka potrafi wyłonić z siebie grupę
liderów – osobników cieszących się uznaniem i szacunkiem społecznym ze względu na ich
wiedzę, aktywność i otwartość na kontakty z otoczeniem. Podporządkowując się jej,
pozostali mają gwarancję właściwego kierowania losem wspólnoty i prowadzenia
wspólnych spraw w pożądanym kierunku.
4. Nie do przecenienia jest także świadomość, iż charakter przyszłego rozwoju zależy od
umiejętnego wykorzystania korzyści płynących z procesu integracji z Unią Europejską.
Aby rozwinąć infrastrukturę techniczną, unowocześnić gospodarkę, doprowadzić do
wzrostu stopy konsumpcji i jednocześnie zadbać o naturalne środowisko – należy
zdecydowanie sięgać po pomoc i wsparcie płynące właśnie z Unii. Pochodzące z różnych
źródeł lecz właściwie zaangażowane zasoby finansowe, materialne czy kapitałowe,
doprowadzą w dłuższej bądź krótszej perspektywie do radykalnej poprawy sfery
inwestycji i przełożą się na nowe miejsca pracy.
__________________________________________________________________________________________
48
V. DZIEDZICTWO KULTUROWE DOLINY BUGU W SZEŚĆIU GMINACH:
CIECHNOWIEC, SIEMIATYCZE, DROHICZYN, PERLEJEWO, KONSTANTYNÓW I
JANÓW PODLASKI
V. 1. Wprowadzenie
Przedmiotem opracowania są kulturowe i historyczne uwarunkowania sześciu gmin:
Ciechanowca, Drohiczyna, Janowa Podlaskiego, Konstantynowa, Perlejewa i Siemiatycz.
Cztery z nich znajdują się na terenie Województwa Podlaskiego, wchodząc w skład dwóch
powiatów (pow. Siemiatycki: Siemiatycze, Drohiczyn, Perlejewo i pow. Wysokomazowiecki:
Ciechanowiec), a dwa w Województwie Lubelskim w powiecie bialskim. Wszystkie zaś
kulturowo i geograficznie należą do Podlasia Północnego. W sposób szczególny łączy je
położenie na terenie Podlaskiego Przełomu Bugu, w miejscu, gdzie zbiegają się w Dolinie
Bugu granice nie tylko Niziny Południowopodlaskiej i Północnopodlaskiej, ale także trzech
województw (mazowieckiego, podlaskiego, lubelskiego) oraz granica państwowa z Białorusią
(z obwodem brzeskim). Przyjmuje się, że tereny nadbużańskie (pradolina Bugu) są niemal
nieskażone przez gospodarczą działalność człowieka, a sama rzeka zachowała w
przeważającej części swój pierwotny charakter, stanowiąc jeden z najcenniejszych
rezerwatów europejskiej przyrody.
Już same tylko walory przyrodnicze, dzikość i tajemniczość objętej ochroną naturalnej
przestrzeni, mogłyby przesądzić o niezwykłej atrakcyjności turystycznej. Tymczasem w
pobliżu Bugu od pradziejów po czasy nowożytne krzyżowały się ważne, europejskie szlaki
komunikacyjne (z południa na północ i ze wschodu na zachód) sprawiając, że rejon ten stał
się również jednym z najciekawszych w Polsce miejsc pod względem kulturowym – mozaiką
wielonarodowych tradycji, języków i religii. Dopiero bogactwo kulturowo-przyrodnicze tych
terenów, w które wpisuje się także sześć z wymienionych gmin, stanowi o wyjątkowych
__________________________________________________________________________________________
49
walorach regionu jako jednego z najważniejszych w Polsce dla rozwoju zarówno
ekoturystykAi, jak i turystyki kulturowej – w tym turystyki archeologicznej i historycznej.
V. 2. Podlascy „Indianie” i pierwsi rolnicy – stanowiska osadnictwa neolitycznego i epoka
brązu
Podlasie pod względem archeologicznym jest bardzo ważnym i jednocześnie słabo
zbadanym obszarem kulturowego pogranicza Wschodu i Zachodu Europy w młodszej epoce
kamiennej (neolit) i okresie brązu. Jednymi z najstarszych, znanych mieszkańców Północnego
Podlasia były plemiona zbieraczo-łowców, których ślady sprzed ponad 5000 lat odkryli
archeolodzy m.in. na terenie Przełomu Bugu i Nurca (stanowisko Kultury Niemieńskiej
datowane na 3800/3700 lat p.n.e.). Ludność tę łączy się z szeroko rozumianą tradycją kultur
subneolitycznych zasiedlających zachodnią część Niżu Wschodnioeuropejskiego, w skład
której wchodziły obszary dzisiejszej Białorusi, Litwy, Łotwy, Ukrainy, część Estonii i niżowa
część Polski. W przeciwieństwie do swych poprzedników – nomadycznych plemion
wędrujących od Dniestru po Odrę w ślad za zwierzyną łowną - wiedli już raczej osiadły tryb
życia w pobliżu brzegów rzek, ale nie znali jeszcze uprawy roli, czy hodowli zwierząt. Podczas,
gdy kobiety i dzieci zbierały rośliny jadalne, mężczyźni polowali, łowili ryby, wyrabiali
kamienne siekiery, noże i groty, ale również przedmioty z rogu, kości i drewna. Poza
narzędziami pozostała po nich ceramika – nietrwałe, zdobione gliniane naczynia o grubych
ściankach. Używano jej nie tylko do gotowania, czy przechowywania pokarmów, ale także
składano ją wraz ze zmarłymi do grobów. Zamieszkiwali m.in. Wysoczyznę Drohiczyńską –
pozostałości ich osad i cmentarzysk znaleziono w Arbasach (gm. Drohiczyn) i w samym
Drohiczynie.
Rolnicy pojawili się tu w pierwszej połowie IV tysiąclecia p.n.e. Należeli do tzw. Kultury
Pucharów Lejkowatych (poza Polską obejmowała Jutlandię, Szwecję, Niemcy, Holandię, część
Wołynia i Podola). Nazwa tej kultury pochodzi od charakterystycznych cech wyrabianej przez
tę ludność ceramiki: naczyń z baniastym brzuścem i szeroko rozchylonym kołnierzem.
Wprawdzie oni także w przeważającym stopniu zajmowali się myślistwem i rybołówstwem
(30-50% kości znajdowanych w ich osadach pochodzi od zwierząt dzikich), ale znali już
__________________________________________________________________________________________
50
hodowlę, przede wszystkim bydła rogatego, i potrafili uprawiać ziemię. Wprowadzili orkę
sprzężajną – zastąpili kopaczki radłem ciągniętym przez woły (na pobliskiej lubelszczyźnie, w
Krężnicy Jarej, odnaleziono figurkę Kultury Pucharów Lejkowatych przedstawiającą woły
wprzęgnięte w jarzmo). Prawdopodobnie ci mieszkańcy Podlasia używali czterokołowych
wozów. Rysunek takiego wozu został odnaleziony na tzw. wazie z Bronocic, sporządzonej
przez przedstawicieli tej samej kultury, ale zamieszkujących Góry Świętokrzyskie – jest to
jeden z najstarszych, znanych na świecie wizerunków wozu ciągniętego przez zwierzęta.
Neolityczni Podlasianie chronili się w półziemiankach lub lekkich konstrukcjach
naziemnych, których plecionkowe ściany wylepiano gliną. Punkty osadnicze tej ludności są
wyraźnie skoncentrowane w zachodniej części Wysoczyzny Drohiczyńskiej, i co ważniejsze,
duża ich liczba jest oddalona od Bugu nawet o kilkanaście kilometrów, co świadczy o
stabilnej strukturze osadniczej i jest dowodem pierwszego etapu rolniczej kolonizacji
Północnego Podlasia. Duży zespół źródeł archeologicznych tej kultury został odkryty jeszcze
przed II Wojną Światową na stanowisku Biała Glina w pobliżu Wólki Zamkowej (gm.
Drohiczyn).
Kolejna społeczność rolnicza, wraz z którą na omawiane tereny napłynęły
środkowoeuropejskie wzorce kulturowe należała do tzw. Kultury Amfor Kulistych. Nazwa ta
podchodzi również od formy ceramiki – o kulistym brzyśćcu i krótkiej, cylindrycznej szyjce. To
przede wszystkim hodowcy trzody i bydła rogatego. Nie byli jeszcze typowymi pasterzami,
ponieważ ciągle ważną rolę w ich gospodarce odgrywało myślistwo i zbieractwo.
Prawdopodobnie wprowadzili także do hodowli konia leśnego. Wyrabiali ostrza i siekierki z
krzemienia pasiastego, wydobywanego w kopalni w Górach Świętokrzyskich (Krzemionki
k/Opatowa). Zmarłych wyposażano zarówno w te przedmioty, jak i ceramikę. W podróży w
zaświaty towarzyszyły im także składane wraz z nimi do grobów zwierzęta.
Prawdopodobnie najlepiej zbadane osadnictwo Przełomu Bugu z epoki brązu stanowi
Kultura Mierzanowicka, w tym najbardziej wysunięte na północ stanowisko w Słochach
Annopolskich (wydma Czerwony Borek) w gm. Siemiatycze. Ludność mierzanowicka
uprawiała
zboża,
hodowała
owce,
kozy,
bydło
i
trzodę.
Poza
garncarstwem,
__________________________________________________________________________________________
51
krzemieniarstwem i rogownictwem ważne miejsce zajmowała metalurgia miedzi i brązu.
„Mierzanowiczanie” zajmowali się również handlem: eksportowali wyroby krzemiennie, a
pozyskiwali wyroby brązowe. Zmarłych chowano w kłodach lub w plecionkach na
cmentarzyskach w pobliżu osiedli. Kobiety składano do grobu na lewym boku, zaopatrzone w
paciorki (kolie), zausznice, igły i naczynia. Mężczyźni zabierali w zaświaty poza paciorkami i
zausznicami również zawieszki z kłów dzika, tarczki z kości i muszli, grociki krzemienne,
siekiery, topory, czy sztylety krzemienne.
Do końca epoki brązu Podlasie należy do tzw. trzcinieckiego kręgu kulturowego, który
rozwijał się tu pomiędzy rokiem 1700 a 1000 p.n.e. Nadal dominuje hodowla, ale uprawa
ziemi była już też znacząca. W pobliżu domostw odnajdywane są tzw. jamy zasobowe do
przechowywania zboża. Powstają trwałe osady – chętnie zakładane na płaskowyżach.
Półziemiankom towarzyszą naziemne domy o konstrukcji słupowej. Pojawiają się
importowane ozdoby z brązu i złota. Zmarłych chowano początkowo w pojedynczych lub
zbiorowych („domy zmarłych”) grobach, z czasem groby płaskie zastąpiły kurhany, a w
późniejszym okresie pochówki ciałopalne zaczęły wypierać obrządek szkieletowy. Stanowiska
trzcinieckie znajdują się w Arbasach (gm. Drohiczyn), Klepaczach (gm. Drohiczyn) i w
Sochach Annopolskich (gm. Siemiatycze).
U schyłku epoki brązu pojawia się na Podlasiu osadnictwo kultury łużyckiej znanej m.in.
z budowy osady w Biskupinie. Były to społeczności tzw. grupy wschodniomazowieckopodlaskiej. Na terenach tych nie powstawały jednak grody, czy osady takie jak np. w
Biskupinie, a jedynie niewielkie osady otwarte typu wiejskiego. Gospodarowano w nich aż po
schyłek wczesnej epoki żelaza (okres halsztacki). Najważniejszą rolę odgrywał u tej ludności
system wypaleniskowy i orka sprzężajna. Uprawiano pszenicę, owies, orkisz, proso, żyto i
jęczmień, a ponadto mak, rzepę oleistą i len. Zwierzęta wyprowadzano na pastwiska poza
osady. Obok kóz, owiec, trzody i bydła rogatego hodowano konie w typie tarpana (podobne
do współczesnego konika polskiego, zwanego też biłgorajskim). Łużyczanie chętnie
handlowali: sprowadzali czasami z bardzo odległych terenów wyroby ze złota i brązu,
sprzedawali zaś sól i wyroby ołowiane. Na terenie ich dawnych osiedli znajdowane są
__________________________________________________________________________________________
52
brązowe sierpy i siekiery, groty, sztylety i miecze. Wśród ozdób zaś: fibule, szpile, pierścienie,
zawieszki, bransolety i naramienniki. Wiele przesłanek wskazuje jednak na to, że
przedstawiciele kultury łużyckiej żyjący na Podlasiu byli znacznie ubożsi niż ich „krewniacy”
na wielu innych obszarach dzisiejszej Polski – tu ciągle jeszcze podstawą wyrobu narzędzi
było krzemieniarstwo, a przedmioty brązowe są nieliczne. Zamieszkiwali domy najczęściej o
konstrukcji słupowej (budowane techniką na sumik i łątkę), w których szczeliny pomiędzy
poprzecznymi belkami wypełniał oblepiony gliną mech, liście albo plecionka. W chatach palił
się ogień w otwartych paleniskach, obudowanych kamieniami. Prochy zmarłych rozsypywano
w jamach grobowych. Stanowiska łużyckie znane są z okolic Drohiczyna i Zajęczników
(stanowiska Kozarówka i Sowa-Kozarówka) i Ciechanowca (Kozarze, Żebry Wielkie).
Żadna z opisywanych kultur nie należała do ludności pochodzenia słowiańskiego. Byli to
przybysze z Zachodu Europy (zza linii Odry) i kultury pozostające pod wpływami
zakarpackimi. Można tu mówić raczej o podlaskim osadnictwie germańskim (szczególnie
odnosi się to do kultury łużyckiej) w żadnym razie jednak nie odnosząc tego terminu do
współczesnych pojęć etnicznych. Taka sytuacja ma miejsce na obszarze całej dzisiejszej Polski
do V w.n.e.
V. 3. Wandalowie, Goci i Słowianie – okres lateński, okres wpływów rzymskich i wczesne
średniowiecze
Najwięcej przebadanych stanowisk, a zatem i najwięcej uporządkowanych informacji
na temat osadnictwa tego terenu dotyczy okresu wpływów rzymskich i wczesnego
średniowiecza. W analizowanych gminach największą liczbę stanowisk archeologicznych z
tych okresów należy przypisać kulturze przeworskiej, gocko-gepidzkiej kulturze wielbarskiej,
wczesnemu osadnictwu słowiańskiemu i osadnictwu wojowników warego-ruskich.
Pozostałości po ludności przeworskiej (plemiona Wandalów), której kultura powstała i
rozwijała się pod wpływem kultury celtyckiej (okres lateński), odkryte zostały w Arbasach
(gm. Siemiatycze), Drohiczynie, w ok. Siemiatycz i w ok. Ciechanowca (Gródek). Ludność
przeworska rozwinęła przede wszystkim na wielką skalę produkcję żelaza. Handlowali nie
tylko z sąsiadującymi ludami, ale również z ośrodkami celtyckimi i italskimi. Ważne miejsce w
__________________________________________________________________________________________
53
ich działalności handlowej zajmował bursztyn. Z prowincji rzymskich sprowadzono ogromną
ilość szklanych paciorków –ozdobę bardzo cenioną w tym czasie przez kobiety. W grobach
przeworskich odnajduje się rozmaite przedmioty i narzędzia żelazne, w tym kowalskie.
Kowali darzono szczególnym szacunkiem. Zmarłych palono na stosach pogrzebowych wraz z
przedmiotami, w które byli wyposażani na „drogę” (broń wcześniej gięto lub łamano). Ich
spopielone szczątki rozsypywano w jamach grobowych, rzadziej składano w naczyniach
zwanych popielnicami. Na przełomie II i III w.n.e., ostatecznie wyparci przez Gotów,
Wandalowie opuścili swoje osady na Podlasiu i przenieśli się na tereny wyżej położone.
Pozostały natomiast pochodzące ze Skandynawii plemiona gocko-gepidzkie (kultura
wielbarska), które dotarły do tych terenów w drugiej połowie II w. n.e. Pozostawili po sobie
na Podlasiu (w okolicach Drohiczyna, Siemiatycz i Ciechanowca) liczne cmentarzyska i ślady
osad. Zanim wyruszyli na podbój imperium rzymskiego, gdzie jako pierwsi barbarzyńcy w
historii zabili cezara (Decjusza, w bitwie pod Abrittus w Bułgarii w 251 r.), zakładali na
Podlasiu osady i nekropolie. Życie w wioskach gockich nie różniło się od tego, jaki wiedli ich
poprzednicy. Zdecydowanie różnił ich jednak obrządek pogrzebowy. Zmarli grzebani byli pod
kurhanami (tzw. rostłockie) lub kremowani. Nie składano wraz z nimi do grobów broni,
natomiast wyposażano ich w inne przedmioty codziennego użytku, w tym biżuterię:
charakterystyczne dla Gotów bransolety zakończone głowami węży, bursztynowe, srebrne i
szklane paciorki, zapinki, kolczyki, wisiorki, klamry i okucia pasów, wykonywane głównie z
brązu oraz ze srebra i złota. Zwyczaje Gotów związane z cmentarzyskami mogą dziś
przerażać: składanie ofiar z ludzi i zwierząt, pochówki cząstkowe, wielokrotne otwieranie
grobów, amulety z ludzkich kości. Jednak dziwne praktyki, z rytualnym kanibalizmem
włącznie, znane też były kulturom wcześniejszych (m.in. łużyczanom). W Cecelach (gm.
Siemiatycze) odkryto ponad pięćset gockich grobów płaskich i osiem kurhanów, pod którymi
spoczywali przywódcy plemienni otoczeni bogatym wyposażeniem. Kurhany gockie znajdują
się także w Klukowie (gm. Siemiatycze), Skiwach Małych (gm. Siemiatycze) – w tym
najpotężniejszy o średnicy 30 m. i wysokości 3,5 m.(gm. Siemiatycze), Antoninie (gm.
