Aktywni seniorzy. Inspirator dla organizacji

Transkrypt

TOMASZ SCHIMANEK ZBIGNIEW WEJCMAN
AKTYWNI SENIORZY
{INSPIRATOR DLA ORGANIZACJI}
{SPIS TREŚCI}
1. Wprowadzenie {Małgorzata Koziarek}
2. O aktywności osób starszych w Polsce {Tomasz Schimanek}
3. Wsparcie rządu i Unii Europejskiej {Tomasz Schimanek, Zbigniew Wejcman}
4. Sposoby i formy aktywizacji społecznej {Tomasz Schimanek}
5. O czym warto pamiętać w pracy z seniorami {Tomasz Schimanek}
6. Sposób na aktywizację w 7. krokach {Tomasz Schimanek}
7. Doświadczenia Piekar Śląskich i Tarnobrzega {Zbigniew Wejcman}
Przedstawienie oferty dla seniorów w obu społecznościach
Pomysły na działania
Podsumowanie
8. Co jest ważne w pracy nad wspólnymi pomysłami {Zbigniew Wejcman}
Wprowadzenie
S
2
eniorów jest wśród nas coraz więcej,
wzrasta bowiem średnia długość życia,
a wskaźniki urodzeń pozostają niskie.
Według prognoz Eurostatu1, w 2030 roku
stosunek liczby osób w wieku 65 lat i więcej
do liczby osób w wieku 15–64 lat wyniesie
w Polsce 36%, a w 2050 – 56% (dla porównania w 2010 roku wynosił 19%). Zatem
sposób funkcjonowania starszych obywateli
w coraz większym stopniu będzie wpływał
na życie społeczeństwa jako całości. Coraz
ważniejsze staje się więc wspieranie aktywności osób starszych w życiu zawodowym
i społecznym, jak również wykorzystanie
potencjału starszych mieszkańców przez
społeczności lokalne (m.in. przez inicjowanie
i rozwój dialogu międzypokoleniowego). Dlatego temu właśnie zagadnieniu poświęcamy
niniejszy poradnik.
Jak wskazują wyniki wielu badań (zob.
rozdział 2), w Polsce bycie osobą starszą
często łączy się z wykluczeniem społecznym, co przejawia się w tej grupie m.in.
nikłym odsetkiem osób uczestniczących
w jakichkolwiek formach kształcenia, niską
aktywnością zawodową, niskim odsetkiem
osób starszych korzystających z nowoczesnych technologii telekomunikacyjnych, złą
sytuacją materialną oraz biernym sposobem
spędzania wolnego czasu.
Próbą odwrócenia tych niekorzystnych
zjawisk jest promowana przez Unię Europejską polityka aktywnego starzenia się. W Polsce znajduje ona odzwierciedlenie również
w rządowych dokumentach strategicznych
(zob. rozdział 3). Przedmiotem aktualnych
działań rządu adresowanych do seniorów są:
utrzymanie starszych pracowników na rynku
pracy, publiczna i społeczna aktywność seniorów oraz jak najdłuższe utrzymanie ich
samodzielności. Podobne kierunki uwzględniono w Założeniach Umowy Partnerstwa na
lata 2014–2020, dotyczących przeznaczenia
środków unijnych w nowej perspektywie
finansowej.
Trzeba zaznaczyć, że uwaga państwa jak
dotąd koncentruje się przede wszystkim na
kwestiach związanych z rynkiem pracy (takich jak wydłużenie aktywności zawodowej
i wieku emerytalnego), tymczasem nie mniej
ważna jest użyteczność osób starszych w życiu społecznym. W Polsce osoby starsze po
przejściu na emeryturę na ogół nie wykorzystują swojego czasu, doświadczenia i kompetencji w działaniach na rzecz innych osób czy
społeczności, w której mieszkają, przy czym
w dostępne dla seniorów formy aktywności
relatywnie częściej angażują się kobiety, zaś
potencjał starszych mężczyzn jest wykorzystywany w mniejszym stopniu.
Jak zatem zmienić ten stan rzeczy? Jak zachęcić osoby będące na emeryturze do zaangażowania się w życie społeczne? Jak skłonić
osoby starsze w wieku przedemerytalnym
do planowania i utrzymania aktywności? Jak
sprawić, by seniorzy czuli się i byli postrzegani jako użyteczni członkowie społeczeństwa?
Inaczej mówiąc – jak tworzyć dla seniorów,
razem z nimi, przestrzeń do działania? Podpowiedzi przedstawiamy w głównej części ni1 Dane z prognozy Eurostatu z 2008 roku.
niejszego poradnika (rozdziały 4–7), licząc, że
staną się inspiracją dla organizacji, które mają
seniorów w swoich szeregach lub z nimi pracują, lub też chciałyby rozpocząć przedsięwzięcia z udziałem starszych osób.
Układ treści poradnika odzwierciedla sekwencję działań, które realizowaliśmy z dwiema
społecznościami – w Tarnobrzegu i Piekarach
Śląskich w ramach projektu Instytutu Spraw
Publicznych „Seniorzy – nowa generacja: akademia aktywności lokalnej”. Zaczęliśmy od
diagnozy miejscowych potrzeb oraz przyjrzenia się różnym interesującym i sprawdzonym
sposobom aktywizacji osób starszych. Zebrane
informacje wykorzystaliśmy, wypracowując
pomysły na aktywizację seniorów wspólnie
z samymi zainteresowanymi.
Część metodyczna poradnika zaczyna się
przeglądem różnorodnych form i metod wykorzystywanych w działalności angażującej
seniorów, poczynając od klubów seniora przez
sieci wymiany usług, kończąc na samorządowych programach integracji międzypokoleniowej (zob. rozdział 4). Niektóre zilustrowaliśmy
konkretnymi przykładami działań z praktyki
polskiej i zagranicznej. Zostały one zamieszczone w aneksie wraz z danymi pozwalającymi,
w razie potrzeby, na uzyskanie dodatkowych
informacji u źródła. Niezależnie od wybranej
formy pracy, w każdym przypadku o powodzeniu przedsięwzięcia będzie decydowało odpowiednie podejście, uwzględniające potrzeby
i możliwości osób starszych. Stąd też w poradniku zamieściliśmy obszerny katalog wskazówek przydatnych w planowaniu aktywności
z udziałem tej właśnie grupy (zob. rozdział 5).
Szczególną uwagę poświęciliśmy zasadzie wspólnego tworzenia oferty aktywności
z samymi zainteresowanymi. Na niej została
oparta nasza własna metoda aktywizacji seniorów (zob. rozdział 6), którą z powodzeniem
wykorzystaliśmy do działań w Tarnobrzegu
i Piekarach Śląskich realizowanych wspólnie
z dwoma miejscowymi uniwersytetami trzeciego wieku oraz Biblioteką Miejską w Piekarach Śląskich (zob. rozdział 7). W pierwszym
przypadku udało się doprowadzić do powstania Rady Seniorów, w drugim – zawiązał się
zespół, który pracuje nad stworzeniem miejskiego portalu informacyjnego dla seniorów.
Aby nasze doświadczenia stały się zachętą
dla innych do podjęcia podobnych inicjatyw, przełożyliśmy je na język praktycznych
wskazówek, przydatnych w organizowaniu
wspólnej pracy – budowaniu grupy współpracowników, rozwijaniu koalicji, przygotowaniu
i prowadzeniu spotkań (zob. rozdział 8).
Liczymy na to, że niniejsza publikacja
będzie użyteczna dla organizacji i instytucji
pracujących z osobami starszymi (takich jak
UTW, lokalne domy kultury, biblioteki, muzea,
koła emerytów itp.) przy wypracowaniu oferty, która przyczyni się do wzrostu aktywności
społecznej i obywatelskiej seniorów, w tym
także mężczyzn.
3
O aktywności osób starszych w Polsce
W
6
Polsce większość osób po 60. roku
życia nie pracuje zawodowo. Niekiedy jest to świadomy wybór,
jednak coraz częściej jest to konieczność wynikająca z trudnej sytuacji osób starszych na
rynku pracy. Choć ta sytuacja z roku na rok
się poprawia, to Polska nadal pod względem
aktywności zawodowej seniorów jest na jednym z ostatnich miejsc wśród krajów Unii Europejskiej. Polacy żyją coraz dłużej, są coraz
zdrowsi i wielu z nich po przejściu na emeryturę mogłoby jeszcze pracować w pełnym
lub niepełnym wymiarze czasu pracy. W tym
kontekście szczególnego znaczenia nabiera
aktywność społeczna osób starszych. Z reguły jest ona alternatywą dla ich aktywności
zawodowej, z której muszą lub chcą rezygnować. Brak konieczności wychodzenia do
pracy to dla osób starszych wolny czas, który
trzeba zagospodarować, a co za tym idzie
–zmiana sposobu życia, zmiana relacji społecznych i rodzinnych. Pojawia się też kwestia
budowania pozycji społecznej seniora, która
nie może już dłużej wynikać z wykonywanej
przez niego pracy zawodowej.
Aktywność społeczna osób starszych jest
również szansą na stworzenie przez nich
nowych relacji międzyludzkich, co przeciwdziała ich izolacji i samotności, dostarcza im
satysfakcji oraz poczucia, że są potrzebni
i mogą wiele dać innym. Taka aktywność to
dla seniorów także możliwość rozwoju, zdobywania nowych doświadczeń życiowych,
kompetencji ułatwiających im codzienne życie.
Wraz z wiekiem spada sprawność organizmu i zwiększa się ryzyko chorób i nie-
pełnosprawności. To z pewnością jedna z przyczyn mniejszej aktywności zawodowej czy
społecznej seniorów. Zachodzi tu wyraźne
sprzężenie zwrotne. Bierność w życiu zawodowym, ograniczenie kontaktów międzyludzkich ewidentnie przyczynia się do
pogorszenia kondycji psychicznej i fizycznej
osób starszych. I odwrotnie, wszelkie działanie (w sferze zawodowej czy społecznej)
jest dla nich nie tylko sposobem zachowania
dobrej formy, lecz także możliwością budowania swojego prestiżu, określenia swojej
roli we wspólnocie, także rodzinnej. Praca
zawodowa czy społeczna jest często podstawowym, a nierzadko jedynym bodźcem do
podejmowania aktywności życiowej – dodaje
sensu istnienia, motywuje do wychodzenia
Aktywność społeczna
dla osób starszych to
lek na nudę, samotność
i depresję, to sposób
na zachowanie dobrej
kondycji psychicznej
i fizycznej, to metoda
tworzenia dla nich
społecznego wsparcia.
z domu, do dbania o wygląd, kondycję fizyczną
i psychiczną; zależność ta najbardziej widoczna
jest na przykładzie osób samotnych, które
nie mogą realizować się w rodzinie, pełniąc
rolę dziadka czy babci. Obowiązki zawodowe
pozwalają wielu osobom starszym odnaleźć
własną wartość i użyteczność. Praca to także jedna z niewielu możliwości przebywania
z innymi, nawiązywania kontaktu ze światem
zewnętrznym.
Aktywność społeczna dla osób starszych to
lek na nudę, samotność i depresję, to sposób
na zachowanie dobrej kondycji psychicznej
i fizycznej, to metoda tworzenia dla nich społecznego wsparcia.
Aktywność społeczna seniorów to także
wiele pożytku dla innych. To przede wszystkim możliwość wykorzystania potencjału
Ogólny obraz aktywności
osób starszych w Polsce
nie jest optymistyczny.
osobowego osób starszych, ich energii, latami zdobywanej wiedzy życiowej i zawodowej.
To również szansa na przekazywanie wartości, tradycji, kultury, historii młodym pokoleniom, czyli budowanie społecznej i narodowej
tożsamości młodzieży. Aktywność społeczna
to dla seniorów także droga do utrzymania
przez nich samodzielności życiowej, a przez
to mniejsze obciążenie rodzin i innych członków
społeczeństwa opieką nad osobami starszymi.
Ogólny obraz aktywności osób starszych
w Polsce nie jest optymistyczny. W wielu obszarach działalność seniorów jest niewielka.
Choć są wśród nich grupy zaangażowane
w projekty organizacji pozarządowych czy
wolontariat, to jednak z poniżej przytoczonych
danych wynika, że przeciętny polski senior nie
włącza się aktywnie w życie społeczne.
{Praca }
Wskaźnik zatrudnienia w grupie wiekowej
50+ w 2012 roku to zaledwie 31,1%, a im starszych ludzi ten wskaźnik dotyczy, tym jego
wartość jest mniejsza. Pracuje o wiele więcej mężczyzn (40,2%) niż kobiet (24,4%)1.
Z badania przeprowadzonego przez GUS „Jak
się żyje osobom starszym w Polsce?” wynika, że w 2011 roku 91,4% osób w wieku 60
i więcej lat nie pracowało. Wśród pracujących
zaś prawie połowę stanowili emeryci. Aktywność zawodową wykazało ok. 14% mężczyzn
i ok. 5% kobiet należących do tej grupy wiekowej2. Średni wiek przejścia na emeryturę
w 2011 roku w Polsce wynosił 59,3 lat3.
pozarządo- { Organizacje
we i wolontariat }
W badaniu „Jak się żyje osobom starszym
w Polsce?” 38,6% osób w wieku 65+ zade1 Bank Danych Lokalnych, GUS.
2 Badanie: „Jak się żyje osobom starszym
w Polsce?”, GUS 2012.
3 ZUS.
7
riatem zajmuje się 12% Polaków w wieku 55
i więcej lat5. Starsze osoby, choć są członkami
różnych organizacji, to raczej rzadko angażują
się w ich bieżące działania.
Wykres 1.
Deklarowany status osób
w wieku 60+ na rynku
pracy (w %)
źródło: „Jak się żyje osobom starszym w Polsce?”
{Społeczne wsparcie}
Prawie 40% osób w wieku 65 i więcej lat
deklaruje, że nie ma przyjaciół, 85% z nich
Wykres 2.
Niepracujący
91,4%
Deklarowana przynależność osób 65+ do organizacji pozarządowych (w %)
Pracujący
8,6%
8
klarowało przynależność do przynajmniej
jednej organizacji pozarządowej. Seniorzy
zdecydowanie najczęściej należeli do Kościołów, wspólnot i organizacji o charakterze religijnym (25% ogółu badanych). Ale 80,4%
osób w tej grupie wiekowej, niezależnie od
kryterium przynależności do organizacji, nie
pracuje w ogóle społecznie4. Sondaż Eurobarometru z 2011 roku wykazał, że wolonta-
przyznaje się do utrzymywania kontaktów
z dziećmi, 81% – z wnukami, 57% – z sąsiadami. Większość osób w tym wieku twierdzi, że w razie problemów zdrowotnych czy
finansowych może liczyć na pomoc rodziny6.
Nienależący
do żadnej organizacji
61,4%
Należący
do przynajmniej
jednej organizacji
38,6%
4 Badanie: „Jak się żyje…”.
5 Dane można znaleźć pod adresem: http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_378_fact_
pl_en.pdf.
7 Jw.
{Sytuacja materialna}
Według badania „Jak się żyje osobom starszym w Polsce?”, w 2012 roku nieco ponad
14% osób w wieku 65 i więcej lat było zagrożonych ubóstwem życia materialnego, i to
w różnych aspektach, np. mieszkaniowym,
dochodowym itp. Ubóstwo dochodowe dotknęło prawie 12% osób z tej grupy7.
9
{Edukacja}
Z danych Eurostatu wynika, że w 2011 roku
kształcenie i szkolenie dotyczyło 0,9% populacji osób w wieku 50-74 lat8.
{Kultura}
W cytowanym badaniu 89,1% osób w grupie
wiekowej 65 i więcej lat deklaruje, że nigdy
lub prawie nigdy nie chodzi do kina, 87,4%
– nie chodzi do teatru i na koncerty, 88,6%
– nie zwiedza muzeów i wystaw, 88,8%
– nie odwiedza biblioteki, 87,7% – nie uprawia sportu. Ponadto 22,1% osób 65+ nie czyta
prasy papierowej, a 93,3% – nie czyta prasy
w wersji elektronicznej. Około 2/5 osób 65+
czyta książki. Seniorzy sięgają prawie wyłącznie po teksty wydane w wersji tradycyjnej, czytelnictwo e-booków w tej grupie jest
śladowe – w okresie 3 miesięcy poprzedzających badanie tylko 1 osoba na 100 zdecydowała się na lekturę książki elektronicznej9.
{Komputery i Internet}
W 2011 roku mniej niż co trzeci Polak w wieku
55-64 lat korzystał z komputera i Internetu,
w grupie wiekowej 65-74 lat było to zaledwie 10%osób10. Według badania „Jak się żyje
osobom starszym w Polsce?”, 86% osób
w wieku 65 i więcej lat deklaruje, że nigdy nie
Wykres 3.
Korzystanie z komputera
przez osoby w wieku 65+
(w %)
Nie, nigdy
85,9%
Tak, często
8,3%
10
8 Strona internetowa Eurostatu:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu
Tak, rzadko
5,8%
korzystała z komputera, a jedynie 8% z nich
twierdzi, że robi to często. Spośród tych, którzy korzystają z komputera, tylko 58% korzysta jednocześnie z Internetu.
{Zdrowie}
W grupie wiekowej 65 i więcej lat 23,5%
badanych osób jest zadowolonych ze swojego zdrowia, 47,5% badanych – przeciwnie11.
{Styl życia i samopoczucie}
Osoby w wieku 65+ największą część czasu
dobowego (51,3%) poświęcają na zaspokajanie potrzeb fizjologicznych, do których należą m.in. sen, jedzenie, mycie i ubieranie się.