Ciechanowiec)
__________________________________________________________________________________________
54
Dopiero w VI w. od strony południowej Białorusi i północnej Ukrainy tereny te
zasiedlają pierwsi Słowianie. Po Gotach pozostaną w późniejszym języku polskim takie słowa
jak: książe/ksiądz, chleb, mleko, miecz, skot – bydło. We wczesnym średniowieczu przez
Ziemię Drohicką przebiegał ważny, międzynarodowy szlak handlowy związany z Bugiem. Sam
Drohiczyn był już wtedy dość rozległą osadą z dużym portem i komorą celną. O jego
znaczeniu świadczą: odnaleziony skarb 300 monet arabskich z lat 713-894, czy ołowiane
plomby celne z XI-XIIIw. Z tego okresu pochodzą też, występujące dość licznie,
przedchrześcijańskie kurhany Słowian (IX i X w.), kryjące ciałopalne pochówki. Znaleźć je
można w miejscowościach: Rogawka (gm. Siemiatycze), Miłkowice Maćki (gm. Drohiczyn),
Zajęczniki (gm. Drohiczyn), Drohiczyn (Kozerówka), Krupice (gm. Siemiatycze), Baciki
Średnie i Baciki Dalsze (gm. Siemiatycze), Romanówka (gm. Siemiatycze), Korzeniówka (gm.
Siemiatycze), Krasewice Stare (gm. Siemiatycze), Czarna Cerkiewna i Czarna Wielka
(k/Siemiatycz), Siemiatycze-Łojki, Łempice (gm. Ciechanowiec), Sady (gm. Drohiczyn),
Lisowo (gm. Drohiczyn), Antonin (gm. Ciechanowiec). W pobliżu znajdują się również
pozostałości wczesnośredniowiecznych grodziska i cmentarzysk szkieletowych w tzw.
obstawie kamiennej z XI-XIII w. Związane są nie tylko z ludnością autochtoniczną, ale przede
wszystkim z działalnością w tym rejonie wojowników warego-ruskich Jarosława Mądrego,
sprowadzonych w 1047 r. z Rusi przez Kazimierza Odnowiciela jako wsparcie jego wyprawy
na władcę Mazowsza – Miecława. Są to wyjątkowe stanowiska, znane jedynie z Mazowsza i
Podlasie, gdzie pojawiły się najwcześniej, bo już w pierwszej połowie XI w. Ich największe
skupiska występują m.in. w powiecie siemiatyckim. W najstarszych z nich znajdują się
przedmioty charakterystyczne dla Skandynawii i Rusi. Młodsze różnią się od nich
zdecydowanie i wskazują na to, że wykorzystywała je także ludność zachodniosłowiańska.
Występowanie tych cmentarzysk w pobliżu grodów jest rzadkością i ogranicza się jedynie do
Podlasia, które było głównym terytorium ekspansji wojowników, spływających tu
prawdopodobnie Bugiem. Więcej nawet, od pewnego momentu pochówki ludności rodzimej
i obcej nie tylko ze sobą sąsiadują, ale nawet się przenikają.
__________________________________________________________________________________________
55
Można przyjąć, że Kazimierz Odnowiciel korzystał z pomocy Rusi nie tylko podczas
wyprawy wojennej, ale też powtórnie sprowadził ich na Podlasie nie mając wystarczających
sił, by należycie je zabezpieczyć. Prawdopodobnie to oni właśnie zakładali pierwsze grody, a z
biegiem czasu wtopili się w miejscową społeczność. Jednym z ciekawszych, stosunkowo
niedawnym odkryć jest stanowisko w Twarogach Lackich (gm. Perlejewo), na którym oprócz
zwyczajowo znajdowanych ozdób (brązowych i srebrnych pierścionków, bransolet,
kabłączków skroniowych), broni i przedmiotów codziennego użytku, jak igły czy krzesiwa
wydobyto bardzo rzadko spotykaną na wschód od Wisły glinianą grzechotkę.
Cmentarzyska, kurhany i osady z tego okresu znajdują się ponadto w: Korzeniówce
Małej (gm. Siemiatycze), Krupicach (gm. Siemiatycze), Skiwach Małych (gm. Siemiatycze),
Zajęcznikach (gm. Drohiczyn), Krasewicach Czerepach (gm. Siemiatycze), Czartajewie (gm.
Siemiatycze), Romanówce (gm. Siemiatycze), Krupicach (gm. Siemiatycze), Rogawce (gm.
Siemiatycze), Lisowie (gm. Drohiczyn) i Bużyskach (gm. Drohiczyn)
Pozostałości grodzisk są słabo zachowane, ledwie widoczne w postaci pagórkowatych
wyniesień terenu znakomicie wkomponowanych w otaczający krajobraz. Jedyny, lepiej, choć
też szczątkowo, zachowany gród jest w Drohiczynie (tzw. Góra Zamkowa - jeden z czterech
polskich grodów koronacyjnych). W późniejszym okresie grody, a następnie budowane na ich
miejscu zamki obronne przechodzą na zmianę w posiadanie litewskie, ruskie i polskie.
Niszczone w trakcie kolejnych wojen i palone. Do dnia dzisiejszego żaden z nich się nie
zachował nawet w postaci trwałej ruiny.
V. 4. Drobna szlachta podlaska
Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów historyczno-kulturowych
Podlasia jest osadnictwo, zazwyczaj drobnej, szlachty mazowieckiej i w mniejszym stopniu
szlachty pochodzenia litewskiego, ukraińskiego i białoruskiego. Rozpoczęło się w XV w.
Zazwyczaj nadanie dla rycerza wynosiło 10 włók (ok. 180 ha). Gospodarowaniem w majątku
zajmował się właściciel i służba - nie pracowali w nim chłopi. Samo wykarczowanie nadanej
ziemi zajmowało wiele dziesiątków lat. Zanim jeszcze doszło do stworzenia folwarku
właściciel umierał i ziemię dzielono, by w kolejnym pokoleniu znowu bardziej ją rozdrobnić.
__________________________________________________________________________________________
56
W ten sposób w przeciągu niecałych dwustu lat powstały osady potomków pierwszego
osadnika, o bezładnej strukturze, oddzielone od siebie niewielkimi skrawkami lasu, które do
dnia dzisiejszego zachowały ten sam charakter. Powstawały tzw. okolice szlacheckie.
Czasy były spokojne, więc liczba ludności gwałtownie wzrastała i już w XVI w. zaczynało
brakować ziemi na kolejne podziały, zmuszając kolejnych potomków do opuszczania
rodzinnych siedzib. Życie tych, którzy pozostali niewiele różniło się od tego, jakie wiedli
chłopi. Najbiedniejsi sami uprawiali ziemię, a duma nie pozwalała im zajmować się
rzemiosłem lub handlem - zatem ubożeli jeszcze bardziej i w końcu nawet tracili szlachectwo.
To postępujące rozdrobnienie gruntów osiągnęło prawdziwe apogeum na przełomie XIX i XX
w. Notowano przypadki, kiedy jeden gospodarz miał kilkadziesiąt kawałków ziemi w kilku
wsiach. Nawet małe majątki stanowiły rzadkość (ok. 10 proc.).
W pozostałych częściach Rzeczpospolitej nie było aż tak wielkich obszarów
zamieszkałych przez ubogich „panów braci” (zwanych też szarakami), jak na Podlasiu. Z
powodu swojego niedostatku stawali się przedmiotem drwin. Mówiono, na przykład, że
fortuna szlachcica podlaskiego jest „długa jak bicz, szeroka jak nóż, a głęboka do samego
środka ziemi”, żartowano też: „szlachcic podlaski ma błoto i karaski”. Bez względu jednak na
stan majątkowy szlachta podlaska sejmikowała i decydowała od 1573 r. o wyborze króla,
mając zarówno bierne, jak i czynne prawa wyborcze. Przyjmuje się, że żywioł
drobnoszlachecki stanowił tu około 70 proc. ludności polskiej, a w niektórych rejonach
wynosił nawet 90 proc. (w Zachodniej Europie zaledwie 2-6 proc). Wynika stąd, że ludzi z
racji urodzenia uprawnionych do aktywności obywatelskiej była ogromna liczba. Podlasie,
obok starożytnych Aten, to zatem jedyny znany w Europie przykład ponad pięćsetletniej
tradycji demokratycznej. Na drobnej szlachcie opierała się zbrojna potęga dawnej Polski, a w
czasie zaborów stanowiła główną siłę powstańczą i opokę narodowej tradycji i religijności, za
co szczególnie dotkliwie prześladowały ją władze zaborcze.
Bardzo poważnie należy traktować twierdzenie, że kultura ludowa Podlasia wraz z
całym jej tradycjonalizmem jest w istocie kulturą drobnoszlachecką. Wsie chłopskie
naśladowały wsie szlacheckie, a i w późniejszym czasie inteligencja pochodzenia chłopskiego
__________________________________________________________________________________________
57
także dostosowywała się do postszlacheckich wzorców. Cechą charakterystyczną wsi
szlacheckich są drewniane domy stawiane oddzielnie od innych zabudowań i siedzib
sąsiadów, złożone zazwyczaj z trzech izb, chociaż zdarzały się też bardzo biedne domy
jednoizbowe. Lepiej uposażeni właściciele budowali tzw. chałupy dworkowe, dwutraktowe,
często pięcioizbowe, z gankiem otoczonym ogródkiem. Wyznacznikiem „bogactwa” były
drewniane podłogi, firanki w oknach, fotografie na ścianach i zegar.
Z tradycji drobnoszlacheckiej wywodzi się rola kobieta jako ostoi rodziny, scalającej
wszystkich jej członków i mężczyzny – głowy rodu, którego wyrokom należy się bezwzględnie
podporządkować. Wychowanie młodzieży w posłuszeństwie i szacunku wobec starszych,
przywiązanie do ziemi, kult tradycji przodków, zwyczaj niedzielnych pogawędek na ławkach
przed domami, niechęć do utrzymywania kontaktów poza swoją wsią i grupą rodową, ale też
zwyczajowa gościnność, kilkudniowe zabawy z tańcami z okazji ślubów, rygorystyczne
przestrzeganie postów na przemian z w miarę możności suto zastawionym stołem i…spory o
miedzę. Specyfika wsi szlacheckich przetrwała w dużym stopniu na Podlasiu do końca II
Rzeczpospolitej,
ale
współcześnie
także
zauważalne
są
pozostałości
kultury
drobnoszlacheckiej. Na terenie sześciu gmin zachowały się też przykłady architektury
drewnianej z XIX w. i początków XX w. oraz zabudowy dworskiej.
Taki właśnie rodowód ma większość sołectw w gminach: Drohiczyn, Siemiatycze,
Ciechanowiec, Perlejewo, a częściowo także Konstantynów i Janów Podlaski. Znakomicie jest
to widoczne w gminie Ciechanowiec, w której spośród 31 sołectw i 6 wsi niesołeckich tylko
pięciu nie można jednoznacznie określić jako dawnych tzw. „okolic szlacheckich”. Pozostałe
32 miejscowości nadane zostały rycerstwu w XV i XVI w. Z sołectw gminy Ciechanowiec
wywodzi się wiele istniejących do dziś rodzin, np.: Strumiłłowie, Szczukowie, Ciecierscy,
Kocowie, Jezierscy, czy Radziszewscy. W tym tylko jedna posługiwała się tytułem
hrabiowskim – wszyscy pozostali to szlachta zagrodowa lub średniozamożna.
Dokładnie tak samo kształtowały się 32 spośród 34 wsi gminy Perlejewo. Poza
założonym przez Potockich w XIX w. Wiktorowem wszystkie pozostałe mają piętnasto i
szesnastowieczny rodowód. Większość osad założyło rycerstwo polskie, cztery litewskie
__________________________________________________________________________________________
58
(Głęboczek, Granne, Kobyla, Osnówka) i pięć bojarzy ruscy (Twarogi Ruskie, Twarogi-Mazury,
Twarogi Lackie, Twarogi-Trąbnica, Twarogi-Wypychy). Podczas spisu ludności w XIX w. w
Twarogach-Mazurach tylko jeden mieszkaniec nie wywodził się ze stanu rycerskiego, zaś w
Twarogach Ruskich mieszkało zaledwie dwóch takich włościan. Wsie perlejewskie były
gniazdami rodowymi m.in: Ancutów, Borzymów, Czarkowskich, Kosińskich, Kosków,
Wodyńskich,
Oborskich,
Leszczyńskich,
Mioduszewskich,
Kukiełków,
Olszewskich,
Pieczyskich, Poniatowskich, Twarowskich, Jastrzębskich.
Precyzyjne określenie warunków zasiedlenia sołectw gminy Siemiatycze, Drohiczyn,
Janów Podlaski i Konstantynów wymaga dalszej kwerendy. Z dostępnych źródeł, w tym spisu
podatku pogłównego z lat 1662-1672 dla ziemi drohickiej i bielskiej oraz wykazów zawartych
u A. Jabłonowskiego dla szlachty podlaskiej z XVI w., można jako drobnoszlacheckie
wymienić z całkowitą pewnością co najmniej 24 spośród 49 wsi w dzisiejszej gminie
Siemiatycze i 20 z 36 w gminie Drohiczyn. W gminie Siemiatycze dwie wsie zakładane były
przez bojarów ruskich (w tym Stare Krasewice), a dwie będące w posiadaniu Radziwiłłów
należały do parafii prawosławnej (wcześniej należały do Tęczyńskich). Wśród wsi drohickich
Tonkielami i Putkowicami zarządzali bojarzy putni zamku drohiczyńskiego, a Narojki powstały
jako wieś książęca należąca do Glińskich, a potem do Sapiehów. W gminie Siemiatycze
zakładali osady m.in.: Ossolińscy, Boratyńscy, Grzybowscy, Kłopotowscy, Krasowscy,
Moczulscy, Zalewscy, Leszczyńscy, Wiercińscy. Zaś w gminie Drohiczyn: Harbaszewscy,
Chechłowscy, Chrołowscy, Klepaccy, Miłkowscy, Kiszkowie, Ostrogscy, Putkowscy.
V. 5. Konstantynów i Janów Podlaski – wielkoobszarowe dobra dziedziczne i biskupie
W nieco innych warunkach kształtowały się wsie gmin Konstantynów i Janów Podlaski.
Konstantynów (dawne Kozierady) założony został podobnie jak osady poprzednie,
wzmiankowany jest w źródłach XV-wiecznych jako własność Świętosława, następnie zaś
trzech: braci z Trzebini, Bohowitynowiczów i Mikołaja Kiszki. Z siedemnastowiecznymi
Kozieradami wiąże się jedna z opowieści z „Pamiętnika” Jana Chryzostoma Paska, dobrze
oddająca obozowe zwyczaje podchmielonej, polskiej szlachty. Rzecz dotyczy pojedynku na
szable, jaki odbył się podczas ucztowania w namiocie Marcyjana Jasińskiego w czasie
__________________________________________________________________________________________
59
stacjonowania tu w roku 1660 wojsk hetmana Czarnieckiego (wojna z Rosją). Jest to barwna
opowieść o kolejno odcinanych szablami palcach i rękach oraz rozbitych głowach – gotowy
scenariusz dla rekonstrukcji historycznej.
W późniejszym czasie Kozierady wielokrotnie zmieniały właścicieli, a w roku 1744 Karol
hr. Odrowąż-Sedlnicki nadał swoim dobrom nazwę Konstantynów, zachowując pamiątkową
nazwę Kozierady jedynie dla niewielkiego folwarku. Początkowo Konstantynów był wsią
cerkiewną. Pierwsza drewniana cerkiew powstała już w XV w. (ziemię konstantynowską i
janowską po włączeniu Podlasia do korony w 1569 r. zaczęła gromadnie zasiedlać ludność
ruska i Mazurzy). W XVIII w. wspomniany Karol Odrowąż-Sedlnicki stworzył warunki dla
osadnictwa żydowskiego i uzyskał dla Konstantynowa prawa miejskie, które miejscowość
utraciła w 1869 r. Pod koniec XIX w. (wg danych z roku 1879) najliczniej zamieszkiwali gminę
Rusini (29 912 osób), Polacy (16 951 os.) i Żydzi (6057 os.) – ponadto 83 Rosjan i 587
cudzoziemców (o narodowości niewyszczególnionej w spisie). Zdecydowana większość
mieszkańców była wyznania prawosławnego (w przeciwieństwie do poszczególnych sołectw
drohiczyńskich, siemiatyckich i ciechanowieckich, w których prawosławni i ludność wyznania
mojżeszowego stanowiła mniejszość). W niektórych miejscowościach, jak np. w Zakanalu,
katolicy byli mniejszością. Grunty w całej gminie (wówczas gm. Zakanale, powiat
konstantynowski) mniej więcej w połowie należały do drobnej szlachty, pozostała część
stanowiła dobra majorackie tworzące wielkoobszarowe folwarki.
W skład dziedzicznych dóbr właścicieli Konstantynowa wchodziły niemal wszystkie
dzisiejsze sołectwa (w XIX w. jako osobne folwarki wydzielone zostały: Zakalinki, Wandopol i
Antolin). Od przełomu XIX i XX w. stanowiły wzorcowe gospodarstwo o wysokiej kulturze
rolnej (opartej na płodozmianie), najlepsze w powiecie i jedno z lepszych w ówczesnej
Guberni Siedleckiej. Lasy nie były tu szczególnie rozległe, ale dzięki systematycznej i
planowej gospodarce nie uległy wytrzebieniu tak jak w innych rejonach. Do dóbr
konstantynowskich należały młyny parowe, wiatrowe i wodne, cegielnie, stawy hodowlane,
zarodowe owczarnie, piece do wypalania wapna i najlepsza w Guberni Siedleckiej gorzelnia
(na okowitę, czyli wysokoprocentowy alkohol, przerabiała dziennie „100 korcy kartofli” __________________________________________________________________________________________
60
1280 l. wg miary z XIX w.). Zabytki historyczne są tu przede wszystkim ściśle związane z
działalnością kolejnych właścicieli Konstantynowa.
Położona nieopodal gmina Janów Podlaski również jest gminą wiejską. W
przeciwieństwie do Konstantynowa i pozostałych gmin stanowiła dobra biskupie. W 1423 r.,
jako wieś Porchów, podarowana przez Wielkiego Księcia Witolda Kościołowi Łuckiemu.