Najwięcej czasu przeznaczają na sen – 39,9%
doby. Kolejnymi czynnościami są zajęcia
i prace domowe, które zabierają seniorom
przeciętnie 15,9% doby. Osoby powyżej 65.
roku życia częściej niż osoby z innych grup
wiekowych spędzają czas na korzystaniu ze
środków masowego przekazu (głównie z telewizji) – 15,7% doby. Najmniej czasu osoby
starsze poświęcają swoim zamiłowaniom
– 0,5% doby12.
10 GUS.
12 Patrz: „Rządowy Program na rzecz Aktywności
Społecznej Osób Starszych na lata 2012–2013”,
MPiPS, Warszawa 2012.
W grupie wiekowej 65 i więcej lat 66%
osób jest zadowolonych z sytuacji rodzinnej,
z sytuacji finansowej zaś zaledwie 31%.
Negatywne oceny niektórych aspektów życia nie skutkują jednak niską oceną ogólnego
zadowolenia z życia – prawie 2/3 osób starszych deklaruje ogólne zadowolenie z życia.
Wykres 4.
Ogólne zadowolenie
z życia osób 65+ (w %)
Zadowoleni
59,5%
Ani zadowoleni,
ani niezadowoleni
28,5%
Niezadowoleni
5,6%
Bardzo
zadowoleni
Bardzo
4,8%
niezadowoleni
1,6%
11
Przedstawiony powyżej obraz aktywności osób starszych kształtowany jest
przez wiele czynników. Przede wszystkim
wpływ mają sami seniorzy. Osoby, które nie
praktykowały wcześniej działań społecznych, nie mają związanych z tym nawyków
i przyzwyczajeń, bardzo często nie wiedzą,
w jaki sposób w takie działania się angażować,
a niekiedy po prostu strach powstrzymuje je
przed podjęciem aktywności. U niektórych
osób starszych włączanie się w życie społeczne warunkowane jest ograniczeniami
wynikającymi ze stanu zdrowia, u niektórych zaś – z trudnych warunków bytowych.
W wielu jednak przypadkach seniorzy nie
mają dostępu do odpowiadających ich potrzebom i możliwościom ofert aktywizacji
bądź też mają utrudniony dostęp, na przykład
przez konieczność uciążliwego dojazdu. Nie
zawsze też osoby starsze, w kontekście ich
społecznego angażowania się, spotykają się
z odpowiednim wsparciem ze strony rodzin,
sąsiadów czy znajomych.
Niska aktywność społeczna seniorów rodzi
przede wszystkim zagrożenie wystąpienia ich
społecznej marginalizacji. To zjawisko może
przybierać na sile, bo polskie społeczeństwo,
podobnie zresztą jak społeczeństwa Zachodu,
starzeje się. Oznacza to, że w ciągu następnych 25-30 lat procent osób starszych
w polskim społeczeństwie będzie się zwiększał. Jest to skutek, z jednej strony, wy-
12
13 Populacja mieszkańców Ziemi zwiększa się
w tempie 1,7% rocznie, natomiast liczba osób
w wieku 65 i więcej lat wzrasta każdego roku na
świecie przeciętnie o 2,5%.
dłużającego się ludzkiego życia, z drugiej
– zmniejszającej się liczby urodzeń.
Od 1995 roku co miesiąc przybywa na
świecie milion osób, które ukończyły 60. rok
życia13. Według szacunków Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), w 2025 roku liczba
osób w wieku 60 i więcej lat będzie wynosić
na świecie 1,2 mld, a w 2050 osiągnie wielkość 2 mld14.
Według prognoz GUS-u, w 2035 roku liczba
osób w wieku poprodukcyjnym wyniesie prawie 9,6 mln (stan na 2008 rok to 6,2 mln).
Natomiast udział osób w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności będzie stanowił 26,7%, co oznacza (w porównaniu do
2008 r.) jego wzrost o ponad 10%. Liczba
osób w wieku 60-65 lat i więcej będzie się
zwiększała przeciętnie o ponad 100 tys. rocz-
O ile dziś co szósty Polak
ma 60 i więcej lat, o tyle za
30 lat będzie w tym wieku
już co trzeci nasz rodak.
nie, a w drugiej dekadzie XXI wieku – o prawie
200 tys. średniorocznie.
O ile dziś co szósty Polak ma 60 i więcej
lat, o tyle za 30 lat będzie w tym wieku już co
trzeci nasz rodak.
14 Prognozy dostępne na stronie internetowej:
www.who.int/ageing/en/
Rząd i Unia Europejska
wspierają aktywność
W
14
krajach Unii Europejskiej rok 2012
został ogłoszony Europejskim Rokiem Aktywności Osób Starszych
i Solidarności Międzypokoleniowej. Zwróciło to uwagę opinii publicznej na znaczenie
osób starszych w społeczeństwie; zaczęto
też „rozprawiać się ze stereotypem biernego
seniora”1. Jednak podstawowym celem Europejskiego Roku było zachęcenie państw do
podejmowania konkretnych działań dla tworzenia warunków sprzyjających aktywności
osób starszych i wzmacniania solidarności
międzypokoleniowej. Szczególnie w naszym
kraju potrzebne jest nasilenie dyskusji o sytuacji osób starszych, ponieważ polska polityka
społeczna wobec seniorów dopiero zaczyna
się tworzyć.
W Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej
pojawił się nowy departament – Departament Polityki Senioralnej, co świadczy o tym,
że władze publiczne zaczęły dostrzegać
skalę i rangę kwestii związanych z tą grupą
wiekową. Jednocześnie na poziomie lokalnym zorganizowani seniorzy coraz częściej
włączają się w działania samorządów gminnych i powiatowych. W Polsce ciągle sprawy
osób starszych usytuowane są w tradycyjny
sposób w polityce gospodarczej i społecznej, dostrzega się głównie sprawy związane
z emeryturami oraz usługami opiekuńczymi. Dlatego m.in. ubezpieczenie społeczne,
czyli system emerytalny i rentowy, oraz instytucjonalna pomoc społeczna mają u nas
podstawowe znaczenie we wspieraniu osób
starszych. Jednak w wymiarze państwowym,
ale również w wymiarze lokalnej polityki
społecznej, coraz częściej zauważalne jest
współistnienie tradycyjnego modelu pomocy
osobom starszym i nowoczesnych modeli; te
ostatnie widoczne są szczególnie tam, gdzie
realizuje się politykę unijną. Unia Europejska
promuje politykę aktywnego starzenia się,
czyli przede wszystkim zmianę sposobu postrzegania, rozumienia i traktowania starości
przez instytucje pomocowe i opinię publiczną. Polityka ta dotyczy wielu zagadnień życia społecznego i gospodarczego, takich jak
pozostawanie na rynku pracy i zwiększenie
zatrudnienia osób starszych, uelastycznienie
wieku emerytalnego, większa troska o kondycję fizyczną, promocja zdrowia i profilaktyki
zdrowotnej, świadczenie usług pielęgnacyjnych
i opiekuńczych na odpowiednim poziomie.
Tendencje te mają odzwierciedlenie w Strategii „Europa 2020”, programie rozwoju społeczno-gospodarczego Unii Europejskiej. Jest to
strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju, której założenia będą kształtować mechanizmy wzrostu Unii Europejskiej
w kolejnych latach. Jednym z założeń jest stworzenie efektywnej gospodarki, która będzie
sprzyjać jednocześnie inkluzji, czyli włączeniu
społecznemu. W kontekście osób starszych tematyka ta pojawia się w strategii jako priorytet
„Rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu”
oraz inicjatywa „Przeciwdziałanie ubóstwu
1A. Wójcik, Europejski Rok Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej¸ [w:] M.
Zdziarski (red.). OswoićStarość.pl. Instytut Łukasiewicza, Kraków 2012, s. 27.
i wykluczeniu społecznemu”. W ramach tych
strategii podejmowane mają być działania
zmierzające do zapobiegania dezintegracji
społecznej oraz promowania idei aktywnego
starzenia się.
To podejście znajduje się w propozycjach
dotyczących działań, które będą finansowane ze środków Unii Europejskiej w latach
2014-2020. Jednym z ważnych obszarów
tych działań w Unii ma być zachowanie
aktywności i dbanie o zdrowie osób star-
szych. W Założeniach Umowy Partnerstwa
2014-2020, dokumencie określającym podstawowe kierunki wykorzystania środków
unijnych przez Polskę, rząd przewidział m.in.
zwiększenie liczby osób po 50. roku życia
w kształceniu i szkoleniu oraz lepsze dostosowanie kwalifikacji i kompetencji tych osób do
potrzeb nowoczesnej gospodarki, wykorzystanie nowoczesnych technologii w dostępie
do usług dla osób starszych, poprawę stanu
zdrowia oraz wsparcie w nabywaniu nowych
15
kwalifikacji i znajdowaniu zatrudnienia na
wszystkich etapach życia zawodowego, podnoszenie kwalifikacji osób odpowiedzialnych
za dostarczanie i świadczenie usług zdrowotnych, tworzenie i organizację przestrzeni dla
osób starszych. Trwają prace nad skonkretyzowaniem tych kierunków działań w programach operacyjnych, które będą realizowane
w latach 2014-2020. Istotne jest to, że o ich
kształcie w dużym stopniu decydować będą
samorządy województw, bo one będą głównym dysponentem środków europejskich.
16
Obecnie polski rząd realizuje działania adresowane do seniorów w trzech kluczowych
obszarach:
rynek pracy i utrzymanie na nim starszych
wiekiem pracowników (poprzez dostosowanie do potrzeb i wymogów seniorów),
aktywność seniorów w sferze publicznej i społecznej (rodzinnej, w społeczności lokalnej),
jak najdłuższe utrzymanie samodzielności
osób starszych (pomimo odczuwanych przez
nie dolegliwości i niepełnosprawności).
Realizacji działań w tych obszarach służą
przygotowane przez rząd dwa programy: Solidarność pokoleń. Działania dla zwiększenia
aktywności zawodowej osób w wieku 50+ oraz
Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2012-2013. Aktywność zawodowa osób starszych wspierana
jest również dzięki realizacji projektów finansowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego, a aktywność społeczna – dzięki projektom
dofinansowanym w ramach Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich.
Najważniejsze znaczenie dla aktywizacji społecznej seniorów ma wspomniany Rządowy
Program na rzecz Aktywności Społecznej
Osób Starszych na lata 2012-2013. Program
ten bazuje na wytycznych Unii Europejskiej
i Parlamentu Europejskiego, ale głównie na
dokumentach zawierających fundamentalne
założenia rozwoju nowoczesnej polityki społecznej, czyli w Strategii Rozwoju Kraju, Strategii Polityki Społecznej oraz Strategii Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego.
Są to dokumenty obecnie obowiązujące, ale
sprawy osób starszych uwzględniono także
w dokumentach wyznaczających rozwój Polski w latach następnych, na przykład w Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego do 2020
roku czy Strategii Rozwoju Kraju 2020.
Obecnie obowiązująca Strategia Rozwoju
Kraju 2007-2015 (SRK), przyjęta przez Radę
Ministrów w dniu 29 listopada 2006 roku,
jest „dokumentem planistycznym określającym podstawowe uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju kraju w wymiarze społecznym,
gospodarczym i terytorialnym”. Jej zadaniem
jest zaprogramowanie rozwoju i modernizacji kraju. Celem głównym SRK jest podniesienie poziomu i jakości życia mieszkańców
Polski, poszczególnych obywateli i rodzin. SRK
zakłada zwiększenie dostępności usług społecznych, rozwój uczenia się przez całe życie,
czyli kształcenie ustawiczne, oraz zbudowanie kompleksowego systemu opiekuńczego,
aktywizującego i integrującego osoby starsze
w środowiskach lokalnych.
Strategia Polityki Społecznej (SPS) została przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 13 września
2005 roku. Celem SPS jest zbudowanie zintegrowanej polityki państwa prowadzącej do
ułatwienia wszystkim obywatelom równego
dostępu do praw społecznych, poprawy warunków powstawania i funkcjonowania rodzin oraz wsparcia grup i osób zagrożonych
wykluczeniem społecznym przy zapewnieniu
demokratycznego współuczestnictwa obywateli. Głównymi kierunkami działania wpisującymi się w założenia Programu są m.in.:
wspieranie rozwoju różnych form aktywizacji edukacyjnej oraz społecznej klientów
pomocy społecznej, w tym wolontariatu;
rozwój systemu informacji obywatelskiej
opartego na społecznościach lokalnych;
zwiększenie dostępu do usług opiekuńczych;
wspieranie rozwiązań służących pełniejszej
integracji społecznej osób w wieku poprodukcyjnym;
wspieranie i wzmacnianie lokalnych społeczności sąsiedzkich osób starszych (w ramach samopomocy);
wspieranie różnych form samoorganizacji
i uczestnictwa w życiu społecznym;
rozwój działań wspierających więzi międzypokoleniowe i wzmacniających poczucie odpowiedzialności młodszych pokoleń za opiekę
nad osobami starszymi;
uwzględnienie potrzeby aktywizacji osób starszych w systemie kształcenia ustawicznego;
zwiększenie udziału organizacji pozarządowych w realizacji programów dla osób starszych
oraz tworzenie warunków uczestnictwa osób
w podeszłym wieku w kulturze i wypoczynku.
Strategia Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego na lata 2009-2015 to
dokument z długofalowym programem mającym na celu kształtowanie procesu rozwoju
społeczeństwa obywatelskiego. Wśród głównych kierunków działania, które są zbieżne
z założeniami Programu, można wymienić:
tworzenie infrastruktury dla lokalnej aktywności obywatelskiej,
edukację obywatelską, aktywizację obywateli w sprawach publicznych,
zapewnienie dostępu do usług społecznych grupom wykluczonym i zagrożonym
wykluczeniem społecznym (w tym osobom
starszym),
zapewnienie tworzenia i funkcjonowania
mechanizmów kompleksowego wsparcia integracji społecznej.
Programu
{Założenia
na rzecz Aktywności
Społecznej Osób Starszych (ASOS)}
Program na rzecz Aktywności Społecznej
Osób Starszych uwzględnia wewnętrzne
zróżnicowanie populacji osób starszych i promuje działania mające na celu podtrzymanie
aktywności osób starszych i zapewnienie ich
udziału w życiu społecznym oraz promuje działania ukierunkowane na osoby o ograniczonej
samodzielności. Celem Programu jest poprawa jakości i poziomu życia seniorów przez ich
17
18
aktywność społeczną, tak aby mogły godnie
się starzeć. Program ma przyczyniać się do
pełniejszego korzystania z potencjału społeczno-zawodowego osób starszych dzięki
pełnieniu przez te osoby różnych ról społecznych w życiu publicznym.
Co istotne, w ASOS na lata 2012-2013
przewidziano realizację zarówno długookresowego komponentu systemowego,
jak i komponentu krótkookresowego (konkurs). W ramach komponentu systemowego w Programie podjęte zostały działania
zmierzające do stworzenia strategicznych
podstaw realizacji polityki senioralnej. Będzie ona ściśle odnosiła się do istniejących
dokumentów o charakterze strategicznym,
stanowiąc ich uzupełnienie i rozszerzenie
w zakresie działań skierowanych do osób
starszych. Obecnie opracowywane są założenia długofalowej polityki senioralnej na
lata 2014-2020, za co odpowiada Departament Polityki Senioralnej w Ministerstwie
Pracy i Polityki Społecznej. Już we wstępnym
projekcie założeń określono, że podstawowe
obszary interwencji powinny koncentrować się na samodzielności i zdrowiu osób
starszych, na zadbaniu o właściwe warunki
ich aktywności zawodowej oraz daniu sposobności do kontynuowania tej aktywności
w dostosowanym do ich wieku i możliwości
wymiarze (white jobs), a także na zwiększeniu zaangażowania społecznego seniorów
oraz współpracy międzypokoleniowej.
Komponent krótkookresowy to ogłoszone
w latach 2012 i 2013 dwie edycje otwartego
konkursu ofert, na łączną kwotę 60 mln zł.
W ramach konkursu dofinansowano zaproponowane przez organizacje pozarządowe
projekty odpowiadające celom Programu:
Cel 1. Zwiększenie różnorodności i poprawa
jakości oferty edukacyjnej dla osób starszych
przez tworzenie ofert odpowiadających problemom osób pozostających w niekorzystnej
sytuacji, promowanie nowych rozwiązań mających motywować osoby starsze do uczenia
się, dzięki czemu utrzymają aktywność.
Cel 2. Tworzenie warunków dla integracji wewnątrz- i międzypokoleniowej osób starszych
przy wykorzystaniu istniejącej infrastruktury
społecznej. Cel ten zakłada zwiększenie różnorodności propozycji aktywności dla osób
starszych dzięki działaniom funkcjonujących
podmiotów wspierających, w tym samorządowych instytucji kultury (bibliotek publicznych, domów kultury, świetlic, teatrów,
muzeów), w ramach przygotowywania społeczeństwa do starości, m.in. przez pogłębianie wiedzy na temat zmian biologicznych,
zdrowotnych, społecznych zachodzących
z wiekiem.
Cel 3. Rozwój zróżnicowanych form aktywności społecznej, w tym upowszechnianie
wolontariatu, partycypacji w procesach decyzyjnych i życiu społecznym, w tym udział
osób starszych w kształtowaniu polityki publicznej. Zakłada się tu działania na rzecz
zwiększenia udziału osób starszych w życiu
społecznym, co będzie sprzyjało rozwojowi
społeczeństwa obywatelskiego.
Cel 4. Zwiększenie dostępności, podniesienie
jakości usług społecznych oraz wspieranie
działań na rzecz samopomocy i samoorganizacji w drodze rozwoju systemów wsparcia
umożliwiających zaspokojenie specyficznych
potrzeb dla podeszłego wieku, w szczególności
dla osób starszych o ograniczonej samodzielności, oraz w drodze rozwoju usług społecznych w sferze sportu, turystyki, rekreacji
i kultury.
Koordynacją realizacji Programu zajmuje
się Departament Polityki Senioralnej2 w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej wspierany przez Radę ds. Polityki Senioralnej. Ministerstwo przy wsparciu Rady odpowiada za
opracowanie projektu założeń długofalowej
polityki senioralnej.
We wstępnych założeniach długofalowej polityki senioralnej na lata 2014-2020 przewiduje
się, że podstawowe obszary interwencji powinny koncentrować się na:
samodzielności i zdrowiu osób starszych,
zadbaniu o właściwe warunki aktywności zawodowej osób dojrzałych oraz możliwości jej
kontynuacji w dostosowanym do wieku i możliwości wymiarze (white jobs), a także
zwiększeniu zaangażowania społecznego seniorów oraz współpracy międzypokoleniowej.
Wyznaczone w Programie ASOS cele i priorytety sprzyjają przewartościowaniu postrzegania osób starszych. Wyznaczają też nowe
paradygmaty instytucjom rządowymi i lokalnym, a w praktyce pokazują konieczność tworzenia polityki senioralnej na każdym poziomie, rządowym i terytorialnym. Pokazują, jak
wciąż niewiele jest dobrych diagnoz i wiedzy
o potrzebach i możliwościach osób stojących
u progu starości oraz tzw. młodych starych.
Obecni seniorzy mają odmienne oczekiwania i preferencje od poprzednich pokoleń,
zwłaszcza dotyczące wykorzystania czasu
wolnego czy zaangażowania obywatelskiego.
Pokazuje to spopularyzowana w latach 80. XX
wieku idea pomyślnego starzenia się. Składają się na nią trzy komponenty:
niskie prawdopodobieństwo zapadnięcia na
jakąś chorobę,
sprawność poznawcza i fizyczna oraz
aktywne zaangażowanie w szeroko rozumiane życie.
Praktykom pracującym z osobami starszymi
idea pomyślnego starzenia się wskazuje najważniejsze wyzwanie, jest nim adekwatne
zagospodarowanie potencjału i zasobów seniorów oraz wygospodarowanie dla nich
miejsca w przestrzeni publicznej. Warto zauważyć, że osoby, które nie pobierają jeszcze
świadczeń emerytalnych, poza słuchaniem
radia i muzyki (93%), czytaniem książek i gazet (89%), oglądaniem TV (87%), zamierzają
na emeryturze korzystać z komputera i Internetu (72%), uprawiać sport (67%), podróżować po Polsce (67%), Europie i świecie (57%),
uprawiać działkę lub ogródek (63%)3.
Jednak do tej pory w tego typu działaniach
rzadko uczestniczyło państwo czy samorząd
lokalny. Natomiast, szczególnie w działaniach
2 Więcej informacji na stronie Ministerstwa Pracy
i Polityki Społecznej pod adresem: http://www.
mpips.gov.pl/seniorzyaktywne-starzenie/.
3 A. Kolbowska, Sytuacja ludzi starszych w społeczeństwie – plany a rzeczywistość, Komunikat z badań
CBOS, BS/160/2009.
19
20
administracji rządowej związanych z osobami
dojrzałymi i starszymi zauważalna była nadmierna koncentracja na sferze zatrudnienia,
z wyraźnym pominięciem innych obszarów
życia społecznego. Przy ustalaniu zasad polityki aktywnego starzenia się dominowały
rozwiązania z dziedziny rynku pracy, takie jak wydłużenie aktywności zawodowej
przez rygory przechodzenia na wcześniejszą
emeryturę i rentę, czy zrównanie i wydłużenie wieku emerytalnego. W znacznym stop-
niu ignorowano użyteczność osób starszych
w życiu społecznym, w tym ich udział w pracach na rzecz społeczności lokalnych i własnego środowiska rówieśniczego.
Konsekwencją braku długofalowych mechanizmów organizacyjnych i finansowych, służących systematycznemu wsparciu aktywności
pozazawodowej osób starszych, jest małe zainteresowanie seniorów włączaniem się w różne
sfery życia społecznego i obywatelskiego.
Warto zaznaczyć, że problem ten dotyczy
przede wszystkim mężczyzn, którzy w znacznie
mniejszym stopniu niż kobiety wykazują
chęć angażowania się i aktywności. Widać to
chociażby na przykładzie dynamicznie rozwijających się w całej Polsce uniwersytetów
trzeciego wieku, gdzie mężczyzn wśród słuchaczy znajduje się zaledwie ok. 15%4 .
Obok pozytywnego wpływu na wzrost aktywności społecznej i obywatelskiej, ASOS
bardzo dobrze wpisuje się w nurt budowania
współpracy międzypokoleniowej polegającej na pozytywnym postrzeganiu osób starszych. Jak piszą badaczki:
„…praca (także socjalna) z seniorami, w różnorodnych środowiskach, powinna być wyjątkowo uwrażliwiona m.in. na kreowanie pozytywnego wizerunku ludzi starych, w tym na
następujące kwestie:
używanie niewartościującego (i nieinfantylizującego) języka, mówiąc o starości jako
o neutralnym etapie życia człowieka, czyli korzystanie w wypowiedziach z określeń,
w których brak relacji nierównościowych
w odniesieniu do osób starszych,
przełamywanie negatywnych (auto)stereotypów związanych z fizycznymi aspektami starzenia się, ze względu na ich negatywny wpływ
na samoocenę i poczucie wartości seniorów,
akcentowanie w swych działaniach procesu
starości jako cywilizacyjnego osiągnięcia z jej
pochodną w postaci poprawy jakości życia
zamiast cywilizacyjnego obciążenia,
pokazywanie różnorodnych stylów życia
i aktywności osób starszych,
budowanie przestrzeni do spotkań i działań międzypokoleniowych”5.
Istotne jest również to, że obok działań podejmowanych przez instytucje unijne i polski
rząd coraz częściej wsparcie aktywizacji społecznej osób starszych udzielane jest przez
samorządy terytorialne. Uwzględniane jest
ono najczęściej w programach współpracy
z organizacjami pozarządowymi przyjmowanymi przez gminy, powiaty czy województwa, ale niektóre samorządy realizują oddzielne programy adresowane do osób starszych.
Przykładem może być Program Wsparcia
i Aktywizacji Seniorów na terenie Miasta Lublin w latach 2013-2015 czy też warmińskomazurski Wojewódzki program na rzecz osób
starszych na lata 2009-2013.
4 Por. Zoom na UTW. Raport z badania, A. Gołdys,
Ł. Krzyżanowska, M. Stec, Ł. Ostrowski,
Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę” 2012, s. 45.
5 M. Racław, M. Rosochacka-Gmitrzak, Proces starzenia się w kontekście wyzwań demografii, polityki
społecznej oraz doniesień badawczych, ekspertyza
ISNS UW, s. 13.
21
Sposoby i formy aktywizacji
społecznej osób starszych
N
ie ma jednego uniwersalnego sposobu
aktywizacji społecznej osób starszych,
choć oczywiście wielu chciałoby taki
sposób mieć. Nie ma, bo aby metoda aktywizacji była skuteczna, musi być zindywidualizowana, czyli dostosowana do osób, do
których jest skierowana, do ich doświadczeń
życiowych i zawodowych, sytuacji, w jakiej
się znajdują, miejsca, w którym mieszkają,
do ich możliwości i oczekiwań. Stąd też metod i pomysłów na aktywność osób starszych
jest wiele. Niektóre z nich, choćby z uwagi
na łatwość stosowania, są powszechne, inne
– najczęściej z powodu wymagań organizacyjnych czy finansowych – rzadsze, co wcale
nie znaczy, że mniej skuteczne. Aktywność
seniorów może być realizowana w różnych
formułach, przybierać mniej lub bardziej zinstytucjonalizowaną postać.
Ten rozdział to mini przegląd kilkunastu wybranych sposobów i form aktywizacji seniorów, jakie są stosowane
w Polsce, a także na świecie. Szczegółowe
opisy projektów ilustrujących niektóre z tych
sposobów znajdują się w załączniku do Poradnika. Z pewnością mogą one stanowić dobrą
inspirację dla innych z jednym istotnym zastrzeżeniem – nie należy ich kopiować, ale
dostosowywać do własnych, specyficznych
potrzeb i możliwości.
24
seniora – najbar{Kluby
dziej rozpowszechniona
forma aktywizacji osób
starszych}
To bardzo prosta, pojemna i najbardziej rozpowszechniona forma aktywizacji osób starszych. Najogólniej rzecz ujmując, klub seniora
to miejsce spotkań osób starszych i forma
spędzania przez nich wolnego czasu. Kluby
tworzone są albo z inicjatywy samych uczestników, albo z inicjatywy organizacji pozarządowych, spółdzielni mieszkaniowych czy też
instytucji publicznych. Najczęściej mają nieformalny charakter, a zakres ich działania
zależy od inwencji i możliwości samych seniorów oraz podmiotów wspierających działania klubów.
Tradycyjnie kluby seniora działają na osiedlach i powoływane są przez spółdzielnie
mieszkaniowe, ale powstają także przy domach kultury, bibliotekach, domach opieki
społecznej i organizacjach pozarządowych.
Niektóre kluby ograniczają się do zapewnienia miejsca spotkań i prowadzenia prostych
zajęć typu gra w szachy czy warcaby. Inne
mają znacznie bardziej rozbudowaną ofertę.
W przypadku tych drugich z reguły wprowadzane są składki członkowskie, które pozwalają pokryć w całości lub części koszty
związane z realizacją działań klubu.
Jako przykład można tu przedstawić Klub
Seniora „Raszyn”działający przy Spółdzielni
Mieszkaniowej „Grunwald” w Poznaniu. Członkowie Klubu spotykają się cztery razy w tygodniu – mają wtedy okazję nie tylko do spędzenia
czasu we własnym gronie, lecz także do udziału
w prelekcjach, rozmowach z ciekawymi ludźmi,
koncertach muzycznych. Okresowo odbywają
się także zajęcia tematyczne: dla miłośników
szachów, brydża, opery, a także kursy komputerowe. W ramach Klubu działa również zespół muzyczny. Te formy zajęć są bezpłatne dla
członków spółdzielni mieszkaniowej. Są też zajęcia i imprezy odpłatne, np. gimnastyka, zaba-
wy taneczne, wycieczki, pikniki, grzybobrania.
Do Klubu może zapisać się każdy, ale pierwszeństwo mają mieszkańcy osiedla Raszyn
i członkowie SM „Grunwald”. Należący do Klubu
płacą stałą miesięczną składkę członkowską –
mieszkańcy osiedla Raszyn: 3 zł, mieszkańcy
osiedla Grunwald: 5 zł, pozostali seniorzy: 25 zł1.
1 Więcej o działalności Klubu Seniora „Raszyn” na
stronie internetowej Klubu Osiedlowego „Raszyn”:
www.klubraszyn.pl
25
Utworzenie klubu
wymaga istnienia grupy
seniorów, którzy mają
chęć i pomysły na wspólne spędzanie czasu, oraz
miejsca, gdzie grupa ta
mogłaby się regularnie
spotykać. Niekoniecznie
musi to być lokal spółdzielni mieszkaniowej
czy organizacji pozarządowej. Jeżeli nie ma
innej możliwości, seniorzy mogą spotykać się
w mieszkaniu prywatnym lub w zaprzyjaźnionej kawiarni.
26
Swoistą odmianą klubów seniora są sekcje osób starszych działające przy klubach
i organizacjach sportowych i naukowych.
Specyficznym rodzajem klubów seniora są
koła czy kluby osób starszych funkcjonujące w ramach organizacji pozarządowych
skupiających osoby w różnym wieku, na
przykład w Związku Harcerstwa Polskiego
czy Polskim Związku Wędkarskim.
Przykładem klubu seniora powiązanego
z edukacją komputerową jest opisywany
w załączniku projekt Kawiarenka Inter-
netowa Aktywnego Seniora w Chęcinach
realizowany przez Bibliotekę Publiczną
w Chęcinach.
Kluby seniora są rozpowszechnione
z uwagi na swoją prostą formułę organizacyjną i niewielkie wymagania związane
z ich działalnością. Jest to przede wszystkim
możliwość wspólnego spędzania wolnego
czasu osób starszych przeciwdziałająca ich
samotności i izolacji społecznej, możliwość
realizacji własnych pasji, a także rozwoju
intelektualnego i społecznego.
Utworzenie klubu wymaga istnienia grupy
seniorów, którzy mają chęć i pomysły na
wspólne spędzanie czasu, oraz miejsca, gdzie
grupa ta mogłaby się regularnie spotykać.
Niekoniecznie musi to być lokal spółdzielni
mieszkaniowej czy organizacji pozarządowej.
Jeżeli nie ma innej możliwości, seniorzy mogą
spotykać się w mieszkaniu prywatnym lub
w zaprzyjaźnionej kawiarni.
Trzeciego
{Uniwersytety
Wieku – sposób na uczenie się przez całe życie}
Uniwersytety Trzeciego Wiekuto dla seniorów możliwość kształcenia i zdobywania nowych kompetencji. Jest to – w porównaniu
do klubów seniora – znacznie bardziej organizacyjnie skomplikowana forma działania.
Pierwszy Uniwersytet Trzeciego Wieku został utworzony w 1973 roku we Francji przez
Pierre’a Vellasa, profesora nauk społecznych
Uniwersytetu w Tuluzie. W połowie lat 70.
XX wieku podobne uczelnie zaczęły powstawać także w innych krajach, m.in.: w Hiszpanii, Belgii, Kanadzie, Brazylii i we Włoszech.
W Polsce pierwszy UTW powstał w Warszawie w 1975 roku z inicjatywy profesor Haliny
Szwarc. Obecnie Uniwersytety Trzeciego Wieku działają w dwóch formułach: tradycyjnej,
francuskiej oraz nowej, brytyjskiej. Według
pierwszej z nich, słuchaczem UTW może być
osoba z wyższym wykształceniem, a wykłady prowadzone są przez przedstawicieli kadry
wyższej uczelni, przy której powstał i działa
UTW. Według drugiej z nich, studentem może
być każdy senior, a kształcenie nie jest wspierane przez wyższą uczelnię. Obecnie w Polsce
w obu formułach działa łącznie ponad trzysta uniwersytetów. Działają one w ramach
wyższych uczelni (model francuski) lub prowadzone są przez organizacje pozarządowe
(model brytyjski).
Uniwersytet Trzeciego Wieku, niezależnie od
modelu działania, służy:
edukacji i rozwojowi intelektualnemu osób
starszych,
realizacji ich własnych pasji i marzeń,
aktywizacji intelektualnej i społecznej seniorów,
wyposażeniu osób starszychw kompetencje przydatne w codziennym życiu,
budowaniu pozycji seniorów w społeczeństwie.
Cele te realizowane są poprzez edukację
z zakresu różnych dziedzin, a także poprzez
inne, dodatkowe działania podejmowane
przez słuchaczy UTW, np. wolontariat. Uniwersytety dla seniorów, w szczególności te
działające w formule brytyjskiej, mają charakter samopomocowy, to znaczy, tworzone
są przez osoby starsze dla osób starszych.
Działalność takiej uczelni została przedstawiona na przykładzie UTW w Lesznie, którego opis znajduje się w załączniku „Przykłady
projektów aktywizacji społecznej osób starszych”.
Niezwykła popularność Uniwersytetów
Trzeciego Wieku w Polsce wynika z tego, że
z jednej strony, dają one wiele korzyści seniorom (możliwość rozwoju intelektualnego,
aktywności społecznej, przeciwdziałanie ich
samotności), z drugiej zaś, ich formuła działania jest bardzo prosta. Nie bez znaczenia jest
także wsparcie działalności UTW oferowane
od kilku lat przez Polsko-Amerykańską Fundację Wolności, a obecnie również przez polski rząd w ramach Rządowego Programu na
rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych.
Do utworzenia UTW, podobnie jak w przypadku klubu seniora, potrzebna jest przede
wszystkim grupa starszych osób chcących
robić coś razem. Ale to nie wystarczy. Konieczne jest także znalezienie stałych miejsc
do odbywania spotkań i prowadzenia zajęć
dydaktycznych oraz znalezienie wykładowców, którzy regularnie prowadziliby nauczanie
dla seniorów. W modelu francuskim UTW to
szkoła wyższa zapewnia kadrę oraz pomieszczenia wykładowe. W modelu angielskim nie
trzeba szukać uczelni wyższej, jednak seniorzy muszą mieć własne kontakty z wykładowcami i na własną rękę zorganizować
27
odpowiednie sale dydaktyczne. O pomoc
w tym zakresie osoby starsze mogą się zwrócić do organizacji pozarządowych (np. stowarzyszeń lub fundacji). Mogą też sami założyć
własną organizację, która na przykład będzie
pozyskiwać środki na honoraria dla wykładowców czy na wynajęcie pomieszczeń.
samopomo{Organizacje
cowe – sformalizowany
sposób działania}
28
Osoby starsze organizują się także po to,
aby wspierać się wzajemnie i reprezentować
swoje interesy wobec innych grup społecznych oraz władz publicznych. Najczęściej są
to organizacje, które zrzeszają ludzi będących
w podobnej sytuacji życiowej, mających podobne doświadczenia czy zainteresowania.
W takiej formule działa wiele organizacji
ogólnopolskich, mających swoje oddziały
regionalne i lokalne, na przykład zrzeszenia
emerytów, rencistów, kobiet, kombatantów.
W tego typu grupy łączą się też emeryci wywodzący się z tych samych środowisk zawodowych, stąd np. stowarzyszenia emerytów
żołnierzy, policjantów, inżynierów. Częstym
zjawiskiem jest także powoływanie organizacji osób starszych, choć nie tylko, którzy
cierpią na różne choroby, np. na cukrzycę czy
na chorobę Alzheimera. Na szczeblu lokalnym
działają też grupy, złożone głównie z seniorów, zrzeszające osoby aktywne sportowo
czy uprawiające swój ogród działkowy. Tego
typu organizacji jest bardzo dużo, a ich rodzaj
i skala działania zależą głównie od aktywności
samych członków, czyli od osób starszych.