Janów otrzymał już w roku 1465 prawa miejskie – miasto założył biskup łucki Jan Losowicz
lub Josowicz (stąd też, od jego imienia, nazwa Janów). Janów był uważany za drugą stolicę
biskupów łuckich, których siedzibą był zbudowany w XVI w. drewniany zamek
(prawdopodobnie w Wygodzie, w miejscu dzisiejszej stadniny). Otaczały go rozległe dobra
ziemskie. Do XVI w. samo miasto rozwijało się bardzo dynamicznie, miało rynek, ponad
pięćset domów, dwa kościoły, drewnianą cerkiew ś.ś. Kosmy i Damiana i synagogę.
Doszczętnie zniszczone w dwóch pożarach: w roku 1575 i 1620. W 1757 zdobyty i złupiony
przez Szwedów, którzy zniszczyli zamek i zrabowali m.in. akta diecezji łuckiej i archidiakonatu
brzeskiego, spisywane od 1469 r. Zamek wprawdzie odbudowano, ale Janów nigdy nie
odzyskał dawnej świetności. W Janowie jako biskup łucki rezydował do śmierci Adam
Naruszewicz, prawdopodobnie zamieszkiwał oficyny pozostałe po starym zamku. Tam
również zmarł w 1796 r. Pochowany jest w podziemiach dawnego kościoła katedralnego p.w.
Św. Trójcy. Po jego śmierci miasto stało się własnością rządową, a w 1870 utraciło prawa
miejskie. Janów odzyskał prawa miejsce jeszcze dwukrotnie, ale na krótko (1919-40 r. i 194446 r.). Od 1817 r. ok. 20% powierzchni gminy stanowi stadnina koni w Wygodzie – pierwsza
państwowa stadnina na ziemiach polskich, która od ponad dwustu lat hoduje konie czystej
krwi arabskiej i półkrwi angloarabskiej.
V. 6. Ośrodki miejskie i osadnictwo żydowskie
Wspólną cechą sześciu gmin są charakterystyczne stosunki demograficzne od
średniowiecza
po
czasy współczesne
związane
z
wielokulturowym
osadnictwem
występującym w ośrodkach miejskich. W przeciwieństwie do okolicznych wsi w samym
Ciechanowcu, Drohiczynie, Siemiatyczach, Konstantynowie i Janowie Podlaskim najliczniejszą
grupę stanowiła ludność żydowska. I tak na przykład, według ze spisu ludności z roku 1921,
__________________________________________________________________________________________
61
we wszystkich osadach wiejskich gminy Ciechanowiec mieszkało zaledwie siedemdziesiąt
osób pochodzenia żydowskiego i wyznania mojżeszowego, zamieszkujących zaledwie osiem z
trzydziestu sześciu dzisiejszych sołectw. W całej zaś gminie Perlejewo tylko siedemnaście
osób w trzech osadach na trzydzieści cztery współczesne sołectwa. Zupełnie inaczej
przedstawiała się sytuacja w miastach.
Pierwsze wzmianki o osadnictwie żydowskim i powoływaniu kahałów (gmin, zborów)
pojawiają się tu wkrótce po przyznaniu praw miejskich poszczególnym ośrodkom – pochodzą
dla Ciechanowca, Siemiatycz i Drohiczyna z XVI w., a dla Konstantynowa i Janowa
Podlaskiego z przełomu XVII i XVIII w. Masowy napływ ludności żydowskiej na tereny
środkowo-wschodniej Europy, w tym zamieszkiwane dotąd przez Polaków i Rusinów
Podlasie, związany był z prześladowaniami i wypędzeniami, jakie dotknęły Żydów w
Hiszpanii, Portugalii i na Sycylii. W Polsce już Statut Kaliski wydany w roku 1264 przez
Bolesława Pobożnego gwarantował Żydom nietykalność życia i mienia, wolność handlu,
ochronę synagog i cmentarzy, zabraniał wszczynania procesów o mordy rytualne i
przymusowego chrzczenia niemowląt. Prawa te potwierdzali i rozszerzali do XVI w. kolejno:
Wielki Książę Litewski Witold, Kazimierz Wielki, Kazimierz Jagiellończyk i Aleksander
Jagiellończyk. Żydzi otrzymali na mocy tych dokumentów prawo trudnienia się handlem,
rzemiosłem, przemysłem, pobierania myta na komorach celnych na Bugu drohickim i
osiedlania się w rynkach miejskich. W zamian za te przywileje zobowiązani byli do
zaniechania handlu alkoholem w niedziele i święta, nabożeństw poza synagogami,
przestrzegania zakazu zatrudniania chrześcijan, a szczególnie kobiet. Prawa te następnie
potwierdził w 1507 r. Zygmunt Stary.
Dzięki przychylności dwóch ostatnich Jagiellonów społeczność ta zaczęła się
dynamicznie rozwijać, osiągając najwyższe wskaźniki demograficzne na przełomie XVIII i XIX
w, a Ciechanowiec i Siemiatycze stały się najważniejszymi gminami żydowskimi na Podlasiu,
obok Tykocina i Węgrowa. Najliczniej zamieszkiwany był w tym czasie przez społeczność
żydowską Konstantynów, w którym stanowiła ok. 80 proc. całej populacji. Podobnie
kształtowały się warunki ludnościowe w Siemiatyczach (70 proc.), Ciechanowcu (67 proc.) i
__________________________________________________________________________________________
62
Janowie Podlaskim (55 proc.). Najmniej Żydów (35 proc.) mieszkało w Drohiczynie, w którym
przeważała ludność polska wyznania rzymsko-katolickiego. Żydzi prowadzili liczne zajazdy,
szynkownie, młyny, piekarnie, browary, kramy i sklepy, warsztaty rzemieślnicze (w tym
bardzo liczne pracownie krawieckie), a w XIX w. rozwijają przemysł. W połowie XIX w.
lewobrzeżny Stary Ciechanowiec stał się jednym z największych ośrodków żydowskich na
Podlasiu, gdzie założyli siedem z działających tu piętnastu fabryk włókienniczych, trzy fabryki
produkujące guziki i tkalnię wełny.
Po okresie najazdów szwedzkich, zaborów, I wojnie światowej i wojnie z bolszewikami
liczba ludności żydowskiej zmalała o około pięć do dziesięciu proc., ale relacje demograficzne
pomiędzy poszczególnymi grupami zamieszkującymi omawiane gminy pozostały podobne. Ze
spisu ludności przeprowadzonym w roku 1921 wynika, że najwięcej ludności żydowskiej
ubyło w Ciechanowcu (ok. 17 proc.), najmniej zaś w Konstantynowie (ok. 2 proc.), w
Siemiatyczach, Drohiczynie i Janowie Podlaskim było to około 5 proc.
Przez cały okres osadnictwa żydowskiego na tym terenie kwitło również życie religijne,
kulturalne i społeczne. Żydzi stanowili odrębną grupę, rozmawiali ze sobą wyłącznie w języku
jidysz, a wielu z nich słabo mówiło po polsku. Kahał, gmina żydowska, stanowiła rodzaj
„państwa w państwie”. Zapewniała swoim członkom życie zgodne z przepisami
talmudycznymi i reprezentowała społeczność przed władzami. Ludność żydowska
zamieszkiwała najchętniej domy w centrach miejskich, w pobliżu rynków. Wśród ich domów
niewiele było budynków murowanych, najczęściej były to parterowe domy drewniane, kryte
gontem lub dachówką (rzadko blachą).
W Ciechanowcu pierwsza synagoga i bethamidrasz powstały prawdopodobnie już w XV
w. Gmina w Ciechanowcu utrzymywała liczne synagogi, domy modlitwy, rytualne łaźnie
(mykwy), a także cztery kirkuty (cmentarze), w tym zachowaną do dzisiaj, XIX-wieczną
synagogę przy ulicy Mostowej, najstarszy cmentarz z XVII w. przy ul. Uszyńskiej (dzisiaj stoją
na nim budynki mieszkalne), XIX –wieczny przy ul. Sienkiewicza (zdewastowany w czasie
wojny, nie zachował się żaden nagrobek, obecnie stoi tu pomnik poświęcony ofiarom
Holocaustu) i najmłodszy, na północny-wschód od miasta (całkowicie zdewastowany i
__________________________________________________________________________________________
63
porośnięty lasem, zachowało się ok. 30 macew). W mieście działał też szpital żydowski,
szkoły religijne: Talmud Tora, Tarbut , cheder„Metukan” i szkoła hebrajska, szkoła dla
dziewcząt „Beit Jakow”, przedszkole usytuowane na terenie Nowego Miasta i
siedmioklasowa szkoła podstawowa, zwana „Szabasówką”. W 1928 założona została Jesziwa.
Ciechanowiec stał się też ważnym centrum ortodoksyjnej myśli religijnej. Działało tu wielu
znanych rabinów, m.in.: R. Szabbataj ben R. Elizer Zussman, R. Chaim ben R. Perec HaCohen,
R. Jakow Leib Heller, R. Elijachu Baruch Komaj, czy R. Dawid Kamin oraz R. Mosze haLevi
Rubinstein. Nie istniał tu niemal ruch chasydzki i jedynie przez krótki okres mieszkał tu i
nauczał w XIX w. Eliezer Hassie - zwolennik Cadyka z Kocka.
Podobnie wyglądało życie Żydów siemiatyckich – tu także rozwijali przemysł tekstylny,
poza tym założyli pięć fabryk produkujących kafle. Domy modlitwy istniały przy ulicach:
Drohiczyńskiej, Fabrycznej, Wesołej i Małopolskiej. Główna synagogę wybudowana została
ze środków księżnej Anny Jabłonowskiej na terenie starego kirkutu (dzisiaj Siemiatycki
Ośrodek Kultury przy ul, Legionów Piłsudskiego 3), nieopodal Synagogi, przy ul. Pałacowej,
powstał Dom Talmudyczny (dzisiaj szkoła). Ostatnim rabinem siemiatyckiej synagogi był
Chaim Baruch Gersztejn. Do dzisiaj przetrwał też założony w XVIII w. cmentarz przy ul.
Kościuszki (zachowało się tylko kilkanaście nagrobków). Poza tym gmina zarządzała łaźnią
rytualną, szkołami podstawową yeshirea, Beit Tosef yeshirah i Tiddish oraz Hebrajską Szkołą
Powszechną Kadimach.
W Drohiczynie Żydzi najliczniej zamieszkiwali wzdłuż ul. Kościelnej, Piłsudskiego
(obecnie Kraszewskiego), Warszawskiej (Mickiewicza), Sokołowskiej (teraz Warszawskiej)
oraz przy innych, mniejszych uliczkach, odległych od rynku do 150 m. Główna synagoga przy
ul. Piłsudskiego, z okazałych drewnianych bali, spłonęła w 1941 r. Kirkut założono w XVI w.
około 2 km na południowy wschód od centrum miasta (zachowało się ok. 70 macew). Przy ul.
Farnej znajdował się cheder - podstawowa szkoła religijna.
W Konstantynowie natomiast działał tzw. Sejm Czterech Ziem – główny organ
samorządu Żydów Królestwa Polskiego i Rzeczpospolitej do 1751 r. obradowało tu
siedemdziesięciu delegatów kahałów, reprezentujących cztery ziemie: Wielkopolskę,
__________________________________________________________________________________________
64
Małopolskę, Ruś Czerwoną i Wołyń. Znajdowała się tu synagoga, dom modlitwy, mykwa,
niewielka jesziwa i Talmud Tora. Cmentarz założono prawdopodobnie w XIX w. przy ul.
Kościuszki – nie przetrwał żaden z nagrobków. Przy wejściu na cmentarz znajduje się tablica:
„Cmentarz wyznania mojżeszowego. Uszanuj miejsce pochówku zmarłych”.
Do dzisiaj nie pozostało nic z działającej do 1939 r. synagogi w Janowie Podlaskim, nie
wiadomo też jak wyglądała. Nie zachował się też dom modlitwy, ani mykwa. Do 1921 r.
działał w Janowie cheder. Po tej społeczności pozostał jedynie teren cmentarza bez jednego
nagrobka.
W czasie II Wojny Światowej większość ludności żydowskiej zamieszkującej te
miejscowości została zamordowana. W czasie okupacji sowieckiej w latach 1939-1941 część
ludności wywieziono na Sybir lub wcielono do armii radzieckiej. Po powtórnym zajęciu tych
terenów przez Niemców odbywały się masowe egzekucje, powstały getta w Ciechanowcu,
Siemiatyczach, Drohiczynie, Konstantynowie i Janowie Podlaskim. Żydzi z Janowa i
Konstantynowa zostali najpierw deportowani do getta w Białej Podlaskiej, a następnie
przeniesieni do getta w Międzyrzeczu Podlaskim, skąd Niemcy w 1942 r. wywieźli ich do
obozu zagłady w Treblince. Żydzi Konstantynowscy zanim pojechali do getta w Białej
Podlaskiej zostali poddani selekcji – wszystkie kobiety i dzieci rozstrzelano na miejscu. Żydzi z
getta w Drohiczynie trafili do getta w Siemiatyczach, skąd Niemcy wywieźli ich 10 listopada
1942 r. Wszystkich zgładzono następnego dnia o 10 rano w Treblince. Likwidacja getta w
Ciechanowcu nastąpiła między 12 a 15 listopada 1942. Transporty odjechały ze stacji w
Czyżewie do komór gazowych Treblinki i Majdanka.
V. 7. Kultura ludowa i kuchnia regionalna
Jednym z najbardziej charakterystycznych wyznaczników wsi podlaskiej jest
architektura drewniana, najczęściej sosnowa. Składają się na nią: budowle sakralne,
zabudowania inwentarskie i domy o ścianach, szczytach i drzwiach wejściowych
pokrywanych ozdobnym szalunkiem (poziomo, pionowo lub ukośnie ułożonymi deskami).
Naroża, krawędzie dachu i okna zdobiono wycinanymi w drewnianych listwach koronkowymi
ornamentami, z motywami geometrycznymi, roślinnymi i zwierzęcymi.
__________________________________________________________________________________________
65
Obok architektury uwagę zwracają elementy tradycyjnego stroju nadbużańskiego. Na
tradycyjny ubiór kobiecy składa się: koszula zdobiona pereborami tkanymi na krośnie
ręcznym, aksamitny gorset zdobiony Ząbkami pasmanteryjnymi, ręcznie tkana spódnica,
zapaska z bawełnianą koronką, halka, czepek z Tybetu i korale. W skład stroju męskiego
wchodzą: koszula zdobiona pereborami, białe spodnie lniane lub sukienne, wełniana
kamizelka brązowa lub czarna, sukmana brązowa ozdabiana niebieskim, wełnianym
sznurkiem, słomiany kapelusz z czerwoną wstążką i pas – krajka, tkany ręcznie na krośnie.
Gwary Podlasia zachowują wiele cech dialektu mazowieckiego, m.in. fonetykę
międzywyrazową nieudźwięczniającą: teras jus można (teraz już można) oraz na części
terytorium (w gwarach mazowiecko-podlaskich) mazurzenie: scekać (szczekać), to
znajdziemy na tym obszarze także zjawiska językowe niespotykane w obrębie wymienionego
wyżej dialektu, a niekiedy też wyróżniające Podlasie na tle całego kraju.
Do najważniejszych cech gwarowych regionu należą:
- akanie, czyli wymowę samogłosek e, o jako a w sylabach
- nieakcentowanych, np. kaval’ (kowal);
-
pełnogłos,
czyli
występowanie
charakterystycznych
dla
języków
wschodniosłowiańskich grup: oro|| olo, ere||ele, np. czieławiek (człowiek);
- specyficzną, odmienną od ogólnopolskiej(a ukształtowaną pod wpływem języków
wschodniosłowiańskich), wymowę niektórych spółgłosek, między
innymi
utrzymującego się nadal ł przedniojęzykowo-zębowego (była), miękkiego l przed
samogłoskami przednimi i tylnymi, np. niedal’ieko, l’iatem oraz półmiękką artykulację
głosek środkowojęzykowych ś,ź,ć,dź, np. dz’iec’i;
- przejście k w ch w grupie kt, np. nihto (nikt);
- przejście g w h, np. maho (mego);
- asynchroniczną wymowę głoski m, z miękkością wyodrębnioną w postaci mn’, np.
pamn’ietam (pamiętam);
- utrzymywanie się dźwięcznego h;
__________________________________________________________________________________________
66
- występujące na części obszaru podwyższenie artykulacji pochylonego e, w związku z
czym głoska ta wymawiana jest jako dźwięk pośredni między e a i bądź y, np. b’4da,
ml4ko;
- wahania w obrębie fleksji, np. utożsamienie końcówki dopełniacza l. mn. rodzaju
żeńskiego z dopełniaczem l.mn rzeczowników męskich, np. tradycjów (tradycji); oraz
wahania w obrębie biernika rodzaju żeńskiego, np. widze szkołu (widzę szkołę);
- konstrukcję składniową „dla” z dopełniaczem w miejsce połączenia z celownikiem
występującego w języku ogólnopolskim, np. mówić dla ojca (mówić ojcu);
- dominację formantu -ak w wyrazach określających istoty niedorosłe, np. cielak (cielę).
Wśród zwyczajów ludowych wyróżniają się:
- Dzień 25 marca - święto Matki Boskiej Roztwornej (Zwiastowanie Najświętszej Marii
Pannie). Wierzono, że tego właśnie dnia przylatują bociany — jedna z pierwszych oznak
wiosny. Gospodynie na ich powitanie wypiekały pięciopalczaste bułki, zwane
busłowymi łapami.
- Werbnicę, czyli Niedziela Palmowa, która otwiera zwyczaje związane z Wielkanocą.
Tego dnia młodzieńcy smagali panienki palemkami, wypowiadając słowa: Werba bije,
nie ja bije,Za tyżdeń Wielkideń, Bud bogaty jak zemla, Bud darowy jak woda, Bud
wesoły jak wesna. Do święcenia przyozdabiano gałązki wierzbowe - osłaniały dom
przed burzami, a włożone pod pierwszą skibę chroniły zboże przed suszą i gradobiciem.