Większość organizacji samopomocowych
działa jako regionalne lub ogólnopolskie stowarzyszenia oraz jako oddziały czy koła tychże stowarzyszeń. Znacznie rzadziej można
wśród nich spotkać inne modele organizacyjne, ale przykładem tego, że istnieją, może
być Fundacja „Emeryt” z Warszawy. Fundacja
została założona przez warszawskich emerytów i rencistów w 1992 roku, a jej kapitałem,
zgodnie ze statutem Fundacji, są „ludzie,
emeryci i renciści, którzy stworzyli Fundację i w ramach jej struktur działają, oddając
swoją wiedzę, bogate doświadczenie i czas
w myśl idei «pomóżmy sobie wzajemnie»”.
Fundacja daje możliwości spotykania się
i wspólnego działania zwłaszcza tym seniorom, którzy zamieszkują warszawską dzielnicę Wola, gdzie znajduje się siedziba Fundacji.
Organizacja ta podejmuje liczne działania na
rzecz osób starszych, m.in. prowadzi programy profilaktyki zdrowotnej, uczestnictwa
w kulturze, aktywności obywatelskiej osób
starszych. Reprezentuje także interesy seniorów wobec władz dzielnicy, miasta, a także władz państwowych. Fundacja utrzymuje
się dzięki pozyskiwanym dotacjom, a także wpłatom od firm oraz osób fizycznych,
w tym dzięki środkom pochodzącym z 1%
podatku. Prowadzi też odpłatną działalność
statutową, która pozwala na pokrycie części
kosztów związanych z prowadzoną działalnością2.
Działalność samopomocowa z reguły ma
charakter sformalizowany i prowadzona jest
przez organizacje posiadające osobowość
prawną. Najczęściej spotykanym typem organizacji jest stowarzyszenie rejestrowane
w sądzie, wymagające co najmniej 15 członków, mające osobowość prawną, a więc
mogące zaciągać zobowiązania, podpisywać umowy, itp. Prostszą formą jest stowarzyszenie zwykłe, które wymaga zaledwie
3 członków, nie musi być rejestrowane
sądownie, a jedynie zgłoszone w samorządzie powiatowym, ale za to nie posiada
osobowości prawnej. Jeszcze inną formą
organizacyjną jest fundacja, która nie ma
w ogóle członków, wymaga natomiast funduszu założycielskiego przekazanego przez
fundatora (lub fundatorów) na realizację
określonych celów społecznie użytecznych,
na przykład aktywizację osób starszych3 .
czyli akty{Wolontariat,
wność dla dobra innych}
Jedną z metod aktywizacji osób starszych jest
wolontariat oznaczający dobrowolnąpracę na
rzecz innych osób spoza kręgu przyjaciół czy
rodziny, za którą wolontariusz nie otrzymuje wynagrodzenia. Choć w Polsce przeciętny
2 Więcej na temat Fundacji „Emeryt” na jej stronie
internetowej: www.fundacja-emeryt.org.
3 O tym, jak założyć organizację pozarządową i jak
ją prowadzić, można dowiedzieć się, korzystając
z portalu internetowego: www.ngo.pl.
wolontariusz to nadal uczeń lub student, to
jednak z roku na rok idea wolontariatu zaczyna być coraz bardziej popularna wśród osób
starszych. Najczęściej wolontariat seniorów
podejmują organizacje zrzeszające osoby
starsze, ale seniorów wolontariuszy angażują
również organizacje pozarządowe działające
na rzecz dzieci, młodzieży czy też osób starszych. Tego typu działań jest coraz więcej,
jednym z ich przykładów jest opisany w załączniku projekt „Latające Babcie”.
Specyficzną, bardzo popularną formą aktywności osób starszych na rzecz innych
jest działanie w różnego rodzaju kołach
parafialnych czy zespołach charytatywnych tworzonych przy parafiach czy też
w ramach Caritasu. Większość wolontariuszy w tych grupach to kobiety; niestety,
mężczyźni na razie w mniejszym stopniu
angażują się w tę formę aktywności.
Bardzo ciekawą inicjatywą jest Punkt
Pośrednictwa Pracy Wolontarystycznej
„Centerko” działający przy Stowarzyszeniu
Młodzieży i Osób z Problemami Psychicznymi, ich Rodzin i Przyjaciół „Pomost” z Łodzi.
„Centerko” jest miejscem, gdzie wsparcie
może znaleźć każda osoba chcąca pomagać innym, bez względu na swój wiek, stan
zdrowotny, pochodzenie czy status materialny. Istotną grupę zaangażowaną w działania Punktu i korzystającą z jego oferty
stanowią obecnie osoby w wieku 50 lat
i więcej. „Centerko” ma przede wszystkim
zasięg lokalny i promuje wolontariat jako
formę aktywizacji zawodowej.
29
30
Punkt pośrednictwa:
prowadzi stałą rekrutację wolontariuszy
i organizacji,
poszukuje odpowiednich miejsc pracy
woluntarystycznej przystosowanych do indywidualnych możliwości i predyspozycji
osób chcących podjąć wolontariat,
szkoli w zakresie pracy wolontarystycznej,
kieruje wolontariuszy do organizacji,
koordynuje pracę wolontariuszy podczas
otwartych imprez kulturalnych organizowanych na terenie województwa,
sprawuje opiekę nad wolontariuszami
w trakcie wykonywania przez nich świadczeń
wolontarystycznych,
prowadzi na bieżąco monitoring współpracy Punktu z instytucjami korzystającymi
z jego usług,
promuje ideę wolontariatu.
Wolontariusze uczestniczą w szkoleniach
i warsztatach z zakresu pracy wolontarystycznej, co tydzień otrzymują informacje
na temat planowanych działań Punktu i sami
dokonują wyboru własnej aktywności. Wolontariusze w wieku 50 lat i więcej najczęściej
pracują z podopiecznymi domów pomocy
społecznej, współprowadzą zajęcia w świetlicach i przedszkolach, uczą się tańca, śpiewu
i gry aktorskiej4.
W Polsce i w Europie niespotykaną formą
wolontariatu jest propozycja amerykańskiej
organizacji ReServe. Działa ona podobnie jak
łódzkie „Centerko”, jednak na o wiele większą
skalę. ReServe jest organizacją pozarządową,
która umożliwia kontakt wolontariuszy–ekspertów i profesjonalistów w wieku powyżej
Aby zostać wolontariuszem, najlepiej zgłosić
się do prowadzącej pracę woluntarystyczną organizacji pozarządowej
lub instytucji publicznej.
Można także skorzystać
z pomocy centrów wolontariatu, które pomagają znaleźć instytucje
prowadzące projekty
i programyoparte na
pracyna rzecz innych.
55. roku życia z organizacjami pozarządowymi, agendami rządowymi i innymi instytucjami publicznymi. ReServe przygotowuje
obie strony do wolontariatu i pomaga w jego
podjęciu. Wyjątkowość działań tej organizacji
polega na tym, że każda instytucja zatrudniająca jej ekspertów 50+ wpłaca na rzecz
ReServe kilkanaście dolarów za każdą przepracowaną przez nich godzinę. Z powyższej
kwoty większa część przeznaczana jest na
4 Więcej informacji na stronie internetowej:
www.centerko.org.
5 Więcej na temat ReServe na jej stronie internetowej: www.reserveinc.org.
6 Kontakty do centrow wolontariatu można znaleźć
m.in. pod adresem: www.wolontariat.org.pl
stypendium dla wolontariusza, reszta służy
pokryciu jego ubezpieczenia zdrowotnego oraz
kosztów działania programu. Stypendium wypłacane wolontariuszom jest znacznie niższe niż
rynkowa wartość ich pracy. Celem przyznania
stypendium nie jest zapewnienie utrzymania
eksperta, lecz sformalizowanie współpracy
z organizacją i docenienie w wymierny sposób jego wkładu w rozwój tej współpracy5.
Aby zostać wolontariuszem, najlepiej zgłosić
się do prowadzącej pracę wolontarystyczną
organizacji pozarządowej lub instytucji publicznej. Można także skorzystać z pomocy
centrów wolontariatu, które pomagają znaleźć
instytucje prowadzące projekty i programy
oparte na pracy na rzecz innych6.
Bank Czasu
{ Społeczny
– nieformalna sieć wymiany usług}
Społeczny Bank Czasu to działalność niewymagająca sformalizowania. Pomysł Społecznych Banków Czasu trafił do Polski ze Stanów
Zjednoczonych, gdzie po raz pierwszy taką
formułę zastosował w 1980 roku Edgar Cahn,
amerykański prawnik i socjolog. Społeczne
banki czasu upowszechniły się przede wszystkim w USA, Wielkiej Brytanii, a także w krajach azjatyckich. Działają także w Polsce, choć
z uwagi na nieformalny i spontaniczny charakter ich liczba nie jest dokładnie znana.
Bank Czasu jest nieformalną siecią wymiany usług, w której walutą jest czas. W banku można zaoferować praktycznie wszystko
– od nauki obsługi komputera, po lekcje
Do utworzenia Społecznego Banku Czasu potrzeba przede wszystkim
grupy osób, niekoniecznie tylko seniorów, które
będą chciały wymieniać
się usługami oferowanymi przez siebie. Przydatne jest, aby miały one
dostęp do komputera
i Internetu, bo to znacznie ułatwia organizację
wymiany usług.
Niezbędne do funkcjonowania banku jest
wzajemne zaufanie jego
uczestników.
szydełkowania. Główną zasadą pozostaje
równoważność wszystkich proponowanych
usług, niezależne od ich rynkowej wartości –
w każdej wymianie jednostką przeliczeniową
jest godzina. Bank czasu buduje relacje oparte
na zaufaniu pomiędzy uczestnikami, aktywizuje ich do działań na rzecz innych. Sama idea
31
32
nawiązuje do głębokich tradycji wzajemnej
pomocy, znanych także w Polsce. Jeszcze
w XX wieku na polskiej wsi panował stary
obyczaj odrobku, czyli dobrowolnej pomocy sąsiedzkiej w pracach, które przekraczały
możliwości jednego gospodarstwa. Różnica
pomiędzy polskim zwyczajem odrobku a Bankiem Czasu polega tylko na tym, że czas poświęcony na pomoc jednemu z uczestników
można odebrać sobie u innego, dowolnie
wybranego uczestnika.
W Polsce Społeczne Banki Czasu dość dobrze sprawdzają się w środowiskach osób
starszych. Przykładem jest opisywany w załączniku Społeczny Bank Czasu w Tczewie.
Wymiana usług tworzy sieć społecznego
wsparcia, która sprawia, że ludzie w większym
stopniu mogą liczyć na pomoc ze strony innych. Osoby starsze i niepełnosprawne,
wcześniej samotne i niedowartościowane,
teraz uświadamiają podobnym sobie, że warto wyjść z domu i spędzić czas na wspólnej
pracy, nauce czy rozrywce. Działanie w banku czasu pozwala na zrozumienie i poznanie
istoty współpracy, rozwija postawę odpowiedzialności społecznej.
Do utworzenia Społecznego Banku Czasu
potrzeba przede wszystkim grupy osób, niekoniecznie tylko seniorów, które będą chciały
wymieniać się usługami oferowanymi przez
siebie. Przydatne jest, aby miały one dostęp
do komputera i Internetu, bo to znacznie ułatwia organizację wymiany usług. Niezbędne
do funkcjonowania banku jest wzajemne zaufanie jego uczestników.
tradycje, lokal{Kultura,
ność – obszary dla aktywności seniorów}
Wiele jest również organizacji działających
w sferze kultury, tradycji, historii, głównie
związanych z określonym miejscem: wsią,
miastem, regionem. Choć nie są one organi-
Tego typu działania
wymagają przede
wszystkim zebrania się
grupy ludzi pasjonujących się swoim
regionem, jego historią,
społecznością lokalną
i tradycjami. Przydatne
jest założenie organizacji pozarządowej jako
formuły prowadzenia
takiej działalności. Na
pewno pomocny w jej
funkcjonowaniu będzie
samorząd lokalny, dlatego warto nawiązać
z nim współpracę.
zacjami typowo seniorskimi, to jednak dużą
część ich członków stanowią właśnie osoby
starsze. Najlepszym przykładem tego typu
form są chóry amatorskie, których w Polsce działa kilkaset, a które skupiają zarówno
młodzież, jak i seniorów. Część z nich zresztą
pielęgnuje bogate tradycje, tak jak Chór Mieszany „Lutnia” z Chorzowa istniejący odponad 100 lat7.
Formułą organizacyjną takich działań może
być m.in. wspomniane wcześniej,mało popularne w Polsce, stowarzyszenie zwykłe, które
nie wymaga rejestracji w Krajowym Rejestrze
Sądowym. Tego typu stowarzyszeń jest kilkaset w całym kraju, a przykładem może tu być
Stowarzyszenie Zwykłe Kulturalnego Ruchu
Seniorów w Barlinku, liczące 26 osób tworzących zespół śpiewaczy „Retro”.
Drugim, silnie reprezentowanym w tej grupie nurtem jest zakładanie stowarzyszeń miłośników określonych miejsc i regionów. Ich
członkami w większości są seniorzy. Takich
organizacji jest bardzo dużo, wielokrotnie
są wspierane przez samorządy lokalne. Najczęściej zajmują się urządzaniem wystaw,
imprez plenerowych i innych wydarzeń służących popularyzacji historii i tradycji danego
miejsca czy społeczności.
Tego typu działania wymagają przede
wszystkim zebrania się grupy ludzi pasjonujących się swoim regionem, jego historią,
społecznością lokalną i tradycjami. Przydatne
jest założenie organizacji pozarządowej jako
7 Więcej o chórze na jego stronie internetowej:
www.lutnia.com.pl.
formuły prowadzenia takiej działalności. Na
pewno pomocny w jej funkcjonowaniu będzie
samorząd lokalny, dlatego warto nawiązać
z nim współpracę.
ze wspomnienia{Praca
mi – skuteczna metoda
aktywizacji}
Ta metoda aktywizacji osób starszych
narodziła się i od kilkudziesięciu lat upowszechniana jest w Wielkiej Brytanii. Jedną z organizacji, która wyspecjalizowała
Metoda pracy ze wspomnieniami jest najczęściej
wykorzystywana przez
organizacje pozarządowe
i instytucje kultury, które
mają osoby przygotowane do jej stosowania.
Wymaga ona bowiem
umiejętnego, zgodnego z regułami, działania w celu osiągnięcia
pozytywnych efektów
w postaci aktywizacji seniorów.
33
się w stosowaniu tej formuły, jest działająca w Londynie Age Exchange8. Opisywany tu sposób działania polega na aktywizacji
seniorów z wykorzystaniem tego, co mają
najcenniejsze, czyli ich wspomnień. Historie
utrwalone w pamięci osób starszych służą innym, a w szczególności młodym pokoleniom,
a przekazywane są w formie przedstawień
teatralnych, wystaw, imprez muzycznych czy
filmów. Wspomnienia łączą przeszłość z teraźniejszością, łączą też ludzi i całe społeczności, pozwalają zrozumieć punkt widzenia
innej osoby, są dziedzictwem dla przyszłych
pokoleń.
Metoda pracy ze wspomnieniami coraz częściej stosowana jest również w Polsce. Jednym z przykładów wykorzystania
tej formy pracy może być projekt „Ach, co
to był za ślub...” realizowany przez Gminną Bibliotekę Publiczną w Krupskim Młynie.
Historie 20 małżeństw z Krupskiego Młyna zostały nagrane i spisane przez grupę
14 gimnazjalistów. Wystawa i prezentacja
materiału posłużyły do zintegrowania starszych i młodszych mieszkańców oraz do
aktywizacji seniorów, którzy byli bohaterami wspomnień 9.
Metoda pracy ze wspomnieniami jest najczęściej wykorzystywana przez organizacje
pozarządowe i instytucje kultury, które mają
34
8 Więcej o działaniach Age Exchange na jej stronie
internetowej: www.age-exchange.org.uk.
9 Więcej informacji o tym projekcie i innych działaniach międzypokoleniowych na stronie internetowej
programu „Seniorzy w akcji”: www.seniorzywakcji.pl
osoby przygotowane do jej stosowania. Wymaga ona bowiem umiejętnego, zgodnego
z regułami działania, w celu osiągnięcia pozytywnych efektów w postaci aktywizacji
seniorów.
{ –Międzypokoleniowość
naturalne pole aktywności}
Tworzenie, a często odbudowywanie
i utrzymywanie więzi międzypokoleniowych, choć trudne, naturalnie motywuje osoby starsze do aktywności.
Pojawia się ono w wielu działaniach podejmowanych przez samych seniorów,
a także przez organizacje pozarządowe
i instytucje publiczne. Tego typu relacje
budowane są w opisywanych w załączniku przykładach, w szczególności w pol-
skim projekcie „Latające Babcie” i duńskim
–„Wspólne czytanie”.
Podobnych działań jest więcej. Dotyczą
one zwłaszcza sfery tradycji, kultury czy historii, których niezastąpionym źródłem dla
młodych ludzi są właśnie seniorzy. Przykładem budowania więzi międzypokoleniowych
właśnie poprzez kulturę może być projekt
„Teatr z babcią, teatr z dziadkiem – warsztaty teatralne” realizowany w Świerklanach
przez Stowarzyszenie Przyjaciół Szkoły Podstawowej nr 1 im. Ludwika Holesza w Świerklanach „Inicjatywa”. Uczestnikami projektu
byli uczniowie szkół podstawowych i osoby
starsze, ale także dzieci w wielu przedszkolnym. Projekt składał się z trzech etapów.
W pierwszym etapie zostały przeprowadzone zajęcia przygotowawcze i warsztaty teatralne z udziałem instruktora. W drugim
– dzieci wraz z dziadkami pracowały nad
inscenizacją. Końcowy etap polegał na zaprezentowaniuwspólnychdokonań,czyliwystawieniu w szkole premierowego spektaklu pt.:
„Złodziej czasu”, na który zaproszono całą
lokalną społeczność. Dzieci i ich dziadkowie
przeprowadzili także warsztaty teatralne dla
przedszkolaków10.
Przykładem integracji międzypokoleniowej
są także działania Fundacji AVE z Warszawy.
Stara się ona łączyć pokolenia we wspólnych
aktywnościach sportowych, kulturalnych
i edukacyjnych. Organizuje amatorskie chóry i teatry, jest też autorem projektu „Super
czad z dziadkiem w kajaku”, który polega na
integracji pokoleń w trakcie wspólnych wypraw kajakowych11.
Ciekawą, bo wykorzystującą naturalne relacje pokoleniowe, formą realizacji działań
międzypokoleniowych jest Szkoła Superbabci
i Superdziadka. Szkoła została założona w Lublinie jako miejsce, które nie tylko dostarcza
wiedzy, ale daje również możliwość wymiany
doświadczeń i wspólnego spędzania czasu.
Pobudza aktywność osób starszych, uczy zasad pozytywnej komunikacji i rozwiązywania
konfliktów. Szkoła Superbabci i Superdziadka
jest także znakomitą formą budowania trwałych więzi międzypokoleniowych, uczenia
dzieci pozytywnego spojrzenia na starość
i szacunku do osób starszych. Jest to również
sposób na zapobieganie samotności osóbstarszych, która jest jednym z największych
problemów seniorów12.
Do tego typu aktywności potrzeba osób
starszych i młodych chętnych do wspólnych
działań. Wdrażane projekty nie wymagają
formalizacji, choć oczywiście można je także
realizować w ramach organizacji pozarządowej. Konieczny jest tylko dobry pomysł,
który będzie ciekawy i dla starszych, i dla
młodszych. Budowanie więzi bywa trudne
z uwagi na wiele różnic między seniorami
a młodym pokoleniem, dotyczących głównie
postrzegania świata, wyznawanego systemu wartości czy języka, którym obie strony
10 Więcej informacji na stronie Stowarzyszenia:
www.inicjatywa.fopsz.slask.pl.
11 Więcej o działaniach Fundacji na jej stronie internetowej www.fundacjaave.pl.
12 Więcej o szkole na jej stronie internetowej:
www.superbabcia.org.pl.
35
się posługują. Dlatego w tego typu działaniach podstawą jest otwartość na drugiego
człowieka, cierpliwość i zrozumienie.
{
Wieś – może być
aktywna}
Aktywność seniorów
na wsi może być realizowana w ramach
dwóch podstawowych
organizacji istniejących
w większości ośrodków
wiejskich, czyli kół
gospodyń wiejskich
i Ochotniczych Straży
Pożarnych. Bardzo
często taką aktywność
wspierają samorządy
lokalne.
36
Polska wieś nie jest kojarzona z aktywnością
społeczną w ogóle, a z aktywnością seniorów
w szczególności. W porównaniu z miastem
działa tu niewiele organizacji pozarządowych,
a do instytucji publicznych mających ofertę
dla seniorów zazwyczaj jest daleko, bo z re-
guły są one w miastach. Okazuje się jednak,
że także na wsi może się rozwijać aktywność
społeczna osób starszych. Chyba najbardziej znanym jej przejawem są koła gospodyń wiejskich. Co prawda, nie skupiają one
wyłącznie seniorek, ale przeważająca część
ich członków to panie po 60. roku życia.
Pierwsze koła gospodyń wiejskich powstały
w Polsce w drugiej połowie XIX wieku, są to
więc organizacje z długą tradycją, choć ich
rola zmieniała się na przestrzeni lat. Obecnie
jest to przede wszystkim forma spotkań,
głównie kobiet wiejskich, prowadzenia
wspólnej aktywności w obszarze pielęgnowania tradycji i kultury ludowej, zasad wychowania dzieci i młodzieży. Szacuje się, że
w Polsce działa obecnie około 25 tysięcy kół
gospodyń wiejskich. Jest to liczba przybliżona,
gdyż koła gospodyń wiejskich nie mają formalnego statusu. Działają jako wyodrębnione
jednostki kółek rolniczych, czyli organizacji
zawodowych rolników. Część kół rejestruje
się w formie stowarzyszeń. Przykładem takiego rozwiązania jest Stowarzyszenie Koło
Gospodyń Wiejskich wsi Przedświt – Świtanki, które powstało w 2009 roku. Skupia
osoby w różnym wieku, ale duża część z nich
to kobiety dojrzałe i starsze. Główną aktywnością Stowarzyszenia jest zespół folklorystyczny ,,Świtanki”. Łącznie członkiń zespołu
i jego współpracowników jest kilkadziesiąt
osób, głównie 50+, ale wśród nich jest także
młodzież. Zespół odtwarza lokalne tradycje
śpiewacze, taneczne i rękodzielnicze i promuje wieś Przedświt w regionie. Wokół tych
działań skupia się aktywność mieszkańców
wsi, odtwarzane są więzi międzypokoleniowe, upowszechniana jest kultura i tradycja
ludowa. Stowarzyszenie inicjuje także cykliczne spotkania i imprezy dla mieszkańców
z udziałem Zespołu, współorganizuje dożynki
gminne, włącza do swoich działań również
mieszkańców okolicznych wsi13.
Drugą organizacją aktywizującą osoby
starsze na wsi jest Ochotnicza Straż Pożarna (OSP), także sięgająca swoimi tradycjami
XIX wieku, licząca obecnie ponad 16 tysięcy
stowarzyszeń w całym kraju. W wielu małych
wspólnotach wiejskich OSP jest swoistym
centrum aktywności społecznej, także dla
seniorów. W wielu siedzibach OSP odbywają
się imprezy dla osób starszych, np. koncerty,
spotkania świąteczne, w wielu działają kluby
seniorów czy też prowadzone są kursy komputerowe dla osób starszych.
Aktywność seniorów na wsi może być
realizowana w ramach dwóch podstawowych organizacji istniejących w większości ośrodków wiejskich, czyli kół gospodyń
wiejskich i Ochotniczych Straży Pożarnych.
Bardzo często taką aktywność wspierają
samorządy lokalne.
13 Więcej na temat „Świtanek” pod adresem internetowym: http://kobietynawsi.pl/
Stowarzyszenie-Kolo-Gospodyn-Wiejskich-wsiPrzedswit-Switanki-w-Przedswiciu.
– także mogą
{Mężczyźni
działać społecznie}
W Polsce, podobnie jak w innych krajach Europy, kobiety chętniej niż mężczyźni angażują
się w działania społeczne, zwłaszcza w wolontariat. Z pewnością jest to głównie wynik nadal
silnej tradycyjnej roli mężczyzny w życiu za-
37
Aktywność społeczna
mężczyzn starszych jest
możliwa, pod warunkiem że sami panowie
chcą się w nią zaangażować. Pomocne są takie
tematy i formy aktywności, które odpowiadają doświadczeniom
mężczyzn, pozwalają im
realizować własne pasje
i zarażać nimi innych.
38
wodowym, społecznym i rodzinnym. Stąd też
w Polsce aktywność społeczna mężczyzn starszych dotyczy przede wszystkim tych organizacji, które zrzeszają przedstawicieli środowisk
zdominowanych przez panów. Przykładem
mogą tu być organizacje kombatantów,
działkowców czy też emerytów wojskowych
czy policyjnych. Charakterystyczne jest natomiast to, że nie ma kół gospodarzy wiejskich, choć tak powszechne są koła gospodyń
wiejskich, w których – co prawda nielicznie –
działają także panowie. Aktywność kulturalna
i społeczna seniorów zdominowana jest przez
kobiety. Potwierdza to działalność Uniwersytetów Trzeciego Wieku (ponad 86% słuchaczy
to panie14) czy bibliotek publicznych (badania
prowadzone przez Fundację Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego pokazują, że wśród
starszych czytelników praktycznie nie ma
mężczyzn15). Mężczyźni w wieku 60–80 lat
rzadziej niż kobiety spotykają się ze znajomymi i rodziną (35% panów, 53% pań), czytają
książki (13% panów i 32% pań), chodzą do
kina, teatru czy muzeum (3% panów i 5%
pań). Częściej natomiast spędzają swój wolny czas na działce (39% mężczyzn i 34%
kobiet) i poświęcają się swojemu hobby
(22% panów i 15% pań) oraz uprawiają sport
(2% mężczyzn i mniej niż 1% kobiet)16.
Niewiele jest tego typu form aktywności
skierowanych wprost do mężczyzn. Jednym
z nielicznych polskich przykładów jest opisany w załączniku projekt „Wkrętariusze”
z Gdańska. Innym przykładem może być organizacja o charakterze samopomocowym
Stowarzyszenie Mężczyzn z Chorobami Prostaty „Gladiator” im. Profesora Tadeusza
Koszarowskiego z Warszawy17. Dlatego też
w załączniku znalazły się dwa zagraniczne
przykłady form aktywności adresowanych do
mężczyzn – Klub Dziadków z Finlandii i projekt „Mężczyźni w warsztatach” z Wielkiej
Brytanii. Wydaje się, że te działania z powodzeniem mogłyby się rozwijać także w Polsce,
podobnie jak bardzo ciekawa włoska inicja14 Źródło: http://www.sbc.org.pl/Content/7028/
doktorat2757.pdf.
15 Źródło: http://frsi.org.pl/pl.publikacje.21.php.
16 TNS OBOP dla Point of View, 2007.
17 Więcej na temat Stowarzyszenia na jego stronie
internetowej: www.gladiator-prostata.pl.
18 Więcej na temat Stowarzyszenia na jego stronie
internetowej: www.uominicasalinghi.it.
tywa Stowarzyszenie Panów Domu, propagująca mężczyzn w nowej roli społecznej18.
Członkowie tej grupy nie uważają, że prowadzenie domu jest upokarzającą pracą lub
Łączenie działalności
zarobkowej i społecznej
można realizować w ramach spółdzielni socjalnej
lub innej formy ekonomii
społecznej.
kłóci się z pojęciem męskości, i starają się
budować przeciwwagę dla stereotypu mężczyzny wojownika.
Aktywność społeczna mężczyzn starszych
jest możliwa, pod warunkiem że sami panowie chcą się w nią zaangażować. Pomocne
są takie tematy i formy aktywności, które
odpowiadają doświadczeniom mężczyzn,
pozwalają im realizować własne pasje i zarażać nimi innych.
społeczna i za{Aktywność
wodowa – przyjemne z po-
im aktywność zawodową, dla innych jest to
konieczność wynikająca z niewielkich dochodów. W Polsce tego typu działania nie są jeszcze zbyt popularne, głównie ze względu na
silnie zakorzeniony w powszechnym odbiorze
społecznym podział na to, co społeczne, czyli
charytatywne, i na to, co zarobkowe. Od kilku
lat w Polsce próbuje się przełamywać ten
tradycyjny sposób myślenia poprzez upowszechnianie ekonomii społecznej, tj. formy
działalności gospodarczej, a więc z definicji
zarobkowej, jednak służącej realizacji celów
społecznie użytecznych. Przykładem tego
nurtu jest opisana w załączniku Spółdzielnia Socjalna „50+” z Gdyni, ale podobnych
przedsięwzięć jest w Polsce co najmniej kilka,
m.in. Spółdzielnia Socjalna „Szansa” z Łodzi,
Spółdzielnia Socjalna „Opieka” ze Słupna czy
Spółdzielnia Socjalna „Od nowa” z Chełmna.
Zbliżony charakter ma opisany w załączniku
brytyjski projekt „Mężczyźni w warsztatach”,
choć w tym przypadku działalność zarobkowa
służy pozyskaniu dodatkowych środków na
prowadzoną działalność, nie stanowi dodatkowego źródła dochodów samych seniorów.
Łączenie działalności zarobkowej i społecznej
można realizować w ramach spółdzielni socjalnej lub innej formy ekonomii społecznej19.
żytecznym}
Są również takie formy aktywności osób starszych, które pozwalają łączyć pracę społeczną
i zarobkową. Dla niektórych seniorów jest to
świadomy wybór, pozwalający kontynuować
19 Więcej informacji o ekonomii społecznej na stronie
internetowej: www.ekonomiaspołeczna.pl.
39
seniorów – wspar{Rady
cie dla samorządów}
Rady seniorów to zinstytucjonalizowane,
stałe ciała opiniująco-doradcze złożone
z przedstawicieli seniorów, a więc osób, które
ukończyły 60. rok życia. Rady te powoływane
są na różnych szczeblach samorządu terytorialnego i służą swoją opinią władzom samorządowym. Ich tworzenie nie jest wymagane
prawem, stąd do ich powstania potrzeba aktywności samych środowisk seniorów oraz
dobrej woli ze strony władz samorządowych. Obecnie działa co najmniej kilkadziesiąt takich rad w gminach i powiatach, m.in.
w powiecie konińskim, tczewskim czy zawierciańskim, w Gdańsku, Nysie, Łodzi, Lublinie
czy Poznaniu20. Działa także Rada Seniorów
Województwa Dolnośląskiego przy Marszałku Województwa. Rady najczęściej są powoływane zarządzeniami władz wykonawczych,
czyli decyzjami wójtów, burmistrzów, prezydentów miast, zarządów powiatów czy województw. Rada seniorów jest przede wszystkim
reprezentacją osób powyżej 60. roku życia.
Funkcjonowanie takiej instytucji stwarza możliwość artykułowania potrzeb osób starszych
i wpływania na kształt działań podejmowanych
przez samorządy w zgodzie z tymi potrzebami.
40
20 O Poznańskiej Radzie Seniorów można dowiedzieć
się więcej pod adresem internetowym:
www.centrumis.pl/miejska-rada-seniorow.html.
Pozwala też na wykorzystywanie potencjału
seniorów do działań służących lepszemu zaspokajaniu potrzeb całej społeczności lokalnej.
Z punktu widzenia seniorów rada daje szansę:
dostępu do aktualnych informacji o planach
i poczynaniach samorządu,
poznania opinii i stanowisk innych grup
i środowisk społecznych w sprawach dotyczących seniorów,
wpływania na decyzje podejmowane przez
samorząd,
prezentacji swoich interesów i potrzeb,
inicjowania działań służących seniorom,
integrowania środowiska seniorów wokół
Samorządy coraz
częściej podejmują
działania inicjujące
i wspierające aktywność
osób starszych. Wynika
to z jednej strony
z uświadamiania sobie
przez władze lokalne
konsekwencji starzenia
się Polaków, z drugiej
zaś strony – z coraz
większej aktywności
samych seniorów.
wspólnych celów i wspólnie wyłanianych reprezentantów zasiadających w radzie.
Z punktu widzenia samorządu rada seniorów służy:
uspołecznieniu mechanizmów podejmowania
decyzji, uwzględnieniu przy ich podejmowaniu
opinii ważnej grupy społecznej, jaką są seniorzy,
lepszej jakości rozwiązań w dziedzinie polityki społecznej, w szczególności działań skierowanych do seniorów,
przygotowaniu seniorów do efektywnego
wdrażania programów polityki publicznej,
budowaniu społecznego zaufania do władz
samorządowych,
zachowaniu pokoju społecznego.
Do utworzenia rady seniorów potrzeba przede wszystkim dobrej woli ze strony
władz samorządowych. Ale doświadczenie
pokazuje, że warunkiem niezbędnym jest
także aktywność samych seniorów, m.in.
zachęcanie samorządu do tworzenia rady,
proponowanie władzom samorządowym dobrych pomysłów na działania na rzecz osób
starszych. Potrzebna jest również, a o to czasami trudno, współpraca różnych organizacji
i środowisk seniorskich w celu wyłonienia
wspólnych reprezentantów, którzy byliby
członkami rady seniorów.
21 Więcej o Centrum na jego stronie internetowej:
www.cas.gdynia.pl.
samorządów
{Inicjatywy
terytorialnych}
W Polsce coraz częściej aktywizacją społeczną osób starszych zaczynają się interesować
samorządy gmin, powiatów i województw.
Przejawia się to w inicjowaniu przez instytucje samorządowe, takie jak domy kultury,
biblioteki czy ośrodki pomocy społecznej,
działań, a także całych programów służących
aktywizacji osób starszych. Przykładem jest
„Program wspierania osób starszych w środowisku lokalnym – integracja międzypokoleniowa” z Lubartowa opisany w załączniku.
Podobne projekty realizują również inne samorządy, m.in. władze Gdańska, Lublina,
Gliwic czy też województwa warmińsko-mazurskiego i lubelskiego. Ciekawym przykładem jest także utworzenie przez samorząd
Gdyni jednostki budżetowej, która na stałe zajmuje się aktywizacją osób starszych.
Centrum Aktywności Seniora, bo taką nazwę
nosi ta jednostka, od 2005 roku koordynuje
i wspiera różne działania służące aktywizacji
seniorów na terenie Gdyni21.
Samorządy coraz częściej podejmują działania inicjujące i wspierające aktywność osób
starszych. Wynika to z jednej strony z uświadamiania sobie przez władze lokalne konsekwencji
starzenia się Polaków, z drugiej zaś strony – z coraz większej aktywności samych seniorów.
41
O czym warto pamiętać,
aktywizując osoby starsze
Określić motywacje senegatywne
{
{Odrzucić
niora do angażowania się
stereotypy utożsamia-
zaimponowanie innym, na przykład rodzinie, sąsiadom;
odwzajemnienie pomocy okazanej innym
(ja pomagam innym, a inni pomogą mnie, gdy
będę tego potrzebował).