- Wielką Sobotę - kobiety przygotowywały pokarmy do święcenia, które potem
zanoszono do kościoła. Pośród młodzieży dużą popularnością cieszyła się zabawa
zwana kaczaniem - polegająca na toczeniu pisanek po stole tak, by się zderzyły.
- Niedzielę Wielkanocną - dzieci starsi chłopcy chodzili po włóczebnym (wołoczebnym),
czyli po kolędzie. Kolędnicy w zamian za życzenia otrzymywali kraszanki lub kawałek
sera i kiełbasy, jeśli w domu była panna. W trakcie włoczebnego śpiewano pieśni
religijne i świeckie, tzw. konopielki.
__________________________________________________________________________________________
67
- Niedzielę Przewodnią – kończąca obrzędy wielkanocne. Ludność prawosławna
obchodzi wówczas dzień zaduszny. Po mszy świętej na groby bliskich zanoszono więc
pisanki, spożywano tam pieróg a jego okruchy rozrzucano na mogiłach.
- Święto Jurija – św. Jerzego. Obchodzono wówczas pola i obnoszono wokół nich chleb
i sól (zawinięte wlniane płótno) oraz korowajczyki, czyli specjalnie pieczone ciasto z
pszennej mąki. Korowajczyki taczano po polu i młodym życie, by rosło szybko.
Wypowiadano wtedy słowa: Tam dzie korowaj idzie, tam i szybko budzie. Gospodarze
dzielili się ciastem z sąsiadami, a następnie jego okruchy zakopywali w polu.
- Początek Adwentu – obwieszczanego głośnym trąbieniem na ligawach.
Do XIX w. wciąż żywe były na Podlasiu opowieści o pokutnicach i bogenkach
(ogólnosłowiańskie boginki), zmorach (którymi zostawały po śmierci grzeszne kobiety),
diabłach, demonach czy łupirzach (upiorach, strzygach, topielicach). W obawie przed ich
szkodliwym oddziaływaniem unikano związanych z nimi miejsc, określonych pór dnia
związanych z ich działalnością lub zamawiano
Szeptuchy (kobiety odczyniające uroki poprzez szeptanie zaklęć).
Dbano także o dobre relacje z duchami opiekuńczymi, jak domowyki lub damawoje
(ogólnopolskie domowniki), ubożęta lub południce, które mogły się za człowiekiem wstawić,
cofnąć zły czar albo pomagać w codziennych pracach. Można też było zobaczyć młode rusałki
(rusawki) - w wierzeniach Podlasia istoty płochliwe, które na widok człowieka uciekały.
Charakterystyczną dla ziem Podlasia była również wiara w wilkołaki.
Najważniejszym składnikiem potraw podlaskich są ziemniaki. Do najpopularniejszych i
najbardziej charakterystycznych ziemniaczanych dań podlaskich należą: białoruska kiszka
ziemniaczana, babka ziemniaczana, przypominające pyzy – kartacze, pasztet ziemniaczany,
placki ziemniaczane, pierożki ziemniaczane ze śmietaną, pierogi z ziemniakami i skwarkami,
pieczony na blasze blaszak (zwany czumakiem, kuglem lub bramborakiem) –
przygotowywany ze startych surowych ziemniaków zmieszanym z przesmażoną cebulką i
boczkiem, czy roladki ziemniaczane. Ciekawą potrawą jest pierekaczewnik - układane
warstwami ciasto, nadziewane serem, jabłkami lub mięsem. Typową potrawą regionalną są
__________________________________________________________________________________________
68
pierogi z różnymi nadzieniami, w tym pierogi pierogi z soczewicą i kruche pierogi nadziewane
kapustą i grzybami. Grzyby zresztą w ogóle były często wykorzystywane na wsiach podlaskich
– stąd obok pierogów i zupy grzybowej podlaski pasztet z suszonych prawdziwków, kołduny z
grzybami i grzyby z chrzanem. Wśród zup znaczące miejsce zajmują: barszcz chrzanowy,
zarzucajka, krupnik, zupa z jagód, chłodniki – w tym na zakwasie chlebowym. Do dań bardziej
wykwintnych należy pasztet z bażanta.
Tradycyjnym ciastem przyrządzanym w tym regionie jest sękacz, zwany też gałęziakiem,
z ciasta biszkoptowo-tłuszczowego, pieczonego nad otwartym ogniem na obracającym się
rożnie w kształcie drewnianego wałka lub wydłużonego stożka. Popularnym wyrobem
cukierniczym jest kutia – tradycyjna potrawa kuchni białoruskiej, ukraińskiej, litewskiej i
polskich kresów. Podlasie trudno sobie tez wyobrazić bez racuchów drożdżowych i strucli
makowych.
Na Podlasiu wyrabia się zwyczajowo wiele różnych napojów alkoholowych, np.
wódeczek według przepisów przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Do bardzo
atrakcyjnych smakowo należy zaliczyć żubrówkę, chrzanówkę, żurawinówkę i kierumsiankę.
V. 8. Podsumowanie
Gminy Ciechanowiec, Drohiczyn, Siemiatycze, Konstantynów i Janów Podlaski ze
względu na swoje uwarunkowania historyczne (kulturowe i etniczne) pozwalają na
opracowanie zróżnicowanej oferty dla szeroko rozumianej turystyki kulturowej, w tym
szczególnie
dla
turystyki
historycznej. Wspólna
dla
wszystkich
gmin
przeszłość
archeologiczna pozwala prześledzić rozwój osadnictwa w tej części Podlasia, podążając
jednocześnie śladami tak ważnych dla historii Europy ludów, jak Wandalowie, czy Goci.
Różnice zaś pomiędzy tymi gminami stwarzają możliwość podróży poprzez różne okresy
historyczne, poznawania różnych grup kulturowych i etnicznych na stosunkowo niewielkim
obszarze – od drobnoszlacheckich, katolickich osad pogranicza mazowiecko-podlaskiego,
poprzez wieloetniczne i wielowyznaniowe miasta i dawne miasteczka leżące na ważnych
szlakach handlowych wzdłuż Bugu, po dawne zespoły folwarczne. Bogactwo zabytków i
historycznych stanowisk pozwala na opracowanie różnorodnych szlaków turystycznych,
__________________________________________________________________________________________
69
imprez o charakterze festynów historycznych i archeologicznych. Jednocześnie ciągle żywe
elementy kultury ludowej pozwalają wzbogacić ofertę turystyczną o poznawanie
tradycyjnych obrzędów i regionalnej kuchni.
__________________________________________________________________________________________
70
VI.
POTENCJAŁ
WALORÓW
ŚRODOWISKA
PRZYRODNICZEGO
I
KRAJOBRAZOWEGO
VI. 1. BUDOWA GEOLOGICZNA
Badane gminy położone są w granicach jednostki tektonicznej Obniżenie Podlaskie.
Struktura ta jest częścią starej krystalicznej formy zwanej platformą wschodnioeuropejską,
struktura te jest zbudowana z utworów prekambryjski. Utwory platformy przykryte są
kolejnymi warstwami utworów paleozoicznych, mezozoicznych i kenozoicznych. Utwory
trzeciorzędowe występują fragmentarycznie np. w rejonie Ciechanowca i Nowodworów
stanowią je oligoceńskie i mioceńskie osady fluwioglacjalne przykryte glinami zwałowymi
najstarszego na tym terenie zlodowacenia podlaskiego2.
Obniżenie Podlaskie prawie w całości leży na obszarze Polski i obrębie tej formy
zlokalizowane są wszystkie omawiane gminy. Stanowią ono płaską wydłużoną nieckę w
kierunku zachód – wschód. Oś niecki nachylona jest w kierunku zachodnim. Obniżenie
Podlaskie jest asymetryczne. System uskoków równoleżnikowych na południu Obniżenia
powoduje, że w tej części jest ono bardziej strome niż w części północnej (Góry
Drohiczyńskie). Na południu obniżenie oddziela uskok od zrębu Łukowa3.
Cały obszar przykrywają morskie osady cechsztynu, gdyż wcześniejsze utwory zostały
prawie w całości wyerodowane do prekambryjskiej platformy krystalicznej 4. W interglacjale
kromerskim osadziły się tutaj piaski i żwiry rzeczne. Z kolei zlodowacenie południowopolskie
reprezentują dwa pokłady glin zwałowych przedzielone utworami wodnolodowcowymi
i rzecznymi. Zlodowacenie środkowopolskie pozostawiło po sobie pokłady piasków i żwirów
oraz glin zwałowych w okolicach Ciechanowca, Drohiczyna oraz piasków i żwirów rzecznych
na południe od Ciechanowca i w krawędzi doliny Nurca. W wyniku procesów akumulacyjnych
osadzały się iły i mułki oraz piaski zastoiskowe głównie w dolinie Nurca i Kukawki oraz w
okolicach Tworkowic i Dąbczyna. Gliny zwałowe tego stadiału tworzą pokrywę
2
E. Stupnicka, Geologia regionalna Polski, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa, 1989, s. 12-13.
Tamże, s. 42-43.
4
Tamże, s. 43-44.
3
__________________________________________________________________________________________
71
przypowierzchniową występującą na przeważającej części badanych gmin. Wspomniane już
formy ostańcowe w pobliżu Tworkowic i Radziszewa budują piaski, żwiry i głazy. Na partie
sandrowe składają się piaski oraz piaski ze żwirami. W czasie zlodowacenia
północnopolskiego w dolinie Bugu i Nurca następowała akumulacja piasków i żwirów
rzecznych wchodzących w skład współczesnych powierzchni teras nadzalewowych. W
holocenie w dolinach rzecznych akumulowane były piaski, tworzyły się pokłady torfów oraz
powierzchnie przewianych piasków eolicznych i wydmy5.
W okolicach wsi Kozarze, Pobikry, Kosiorki, Przybyszyn oraz Tworkowice stwierdzono
istnienie warstw iłów i mułków o małych miąższościach. Natomiast w pobliżu Ciechanowca
występują lokalne pokłady iłów mułkowatych i mułków ilastych o miąższości 2,5-8,7 m. Na
badanym obszarze nie występują pokłady kruszywa naturalnego. Wydzielono natomiast 7
obszarów perspektywicznych występowania surowców mineralnych: 3 dotyczą osadów
piaszczysto-żwirowych i piaszczystych, dwa osadów piaszczystych, jeden kredy jeziornej i
jeden surowców ilastych ceramiki budowlanej – tabela 256.
Tabela 25. Obszary perspektywiczne zasobów mineralnych na przykładzie gminy Ciechanowiec
Lp.
Nazwa złoża
Rodzaj kopaliny (miąższość w m i inne)
1.
Nowodwory
Piasek, żwir (3,5)7
2.
Ciechanowie
Pospółka (2,0 – 3,0)
3.
Ciechanowie
Piaski (2,0)
4.
Zadobrze
Piaski, pospółka (1,5 – 2,5)
5.
Niemyje
Gytia wapienna kreda jeziorna (1,0 – 1,2)
6.
Wypychy
Pospółka, piaski (2,0 – 3,0)
7.
Dąbczyn
Iły mułkowate, mułki ilaste (2,5 – 8,7)
8.
Dolina rzeki Nurzec
Torf ochowy (pow. 14,0 ha, zasoby – 151 m3)
9.
Dolina rzeki Nurzec
Torf drzewno-trzcinowy (pow. 6,0 ha, zasoby pozabilansowe)
5
E. Stupnicka, Geologia regionalna Polski, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2007, s.
52-58.
6
S. Przeniosło (red.), Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.1995 r.,
Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa, 1996, s. 277-278, 292-293.
7
Część złoża jest zlokalizowana w gminie Boguty Pianki w woj. mazowieckim.
__________________________________________________________________________________________
72
10.
Dolina rzeki Nurzec
Torf olchowy (pow. 70,0 ha, 742 m3)
11.
Dolina rzeki Nurzec8
Torf drzewno-trzcinowy (pow. 769,0 ha, 9689 m3)
Źródło: S. Przeniosło (red.), Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.1995 r.,
Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa, 1996, s. 277-278, 292-293.
Zasoby bilansowe torfów w gminie Ciechanowiec zostały wstępnie rozpoznane.
Surowiec występuje w granicach złóż o miąższości przekraczającej 1,3 m i popielności 20%
(tabela 1). Ponadto w granicach torfowisk pod nadkładem torfów i gytii wapiennej
stwierdzono występowanie kredy jeziornej o miąższości 1,0-1,2 m i zawartości czystego
wapnia 42-48%. Jednakże z uwagi na położenie złóż torfu w dolinie rzeki Nurzec oraz złoża
iłów i mułków „Dąbczyn” w granicach projektowanego poszerzenia Obszaru Chronionego
Krajobrazu Doliny Bugu i Nurca eksploatacja niniejszych złóż na obecnym etapie nie jest
wskazana9. W granicach administracyjnych miasta Siemiatycze w południowo-wschodniej
części znajdują się odkrywki eksploatacyjne żwirów i piasków fluwioglacjalnych. Największe
żwirowisko ma powierzchni ę 0,17 km2 i zostało ono częściowo zatopione wodami
opadowymi. Drugie żwirowisko, co do wielkości znajduje się poza miastem i ma
powierzchnię 0,02 km2. Poza tym na całym badanym terenie występują niewielkie miejsca
powierzchniowej eksploatacji na potrzeby lokalne (budownictwo) plejstoceńskiego piasku
fluwioglacjalnego.
VI. 2. RZEŹBA TERENU
Ukształtowanie rzeźby terenu warunkuje wykształcenie jednostek geomorfologicznych
na poziomie mezoregionu: f4 – Dolina Dolnego Bugu (makroregion: A V.f – Nizina
Środkowomazowiecka), a8 – Wysoczyzna Dorohicka, j.4 – Wysoczyzna Siedlecka, j. 5 –
Podlaski Przełom Bugu, (makroregion: A VI.a – Nizina Północnopodlaska)10. Badane gminy
posiadają rzeźbę, która została ukształtowana głównie przez procesy peryglacjalne ostatnich
zlodowaceń plejstoceńskich. Wyraźnie dominują formy wysoczyznowe do 150 m n.p.m.
8
Część złoża leży w gminie Rudka.
R. Osika (red.), Budowa geologiczna Polski, tom VI, Złoża surowców mineralnych, PIG, W-wa, 1987. s. 196.
10
S. Gilewska, Rzeźba, [w:] L. Starkel (red.) Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa, 1999, s. 250, 254.
9
__________________________________________________________________________________________
73
(Góry Drohiczyńskie) – (fot. 1), pagórki ozowe ze żwirami w pobliży stacji kolejowej
Siemiatycze (fot. 2), piaszczyste pola sandrowe (fot. 3) i formy nizinne, które powstały na
skutek wypłaszczeń spowodowanych przez lądolody i współczesne procesy erozyjnoakumulacyjne (fot. 4, 5). Wspomniane formy ozów związane są z maksymalnym zasięgiem
zlodowacenia warciańskiego. Całość terenu przecina wyraźnie zaznaczona w rzeźbie dolina
rzeki Bug (fot. 6, 7) wraz z dopływami (m.in. Nurzec). Dolina znajduje się w dojrzałym
stadium rozwoju, co w rzeźbie widoczne jest w postaci licznych starorzeczy, wysp
akumulacyjnych, podcięć w formie ostro zarysowanych skarp. Rzeka meandrując tworzy
malownicze formy akumulacyjne i erozyjne oraz starorzecza (fot. 8). Procesy te dodatkowo
intensyfikuje naturalny charakter doliny, niezaburzonej pracami regulacyjnymi w obrębie
koryta rzecznego11.
Fot. 1 Fot.: M. Strzyż (05.2013)
11
Pochodzenie i wiek rzeźby [w:] J. Kondracki Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2009 – dodatek do opracowania w formie mapy.
__________________________________________________________________________________________
74
__________________________________________________________________________________________
75
VI. 3. KLIMAT
Klimat jest najważniejszym elementem środowiska przyrodniczego determinującym
życie na Ziemi. W badanym obszarze gmin nadbużańskich występuje klimat typowy dla
północno-wschodniej Polski. Posiada on charakter umiarkowany, przejściowy z wyraźnym
wpływem kontynentalizmu odznaczającego się surowością elementów pogody12, 13.
Według klimatycznej klasyfikacji regionalnej klimatów A. Wosia klimat ten należy do
regionu klimatycznego XIX – Podlasko-Poleskiego14. Charakteryzuje go bardzo mała i mała
zmienność. Występuje tu niższa niż przeciętnie w kraju średnia temperatura roczna (6,9o C) i
duża amplituda jej zmian na przestrzeni zimy i lata (22o C). W ciągu roku notuje się średnio
51 dni mroźnych z temperaturą poniżej 0°C oraz 28 dni gorących z temperaturą powyżej 25o
C. Ilość dni z temperaturą ujemną wynosi 120-130, najwięcej w styczniu15.
Lato trwa średnio 60 -70 dni, a zima 100 -110 dni. Względna wilgotność powietrza
jest podobna do przeciętnej krajowej i w skali rocznej wynosi 82%. Najwyższe wartości
występują w grudniu (92 %), a najniższe w czerwcu – 70%. Z wilgotnością związana jest
częstotliwość występowania mgieł – około 25 dni w roku z maksimum ich pojawiania się
w miesiącach październik i listopad.
Współczynnik zachmurzenia wynosi średnio 6,4 przy średnim współczynniku dla
Polski – 6,6. Najczęściej zachmurzenia dominują w listopadzie i grudniu. Najwięcej chmur
pojawia się w listopadzie – 21,0, a najmniej we czerwcu i wrześniu – 5,2. Łącznie w roku
notuje się około 155 dni pochmurnych 16.
12
J. Paszyński, T. Niedźwiedź, Klimat, [w:] L. Starkel (red.) Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 298-300.
13
A. Kędziora, Podstawy agrometeorologii, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Pozna, 2008, s. 294296.
14
A. Woś, Regiony klimatyczne [w:] 31.8 Typy pogody, regiony klimatyczne. Atlas Rzeczypospolitej Polskiej,
IGiPZ PAN Warszawa, Główny Geodeta Kraju, PPWK im. E. Romera, S.A., Warszawa 1994 – mapa 31.
Klimat.