Motywacje osób starszych mogą być związane z ich marzeniami, pasjami albo z niezaspokojonymi potrzebami. Poznanie tych
motywacji umożliwi włączenie seniora w takie działania, które będą odpowiadać jego potrzebom, co zwiększy szanse na skuteczność
aktywizacji.
potencjał osoby
{Poznać
starszej, jej atuty, któ-
jące osobę starszą
z chorobą, samotnością, biernością}
W społeczeństwie nadal powszechne są
negatywne wyobrażenia o seniorach.
Jednak to się powoli zmienia, przede
wszystkim dzięki przykładom osób
starszych, które aktywnie uczestniczą
w życiu społecznym, gospodarczym czy
politycznym. Dużą rolę w tym zakresie
mogą odegrać organizacje społeczne,
które stanowią dobrą formę dla realizacji aktywności osób starszych.
się – w mia{Pochylić
rę możliwości – nad
każdą osobą}
44
Każdy senior jest inny, każdy ma swój
własny bagaż wiedzy i doświadczeń,
zdobyte przez lata umiejętności i kompetencje. Stosowanie jednej miary do
wszystkich osób starszych nie przyniesie dobrych efektów.
w działania społeczne}
się, uwzględ{Zastanowić
niając motywacje, jakie
korzyści może przynieść
seniorowi aktywność społeczna}
Najczęściej może to być:
poczucie własnej wartości, użyteczności dla
innych;
kontakty społeczne, często lek na samotność;
zachowanie kondycji psychicznej i fizycznej;
możliwość realizacji własnych pasji;
rozwijanie umiejętności, zdobywanie nowej
wiedzy;
poczucie dobrze wykorzystanego czasu;
kontakty społeczne, często budowane
i podtrzymywane latami, które mogą być
wykorzystane w działaniach obywatelskich;
wolny czas, którego najczęściej mają więcej
niż inni, a który może być wykorzystany z pożytkiem dla innych.
Wyjaśniać, na czym będą
{
re mogą być przydatne
polegać działania, w któw działaniach społecznych}
Każdy człowiek ma swoją historię, swoje doświadczenia i umiejętności. Ale warto pamiętać o tym, że osoby starsze mają
z reguły kilka atutów, bardzo przydatnych w działalności społecznej. To przede
wszystkim:
wiedza praktyczna, zdobywane latami
doświadczenie życiowe;
kompetencje zawodowe zdobyte i doskonalone podczas wielu lat pracy;
kompetencje społeczne, znajomość ludzkich zachowań i sposobów postępowania
z ludźmi, także będącymi w trudnych sytuacjach życiowych;
pasje, zainteresowania;
chęć do dzielenia się swoim doświadczeniem, zdobytą wiedzą, do bycia przydatnym
dla innych;
re ma się zaangażować
osoba starsza, rozwiewać
jej wątpliwości w tym zakresie, pokazywać różne
obszary i formy aktywności społecznej}
Osoby starsze często inaczej postrzegają
pracę społeczną niż ludzie młodzi, co wynika z innego znaczenia, jakie miało to pojęcie kilkanaście czy kilkadziesiąt lat temu.
Praca społeczna kojarzy się również często
z wielkim wyrzeczeniem – całkowitym poświęceniem się dla innych, pomocą osobom
chorym czy biednym. Dlatego seniorom rozpoczynającym działania trzeba poświęcić
czas na tego typu edukację, warto także zapewnić im wsparcie doradcze już w trakcie
realizacji wybranych zadań.
45
Osoby starsze lubią być doceniane, dowartościowywane, chcą odczuwać efekty swojej
pracy. Powinna im tego dostarczać aktywność społeczna, w którą się angażują.
{
Wziąć pod uwagę w doborze aktywności ograniczenia związane
z wiekiem}
Osoby starsze z reguły są mniej sprawne, wytrzymałe fizycznie czy mniej mobilne niż osoby młode. Ludzie starsi w przeciwieństwie do
ludzi młodych potrzebują częstszych przerw
w pracy, gdyż stopień ich koncentracji jest
często niższy.Lepiej też się czują w grupach
składających się z ich rówieśników niż w grupach heterogenicznych.
ofertę ak{Przedstawić
tywności nieodbiegającą
zbytnio od doświadczeń
osoby, która ma z niej
skorzystać}
46
Osoby starsze z reguły nie lubią eksperymentów, lubią działać w sprawdzony przez lata
sposób, mają też swoje przyzwyczajenia, nawyki, które nie tak łatwo zmienić.
by seniorzy czer{Zadbać,
pali satysfakcję z efektów
swojego zaangażowania}
potencjał
{Wykorzystać
organizacji zrzeszających osoby starsze}
Organizacje osób starszych tworzą ludzie już
w jakimś stopniu aktywni. Ważne jest, aby tę
aktywność wzmocnić i skierować ją do społeczności lokalnej, bowiem niektóre z tych
grup mają tendencję do zamykania się we
własnym gronie. Warto dokonać rozpoznania tego typu organizacji działających lokalnie
i nawiązać z nimi współpracę, angażując ich
członków w działania na rzecz społeczności.
wsparcie lo{Wykorzystać
kalnych instytucji publicznych}
Chodzi o instytucje, z których usług korzystają seniorzy, takie jak centra kultury, biblioteki
czy ośrodki i domy pomocy społecznej oraz
samorządy lokalne. Należy wykorzystać ich
kontakty, a także potencjał i wsparcie, aby
skutecznie docierać do osób starszych i organizować ich aktywność społeczną.
w ofercie ak{Uwzględnić
tywności naturalną skłon-
ność osób starszych do
przyjmowania roli nauczyciela, mistrza, do
dzielenia się swoją wiedzą
życiową}
47
z ofertą do nie- {Dostarczać seniorom wie{Docierać
aktywnych i motywodzy o tym, jak działać}
wać ich}
Najłatwiej i najszybciej zaangażować w działania tych, którzy i tak są już aktywni na
innych polach. Prawdziwym wyzwaniem
jest aktywizacja tych, którzy są nieaktywni, zamknięci w czterech ścianach własnego mieszkania, którzy często nie wiedzą, że
w ich otoczeniu są możliwości realizacji różnego rodzaju aktywności.
bezpośrednie
{Stosować
formy docierania z informacją}
Wychodząc z propozycjami różnych aktywności do osób starszych, warto uwzględnić
fakt, że duża część z nich nie korzysta z nowych technologii. Zawodne będą więc w tym
względzie Internet czy poczta elektroniczna.
W przypadku osób starszych najskuteczniejsze formy docierania z informacją to spotkania bezpośrednie, poczta pantoflowa, czyli
tak zwany marketing szeptany, oraz wsparcie
lokalnych autorytetów, np. księdza.
48
Brak wcześniejszych doświadczeń w działaniach w organizacjach pozarządowych powoduje, że seniorzy nie mają przydatnej wiedzy.
Z reguły nie wiedzą, jak się organizować,
komunikować, zarządzać wspólnymi działaniami, tworzyć projekty czy jak zdobywać
pieniądze na działalność. Niekiedy trzeba też
dostarczyć seniorom umiejętności użytecznych w prowadzeniu aktywności społecznej,
np. obsługi komputera i Internetu czy telefonu komórkowego, które dla młodych ludzi są
standardem.
o prosty, ogólnie
{Zadbać
zrozumiały język komunikacji}
Najczęściej seniorom obcy będzie projektowo-organizacyjny żargon, daleka też będzie
dla nich gwara młodzieżowa, w której są słowa dla osób starszych niezrozumiałe bądź
odbierane przez nie pejoratywnie czy wręcz
wulgarnie.
cierpliwość, {Stworzyć
{Okazywać
uśmiech, szacunek i otwartość}
Trzeba wsłuchiwać się w oczekiwania i potrzeby osób starszych, ale nie należy traktować ich z nadmierną wyrozumiałością czy
pobłażliwością, bo może to zostać odebrane
przez nich jako sztuczne i fałszywe.
{
Wykorzystywać dobre
przykłady}
Do stymulowania aktywności osób starszych
skuteczne jest wykorzystywanie dobrych
przykładów, za jakie mogą posłużyć zarówno
realizowane działania, jak i osoby zaangażowanych seniorów. Nikt nie będzie bardziej
przekonujący dla nieprzekonanych jak senior,
który z powodzeniem działa społecznie.
warunki do
współdecydowania}
Aktywność jest trwalsza i lepiej dostosowana do potrzeb i możliwości seniorów, jeżeli
oni sami mają udział w określaniu sposobów
i form swojego zaangażowania. Jedną z możliwości do wykorzystania jest metoda zastosowana przez Instytut Spraw Publicznych,
o której mowa w następnym rozdziale.
Powyższe wskazówki odnoszą się do pracy
zarówno z kobietami, jak i z mężczyznami.
W przypadku mężczyzn seniorów szczególne
znaczenie ma stworzenie takich warunków
działania, które będą odpowiadać ich doświadczeniom zawodowym lub pasjom. Mężczyźni chętniej także angażują się w działania,
w które włączają się inni panowie.
{Oprzeć się na liderach}
W działaniach aktywizacyjnych warto wesprzeć się na seniorach liderach, którzy będą
mogli pociągnąć za sobą innych do działania.
49
Jak praktycznie wypracować
pomysły na aktywność?
O metodzie zastosowanej
w Piekarach Śląskich i Tarnobrzegu
W
52
yżej opisaliśmy różnorodne formy
i sposoby społecznego angażowania osób starszych.W dalszej części
Poradnika pragniemy pokazać, jak w praktyce
wypracować pomysły na aktywizację seniorów w społeczności lokalnej, na przykładzie
projektu „Seniorzy – nowa generacja: akademia aktywności lokalnej” zrealizowanego
w Piekarach Śląskich i Tarnobrzegu. W obu
społecznościach przyjęta została jednolita
metoda wypracowywania pomysłów na aktywność osób starszych, przygotowana przez
ekspertów Instytutu Spraw Publicznych na
podstawie ich doświadczeń i obserwacji. Nie
jest to jedyna i uniwersalna metoda pracy, ale
okazała się skuteczna. Dlatego poniżej przedstawiamy jej główne elementy, co pozwoli
zastosować ją w innych przedsięwzięciach
aktywizujących osoby starsze.
Podstawowym założeniem metody, którą później wykorzystano w Projekcie, była
szeroka partycypacja, czyli udział nie tylko
seniorów, lecz także przedstawicieli innych
środowisk, organizacji czy instytucji istniejących w danej społeczności lokalnej w tworzeniu pomysłów na aktywizację osób starszych.
Tylko w ten sposób można planować działania, które potem będą realizowane w danej
społeczności lokalnej i mają przynieść rzeczywiste efekty.
Drugim założeniem metody Projektu było
oparcie się na lokalnych liderach – instytucjach. O takim rozwiązaniu przesądziły trzy
istotne argumenty. Po pierwsze, lokalny lider
instytucjonalny pełniłby funkcję organizatora
i koordynatora działań lokalnych realizowa-
nych w ramach Projektu. Po drugie, wszelkie
interwencje zewnętrzne, czyli inicjatywy podejmowane przez instytucje czy organizacje
spoza społeczności lokalnej, zyskają na wiarygodności dzięki poparciu ich przez lokalnego
lidera (bez takiego poparcia mogłyby zostać
odrzucone lub też zlekceważone przez lokalną
społeczność). I po trzecie, lokalny lider to źródło
wiedzy o relacjach panujących w danej społeczności. W przypadku Tarnobrzega lokalnym
liderem instytucjonalnym został Uniwersytet
Trzeciego Wieku, w przypadku Piekar Śląskich
– Miejska Biblioteka Publiczna.
Trzecie założenie metody przyjętej w opisywanym Projekcie to jej powtarzalność oraz
oparcie na jednolitym schemacie, zakładającym jednocześnie elastyczność działania
w swoich ramach. Ta elastyczność polegała
głównie na dostosowaniu się do lokalnych
uwarunkowań kulturowych, społecznych,
gospodarczych i instytucjonalnych. Omawiane problemy, a przede wszystkim konkretny
skład grup wypracowujących pomysły, były
dostosowane do tych indywidualnych uwarunkowań każdej ze społeczności uczestniczącej w Projekcie.
Czwartym założeniem metody było włączenie w działania interwencji zewnętrznej,
w tym przypadku Instytutu Spraw Publicznych, która pełniłaby rolę inspirująco-stymulującą i edukacyjną. W żadnym razie
interwencja zewnętrzna nie miała na celu zastępowania lokalnej społeczności w tworzeniu
przyszłych rozwiązań. Interwencja zewnętrzna została wprowadzona z uwagi na pionierski charakter projektu, jednak w przyszłości
rolę inspirującą do działania oraz edukacyjną
z powodzeniem może pełnić lokalny lider
przy wsparciu innych partnerów lokalnych.
Omawiany Projekt nastawiony był na poszukiwanie rozwiązań, które w szczególności
skierowane byłyby do starszych mężczyzn, ale
z punktu widzenia wykorzystania przyjętej metody działania nie ma to istotnego znaczenia.
Metoda zastosowana w Projekcie obejmowała następujące główne sekwencje działań:
{Krok 1}
Wyłonienie lokalnego lidera, organizacji pozarządowej lub instytucji publicznej, która jest
aktywna, podejmuje działania skierowane do
osób starszych i cieszy się zaufaniem w środowisku lokalnym (w realizowanym Projekcie lidera zidentyfikował i pozyskał Instytut
Spraw Publicznych). Lider podejmuje się roli
inspiratora oraz koordynatora realizacji działań lokalnych, pełni także rolę edukatora, sam
lub z pomocą innych partnerów.
{Krok 2}
Diagnoza potrzeb i możliwości działań aktywizujących osoby starsze. Taką diagnozę
przeprowadza lider (w Projekcie to zadanie
wziął na siebie Instytut Spraw Publicznych)
w oparciu o dostępne mu narzędzia. Najpewniejszym i najłatwiej dostępnym sposobem pozyskania informacji są spotkania
z samymi seniorami oraz instytucjami i or-
ganizacjami działającymi na ich rzecz. Efektem diagnozy powinno być określenie skali
i specyfiki potrzeb seniorów w społeczności
lokalnej oraz zaproponowanie oferty, która
odpowiada na te potrzeby. Diagnoza będzie
punktem wyjścia do oceny sytuacji i sformułowania pomysłów na przyszłe działania.
{Krok 3}
Identyfikacja i pozyskanie przez lidera osób,
które włączą się w wypracowanie pomysłów
na działania aktywizujące osoby starsze.
Może ona zostać dokonana w ramach przeprowadzanej wcześniej diagnozy potrzeb
i możliwości. W doborze uczestników należy przede wszystkim uwzględnić samych
zainteresowanych, czyli seniorów, a także
przedstawicieli wszystkich kluczowych instytucji publicznych, organizacji pozarządowych, osób, które mają ofertę skierowaną do
osób starszych lub chcą taką ofertę przygotować. Szczególnie istotne jest uwzględnienie:
organizacji zrzeszających seniorów,
organizacji pozarządowych działających
w innych środowiskach, w tym także wśród
ludzi młodych,
samorządów lokalnych i (lub) ich jednostek organizacyjnych, np. ośrodków pomocy
społecznej, domów kultury, bibliotek.
Skład takiej grupy roboczej, która będzie
pracować nad pomysłami działań, zależy
oczywiście od specyfiki lokalnej.
53
{
Krok 4}
Zaplanowanie przez lidera prac związanych
z przygotowaniem pomysłów na aktywizację
seniorów oraz pozyskanie partnerów, którzy pomogą mu zrealizować te prace. Plan
działań oraz wsparcie partnerskie zależą od
lokalnej specyfiki i możliwości lidera oraz potencjalnych partnerów. Wsparcie partnerów
może dotyczyć zarówno kwestii logistycznych (np. udostępnienie sali przeznaczonej
na spotkania), jak i merytorycznych (np. znalezienie ekspertów w dziedzinach przydatnych z punktu widzenia wypracowywanych
pomysłów).
{Krok 5}
54
Wspólna praca uczestników nad wypracowaniem pomysłów na działania, stanowiąca najważniejszy element metody. Ma ona formę
warsztatów, których trzema zasadniczymi
celami są:
edukacja (uczestnicy są zaznajamiani z wynikami diagnozy, poznają możliwe sposoby
i formy społecznego angażowania się seniorów, a także wartość takiej aktywności),
wspólne wypracowanie i przyjęcie pomysłów (lub pomysłu) na działania,
zintegrowanie uczestników i zainspirowanie ich do realizacji tych pomysłów.
W Projekcie, z uwagi na jego ograniczone
ramy czasowe, warsztaty trwały dwa dni.
Z reguły jednak potrzeba na to więcej cza-
su, głównie dlatego, aby zintegrowali się ich
uczestnicy. Efektem warsztatów powinno
być przyjęcie przez grupę jednego pomysłu
lub kilku pomysłów na aktywizację seniorów. Istotne jest, aby były to pomysły, które
można realizować wspólnie.
W pracy warsztatowej szczególne znaczenie ma moderator. Powinna być to osoba
doświadczona, potrafiąca prowadzić tego
typu ćwiczenia, zdolna łagodzić napięcia
i prowadzić uczestników do porozumienia.
{Krok 6}
Dopracowanie pomysłów i przygotowanie
się do ich realizacji. Etap ten może być realizowany jako naturalna kontynuacja warsztatów lub oddzielne spotkania osób, które
w tych warsztatach uczestniczyły. Powinny
one być połączone z dostarczeniem uczestnikom wiedzy niezbędnej do zaplanowania
i realizacji pomysłów, np. w zakresie planowania czy pozyskiwania funduszy. Efektem
tego etapu prac powinno być stworzenie
projektu lub projektów wdrażających wypracowane pomysły oraz wyłonienie spośród uczestników ich realizatorów. Może się
zdarzyć również, że na tym etapie dokonana zostanie weryfikacja wypracowanych
pomysłów i odrzucone zostaną na przykład
te, które trudno będzie zrealizować.
{Krok 7}
Szeroka informacja o wdrażaniu metody.
Powinna być ona prowadzona od początku
przez lidera po to, aby łatwiej było pozyskać
uczestników wspólnej pracy, ale także po to,
aby łatwiej było wdrażać wypracowane pomysły. W tym działaniu lider powinien wykorzystać różnych partnerów i rozpowszechniać
informacje o realizowanych działaniach
wszelkimi dostępnymi kanałami, np. w prasie
lokalnej, na stronach internetowych urzędów
gminnych czy powiatowych, na stronach internetowych partnerów.
55
Doświadczenia Piekar Śląskich
i Tarnobrzega
D
o opisywanego w niniejszym Poradniku przedsięwzięcia „Seniorzy – nowa generacja: akademia
aktywności lokalnej” wybraliśmy Piekary Śląskie i Tarnobrzeg ze względu na
aktywnie działających liderów z miejscowych uniwersytetów trzeciego wieku i miejskiej biblioteki publicznej. Miało
to kluczowe znaczenie dla powodzenia
projektu, który nie powiódłby się bez ich
zaangażowania i pracy.
Przed rozpoczęciem działań z miejscowymi seniorami i organizacjami przeprowadziliśmy krótkie rozpoznanie sytuacji
w obu miastach, które obejmowało analizę dokumentów oraz serię wywiadów
z potencjalnymi twórcami i odbiorcami
oferty aktywizującej seniorów. Materiał
z tej diagnozy można znaleźć w raporcie autorstwa Pauliny Sobiesiak-Penszko: Seniorem być. Sytuacja i aktywność
osób starszych w Piekarach Śląskich
i w Tarnobrzegu – raport z badań.
oferty
{Przedstawienie
dla seniorów w obu
społecznościach}
58
Obecnie najbogatszą propozycją skierowaną do seniorów w Tarnobrzegu i Piekarach Śląskich jest edukacja, a to dzięki
funkcjonowaniu w tych społecznościach
uniwersytetu trzeciego wieku. Przykła-
dowo, w Tarnobrzegu UTW zrzesza ok. 300
członków i, poza najbardziej charakterystyczną formą pracy uniwersytetów – wykładami,
oferuje sporo różnych zajęć fakultatywnych.
Można więc znaleźć zajęcia z nauką języków
obcych, grupę teatralno-kabaretową, grupę
malarską, sekcję literacką, sekcję rozrywek
umysłowych i zajęcia komputerowe. Należy
również wspomnieć o rozwijającym się na
UTW wolontariacie. Jest to zarówno wolontariat osób starszych, w ramach którego słuchaczki UTW pomagają chorym z hospicjum
oraz dzieciom z ośrodków wychowawczych
i domów dziecka, jak i międzypokoleniowy
wolontariat na rzecz osób starszych podejmowany przez studentów z tarnobrzeskiej
uczelni wyższej, dzięki któremu seniorzy
mają możliwość doskonalenia m.in. kompetencji informatycznych1.
Przedstawiona tu w zarysie oferta działań
dla seniorów wskazuje, jak istotną rolę w obu
miejscowościach odgrywają uniwersytety
trzeciego wieku. Widać to zarówno po skali
uczestnictwa osób starszych w tych działaniach, jak i po bogactwie proponowanych zajęć. W Piekarach Śląskich obok UTW znaczącą
ofertę dla osób starszych mają jeszcze instytucje publiczne: domy kultury oraz biblioteka,
natomiast w Tarnobrzegu UTW jest właściwie
jedyną instytucją działającą na rzecz osób
starszych. Wydaje się, że instytucje publiczne
1 W przyszłości działania te mają szansę rozwinąć
się za sprawą takich przedsięwzięć jak realizowany
w ramach konkursu „Seniorzy w akcji” Międzypokoleniowy Klub Wolontariusza.
w tej ostatniej społeczności nie mają świadomości znaczenia aktywności seniorów i nie
dostrzegają problemu starości, co blokuje
poszerzanie oferty działań na rzecz osób starszych.
Piekary Śląskie
Piekary Śląskie to miasto na prawach powiatu, położone w województwie śląskim
w północnej części aglomeracji górnośląskiej.
Według danych z najnowszego Narodowego
Spisu Powszechnego, miejscowość ta liczy
57 917 mieszkańców. To typowa gmina górnicza: wydobycie węgla i przemysł górniczy od
stuleci determinowały jej rozwój, a kopalnie
były podstawowym miejscem zatrudnienia
dla lokalnej ludności. Przemiany gospodarcze
ostatnich dziesięcioleci i upadek tradycyjnego
przemysłu znacząco pogorszyły sytuację miasta, a odsetek zarejestrowanych bezrobotnych
wynosi 16%. Przyszłość przemysłu wydobywczego jest niepewna i dlatego jednym z największych wyzwań dla samorządu staje się
„otwieranie nowych możliwości działania dla
59
60
podmiotów lokalnych, poszerzanie przestrzeni szans dla mieszkańców miasta, tworzenie
systemu wspierania aktywności społecznych
i gospodarczych umożliwiającego jak najpełniejsze wykorzystywanie energii i kreatywności piekarskich podmiotów”2.
Negatywnym przemianom gospodarczym towarzyszą również procesy kształtujące strukturę społeczną, w tym „regres
demograficzny przejawiający się w zmniejszaniu dzietności rodzin, starzeniu się
społeczności lokalnej, ujemnym saldzie migracji, pogorszeniu wskaźników obciążenia
demograficznego”3.
W Piekarach Śląskich, jak dotąd, nie przeprowadzano kompleksowej diagnozy sytuacji osób starszych, a zagadnienia polityki
senioralnej w niewielkim stopniu pojawiają
się w obowiązujących dokumentach. W opracowanej na potrzeby Strategii rozwiązywania
problemów społecznych analizie SWOT „starzenie się społeczeństwa” i „niekorzystne,
trudne do odwrócenia zmiany demograficzne” wskazano jako słabości negatywnie
wpływające na sytuację miasta. W tym
kontekście w działaniach operacyjnych
związanych z realizacją tej strategii zapisano jedynie konieczność prowadzenia działań na rzecz rozwijania usług opiekuńczych
dla osób przewlekle chorych oraz opieki
paliatywnej4, choć na poziomie formułowania celów strategicznych w dokumencie
bardzo silnie zaznaczono kwestie związane
z aktywnością i aktywizacją różnych grup
społecznych oraz ich integracją ze społecznością lokalną5.
Osoby starsze pojawiają się w podobnym
kontekście w drugim dokumencie strategicznym – Strategii rozwoju miasta „Piekary Śląskie 2020”, gdzie mówi się o „regresie
demograficznym”, tzn. zmniejszającej się
dzietności rodzin i starzeniu się lokalnej społeczności. Odpowiedź na te wyzwania, podobnie jak w Strategii rozwiązywania problemów
społecznych, postrzegana jest jednak przez
pryzmat rozwijania usług opiekuńczych,
w tym utworzenia domu spokojnej starości.
O konieczności prowadzenia działań aktywizujących osoby starsze w dokumencie się
nie wspomina, choć taką ofertę mają zarówno piekarskie organizacje pozarządowe, jak
i placówki publiczne. W Piekarach Śląskich
są to Urząd Miasta, Miejski Ośrodek Pomocy
Rodzinie i Dzienny Dom Pomocy Społecznej,
Miejska Biblioteka Publiczna, ośrodki zdrowia, Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, Miejski Dom Kultury i dzielnicowe ośrodki kultury,
Miejskie Centrum Informacji i Turystyki oraz
Uniwersytet Trzeciego Wieku, Stowarzyszenie „Nasze Piekary”, Związek Emerytów,
Rencistów i Inwalidów i kluby seniora działające m.in. w ramach dzielnicowych domów
kultury oraz przy Miejskim Ośrodku Sportu
i Rekreacji.
2 Strategia rozwoju miasta „Piekary Śląskie 2020”, s. 6.
3 Tamże, s. 15.
4 Strategia rozwiązywania problemów społecznych
miasta Piekary Śląskie na lata 2011–2015, s. 9 i 17.
5 Strategia rozwoju miasta „Piekary Śląskie 2020”, s. 15.
W opinii przedstawicieli tych instytucji
charakterystyczny jest brak zainteresowania
ofertą kierowaną do osób starszych. Pomimo
iż informacja o prowadzonych działaniach jest
rozpowszechniana na stronach internetowych, plakatach, w ulotkach, prasie i lokalnym Radiu Piekary, odzew na nią nie jest zbyt
wielki i często dotyczy stałej grupy odbiorców. Dobre efekty w informowaniu o wydarzeniach przynosi wciąż tzw. marketing szeptany.
Wszystko to sprawia, że z proponowanej oferty
korzystają w większości osoby już aktywne.
O wiele trudniej zaktywizować osoby bierne
samotne6.
Tarnobrzeg
Tarnobrzeg to również miasto na prawach
powiatu, położone na terenie województwa
podkarpackiego, zamieszkane przez 48 821
mieszkańców (Narodowy Spis Powszechny
2011). W przeszłości był to jeden z ważniejszych ośrodków wydobycia siarki i produkcji
kwasu siarkowego. W ostatnich dziesięcioleciach, analogicznie jak w Piekarach Śląskich,
nastąpił upadek dawnego przemysłu: „Dekoniunktura na rynkach światowych spowodowała spadek cen siarki i nieopłacalność
jej wydobycia”7. Znaczna część kopalń jest
w stanie likwidacji, co spowodowało wysoki
poziom bezrobocia. Sytuację na rynku pracy jeszcze pogorszyła utrata przez miasto,
w wyniku reformy administracyjnej z 1999
roku, statusu miasta wojewódzkiego. W 2011
roku udział bezrobotnych zarejestrowanych
w liczbie ludności w wieku produkcyjnym
wyniósł 9,2% (Bank Danych Lokalnych GUS),
natomiast osoby w wieku poprodukcyjnym
stanowiły już prawie 18% mieszkańców
(8749 osób, w tym: 2785 mężczyzn, 5964 kobiety). Miasto dotykają też problemy spadku
liczby urodzeń, zmniejszania przyrostu naturalnego i wyludniania się.
Lokalny system działań na rzecz osób starszych tworzony jest przez kilka podmiotów
publicznych i pozarządowych, w tym przez
Urząd Miasta, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie i prowadzony przez tę instytucję Dom
Dziennego Pobytu, a także ośrodki zdrowia,
Miejską Bibliotekę Publiczną, Tarnobrzeski
Ośrodek Kultury, Środowiskowy Dom Kultury i prowadzone pod jego opieką dwa kluby
seniora, Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji
oraz Uniwersytet Trzeciego Wieku, Związek
Emerytów, Rencistów i Inwalidów i organizacje branżowe skupiające m.in. emerytów
poszczególnych zawodów, w tym koło Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Górnictwa.
Również w Tarnobrzegu nie przeprowadzano
dotąd całościowej diagnozy sytuacji osób starszych, a jako podmiot posiadający największą
wiedzę o osobach starszych wskazywano Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie. Jednak sprawy
osób starszych zostały uwzględnione w obowiązujących dokumentach strategicznych,
choć również nie we wszystkich i w niejednakowym stopniu. Przede wszystkim osoby
starsze zostały wskazane jako jedna z grup
6 Por. Paulina Sobiesiak-Penszko, Seniorem być.
Sytuacja i aktywność osób starszych w Piekarach
Śląskich i w Tarnobrzegu – raport z badań, ISP 2013.
7 Strategia rozwoju miasta Tarnobrzega, s. 10.
61
62
docelowych w Strategii rozwiązywania problemów społecznych miasta Tarnobrzega
z 2008 roku8. W jednym z celów operacyjnych
wskazano na potrzebę „tworzenia nowych
form pomocy osobom starszym”9, a wśród
nich, obok postulatów prowadzenia działań o charakterze opiekuńczym, znalazło się
również rozwijanie aktywnych form uczestnictwa osób starszych w działaniach lokalnej społeczności, wypełniania czasu wolnego
i przeciwdziałania izolacji oraz rozwijanie form
edukacyjnych dla osób starszych, tworzenie
klubów seniora oraz „zwiększenie udziału organizacji pozarządowych w realizacji programów dla osób starszych”10.
Osób starszych jako grupy społecznej nie
uwzględniono natomiast w strategii rozwoju miasta, co świadczy o tym, że seniorzy
nie są postrzegani jako grupa dysponująca
potencjałem przydatnym lokalnej społeczności. Mimo zmieniającej się struktury wiekowej mieszkańców, osoby starsze nie stają
się istotną grupą docelową dla działań programowych polityki publicznej. Najczęściej
priorytetami samorządu w sferze społecznej
są sprawy dzieci i młodzieży. Z drugiej strony, problemem jest brak doświadczenia we
współpracy samorządu z organizacjami społecznymi, także tymi, które działają na rzecz
osób starszych, i brak inicjatywy, by taką
współpracę nawiązać. Konsekwencją jest
brak finansowego i pozafinansowego (na
przykład lokalowego) wsparcia samych organizacji i prowadzonych przez nie działań. Nie
uzyskują one także wsparcia ze strony darczyńców prywatnych.
Praca różnych instytucji działających na
rzecz osób starszych w Tarnobrzegu ma charakter raczej doraźny i rozproszony. Funkcjonujące tam podmioty publiczne i pozarządowe
w niewielkim tylko stopniu współpracują ze
sobą, a raczej wspólne działania obywają się
ad hoc, przy pojedynczych akcjach, np. spotkaniach integracyjnych, wycieczkach. Instytucje nie wymieniają się też informacjami
o własnych przedsięwzięciach, stąd szczególnie istotna staje się potrzeba powołania koordynatora działań na rzecz osób starszych, ale
także zorganizowania przestrzeni, w której
mogłaby odbywać się wymiana takich informacji między różnymi podmiotami11.
Zebrane w wyniku przeprowadzonej diagnozy informacje od środowisk związanych
z seniorami w Piekarach Śląskich i Tarnobrzegu były punktem wyjścia do przeprowadzenia
w każdym z tych miast dwudniowych warsztatów z udziałem aktywnych seniorów oraz
przedstawicieli lokalnych organizacji i instytucji zrzeszających osoby starsze lub działających na ich rzecz. Wynikiem warsztatów były
propozycje działań, które mogłyby posłużyć
zwiększeniu aktywności społecznej i obywatelskiej starszych mieszkańców. Wstępnie
zarysowane pomysły zostały potem dopracowane przez przedstawicieli uniwersytetów
8 Strategia rozwiązywania problemów społecznych
miasta Tarnobrzega opracowana przez pracowników
Instytutu Socjologii PWSZ w Tarnobrzegu J. Mroza,
P. Setlaka, P. Szulicha, T. Zbyrad i M. Zarembę.
9 Tamże, s. 82.
10 Tamże, s. 84.
trzeciego wieku oraz innych partnerów: instytucje pozarządowe, samorządowe, a także
mieszkańców. W efekcie tego postępowania
zorganizowano w każdym z miast pięć zajęć
prowadzonych częściowo przez ekspertów
ISP, a częściowo przez wykładowców UTW.
Uczestników wyposażono w wiedzę i wskazówki, które pomogły im w opracowaniu dalszych działań i programów pobudzających
aktywność środowiska lokalnego. Między
innymi dowiedzieli się, jak zdobyć i wykorzystać środki na własną działalność (lub
materiały czy produkty) od samorządu bądź
lokalnego ośrodka pomocy społecznej czy
miejskiej biblioteki.
{Pomysły na działania}
Piekary Śląskie: miejski portal z ofertą dla
seniorów
O tym, jak rozwijać aktywność osób
starszych w Piekarach Śląskich, dyskutowała w trakcie kilku spotkań grupa lokalnych społeczników. Reprezentowali oni
zarówno organizacje pozarządowe, w tym
Uniwersytet Trzeciego Wieku, jak i instytucje publiczne (Miejska Biblioteka Publiczna,
Zespół Szkół nr 1, Dom Dziennego Pobytu).
Pierwsze, dwudniowe warsztaty pozwoliły uczestnikom zastanowić się przede
11 Por. Paulina Sobiesiak-Penszko, Seniorem być.
Sytuacja i aktywność osób starszych w Piekarach
Śląskich i w Tarnobrzegu – raport z badań, ISP 2013.
wszystkim nad oczekiwaniami środowiska
osób starszych wobec lokalnych władz samorządowych jednostek organizacyjnych
oraz sektora pozarządowego. Pojawiły się
w tym kontekście rekomendacje o charakterze rozwiązań systemowych, ale także
bardziej konkretne propozycje działań czy
pomysły.
Przede wszystkim uczestnicy określili
warunki, w jakich łatwiej prowadzić działania integracyjne i aktywizujące osoby
starsze. Po pierwsze, uznano, że niezbędne
jest rozbudzanie u seniorów motywacji do
uczestnictwa w życiu społeczności lokalnej,
ponieważ, w ocenie grupy, 80% seniorów
nie angażuje się w żaden sposób w lokalne
wydarzenia. Pomocne, a wręcz konieczne
jest w wielu wypadkach indywidualne docieranie do osób starszych, w czym istotną rolę
mogą odegrać obecni liderzy i znajomi lub
sąsiedzi tych osób. Nie do przecenienia jest
też udział w tym procesie lokalnych szkół,
które mogą nawiązywać kontakty z seniorami przez swoich uczniów, a ich wnuków.
Po drugie, za bezwzględnie konieczne przy
rozwijaniu aktywności osób starszych uznano przestrzeganie zasady bezpośredniego
angażowania osób starszych w przygotowanie oferty kierowanej do tej grupy przez
działające w tym obszarze instytucje czy
organizacje. Tylko wówczas możliwe będzie
dostosowanie propozycji do potrzeb, oczekiwań i możliwości osób starszych. Pomocne
mogą być w tym inicjowane przy takich placówkach kluby seniora lub inne stałe formy
współpracy z tą społecznością.