15
J. Boryczka, M. Stopa-Boryczka, D. Baranowski, K. Grabowska, E. Błażek, J. Skrzypczuk, Atlas
współzależności parametrów meteorologicznych i geograficznych w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2002, s. 39-163.
16
J. Paszyński, T. Niedźwiedź, Klimat, [w:] L. Starkel (red.) Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze,
__________________________________________________________________________________________
76
Bardzo ważnym elementem klimatycznym jest ilość i rozłożenie izohiet (linie
jednakowych
opadów).
Według
danych
lokalnej
stacji
agrometeorologicznej
w
Szepietowie17, położonej o ok. 7 km na północny-zachód od gminy Ciechanowiec, i średnich
pomiarów dla Polski średnio w roku notuje się 560-570 mm opadów, z czego około 370 mm
przypada na okres wegetacyjny. Średnia wielkość opadów dla Polski wynosi 600 mm. Ich
największa intensywność przypada na okres od kwietnia do września (60%). Jest to zjawisko
korzystne w aspekcie agrotechnicznym, gdyż zaspokaja potrzeby roślin w tym okresie. Czas
najwyższego nasilenia opadów przypada zazwyczaj na lipiec.
Na badanym terenie dominują wiatry zachodnie – 24,0%, następnie południowozachodnie –13,2%, i północno-zachodnie – 13,5%. Rzadkim zjawiskiem są wiatry północnowschodnie (5,1%) i wschodnie (6,5%). Cisze atmosferyczne notuje się w 5% roku, przy czym
najczęściej występują one latem i jesienią, a najrzadziej zimą. Średnie prędkości wiatrów
wynoszą około 2,5 m/s. Najsilniejsze wiatry wieją zimą – średnio 3,8 m/s, a najsłabsze w
okresie letnim – średnio 2,0 m/s. Coraz częściej spotyka się w okresie letnim wiatry burzowe
o charakterze nawałnicowym18.
Średnia roczna częstość występowania ciszy i słabego wiatru na badanym terenie o
prędkości poniżej 2 m/s w skali roku osiąga średnie wartości oscylujące w granicach od 3040%. Natomiast średnia roczna liczba dni z wiatrem silnym o prędkości powyżej 10 m/s w
badanym terenie w skali roku wynosi od 0-20% dni19. Takie uwarunkowani areometryczne
nie stanowią nawet średnich możliwości przyrodniczych do rozwijania energetyki wiatrowej
na badany terenie gmin nadbużańskich.
Okres wegetacyjny jest ściśle związany z temperaturami dobowymi i wynosi on od 200
do 210 dni, rozpoczynając się między 5 a 10 kwietnia a kończy się pod koniec października.
17
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Ciechanowiec,
Ciechanowiec 2001.
18
K. Kożuchowski (red.), Meteorologia i klimatologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 244245.
19
T. Niedźwiedź, J. Paszyński, D. Czekierda, 31.6 Wiatry [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, IGiPZ PAN
Warszawa, Główny Geodeta Kraju, PPWK im. E. Romera, S.A., Warszawa, 1994 – mapa 31. Klimat.
__________________________________________________________________________________________
77
Jest on krótszy średnio o 1-2 tygodnie w stosunku do sąsiedniego obszaru Mazowsza i
Wyżyny Lubelskiej 20.
Ogólne warunki klimatyczne modyfikowane są przez lokalne czynniki fizjograficzne.
Na funkcjonowanie klimatu lokalnego znacząco wpływa rzeźba terenu, rodzaj gruntu,
stosunki wodne oraz pokrycie roślinnością. Występują różnice między terenami równin
sandrowych oraz dolin rzecznych, dolin bocznych i innych obniżeń terenowych. Na
równinach sandrowych funkcjonuje dobre przewietrzanie, co jest szczególnie istotne dla gleb
piaszczystych o dużej zwięzłości i dużej pojemności cieplnej i dobrej termice. Stąd w okresie
letnim w przygruntowej warstwie powietrza na glebach piaszczystych mogą występować
podwyższone dobowe amplitudy temperatury 21.
Gorsze warunki termiczne występują w dolinie Bugu, Nurca i innych cieków wodnych.
Tereny te narażone są na duże amplitudy dobowych temperatur w okresie pogodnego lata
oraz na znaczne spadki temperatur zimą. Są to obszary inwersyjne i zastoisk chłodnego
powietrza z dużą częstotliwością przymrozków oraz mgieł.
Rozkład i siła wiatrów zależą również od warunków morfologicznych oraz szaty leśnej.
Doliny rzeczne są naturalnymi korytarzami przewietrzania powierzchni terenu. Ich przebieg
morfologiczny wpływa na cyrkulację powietrza (kierunek i prędkość). Natomiast kompleksy
leśne stanowią naturalną przeszkodą ograniczającą siłę i prędkość wiatrów.
Istotny elementem w kształtowaniu warunków solarnych ma ekspozycja zboczy.
Najbardziej preferowana w tym zakresie jest ekspozycja południowa, która otrzymują w
ciągu roku znacznie większe ilości energii słonecznej. Warunki fizjograficzne nie powodują
zróżnicowania w stosunkach opadowych i zachmurzeniu. Natomiast oddziaływają one na
trwałość pokrywy śnieżnej, która jest trwalsza w obrębie lasów i zagłębień terenu.
Wstępne rozpoznanie potencjału uwarunkowań klimatycznych na badanym terenie
wskazuje na potrzebę opracowania mikroklimatu i topoklimat w badanym obszarze gmin.
Tego typu informacja pozwoli na właściwe opracowanie elementów struktury przyrodniczej i
20
Tamże, s. 245.
A. Kędziora, Podstawy agrometeorologii, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Poznań 2008, s. 294296.
21
__________________________________________________________________________________________
78
krajobrazowej badanego potencjału środowiska przyrodniczego i wskazania prognostyczne w
zakresie kształtowania struktury krajobrazowej i przyrodniczej22.
VI. 4. WODY
System hydrograficzny badanych gmin tworzy sieć wód powierzchniowych i poziomy
wód podziemnych. Wody powierzchniowe należą do dorzecza rzeki Wisły, którego częścią
jest dorzecze rzeki Bug, które w granicach Polski stanowi powierzchnię 19 284 km2. Ponad
965 km2 tej powierzchni stanowi obszar badanych gmin.
Przez obszar gminy Ciechanowiec, Perlejewo, Drohiczyn, Siemiatycze przebiega dział
wodny IV rzędu rzeki Nurzec, który od południa sąsiaduje z działem wodnym III rzędu
dolnego odcinka rzeki Bug. dział ten w części południowej przechodzi przez teren gminy
Konstantynowo i Janów Podlaski23.
Wody powierzchniowe
Rzeka Nurzec wyznacza północną i zachodnią granicę gminy. Ogólna długość rzeki
wynosi 110 km, powierzchnia zlewni zaś ok. 2073 km2, co kwalifikuje rzekę do grupy
większych na obszarze mezoregionu Północnopodlaskiego. Główne dopływy Nurca to
Kukawka, Pełchówka i Płonka.
Obszar gminy Ciechanowiec odwadniają również mniejsze cieki wodne: Siennica i
Mścichówka. Na terenie gminy znajduje się jeden zbiornik wodny w Ciechanowcu na rzece
Nurzec o powierzchni 6,0 ha i pojemności 83 tys. m3 spełniający rolę retencyjną i częściowo
rekreacyjną (m.in wędkowanie). Zbiornik wymaga oczyszczenia. Ponadto znajduje się kilka
zbiorników wodnych spełniających rolę gospodarczą, retencyjną i przeciwpożarową.
Przez gminę Perlejewo oprócz rzeki Bug wody powierzchniowe odprowadza niewielka
wspomniana wcześniej struga Pełchówka, która przecina gminę równoleżnikowo i płynie w
kierunku zachodnim uchodząc lewobrzeżnie do rzeki Nurzec (Ciechanowiec). Obszary
źródliskowe tego cieku znajdują się na wschód od miejscowości Ostrożany w gminie
Siemiatycze. Teren ten jest też obszarem źródliskowym dla cieków płynących przez gminę
22
Tamże, s. 244-245.
A. Czerny, 32.1 Wody powierzchniowe, [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, IGiPZ PAN Warszawa, Główny
Geodeta Kraju, PPWK im. E. Romera, S.A., Warszawa, 1994 – mapa 32. Wody.
23
__________________________________________________________________________________________
79
Siemiatycze – Kamionki i Mahometa. Wody z tych cieków odprowadzane są do Zalewów
1,2,3 utworzonych na terenie miasta w latach 70. XX w. Zalewy te powstały głównie dla
potrzeb rekreacyjnych i retencyjnych. Do Zalewu 1 wody odprowadza rzeka Kamionka wraz
ze swoimi dopływami, a do Zalewu 2 struga Mahomet z bezimiennymi ciekami.
Wody podziemne
Pod względem hydrogeologicznym obszar gminy Ciechanowiec obejmuje dwa rejony
o odmiennych warunkach występowania wód gruntowych. Rejon pierwszy stanowią tereny
wysoczyznowe, gdzie wody w większości tworzą ciągły poziom o swobodnym zwierciadle
wody utrzymujący się w utworach łatwo przepuszczalnych. Woda występuje tutaj
przeważnie na głębokości 4-6 m pod poziomem terenu. Miejscami w zachodniej i środkowej
części rejonu występują zakłócenia w ciągłym rozprzestrzenianiu się poziomu wód. Wynika
to z występowania utworów trudno przepuszczalnych. W tym przypadku wody gruntowe
tworzą w przypowierzchniowych warstwach gruntu tak zwane wierzchówki, przede
wszystkim w okresie wysokich stanów wód. Ma to one niekorzystny wpływ na zmianę
konsystencji glin i iłów, co stanowią bardzo poważne ograniczenia budowlane.
Obszarem charakteryzującym się odmiennymi warunkami wodnymi są doliny rzeczne,
w obrębie których zależnie od stanów wody w rzekach i intensywności opadów
atmosferycznych wahania zwierciadła są gwałtowne. Zazwyczaj wody gruntowe utrzymują
się na głębokości 1-2 m pod poziomem terenu24.
Płytkie zaleganie zwierciadła wód pierwszego poziomu użytkowego (0,2 – 2,0 m) oraz
możliwość zanieczyszczeń bakteriologicznych przenikających z powierzchni terenu na skutek
braku warstwy izolującej powodują, że wody tego poziomu nie mogą stanowić źródła
zaopatrzenia ludności.
Zaopatrzenie ludności w wodę pitną i do celów gospodarczych odbywa się
z wykorzystaniem drugiego międzymorenowego poziomu wód znajdujących się na
głębokości 61,8-105,5 m. Z uwagi na to, że obszar całej gminy leży w strefie
24
M. Gutry-Korycka, G. Gadomska, 32.6 Wody podziemne [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, IGiPZ PAN
Warszawa, Główny Geodeta Kraju, PPWK im. E. Romera, S.A., Warszawa 1994 – mapa 32. Wody.
__________________________________________________________________________________________
80
czwartorzędowych piasków i żwirów możliwe jest uzyskanie wydajności w granicach 30-60
m3/h w pojedynczej studni.
Większość jednostek osadniczych (ok. 90%) badanego terenu posiada dostęp do
wody wodociągowej.
VI. 5. GLEBY
Cechą charakterystyczną Wysoczyzny Wysokomazowieckiej jest stosunkowo dobra
jakość gleb zlokalizowanych w części środkowej i południowej. Jest to najczęściej mozaika
gleb brunatnych oraz czarnoziemów, ukształtowana z glin lekkich i organicznego humusu.
Gleby obszaru badań wykształciły się z utworów czwartorzędowych: plejstoceńskich piasków
gliniastych, gliny lekkiej, piasków gliniastych mocnych i gliniastych oraz z pyłów oraz z
holoceńskich utworów rzecznych i bagiennych.
Na obszarze badanych gmin występują przede wszystkim: gleby brunatne i właściwe,
pseudobielicowe, lokalnie czarne ziemie oraz w dnach dolin rzecznych i obniżeń gleby
torfowe, torfowo-mułowe, murszowe oraz mady rzeczne25. Z pyłów lub piasków gliniastych
wykształciły się gleby 2 kompleksu pszennego dobrego występujące małymi płatami w
okolicy wsi Kostuszyn, Koce-Schaby i na wschód od Ciechanowca. Zalicza się je do IIIa-IIIb
klasy bonitacyjnej i stanowią one w skali badanych gmin najurodzajniejsze gleby. Z piasków
gliniastych mocnych i gliniastych utworzyły się gleby zaklasyfikowane do 4 kompleksu
żytniego bardzo dobrego stanowiące około 35% powierzchni badanego ternu należące do
IIIb-IVa klasy bonitacyjnej. Natomiast z gliny lekkiej, piasków gliniastych mocnych i pyłów
powstał kompleks 8 zbożowo-pastewny mocny (klasa IVa) zalegający m.in. w sąsiedztwie
dolin w środkowej i wschodniej części gminy Ciechanowiec. Perlejewo, Siemiatycze.
Z piasków słabogliniastych wytworzyły się gleby 5 kompleksu żytnio-ziemniaczanego
dobrego w IVa klasie bonitacyjnej, występujące w większych płatach na Wysoczyźnie
Wysokomazowieckiej. Pozostałe grunty orne wykształcone z piasków średnich stanowią
gleby małourodzajne 6, 7 i 9 kompleksu przydatności rolniczej oraz V i VI klasy bonitacyjnej.
25
S. Białołusz, 41.1 Gleby – klasyfikacja genetyczna [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, IGiPZ PAN
Warszawa, Główny Geodeta Kraju, PPWK im. E. Romera, S.A., Warszawa, 1994 – mapa 41. Gleby.
__________________________________________________________________________________________
81
Najwięcej tego typu gleb występuje na terenie gminy Janów Podlaski i Konstantynów26.
Słabe gleby brunatne wykształcone z piasków luźnych należące do kompleksu 6 żytniego
słabego i 7 żytnio-łubinowego (VI klasa bonitacyjna) pokrywają znaczne powierzchnie
wysoczyzny. Są one nieprzydatne w rolnictwie, ale mogą być przeznaczane pod zalesienie. W
dolinach rzek i zagłębieniach terenu występują gleby bagienne, mady i czarne ziemie
powstałe z torfów niskich lub mineralne z piasków rzecznych i namułów. Gleby bagienne
(gleby torfowe, torfowo-mułowe i murszowe) zaliczono do 2 i 3 kompleksów użytków
zielonych. Udział gleb marginalnych, nieprzydatnych do produkcji rolniczej wynosi: dla
gruntów ornych badanego terenu – 15,9% (dla powiatu wysokomazowieckiego – 5,3%, a dla
województwa – 17,5%)27.
Największe i najbardziej zwarte powierzchnie użytków zielonych występują m.in. w
obrębie wsi Bujenka i Koce Piskuły, w dolinach Kukawki, Siennicy oraz na północ od
Nowodworów. Są to łąki i pastwiska zaliczone do III i IV klasy bonitacyjnej. W dolinie Nurca w
zachodniej części gminy, z uwagi na niski stopień zmeliorowania, położone są użytki zielone o
słabej przydatności rolniczej.
VI. 6. FLORA
Szata roślinna obszaru badanych gmin związana jest bezpośrednio z jakością
środowiska glebowego oraz czynnikami klimatycznymi. Głównymi skupiskami naturalnej
roślinności są lasy. Występują w nich między innymi takie gatunki drzew jak: sosna czarna,
sosna pospolita, brzoza brodawkowata, czeremcha zwyczajna, dęby (różne odmiany), grab
pospolity, grusza „polna” (młode siewki), jodła jednobarwna (kalifornijska), jesion wyniosły,
jarząb pospolity, jabłoń „polna” (młode siewki), kasztanowiec biały, klony (różne odmiany),
jawor, lipa drobnolistna, modrzew europejski, osika, olsza, robinia biała (akacja), świerki
różne gatunki, topola biała, topola czarna, wierzba iwa, wiąz szypułkowy, żywotnik zachodni.
Z krzewów występują na przykład: bez czarny, czeremcha, dereń biały, jałowiec babiński,
jaśminowiec wonny, jarzębina, kruszyna pospolita, leszczyna pospolita, lilak pospolity (różne
26
J. Strzelec, 41.3 Bonitacja gleb [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, IGiPZ PAN Warszawa, Główny Geodeta
Kraju, PPWK im. E. Romera, S.A., Warszawa, 1994 – mapa 41. Gleby.
27
Tamże – mapa 41. Gleby.
__________________________________________________________________________________________
82
odmiany), malina, śnieguliczka biała, trzmielina pospolita, tarnina, wierzba szara.
Rośliny zielone wieloletnie i byliny reprezentują między innymi: barwinek, borówka,
gwiazdnica, irys syberyjski, jaskier żółty, konwalia, knieć błotna, niezapominajka, mniszek
lekarski, lawenda, poziomka, pokrzywy, rozchodniki, wilczomlecz, wrzos, starzec, szczawik
zajęczy, zawilec. Ponadto dość licznie występują różne gatunki i odmiany traw. Rośliny niższe
reprezentowane są przez wiele gatunków mchów, porostów (np. chrobotek reniferowy),
grzybów, widłaków, skrzypów i paproci28.
Wody zamieszkują takie gatunki roślin jak np.: rzęsa wodna, rogatek, moczarka
kanadyjska, grążel żółty, grzybienie a w strefach przybrzeżnych spotyka się pałkę wodną,
trzcinę, oczerety. Z roślin występujących na obszarach podmokłych i torfowiskach wymienić
należy mech torfowce z rodzaju Sphagnum, okrężnica bagienna, wełnianka pospolita,
turzyce, rdesty. Flora badanego terenu jest dość bogata i zróżnicowana29.
VI. 7. FAUNA
Wśród zwierząt występujących w badanych gminach należy wyróżnić: owady (biegacz
fioletowy, liczne gatunki motyli (paź królowej, niepylak mnemozyna, mieniak strużnik,
mieniak tęczowy) liczne gatunki błonkówek, ważki, żagnice), ryby (koza, piskorz, różanka,
śliz), płazy (traszka zwyczajna, kumak nizinny, rzekotka drzewna, żaba: trawna, jeziorowa,
wodna, śmieszka), gady (jaszczurka zwinka i żyworodna, padalec zwyczajny, zaskroniec
zwyczajny, żmija zygzakowata), ptaki (nur czarnoszyi, perkozek, perkoz dwuczuby, bąk,
czapla biała, bocian biały, bocian czarny, łabędź czarnodzioby, łabędź niemy, łabędź
krzykliwy, gęś krótkodzioba, gęś mała, świstun, cyranka, kania mała, błotniak zbożowy,
błotniak łąkowy, błotniak stawowy, myszołów włochaty, orlik grubodzioby, orzeł przedni,
rybołów, kobuz, sokół wędrowny, cietrzew, zielonka, derkacz, żuraw, czajka, mewa mała,
mewa pospolita, śmieszka, rybitwa wielkodzioba, rybitwa białowąsa, kukułka, płomykówka,
puchacz, sowa śnieżna, sowa uszata, sowa błotna, lelek, jerzyk, zimorodek, kraska,
skowronek borowy, dymówka, oknówka, pliszka, strzyżyk, rudzik, słowik szary, drozd, kos,
28
29
W. Szafer, K. Zarzycki, Szata roślinna Polski, t. II, Wyd. III, PWN Warszawa 1977, s. 78-83.
Tamże.
__________________________________________________________________________________________
83
cierniówka, muchołówka szara, remiz, szpak, wróbel, zięba, szczygieł, czyż, gil, wodnik, bekas
dublet, wodniczka), ssaki (jeż wschodni, kret, rzęsorek rzeczek, ryjówka aksamitna, ryjówka
malutka, nocek łydkowłosy, łoś, nocek rudy, wiewiórka pospolita, bóbr europejski, wydra,
norka europejska, gronostaj, łasica, jenot)30.
Natomiast na terenie wszystkich analizowanych gmin
występują również
synantropijne gatunki zwierząt, związane z osiedlami ludzkimi, wśród nich gromadę ssaków
reprezentuje: jeż wschodni (Erinaceus roumanicus), kret (Notoryctes typhlops), wiewiórka
pospolita (Sciurus vulgaris), nornica ruda (Myodes glareolus), mysz domowa (Mus musculus),
szczur wędrowny (Rattus norvegicus), kuna domowa (Martes foina), tchórz zwyczajny
(Mustela putorius) a z ptaków m.in.: kawka (Corvus monedula), gawron (Corvus frugilegus),
sroka (Pica pica) oraz wiele gatunków wróblowatych (Passeridae).
VI. 8. ZASOBY LEŚNE
Ogólna powierzchnia gruntów leśnych w badanych gminach w 2012 r. wynosiła ok.
21% ogólnej powierzchni użytków. Średnia lesistość gmin jest wyższa od powiatowej (18,4
%), ale jest niższa od średniej województwa (29,6%) i od średniej krajowej (29,4%).
O stanie i charakterystyce drzewostanów w lasach Nadleśnictwa decydują cztery gatunki
lasotwórcze: sosna, dąb, brzoza, olsza. Zwraca uwagę wysoki udział gatunków liściastych i
niski iglastych, w porównaniu ze średnimi krajowymi.
Lasy badanego obszaru należą do niezwykle bogatych siedliskowo. Najczęściej
występującym siedliskiem jest bór świeży z sosną dominującą w drzewostanie. Podszyt
tworzy jałowiec, jarzębina i podrost drzew. W runie występują mchy, wrzos i borówka oraz
powszechnie bór świeży. Kolejnym siedliskiem są bory suche, które porastają gleby bielicowe
suche z głębokim zaleganiem wód gruntowych. W drzewostanie obok sosny pojawia się
brzoza. Podszyt tworzą: jałowiec i podrost drzew, a runo wrzos i chrobotki. Bory suche
występują głównie w dolnym biegu Nurca, przy jego ujściu do rzeki Bugu.
30
Z. Głowaciński, J. Plit, 43.1 Fauna i jej dynamika, [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, IGiPZ PAN
Warszawa, Główny Geodeta Kraju, PPWK im. E. Romera, S.A., Warszawa 1994 – mapa 43. Świat zwierzęcy.
__________________________________________________________________________________________
84
Bór mieszany świeży stanowi niewielkie kompleksy porastające gleby brunatne
wyługowane. Drzewostan składa się z sosny z domieszką świerka i dębu. W podszycie
występuje jałowiec, czeremcha, leszczyna, a w runie: poziomka, malina, i konwalia. Bór
mieszany świeży spotyka się w różnych częściach gminy31.
Z kolei siedliska lasowe występujące na glebach brunatnych, bogatszych w składniki
pokarmowe. Reprezentowane są przez siedliska: mieszane, świeże i wilgotne. Położone
w południowo-wschodniej części gminy. Lasy mieszane porastają gleby brunatne z wodą
gruntową zalegającą w zasięgu systemów korzeniowych. W drzewostanie spotyka się dęby,
sosny i brzozy z domieszką grabów, modrzewi i osik. Podszyt tworzą: jarzębina, tarnina,
leszczyna, a runo: poziomka, zawilec i szczawik. W lasach świeżych w drzewostanie przeważa
dąb z domieszką brzozy, topoli i sosny. W podszycie rośnie kruszyna, leszczyna i jarzębina,
w runie: szczawik i gwiezdnica. Las wilgotny występuje na glebach w typie szarych ziem
z wysokim poziomem wód gruntowych. Drzewostan tworzy: brzoza i olsza, podszyt:
kruszyna, bez czarny, czeremcha, runo: pokrzywy i malina. Ols porasta małe powierzchnie na
glebach bagiennych w dolinach rzek i w sąsiedztwie użytków zielonych. Spotyka się go
głównie w dolinie Nurca oraz lokalnych obniżeniach. Roślinność reprezentowana jest przez:
olchę z domieszką brzozy, kruszynę, porzeczkę, bez czarny oraz turzyce, pokrzywy i trzcinę32.
VI. 9. TERENY ŁĄK I PASTWISK
Łąki położone są głównie w dolinie Nurca oraz w dolinach innych cieków wodnych.
Łączna powierzchnia obszarów łąkowych stanowi 14,4% ogólnej powierzchni gmin.
Roślinność łąkowa występuje przede wszystkim w dolinach rzecznych i obniżeniach
wytopiskowych z uwagi na specyficzne warunki gruntowo-wodne. Melioracje użytków
zielonych spowodowały daleko idące procesy odwodnień i degradacji tych terenów.
W konsekwencji wyginęła roślinność związana z dawną gospodarką łąkarską oraz ograniczony
został zasięg występowania cennych przyrodniczo ekosystemów łąkowych.
31
J. M. Matuszkiewicz (red.), Geobotaniczne rozpoznanie tendencji rozwojowych zbiorowisk leśnych w
wybranych regionach Polski, IGiZP PAN, Warszawa, 2007.
32
Tamże.
__________________________________________________________________________________________
85
VI. 10. KORYTARZE EKOLOGICZNE
Funkcje ciągów ekologicznych na terenie gminy pełnią obszary dolin rzecznych oraz
obniżeń terenowych wypełnionych często siecią małych cieków wodnych i rowów
melioracyjnych, tworząc na terenie gminy lokalny system powiązań przyrodniczych. Składają
się nań biocenozy łąkowo-pastwiskowe, leśne, bagienne i wodne skupiające obszary
biologicznie czynne. Tereny zieleni są ciągami ekologicznymi umożliwiającymi prawidłowe
przewietrzanie. Pełnią podstawową rolę w systemie stosunków wodnych, skupiają bogatą
ilość gatunków roślin i zwierząt, umożliwiając im swobodną migrację. Ze względu na funkcje
ekologiczne, jakie pełnią, wskazane są do pozostawienia w dotychczasowym użytkowaniu.
VI. 11. OBIEKTY I OBSZARY PRAWNEJ OCHRONY PRZYRODY
Na terenie analizowanych gmin prowadzona jest gatunkowa ochrona cennych
przyrodniczo gatunków w postaci pomników przyrody33, oraz w postaci obiektów
przestrzennych:
–
rezerwatów przyrody (Rezerwat Kalinik, Rezerwat Łęk Dębowy Koło Janowa
Podlaskiego),
– parku krajobrazowego – Podlaski Przełom Bugu,
– obszarów i siedlisk Natura 2000 (Dolina Dolnego Bugu PLB 140001, Ostoja
Nadbużańska – PLH 140011),
– obszarów chronionego krajobrazu (Obszar Chronionego Krajobraz „Doliny Bugu”,
Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Bugu i Nurca 34),
33
Wybrane pomniki przyrody wpisane do rejestru pomników przyrody GDOŚ: w Ciechanowcu – wierzba biała o
obw. 528 cm i wys. 20 m (nr rej. 37); we wsi Malec – grupa wiązów w ilości 30 drzew o obw. 380-450 i wys. 2025 m (nr rej. 39). W Muzeum Rolnictwa – parku podworskim w Ciechanowcu znajduje się 10 żywych pomników
przyrody (klony zwyczajne o obw.130 cm i wys. 16,5 m, obw. 100 cm i wys. 17 m, obw. 85 cm i wys.i 16 m),
wiąz o obw. 100 cm i wys. 16 m, dąb czerwony o obw. 110 cm i wys. 19 m, jesiony wyniosłe (obw. 100 cm i wys.
20 m obw. 75 cm i wys.20 m, topola czarna o obw. 75 cm i wys. 16 m), olsza czarna o obwodzie 70 cm i
wysokości 23 m topola biała o obw.110 cm i wys.18 m. W parku podworskim w Pobikrach znajduje się 10
33
pomników przyrody objętych rejestrem od nr 61-68 i 144 , (jesion wyniosły (Fraxinus excelsior L.) (obw. 98 cm i
wys. 19 m; obw. 120 cm i wys. 19 m; obw. 110 cm i wys. 29 m; grupa 3 jesionów wyniosłych o obw. 183, 210,
240 cm i wys. 22-25 m), klon zwyczajny (obw. 70 cm i wys. 30 m; obw. 236 cm i wys. 18 m), sosna wejmutka
(Pinus strobus L.) ( obw. 73 cm i wys. 26 m), lipa drobnolistna (Tilia cordata Mill.) (obw. 110 cm i wys. 23 m,
obw. 105 cm i wys. 29 m).
__________________________________________________________________________________________
86
– lasów ochronnych35.
VI. 12. Analiza SWOT
W poniższej analizie SWOT uporządkowano mocne i słabe strony (uwarunkowania
wewnętrzne) oraz szanse i zagrożenie (uwarunkowania zewnętrzne) powiatu według ich
znaczenie – od najważniejszych w poszczególnych grupach do najmniej istotnych.
Tabela 26. Analiza SWOT potencjału zasobów przyrodniczego badanych gmin
Uwarunkowania wewnętrzne
Mocne strony
Słabe strony
Zasoby i walory środowiska (jako istotny Potencjał
stymulator procesów rozwojowych)
–
środowiska
(bariera
procesów
rozwojowych)
wysoka
atrakcyjność
przyrodnicza
turystyczna
(szczególnie
dla
i – słabe warunki produkcji rolnej na części
turystyki obszaru gminy szczególnie w części północno-
kwalifikowanej i przyrodniczej) doliny Bugu,
zachodniej;
– występowanie ostoi gatunków Natura 2000 – ograniczenia wynikające z istnienia obszaru
(OSO
i
SOO)
międzynarodowej
oraz
znaczących
i krajowej
w
skali chronionego krajobrazu;
obszarów – niska przydatność gospodarcza lasów;
chronionych i obszarów zaliczonych do sieci – brak złóż kopalin o udokumentowanych
ECONET-PL (dolina Bugu i Nurca),
zasobach
geologicznych
i
o
znaczeniu
– urozmaicona rzeźba terenu, szczególnie w ponadlokalnym i ponadregionalnym;
dolinie Bugu (Wojtkowice Glinna, Perlejewo, – zagrożenia dla ekosystemów łąkowo-wodnych
Drohiczyn, Konstantynów) i Nurca (Kozarze, w dolinie Nurca z uwagi na proces erozji dennej;
Wojtkowice Dady i Wojtkowice Stare) i – niska odporność drzewostanów na działanie
naturalne punkty widokowe w skarpach dolin czynników biotycznych.
34
Utworzony uchwałą nr XII/84/86 WRN w Białymstoku z 29.04.1986 r.
Uroczysko: Wojtkowice Stare I – lasy glebochronne (oddział 212, 213, 214, 215, 216), Pobikry II – lasy
wodochronne (oddział 183a, 184c, 191, 197, 206f), Kalinowe – lasy wodochronne (oddział 165f, 166d),
Ciechanowiec - ostoja zwierząt (oddział 214C).
35
__________________________________________________________________________________________
87
rzecznych,
Stan środowiska (w odniesieniu do standardów
– walory wędkarskie Bugu i Nurca;
jakości i jako bariera procesów rozwojowych)
– szlaki wodne Bugu i Nurca m.in. kajakowe;
– utrzymujące się zanieczyszczenie wód Nurca i
– względnie dobre warunki do produkcji rolnej Bugu;
na glebach klasy IIIa, IIIb i IVa w środkowej i –obniżanie się poziomu wód gruntowych;
wschodniej
części
gminy
Ciechanowiec, – dzikie wysypiska śmieci;
Perlejewo, Drohiczyn);
– brak rekultywacji poeksploatacyjnej;
– gęsta sieć hydrograficzna,
– zagrożenia hydrogeologiczne w składowiskach
– duża liczba pomników przyrody szczególnie odpadów (np. Nowodwory)
w Ciechanowcu i Pobikrach;
Zagrożenia stanu środowiska i infrastruktury
– ponad 25% stopień lesistości (wsie Malec, środowiskowej
Pobikry, Wojtkowice Glinna, Wojtkowice Dady)
–
brak
kanalizacja
lub
oczyszczalnie
– występowanie lokalnych, perspektywicznych przydomowych na większości obszaru badanych
złóż piasku, piasku ze żwirem i surowców gmin
ilastych, torfu na terenie całego obszaru gmin
Wysokie
standardy
– zbyt niska skuteczność oczyszczania (brak
środowiska usuwania biogenów w komunalnej oczyszczalni
jakości
stymulatorem procesów rozwojowych
ścieków);
– niskie zanieczyszczenie powietrza emisją –
przekroczenia
parametrów
ścieków
pyłowo-gazową,
odprowadzanych z oczyszczalniach określonych
– wysoka jakość wód podziemnych;
w pozwoleniach;
– niska zawartość metali ciężkich i szkodliwych – brak sprawdzonego, sprawnego systemu
substancji chemicznych w glebach.
segregacji,
unieszkodliwiania
i
recyklingu
odpadów;
Zagrożenia stanu środowiska i infrastruktury – niezgodność z wymogami ochrony środowiska
środowiskowej
składowiska odpadów;
– niska emisja zanieczyszczeń powietrza;
– niedostatki sieci kanalizacyjnej i deszczowej w
– możliwości rozbudowy sieci kanalizacyjnej w prawobrzeżnej części miasta;
oparciu o istniejące oczyszczalnie ścieków;
–
niewielka
ilość
ścieków
– kanalizacja ogólnospławna w lewobrzeżnej
komunalnych części miasta;
odprowadzanych do wód powierzchniowych – brak obwodnic drogowych w Siemiatyczach,
__________________________________________________________________________________________
88
lub do gleby;
Ciechanowcu;
– niewielka liczba zakładów przemysłowych, –
uciążliwych dla środowiska;
–
mała
ilość
wytwarzanych
brak
szczegółowych
przyrodniczych
i
inwentaryzacji
sprawnego
systemu
odpadów monitoringu środowiska.
przemysłowych;
– niska gęstość zaludnienia.
Uwarunkowania zewnętrzne
Szanse
Zagrożenia
– położenie na obszarze ZPP;
– pozaklasowe wody rzek wpływających na teren
– atrakcyjne krajobrazowo i przyrodniczo gminy (Bug);
tereny (np. Dolina Bugu);
– brak dobrze zorganizowanej gospodarki
– wzrost zainteresowania ochroną środowiska, odpadami;
–
wzrost popytu na zdrową żywność, – brak monitoringu środowiska;
– niski poziom infrastruktury towarzyszącej
agroturystykę i turystykę przyrodniczą;
–
możliwość znaczącego zasilania działań w rozwojowi różnych form turystyki;
zakresie
ochrony
środowiska
i
zagranicznych
krajowych
ze
źródeł – coraz mniejsze możliwości pozyskiwania
(głównie środków unijnych na ochronę środowiska.
europejskich);
–
możliwość wdrażania programów rolno-
środowiskowych Unii Europejskiej;
– położenie na trasie Warszawa – Białowieża.
Źródło: opracowanie własne.
Analiza SWOT wskazuje, że do najważniejszych problemów potencjału środowiska
przyrodniczego badanych gmin niewątpliwie należą:
– zagadnienia związane z ochroną wód i gospodarką wodną ze względu na:
niedotrzymywanie
docelowych
normatywów
jakości
wód
w
rzekach,
niedoinwestowanie systemów kanalizacyjnych i oczyszczania ścieków, szczególnie na
terenach wiejskich oraz przekroczenia parametrów ścieków odprowadzanych z
__________________________________________________________________________________________
89
oczyszczalni, a określonych w pozwoleniach. Nie rozwiązanie tego problemu
niewątpliwie będzie rzutować na możliwości wykorzystania walorów turystycznych
gminy;
– nierozwiązanie problemu gospodarki odpadami, co wynika z braku systemów
segregacji, recyklingu, unieszkodliwiania i zagospodarowania odpadów;
Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że walory przyrodnicze i stan środowiska gminy
sprzyjać mogą rozwojowi turystyki i agroturystyki oraz rolnictwa zintegrowanego
i ekologicznego. Barierą dla nich jest jednak nadal problem z jakością środowiska
przyrodniczego (m.in. jakość wody, gospodarka odpadami).
__________________________________________________________________________________________
90
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
Adamczuk L. , Gudaszewski G. (red.), Wyznania religijne. Stowarzyszenia narodowościowe i etniczne
w Polsce 1997-1999, Warszawa 2000, s. 123-159.
Białołusz S., 41.1 Gleby – klasyfikacja genetyczna [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, IGiPZ PAN
Warszawa, Główny Geodeta Kraju, PPWK im. E. Romera, S.A., Warszawa, 1994 – mapa 41. Gleby.
Boryczka J. , M. Stopa-Boryczka, D. Baranowski, K. Grabowska, E. Błażek, J. Skrzypczuk, Atlas
współzależności parametrów meteorologicznych i geograficznych w Polsce, Wydawnictwo
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2002, s. 39-163.
Chwalba A. , Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa 2005.
Czerny A. , 32.1 Wody powierzchniowe, [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, IGiPZ PAN Warszawa,
Główny Geodeta Kraju, PPWK im. E. Romera, S.A., Warszawa, 1994 – mapa 32. Wody.
Dąbrowska T. , Cmentarzysko kultury przeworskiej i wielbarskiej na stanowisku „Kozarówka” w
Drohiczynie, Wiadomości Archeologiczne 1978, t. XLIII, s. 62-82
Dzik M. , Grobowe konstrukcje kamienne na późnośredniowiecznych cmentarzyskach w międzyrzeczu
Bugu i Narwi, [w:] In sil vis, campis…et urbe, Rzeszów-Sanok 2010, s.295-304
Dzik M. , Korzeniówka Mała, Woj. Podlaskie. Badania w latach 2009-2010, Światowit 2009-2010,
t.VIII(XLIX), s. 221-223
Dzik M. , Twarogi Lackie, Woj. Podlaskie. Badania w latach 2007-2008, Światowit 2009-2010, t.
VIII(XLIX), s. 277-279.
Eisenbach A. , Emancypacja Żydów na ziemiach polskich 1785-1870 na tle europejskim, Warszawa
1988.
Gieysztor A. , Obraz Rusi w Polsce średniowiecznej, [w:] Związki kulturalne między Polską a Rosją XIXX,Moskwa 1998, s. 12.
Gilewska S. , Rzeźba, [w:] L. Starkel (red.) Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa, 1999, s. 250, 254.
Głowaciński Z. , Plit J. , 43.1 Fauna i jej dynamika, [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, IGiPZ PAN
Warszawa, Główny Geodeta Kraju, PPWK im. E. Romera, S.A., Warszawa, 1994 – mapa 43. Świat
zwierzęcy.
Goss K. , Ilu w której gminie białorusinów, Czasopis 2004, nr 2
Goss K. , Policzyłem prawosławnych, Czasopis 2004, nr 1
Goss K. , Struktura wyznaniowa byłego woj. Białostockiego [w:]), Pogranicze. Studia społeczne, red.
A. Sadowski, t. X, Białystok 2001, s. 114-136.
Goss K. , Struktura wyznaniowa byłego woj. Białostockiego, [w:] Pogranicze. Studia społeczne, red.
A. Sadowski, t. X, Białystok 2001, s. 114-136.
Grzesiak K. , Parafie prawosławne na południowym Podlasiu w okresie międzywojennym,
Drohiczyński Przegląd Naukowy 2012, nr 4,
Gutry-Korycka M. , Gadomska G. , 32.6 Wody podziemne [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, IGiPZ
PAN Warszawa, Główny Geodeta Kraju, PPWK im. E. Romera, S.A., Warszawa, 1994 – mapa 32.
Wody.
Jabłonowski A. , Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 17, Gebethner i
Wolf 1910.
Jaskanis J. , Wodzowskie kurhany kultury wielbarskiej na Podlasiu, Białystok 2012
Kalinowska D. , Grabarka jako miejsce kultu ludności prawosławnej, Drohiczyński Przegląd Naukowy,
2010, nr 2
Kędziora A. , Podstawy agrometeorologii, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Poznań, 2008,
s. 380.
__________________________________________________________________________________________
91
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
Kokowski A. , Wandalowie-Lugiowie-kultura przeworska, [w:] Wandalowie. Strażnicy bursztynowego
szlaku, Lublin-Warszawa 2004, s.3-10.
Kokowski A., Starożytna Polska, Warszawa 2006
Kondracki J. , Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 450.
Kożuchowski K. (red.), Meteorologia i klimatologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2005,
s. 320.
Majecki H. (red.), Studia i materiały do dziejów Siemiatycz, Warszawa 1989.
Makarowicz P. , Trzciniecki krąg kulturowy - wspólnota pogranicza Wschodu i Zachodu Europy,
Poznań 2010.
Makarowicz P., Geneza pochówków zbiorowych w trzcinieckim kręgu kulturowym, [w:] Mente et
rutro. Studia archaeologica Johanni Machnik viro doctissimo octogesimo vitae anno ab amicis,
collegis et discipulis oblata, ed. S. Czopek, S. Kadrow, Rzeszów 2010, s. 379-398
Matuszkiewicz J.M. (red.), Geobotaniczne rozpoznanie tendencji rozwojowych zbiorowisk leśnych w
wybranych regionach Polski, IGiZP PAN, Warszawa, 2007.
Modzelewski K. , Barbarzyńska Europa, Warszawa 2004
Niedźwiedź T. , Paszyński J. , Czekierda D. , 31.6 Wiatry [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, IGiPZ
PAN Warszawa, Główny Geodeta Kraju, PPWK im. E. Romera, S.A., Warszawa, 1994 – mapa 31.
Klimat.
Osika R. (red.), Budowa geologiczna Polski, tom VI, Złoża surowców mineralnych, Państwowy
Instytut Geologiczny, Warszawa, 1987, s. 720.
Paszyński J., T. Niedźwiedź, Klimat, [w:] L. Starkel (red.) Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze,
Pochodzenie i wiek rzeźby [w:] J. Kondracki Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2009 – dodatek do opracowania w formie mapy.
Podlasie, [w:] Teledetekcja środowiska/tom 38, Katedra Geoinformatyki i Teledetekcji Uniwersytetu
Warszawskiego: http://telegeo.wgsr.uw.edu.pl/Teledetekcja_Srodowiska/tom_38/Podlasie.pdf
Przeniosło S. (red.), Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.1995 r.,
Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa, 1996, s. 332.
Rosłoniec S. , Samorzutne scalanie gruntów wśród mazowieckiej i podlaskiej szlachty zagrodowej,
Warszawa 1928
Ruczaj Z. , Człowiek istota mobilna. Przemieszczanie się i komunikacja społeczności podlaskiej w
czasach dawniejszych i współcześnie [w:] Drohiczyński Przegląd Naukowy 2(2010)
Skowronek J. , U. Maksymiuk (red), Martyrologia Unitów Podlaskich w świetle najnowszych badań,
Siedlce 1996.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t.III i IV, Warszawa 18801914
Solon J. , Plan lokalnej współpracy na rzecz ochrony obszaru Natura 2000 - PLB140001 Dolina
Dolnego Bugu Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2007 – materiał niepublikowany.
Strzelec J. , 41.3 Bonitacja gleb [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, IGiPZ PAN Warszawa, Główny
Geodeta Kraju, PPWK im. E. Romera, S.A., Warszawa, 1994 – mapa 41. Gleby.
Stupnicka E. , Geologia regionalna Polski, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007, s.
346.
Stupnicka E. , Geologia regionalna Polski, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa, 1989, s. 286.
Swenson I. (red.), Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski. PWN, Warszawa2000, s.65
Szafer W. , Zarzycki K. , Szata roślinna Polski, tom II, Wyd. III, PWN, 1977, s. 347.
__________________________________________________________________________________________
92
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
Szmit Z. , Groby z okresu lateńskiego i rzymskiego na cm. „Kozarówka” w Drohiczynie nad Bugiem,
Wiadomości Archeologiczne 1921, t. VI, s.60-70
Tokarczyk T. , Die Belegungszeit der Przeworsk-Kultur Nekropolen, Analecta Archaeologica
Ressoviensia 2010, vol.5, s. 2-35
Typy krajobrazów naturalnych [w:] J. Kondracki Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2009 – dodatek do opracowania w formie mapy.
Urban K. , Kościół prawosławny w Polsce 1945-1970, Kraków 1996
Wawrusiewicz A. , Okres neolitu i wczesnej epoki brązu na Podlasiu. Stan i perspektywy badań, [w:]
U. Stankiewicz, A. Wawrusiewicz (red.), Na rubieżach kultur, Białystok 2011, s. 13-36.
Węgrzynowicz T. , Osadnictwo kultury trzcinieckiej i łużyckiej w Drohiczynie, woj. białostockie, na
stanowisku Kozarówka, Wiadomości archeologiczne 1978, t. XLIII, nr 1, s. 32-48
Wirtualny Sztetl: http://www.sztetl.org.pl/
Wiślański T., Kształtowanie się miejscowych kultur rolniczo-hodowlanych. Plemiona kultury
pucharów lejkowatych, [w:] Prahistoria ziem polskich, t. II, Neolit, Wrocław-Warszawa-KrakówGdańsk 1979, s. 165-260.
Wolfram H. , Historia Gotów, Warszawa-Gdańsk 2003
Woś A. , Regiony klimatyczne [w:] 31.8 Typy pogody, regiony klimatyczne. Atlas Rzeczypospolitej
Polskiej, IGiPZ PAN Warszawa, Główny Geodeta Kraju, PPWK im. E. Romera, S.A., Warszawa, 1994 –
mapa 31. Klimat.
__________________________________________________________________________________________
93
Aneks - Zabytki, skanseny, muzea
Gmina Ciechanowiec
W Ciechanowcu:
1.
Pozostałości zamku z XV i XVI w. Zachowana w stosunkowo dobrym stanie fosa
okalająca z trzech stron i piwnice wieży.
2.
Kościół pw. Trójcy Przenajświętszej, 1736-1739. We wnętrzu późnobarokowe rzeźby. i
ambony, epitafium nagrobne z marmurowym popiersiem, pamiątkowe tablice z XIX,
XVIII-wieczna włoska kopia obrazu Carla Maratti w ołtarzu głównym, obraz Madonny
z miedzianą koszulką i obraz św. Mikołaj w.
3.
Zespół klasztorno-szpitalny,1737.
4.
Zespół pałacowo-parkowy (Muzeum Rolnictwa), XVIII w. (pałac, stajnie, powozownie,
architektura ogrodowa, młyn wodny, park krajobrazowy o powierzchni 17 ha,
budynki służby, leśniczówka), ekspozycje skansenowe architektury ludowej
mazowiecko-podlaskiej.
5.
Skansen Mazowiecko-Podlaski: Dział Budownictwa Wiejskiego Muzeum Rolnictwa im.
ks. K. Kluka - wiejskie budynki drewniane przeniesione z pogranicza Mazowsza i
Podlasia, które ilustrują różne typy architektury i techniki budowlanej, a ich wnętrza
prezentują warunki życia różnych warstw społecznych wsi. Wśród ekspozycji
zaścianek: chaty dworskie i drobnoszlacheckie, dwór z kolumnowym gankiem, chaty
białoruskie, wyrobnicze, budynki gospodarcze, ubikacje, ule kłodowe, młyn wodny,
wiatrak koźlak, gajówka. Ekspozycja połączona z hodowlą rodzimych ras zwierząt:
owce wrzosówki, owce świniarki i kury zielononóżki kuropatwiane.
6.
Pomnik księdza Krzysztofa Kluka, 1850.
7.
Prawosławna cerkiew pounicka pw. Wniebowstąpienia Pańskiego, 1884.
8.
Zabudowa rynku, XVIII-XIX w. - układ przestrzenny średniowiecznego miasta w
kształcie wrzeciona, rozciągniętego równolegle do rzeki Nurzec.
9.
Ruiny starej synagogi i mykwy.
10.
Zespół cmentarzy przy ul. Sienkiewicza, XIX w. (Rzym-kat, prawosł, ewang.)
11.
Muzeum Rolnictwa – w tym skansen budownictwa wiejskiego i muzeum weterynarii.
W Antoninie:
12.
Pozostałości zespołu dworskiego: oficyna drewniana, najprawdopodobniej z XIX w,
cztery obory murowane, lata 20. XX w.
13.
Stanowisko archeologiczne – cmentarzysko i kurhany kultury wielbarskiej, kurhany z
pochówkami ciałopalnymi (IX, X w.),
W Bujence:
14.
Zagroda nr 1, lata 20. XX w.: drewniany dom, stodoła, spichlerz, chlew.
15.
Zagroda nr 13, początek XX w.: drewniana stajnia, dwa chlewy, stodoła, spichlerz.
16.
Zagroda nr 15, początek XX w.: drewniana stodoła, dwie stajnie, spichlerz.
17.
Zagroda nr 49, koniec XIX w.: drewniany dom, stodoła, chlew, drewniane domy nr 23
i 45 z początku XX w., chlew w zagrodzie nr 7, stodoła w zagrodzie nr 9 (XIX w.).
__________________________________________________________________________________________
94
W Czajach-Wólce:
18.
Kapliczka murowana, początek XX w.
19.
Pozostałości zespołu dworskiego, XIX/XX w.
20.
Domy drewniane z początku XX w.
W Kocach-Basiach:
21.
kapliczka murowana, początek XX w.
22.
dom drewniany z końca XIX w.
23.
W Kocach-Piskułach:
24.
Zagroda: stajnia drewniana, stodoła i dom z końca XIX w., dom murowany, koniec
XIXw.
W Kosiorkach:
25.
Kapliczka murowana, początek XX w.
W Kozarzach:
26.
Dwa domy drewniane z początku XX w
27.
Cmentarz–mogiła zbiorowa, z okresu II wojny światowej, przy drodze do
Ciechanowca. Pochowano tu około 200 Polaków, Żydów i jeńców radzieckich
rozstrzelanych w latach 1941-1944, mogiła zbiorowa – zlokalizowana w lesie, między
wsią Kozarze i Zaszków. Granitowa płyta memoratywna z napisem: Wymordowani
przez okupanta hitlerowskiego w czerwcu 1944 r. Cześć Ich Pamięci. Pochowano tu 80
niezidentyfikowanych osób narodowości polskiej.
28.
Przydrożny krzyż z roku 1890, za którym pochowani są ludzie zabici w czasie I wojny
światowej
29.
Fragment czółna (dłubanki), długości 5,35 m, z I w. p.n.e., znaleziony nad
urwiskiem Nurca - obecniewyeksponowany w Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa
Kluka w Ciechanowcu.
W Kułakach:
30.
Drewniana kapliczka z rzeźbą św. Rocha z przełomu XIX/XX w.
31.
Drewniana kapliczka z barokową rzeźbą św. Jana Nepomucena z połowy w. XVIII.
W Nowodworach:
32.
Stodoła murowana, 1876 r.
W Pobikrach:
33.
Kościół parafialny św. Stanisława Biskupa, cmentarz i plebania, XIX w.
34.
Zespół dworski z XIX w.: oficyna dworska, stajnia z wozownią, kuźnia, park.
35.
Krzyż przydrożny z 1861
36.
Mogiła zbiorowa ludności żydowskiej, zamordowanej w 1942 r.
W Tworkowicach:
37.
Kapliczka murowana, 2 połowa XIX w.
38.
Młyn wodny murowany, pocz. XX w.
39.
Zagroda nr 6, pocz. XX w.: drewniany dom, chlew, stodoła, spichlerz.
40.
Domy nr 21 i nr 23: drewniane, lata 80. XIX w.
41.
Dom nr 66 drewniany, początek XX w.
__________________________________________________________________________________________
95
W Winna – Poświętne:
42.
Kościół parafialny pw. św. Doroty: dzwonnica na cmentarzu przykościelnym, 1717 r.,
nagrobki klasycystyczne, tablice epitafijne wmurowane w ogrodzenie i nagrobki z XIX
w.
W Kozarach:
43.
Stanowisko archeologiczne kultury łużyckiej.
W Łempicach:
44.
Stanowisko archeologiczne: kurhany z pochówkami ciałopalnymi (IX, X w.).
Gmina Drohiczyn
W Drohiczynie:
45.
Grodzisko na Górze Zamkowej.
46.
Zespół klasztorny jezuitów.
47.
Bazylika katedralna Trójcy Przenajświętszej z lat 1696–1709 w stylu barokowym
(późnogotycki krucyfiks, barokowa rzeźba Chrystusa Frasobliwego, chrzcielnica
późnorenesansowa z pocz. XVII w.; rokokowa monstrancja z 1786 r., obraz św. Trójcy
z XVII w. w ołtarzu głównym).
48.
Klasztor jezuitów z lat 1729 – 1744; Kolegium jezuitów (1746-1751) wg projektu
Rachetti (Obecnie Seminarium Duchowne).
49.
Zespół klasztorny franciszkanów, Kościół pw. Wniebowzięcia NMP (1682-1715)
z ołtarzem głównym z 1762, Zakrystia od północy z 1682 r. i skarbczyk od południa
wybudowany w 1734 r. We wnętrzu Kaplica Loretańska z 1695 r. z ołtarzem
rokokowym z 1774 r. oraz stiukowy rokokowy ołtarz główny z 1762-1764. Ołtarze
przy filarach tęczowych z lat 1770-1774. Lewy z obrazem Wizja św. Antoniego z 1775
r., prawy z obrazem św. Franciszka z 1774 r. Na filarze tęczowym od południa ołtarz
klasycystyczny z 1780 r. W zamknięciu nawy północnej relikty murowanego ołtarza
barokowego z XVIII w.
50.
Dzwonnica z ok. 1770, w stylu późnobarokowym wg proj. Kazimierza Kamieńskiego
51.
Klasztor franciszkanów (budowa 1737-1751)
52.
Stróżówka z XVIII w.
53.
Oficyna z XVIII w., ob. dom, ul. Kraszewskiego 4
54.
Klasztor benedyktynek i kościół benedyktynek pw. Wszystkich Świętych z lat 17341738 w stylu późnobarokowym. Wewnątrz kościoła znajdują się trzy rzeźby
barokowe, monstrancja z 1780 r., obraz św. Benedykta z pocz. XVII w. i krucyfiks z 1
poł. XVIII w.
55.
Cerkiew św. Mikołaja z 1792, w stylu klasycystycznym fundacji Konstancji z
Kuczyńskich i Jakuba Ciecierskiego. Wzniesiona jako cerkiew klasztorna unickiego
zakonu bazylianów. Od 1839 prawosławna i przebudowana. Obecnie
świątynia parafialna.
__________________________________________________________________________________________
96
56.
Kapliczka barokowa u zbiegu ul. Świętojańskiej i Mieszka I z figurą św. Jana
Nepomucena z XVIII w.
57.
Kapliczka przydrożna, przy drodze do Kłyszówki i Minczewa, pocz. XIX w.
58.
Dom z 1. poł. XIX wieku, pl. Tadeusza Kościuszki 23.
59.
Schrony bojowe z 1940-1941.
60.
Muzeum Diecezjalne - w zbiorach znajdują się dokumenty królów Władysława IV,
Jana Kazimierza, Augusta II Mocnego, kielichy, relikwiarze, monstrancje
Jabłonowskich, Sapiehów, Radziwiłłów, pasy słuckie, pacyfikały, tace, lichtarze,
ornaty, pastorały: biskupa Zygmunta Łozińskiego i papieża Piusa XII oraz krzesło
papieża Jana Pawła II z wizyty w 1999 roku, naczynia z cyny.
61.
Muzeum Regionalne - w zbiorach znajdują się eksponaty pochodzące z wykopalisk
archeologicznych, m.in. szklane paciorki, enkolpion z brązu, grzebienie z poroża jeleni
i łosiów, gliniana kostka, bransolety z brązu, ołowiane plomby z XII, XIII, XIV w..
narzędzia rolnicze i przedmioty codziennego użytku z XIX i pocz. XX w. oraz kolekcja
rzeźb ludowych.
62.
Stanowiska archeologiczne: kultury trzcinieckiej, łużyckiej.
W Arbasach Dużych:
63.
Barokowa kapliczka murowana, XVII w.
64.
Młyn motorowy drewniany z 1909 r.
65.
Drewniane budownictwo z końca XIX w. i początków XX w.
66.
Stanowiska archeologiczne: kultury niemeńskiej, przeworskiej.
W Bużyskach:
67.
Stanowisko archeologiczne, cmentarzysko XI-XIII w. (m.in. pochówki w obudowach
kamiennych).
W Miłkowicach-Maćkach:
68.
Drewniany kościół parafialny pod wezwaniem św. Rocha.
69.
Kaplica grobowa rodziny Smorczewskich na cmentarzu kościelnym.
70.
Kapliczka na cmentarzu kościelnym, I poł. XVII.
71.
Kościół św. Rocha z XVIII w.
72.
W Narojkach:
73.
Prawosławna cerkiew parafialna pod wezwaniem Świętych Kosmy i Damiana, 18651866.
74.
Cmentarz cerkiewny.
W Ostrożanach:
75.
Sanktuarium Maryjne pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny - obraz
Matki Boskiej Ostrożańskiej z ok. 1661 roku ufundowany przez kasztelana
podlaskiego Aleksandra Radziszewskiego. Srebrna sukienka pochodzi z 1769 r. Od
1666 roku wzmiankowany jako słynący łaskami. Od 1710 roku, gdy parafia ocalała
przed epidemią prowadzony jest rejestr cudów. Obraz został 5 lipca 1987 r.
__________________________________________________________________________________________
97
ukoronowany
przez prymasa Józefa
Glempa koronami
poświęconymi
przez papieża Jana Pawła.
76.
Kościół parafialny pw. Narodzenia NMP z lat 1756-1758. We wnętrzu barokowy obraz
Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVII w. oraz pochodzące z 2 poł. XVIII w. barokowe
ołtarze, ambona i chrzcielnica oraz klasycystyczny prospekt organowy.
77.
Dzwonnica klasycystyczna z 1816.
78.
Rozplanowanie przestrzenne wsi, XV-XVIII w.
79.
Park dworski, XVIII-XIX w.
W Sadach:
80.
81.
W Śledzianowie:
82.
Kościół pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła, 1924-1927
83.
Drewniana dzwonnica, 1916
W Tonkielach:
84.
Cmentarz wojenny 25 tysięcy jeńców radzieckich i osób cywilnych zamordowanych
w 1941 r.
W Lisowie:
85.
Stanowisko archeologiczne: kurhany z pochówkami ciałopalnymi (IX, X w.),
cmentarzysko XI-XIII w. (m.in. pochówki w obudowach kamiennych).
W Wólce Zamkowej:
86.
Stanowisko archeologiczne kultury pucharów lejkowatych.
87.
W Klepaczach:
88.
Stanowisko archeologiczne kultury trzcinieckiej.
W Zajęcznikach:
89.
Stanowiska archeologiczne: kultury łużyckiej, wielbarskiej, kurhany z pochówkami
ciałopalnymi (IX, X w.), cmentarzysko XI-XIII w. (m.in. pochówki w obudowach
kamiennych).
Gmina Perlejewo
W Perlejewie:
90.
Kościół murowany, 2 poł. XIX w., we wnętrzu otoczony kultem, słynący z łask obraz
Przemienienia Pańskiego.
W Grannem:
91.
Kapliczka, przed kościołem, XVII w.
92.
Kościół Jana Chrzciciela z wnętrzem barokowym i klasycystycznym z XVII - XIX w.
93.
Na cmentarzu przykościelnym żeliwny cokół nagrobka rodziny Pieńkowskich z 1876 r.
oraz kapliczka murowana z XVIII w.
W Miodusach-Pokrzywne:
94.
Cmentarzysko wczesnośredniowieczne.
W Twarogach Lackich:
95.
kamiennych). Kilka grobów zrekonstruowanych.
__________________________________________________________________________________________
98
W Wiktorowie:
96.
Zespół dworski, 1920: dwór murowany Antoniego Jastrzębskiego, park.
Gmina Siemiatycze
W Siemiatyczach:
97.
Zabytkowy układ przestrzenny i budynki przy ul. Pałacowej. 1777: budynki
klasycystyczne (domy nr: 14, 19, 25, 26), synagoga, neobarokowy dom talmudyczny,
pozostałości pałacu Anny Jabłonowskiej - posągi sfinksów przy dawnej bramie
wjazdowej.
98.
Zespół pomisjonarski: Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP. XVIII, z zachowanymi
elementami renesansowymi, Klasztor misjonarzy XVIII w., ogrodzenie i dzwonnica
późnobarokowa.
99.
Figura św. Jana Nepomucena z XVIII wieku.
100. Szpital z 1726 wzniesiony przez Wincentego Rachettiego.
101. Dawna bożnica z 1797 zbudowana według projektu z 1777 r. autorstwa Szymona
Bogumiła Zuga. W stylu klasycystycznym. Odbudowana w 1964 z zatarciem cech
stylowych.
102. Przyszkółek z 1900 przy ul. Pałacowej 10 w stylu neobarokowym i modernistycznym.
103. Cerkiew prawosławna pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła z 1866 (parafialna)
104. Kaplica cmentarna ewangelicko-augsburska z poł. XIX wieku.
105. Kaplica cmentarna św. Anny z 1826-27.
106. Oranżeria z z 1860 r.
107. Cmentarz (wielowyznaniowy) założony w 1805 r.
108. Kapliczka przydrożna słupowa na wschód od miasta z poł. XIX w
109. Cmentarz wojenny z I wojny światowej.
110. Ruiny zespołu zakładu kaflarskiego z końca XIX w.
111. Muzeum Regionalne
112. Muzeum Sztuki Sepulkralnej - kaplica ewangelicka cmentarna
113. Muzeum Rolnictwa
114. Muzeum Siemiatyckiego Ośrodka Kultury
W Bacikach Średnich:
115. Park dworski, k. XVIII,XIX/XX.
116. Folwark.
117. Drewniana kaplica, obecnie stróżówka, pocz. XX.
118. Obora, XIX w.
W Boratyńcu Ruskim:
119. Parafialna cerkiew prawosławna pod wezwaniem św. Anny oraz cmentarz
prawosławny.
W Bacikach Dużych i Małych:
120. Stanowisko archeologiczne: kurhany z pochówkami ciałopalnymi (IX, X w.).
W Czartajewie:
__________________________________________________________________________________________
99
121.
kamiennych).
W Rogawce:
122. Drewniana prawosławna cerkiew parafialna pod wezwaniem Cudownego Zbawiciela.
123. Drewniany budynek dawnej szkoły, 1850.
124. Grodzisko średniowieczne i kurhan na obecnym cmentarzu
W Słochach Annopolskich:
125. Stanowiska archeologiczne: kultury mierzanowickiej, trzcinieckiej, kurhany z
pochówkami ciałopalnymi (IX, X w.), cmentarzysko XI-XIII w. (m.in. pochówki w
obudowach kamiennych).
W Skiwach Małych:
126. Chałupa drewniana.
127. Stanowisko archeologiczne – cmentarzysko i kurhany kultury wielbarskiej,
W Cecelach:
128. Stanowisko archeologiczne – cmentarzysko i kurhany kultury wielbarskiej.
W Klukowie:
129. Stanowisko archeologiczne – cmentarzysko i kurhany kultury wielbarskiej.
W Krupicach:
130. Stanowisko archeologiczne: kurhany z pochówkami ciałopalnymi (IX, X w.),
W Romanówce:
W Korzeniówce:
W Bacikach Dużych i Małych:
133. Stanowisko archeologiczne: kurhany z pochówkami ciałopalnymi (IX, X w.).
W Krasewicach Starych:
W Krasewicach-Czerepach:
135. Cmentarzysko XI-XIII w. (m.in. pochówki w obudowach kamiennych).
Gmina Konstantynów
W Konstantynowie:
136. Neogotycki, murowany kościół parafialny p.w. św. Elżbiety.
137. Żeliwny krzyż z inskrypcją na cmentarzu kościelnym 1843 r.
138. Plebania, bez cech stylowych, zbudowana po 1910 r.
139. Cerkiew z 1834 r., dziś szkoła.
140. Dawna organistówka parafii prawosławnej, z lat 1900-14. przy ul. Wyszyńskiego.
__________________________________________________________________________________________
100
141.
Eklektyczny zespól pałacowo-parkowy: pałac z 1744 r., cerkiew unicka z 1834 r.
(obecnie Wojewódzki Ośrodek Pomocy Rodzinie „SENS”), park krajobrazowy
(pierwotnie ogród francuski XVIII w.), park z I poł. XIX w.
142. Zabudowania gospodarcze, tzw. „Sztab" - dworek, gorzelnia i stajnie. (pocz. XX w.)
143. Folwark Konstantynów (ob. Konstantynów Kolonia). Zabudowania z II poł. XIX w. (wg.
innych źródeł - z przełomu XIX-XX w.): budynki mieszkalne, stodoły i obory, dom
ekonoma i lodownia.
144. Drewniana kapliczka - wydrążona w pniu drzewa, kryta strzechą.
145. Cmentarz unicki z XIX wieku.
W Gnojnie:
146. Kościół św. Antoniego Padewskiego – dawna cerkiew prawosławna (1875).
147. Zespół dworski: dwór (XVI-XVIII w.), pozostałości parku z XIX w.
W Wiechowiczach:
148. Założenie dworsko-ogrodowe.
149. Kościół pod wezwaniem Św. Stanisława Biskupa w Komarnie, kaplica z drewnianą
dzwonnicą, XIX w.
W Zakalinkach:
150. Wiatrak koźlak.
W Komarnie-Koloni:
151. Drewniany kościół parafialny p.w. św. Stanisława, 1844r.
Gmina Janów Podlaski
W Janowie:
152. Układ urbanistyczny osady obejmujący siatkę ulic i placów wraz z panoramą.
153. Zespół pokatedralny: barokowy kościół p.w. Św. Trójcy, (XVIII w.), dzwonnica, gmach
Seminarium – XVIII w.
154. Pozostałość zespołu dawnego zamku biskupiego: zamek biskupi, obudowania
ziemnye z fosą i podjazdem, grota biskupa Adama Naruszewicza (XVIII w.), park
krajobrazowy.
155. Kościół p.w. Św. Jana Chrzciciela w stylu klasycystycznym. XVIII w.
156. Kaplica cmentarna p.w. Św. Rocha, II połowy XIX w.
157. Plebania z końca XIX w.
W Wygodzie:
158. Zespół stajni autorstwa Henryka Marconiego, XIX w.: 11 budynków, w tym stajnia
Czołowa, stajnia Zegarowa, stajnia Woroncowska, brama wjazdowa. park (XVIII – XX
w.).
W Jakówkach:
159. Założenie dworsko – ogrodowe (XX w.): suszarnia tytoniu, drzewny spichrz.
W Worblinie:
160. Założenie dworsko – ogrodowe (XIX w.): park, część gospodarcza, stary sad,
ogród porzeczkowy, aleja dojazdowa.
W Klonowicy Plac:
__________________________________________________________________________________________
101
161.
Zespół dworski (pocz. XIX w.): dwór murowany, park krajobrazowy - własność
prywatna.
162. Czworaki murowane, XX w.
163. Kościół drewniany p.w. Św. Jana Ewangelisty z 1740 r.
W Starym Pawłowie:
164. Kościół drewniany p.w. Św. Mikołaja w Starym Pawłowie (dawna cerkiew
prawosławna).
__________________________________________________________________________________________
102
Spis Tabel
Tabela 1. Gminy Partnerstwa wg powierzchni i ludności (stan na koniec 2011r.) ................................................ 15
Tabela 2. Urodzenia, zgony i saldo przyrostu naturalnego w gminach Partnerstwa (stan na koniec 2011r.)....... 16
Tabela 3. Gminy Partnerstwa wg proporcji wieku produkcyjnego ludności (stan na koniec 2011r.) ................... 17
Tabela 4. Bezrobotni/pracujący w gminach Partnerstwa (stan na koniec 2011r.)................................................ 18
Tabela 5. Pracujący na 1000 ludności w gminach Partnerstwa............................................................................. 18
Tabela 6. Wyposażenie w instalacje w gminach Partnerstwa – wodociągi (w % ogółu ludności korzystająca z
instalacji). .............................................................................................................................................................. 21
Tabela 7. Wyposażenie w instalacje w gminach Partnerstwa – kanalizacja (w % ogółu ludności korzystająca z
instalacji). .............................................................................................................................................................. 22
Tabela 8. Wyposażenie w instalacje w gminach Partnerstwa – gaz (w % ogółu ludności korzystająca z instalacji).
............................................................................................................................................................................... 22
Tabela 9. Gminy Partnerstwa wg liczby ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków (stan na koniec
2011r.) ................................................................................................................................................................... 23
Tabela 10. Zasoby mieszkaniowe gmin Partnerstwa (stan na koniec 2011r.) ....................................................... 24
Tabela 11. Wykorzystanie żłobków i przedszkoli w gminach Partnerstwa (stan na koniec 2011r.)..................... 25
Tabela 12. Szkoły i ich uczniowie w gminach Partnerstwa (stan na koniec 2011r.) ............................................. 26
Tabela 13. Liczba komputerów do liczby uczniów w gminach Partnerstwa (stan na koniec 2011r.).................... 27
Tabela 14. Gminy Partnerstwa wg stanu czytelnictwa (stan na koniec 2011r.) .................................................... 28
Tabela 15. Wydatki na pomoc społeczną oraz liczba zakładów opieki zdrowotnej w gminach Partnerstwa (stan
na koniec 2011r.)................................................................................................................................................... 30
Tabela 16. Dochody w gminach Partnerstwa (w mln złotych). ............................................................................. 32
Tabela 17. Wydatki w gminach Partnerstwa (w mln złotych). .............................................................................. 32
Tabela 18. Dochody i wydatki budżetów gminnych w gminach Partnerstwa na 1 mieszkańca w 2011 roku (w
złotych). ................................................................................................................................................................. 33
Tabela 19. Dochody i wydatki budżetów gmin województwach na 1 mieszkańca w 2011 roku (w złotych)....... 34
Tabela 20. Dochody własne gmin stanowiące część (w %) w dochodach ogółem budżetu gmin Partnerstwa. ... 34
Tabela 21. Środki w budżetach gmin na finansowanie i współfinansowanie programów i projektów unijnych w
2011 roku. ............................................................................................................................................................. 35
Tabela 22. Podmioty gospodarcze w gminach Partnerstwa w 2011 roku............................................................. 36
Tabela 23. Działalność gospodarcza w gminach Partnerstwa. .............................................................................. 37
Tabela 24. Gminy Partnerstwa wg powierzchni, ludności i wyposażenia w turystyczne obiekty
zbiorowego zakwaterowania (stan na koniec 2011r.)........................................................................................... 38
Tabela 25. Obszary perspektywiczne zasobów mineralnych na przykładzie gminy Ciechanowiec ...................... 72
Tabela 26. Analiza SWOT potencjału zasobów przyrodniczego badanych gmin................................................... 87
Spis rysunków
Rys. 1. Gmina Janów Podlaski.................................................................................................................................. 8
Rys. 2. Gmina Konstantynów................................................................................................................................... 9
Rys. 3. Gmina Siemiatycze ..................................................................................................................................... 10
Rys. 4. Gmina Drohiczyn ........................................................................................................................................ 11
Rys. 5. Gmina Perlejewo........................................................................................................................................ 12
Rys. 6. Gmina Ciechanowiec.................................................................................................................................. 13
Rys. 7. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych w badanych gminach w trzyletniej perspektywie (2009 – 2011) 20
Rys. 8. Subwencje oświatowe w gminach Partnerstwa w tys. złotych (stan na rok 2011).................................... 27
Rys. 9. Wydatki na przeciwdziałanie alkoholizmowi w gminach Partnerstwa (w 2011r.) ..................................... 29
__________________________________________________________________________________________
103

Analiza zasobów społeczno-gospodarczych Polski Wschodniej ze

Transkrypt

Podobne dokumenty

Pobierz plik

Udostępnianie rejestru cen i wartości nieruchomości

Kurs języka rosyjskiego i wiedzy o kulturze Europy Wschodniej

Dominique Strauss-Kahn, dyrektor zarządzający MFW, ma

SZKOLENIE Z ZAKRESU OBSŁUGI INTERNETU I KOMPUTERA

Podstawy obsługi komputera i Internetu O szczegóły pytaj w:

Konferencja „Wymiar gospodarczy Partnerstwa