63
64
Uczestnicy spotkań wskazywali też na
znaczenie integracji i konsolidacji środowiska. Jednak zdaniem wielu, konieczne jest
również ich otwieranie się na inne grupy,
w tym współpracę międzypokoleniową, co
może stać się ważną formą zachęty do aktywizowania osób starszych. Niektórzy seniorzy nie chcą bowiem działać w organizacjach
skupiających wyłącznie osoby starsze. W ich
opinii, przebywanie seniorów wyłącznie we
własnym gronie, w tym często wśród osób
chorych, może pogłębić ich własne proble-
my, także z medycznego i psychologicznego
punktu widzenia. Zdecydowanie podkreślano, że lepsza jest oferta międzypokoleniowa,
ponieważ zamykanie się w jednorodnych
grupach wiekowych negatywnie oddziałuje
na samopoczucie i postrzeganie siebie.
Uczestnicy zajęć wskazywali również
bardziej konkretne przykłady pomysłów
na działania aktywizujące osoby starsze,
w szczególności mężczyzn. Większość tych
pomysłów dotyczyła wykorzystania możliwości i zasobów będących w dyspozycji
organizacji i instytucji oraz zwiększenia zaangażowania mieszkańców w wolontariat. Pojawiła się zatem idea zorganizowania banku
czasu, a więc nieformalnego zespołu, którego
działalność polega na bezpłatnej wymianie
usług między jego członkami. Zaproponowano, aby różne włączone w bank czasu osoby,
w tym seniorzy, świadczyły drobne usługi
potrzebne m.in. innym seniorom, na przykład
mogłyby dokonywać niewielkich napraw
czy pomagać w robieniu zakupów. W tym
rozumieniu bank czasu byłby więc na nowo
zorganizowaną pomocą sąsiedzką, którą nie
sposób przecenić w dobie słabnących relacji
rodzinnych i towarzyskich.
Inny pomysł na zwiększenie zaangażowania społecznego osób starszych, jaki
pojawił się w Piekarach, to rodzaj wolontariatu kompetencyjnego, realizowanego
w postaci szkoleń i spotkań specjalistycznych. W opinii pomysłodawców, mógłby
on polegać na przekazywaniu młodemu
pokoleniu – wchodzącemu na rynek pracy bądź jeszcze uczącemu się – pewnej wiedzy i doświadczeń związanych
z zawodową praktyką osób starszych. Pojawił się również pomysł rozwijania
wolontariatu międzypokoleniowego, którego zadaniem byłoby czytanie dzieciom
książek, przekazywanie im wiedzy z lokalnej historii i konkretnych umiejętności
związanych, na przykład, z modelarstwem.
Jako dobry pomysł na aktywizację mężczyzn
uznano też działania o charakterze samopomocowym, na przykład utworzenie rodzaju warsztatu, w którym starsi mieszkańcy mogliby się
spotykać i majsterkować, a przy okazji dyskutować lub pograć w karty.
W trakcie zajęć warsztatowych i dyskusji
moderowanych prowadzonych przez eksperta ISP pojawiły się też pewne pomysły
związane z budowaniem lokalnego systemu działań na rzecz osób starszych. Wskazywano na konieczność zainicjowania przez
miejski samorząd działań nad lokalną polityką
senioralną, co jednak – w opinii samych osób
uczestniczących – wymaga przede wszystkim
dostrzeżenia przez władze tej grupy i jej problemów. Może to nastąpić dzięki wspólnym
działaniom prowadzonym przez organizacje
seniorów, jednak nie są one przygotowane do
tego typu aktywności.
Stąd, wśród możliwych do wdrożenia rozwiązań, pojawiła się propozycja rozwinięcia
dotychczasowych działań informacyjnych
podejmowanych przez środowisko osób starszych. Zwiększenie zaangażowania seniorów
w życie społeczne miasta oraz zamieszkiwanych przez nich osiedli wymaga aktywnego
docierania do nich z informacją o prowadzonych w tych miejscach działaniach. Efektywne kanały komunikacji pozwolą możliwie
szerokiej grupie starszych mieszkańców zapoznać się z dostępną ofertą, co pomoże im
w podjęciu decyzji o włączeniu się – z początku być może pasywnie, z czasem bardziej
aktywnie i twórczo – w proponowane spotkania, wydarzenia, projekty.
Dlatego też w trakcie tych i kolejnych zajęć
uczestnicy omawiali i szczegółowo planowali uruchamianie nowych kanałów komunikacji ze starszymi mieszkańcami. Podstawą
65
projektowanego systemu ma być strona
internetowa zawierająca kompleksową informację na temat oferty dla seniorów w
całym mieście. W dalszych planach jest
również stworzenie „analogowego koszyka informacji” z materiałami drukowanymi.
Dla nowego portalu grupa wybrała nazwę
Lokalny Most Pokoleń – portal ludzi z młodą duszą. W kolejne prace włączono lokalnego przedsiębiorcę prowadzącego firmę
informatyczną oraz uczniów miejscowego
technikum, którzy zaprojektowali stronę i wykonali makietę. Zauważono, że aby
portal stał się potrzebnym medium, należy
przede wszystkim starać się o interesującą
zawartość. Podkreślano więc konieczność
bezpośredniego angażowania miejscowych
społeczników, pasjonatów i specjalistów
z różnych dziedzin w proces tworzenia
atrakcyjnej treści portalu, jak również wartość bieżącej współpracy z lokalnymi mediami –prasą, radiem i telewizją.
Zajęcia wspierające realizację miejskiego
portalu informacyjnego dla seniorów
Jak efektywnie pracować w zespole
Strony WWW – treści, język, komunikacja
Bezpieczeństwo w Internecie
Odkrywanie własnych możliwości
Jak pozyskiwać środki
66
Tarnobrzeg: od integracji i współpracy do
Rady Seniorów
W dwudniowych warsztatach otwierających dla grupy z Tarnobrzega wzięli udział
przede wszystkim członkowie Uniwersytetu
Trzeciego Wieku, Stowarzyszenia Diabetyków
i Tarnobrzeskich Amazonek oraz reprezentanci jednostek publicznych (MOPR) i Rady
Organizacji Pozarządowych. Warsztaty przyniosły wiele interesujących pomysłów na dalsze wspólne działania lokalnych organizacji
senioralnych i instytucji samorządowych. Pomysł na projekt służący aktywizacji starszych
mieszkańców Tarnobrzega tworzył się w trakcie pracy przebiegającej w trzech etapach.
Pierwszy etap polegał na przedstawieniu i wspólnym przedyskutowaniu wstępnej
diagnozy aktywności osób starszych w Tarnobrzegu, przedstawieniu oferty aktywizacji
instytucji i organizacji reprezentowanych na
warsztatach oraz przedstawieniu i omówieniu dobrych praktyk aktywizacji, w tym także
skierowanych do mężczyzn.
Drugi etap polegał na wypracowaniu w grupach warsztatowych pomysłów na aktywizację osób starszych w Tarnobrzegu i przyniósł
on w efekcie wiele ciekawych pomysłów
i idei. Pojawiły się propozycje utworzenia
społecznego banku czasu jako pewnej formy
samopomocy oraz kilka inicjatyw w postaci
klubów: dyskusyjnego klubu książki, klubu
spacerowicza, klubu rowerowego czy klubu
pasjonatów miejsc nieznanych w Tarnobrzegu i okolicach. Pojawiły się także postulaty, by
na Uniwersytecie Trzeciego Wieku powołać
nowe sekcje bardziej wpisujące się w zainteresowania mężczyzn, jak sekcja działkowców,
strzelecka bądź sekcja brydża.
Osobno należy wymienić takie inicjatywy,
jak opieka nad dziećmi sprawowana przez
wolontariuszy-seniorów w trakcie zajęć
sportowych rodziców czy stworzenie miejsca,
w którym seniorzy mogliby realizować swoje
twórcze pasje i dzielić się nimi z innymi. W tym
ostatnim aspekcie podkreślano rolę wolontariatu międzypokoleniowego jako efektywnego i dość naturalnego narzędzia włączania
do życia społecznego osób starszych, w tym
mężczyzn. Dzięki takim pomysłom, jak na
przykład nauka dzieci modelarstwa kartonowego (w tym celu można by wykorzystać
modelarnię dla dzieci i młodzieży działającą
przy Środowiskowym Domu Kultury) bądź
uczenie ich fotografii, możliwe byłoby lepsze
zaktywizowanie mężczyzn. To właśnie mężczyźni mówili, że w ich wypadku nie sprawdziłby się wolontariat opiekuńczy.
Możliwość sprawowania opieki nad dziećmi
i chorymi była natomiast wskazywana jako
dobry pomysł na aktywizację kobiet, jednak
w toku prac okazało się, że może to być ciekawy obszar integracji międzypokoleniowej
dla obu płci. Przykładu tego dostarczyło istniejące od pewnego czasu w Tarnobrzegu
koło wolontariackie, którego członkowie to
nie tylko osoby starsze, ale i studenci. Na
zajęciach przeprowadzonych w późniejszej
fazie projektu, przy wsparciu eksperta z ISP,
członkowie koła zaplanowali dalsze działania,
postanawiając, że będzie to pomoc jednej,
konkretnej rodzinie, znajdującej się w trudnej sytuacji (dziadkowie wychowujący wnuki). Co ciekawe, oferta koła wolontariuszy
dla członków tej rodziny będzie działaniem
wzmacniającym ich kompetencje życiowe,
a nie ofertą wyłącznie pomocy materialnej.
Studenci wolontariusze zaoferują dzieciom
pomoc w nauce oraz wyuczenie różnych
umiejętności życiowych oraz samoobsługi.
Dodatkowo, przy współpracy z MOPS-em
zostanie zorganizowana pomoc rzeczowa
i finansowa, która może być powiększona
dzięki zorganizowanej głównie przez wolontariuszy-seniorów loterię, bal charytatywny
lub inną formę publicznej zbiórki pieniędzy.
Dzięki takiemu podziałowi funkcji koło wolontariatu na nowo odkryło swoją wewnętrzną dynamikę i potencjał współpracy oparty
na wykorzystywaniu różnic i właściwym podziale ról.
Zarówno na warsztatach otwierających,
jak i w trakcie późniejszych zajęć w Tarnobrzegu podkreślano też potrzebę stworzenia systemu kompleksowej informacji
o ofercie dla seniorów w mieście oraz brak
lokalnej polityki senioralnej. Uczestnicy zauważyli, że potrzebna byłaby jakaś
lokalna instytucja bądź osoba pełniąca
jednocześnie dwie funkcje. Z jednej strony, powinna być koordynatorem działań
na rzecz osób starszych, podejmowanych
przez wszystkie lokalne instytucje. Powinna też gromadzić kompleksową wiedzę
o seniorach przechodzących na emeryturę
i ich potrzebach, co na przykład umożliwiałoby jej pełnienie roli pośrednika między pracodawcami a seniorami w ramach
wolontariatu kompetencji. Z drugiej strony, jej zadaniem byłoby prowadzenie bieżącej współpracy z lokalnymi władzami
w imieniu i na rzecz podmiotów skupiających osoby starsze. Takie wspólne działania
67
68
powinny wpływać na kształtowanie lokalnej polityki społecznej, uwzględniającej
interesy i potrzeby seniorów.
W trzecim etapie, również w grupach warsztatowych, uczestnicy oceniali przedstawione
wyżej pomysły i dokonali wyboru jednego,
który według nich powinien być realizowany.
Decyzja nie była łatwa, a sam pomysł nieco
zmienił swój charakter w wyniku dyskusji.
Uczestnicy zdecydowali się na wybór obszaru
dotyczącego współpracy i integracji instytucji
i organizacji działających na rzecz seniorów. W Tarnobrzegu działa kilkanaście instytucji i organizacji mających ofertę różnych
form aktywności skierowaną do seniorów,
jednak obejmuje ona zaledwie szacunkowo
co 8 seniora; wyzwaniem jest więc dotarcie do osób nieaktywnych. Aby tak się stało,
niezbędna jest znacznie szersza i intensywniejsza niż dotychczas współpraca i integracja instytucji i organizacji działających na
rzecz aktywizacji osób starszych. Pozwoli
to z jednej strony lepiej wykorzystać obecną
ofertę skierowaną do seniorów, z drugiej –
tworzyć nowe możliwości dzięki wymianie
zasobów, a ponadto umożliwi przygotowanie i wdrażanie nowych rozwiązań, takich
jak społeczny bank czasu czy klub pasjonatów miejsc nieznanych.
Aby osiągnąć spodziewany rezultat, czyli
funkcjonujący w połowie 2014 roku zintegrowany system informacji o ofercie dla seniorów, uczestnicy zaplanowali konkretne
działania, w tym regularne spotkania instytucji i organizacji działających na rzecz seniorów
(raz na kwartał), wypracowanie i wdrożenie
we współpracy z Tarnobrzeską Radą Organizacji Pozarządowych systemu informacji
o ofercie dla seniorów, próbę koordynowania działań (uzgadnianie kalendarzy imprez,
dzielenie się zasobami, wymiana doświadczeń i określenie możliwości realizacji nowych
przedsięwzięć aktywizacyjnych skierowanych w szczególności do starszych mężczyzn,
integracja osób i instytucji, prezentowanie
działań i planów działań). Uzgodniono też, że
każde z zaplanowanych raz na kwartał spotkań zorganizuje inna instytucja lub organizacja, natomiast obsługę (czyli sekretarza sieci
i ewentualne pomieszczenie biurowe) zapewni
Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie.
W opinii uczestników, doprowadzenie do
skutecznej i efektywnej współpracy będzie
procesem długotrwałym i wymagającym dostosowania się do zmieniającej się sytuacji,
potrzeb i możliwości. Dlatego początkowo zaplanowali takie rezultaty i działania, które
mogą być zrealizowane w przeciągu jednego
roku. Jako pierwsze wspólne zadanie, które
zacieśni współpracę, a jednocześnie zwiększy skuteczność dotarcia z ofertą do osób
starszych, wybrano stworzenie zintegrowanego systemu informacji o dostępnej ofercie
dla seniorów.
W trakcie kolejnych zajęć idea utworzenia kompleksowego narzędzia komunikacji
o lokalnej ofercie zaczęła jednak ewaluować od
działań integracyjnych do wspólnych prac na
rzecz środowiska senioralnego. Seniorzy nawiązali ściślejsze kontakty z reprezentantami
Rady Organizacji Pozarządowych, co w efekcie
doprowadziło do spotkania z władzami
lokalnymi. Na spotkaniu przedstawiono
pokrótce opinie środowisk senioralnych
o sytuacji osób starszych w mieście i rekomendacje do możliwych zmian w polityce publicznej. Rezultatem tych rozmów
stało się utworzenie – w drodze zarządzenia Prezydenta Miasta z dnia 25 kwietnia
2013 roku – tarnobrzeskiej Rady Seniorów, mającej pełnić postulowane funkcje
rzecznicze środowiska osób starszych.
Zajęcia wspierające realizację zintegrowanego systemu informacji o ofercie dla
seniorów
Jak działać w koalicji
Jak skutecznie planować
Motywowanie do działania
Jak starsi i młodzi wolontariusze mogą się
włączyć w działania aktywizujące seniorów
Jak pozyskiwać środki
{Podsumowanie}
W obu miastach środowiska osób starszych
podjęły się realizacji bardzo ciekawych inicjatyw, które przynieść mogą zarówno im
samym, jak i lokalnej społeczności długofalowe korzyści. Przede wszystkim zintensyfikowano współpracę wielu różnych
instytucji i organizacji, współpracę, która
już była realizowana, ale raczej dwustronnie, pomiędzy poszczególnymi partnerami.
W projekcie udało się uruchomić inicjaty-
wę całej grupy, powiązać pojedyncze podmioty
w pewną trwałą strukturę działającą jako sieć
współpracy (zespół redakcyjny portalu w Piekarach Śląskich) lub nawet koalicja (Rada Seniorów w Tarnobrzegu).
Kolejną innowacją w obu miastach było
włączenie do działań na rzecz osób starszych
partnerów i wolontariuszy w różnym wieku,
co pozwoliło nadać ich działaniom niezwykle
ważny wymiar międzypokoleniowy. Dzięki
temu problemy środowiska osób starszych
można było omówić i zdiagnozować z różnych
punktów widzenia. Stworzono też propozycje
działań włączających różne grupy wiekowe
– zarówno seniorów obu płci, jak i uczniów
szkół średnich, studentów i osoby pracujące. Na koniec należy podkreślić, że zaprojektowane rozwiązania są szczególnie dostępne
i atrakcyjne dla mężczyzn, którzy – jak pokazują badania – są mniej aktywni społecznie
od kobiet. Jest to bowiem opieka merytoryczna nad zawartością portalu internetowego,
organizacja pomocy rzeczowej i finansowej
potrzebującym w formie działań fundraisingowych oraz zaangażowanie w obywatelskie
ciała doradcze i konsultacyjne przy samorządzie terytorialnym.
69
Co jest ważne w pracy
nad wspólnymi pomysłami
Z
acznijmy od rzeczy podstawowej,
choć brzmi ona banalnie: aby stworzyć
wspólne pomysły i razem je realizować, przedstawiciele lokalnych organizacji
i instytucji muszą się spotykać. Mimo że żyjemy w dobie Internetu, to tylko bezpośrednie kontakty zaangażowanych osób mogą
spowodować utworzenie współpracującej
grupy. Uczestniczymy też w dziesiątkach
różnych zebrań i narad, jednak rzadko zastanawiamy się, co wpływa na zorganizowanie
ciekawego spotkania, a w konsekwencji na
powstanie sieci czy koalicji współpracujących
partnerów. Warto zatem poznać najważniejsze czynniki pozwalające skutecznie wspomóc lub spowolnić proces kreacji wspólnych
pomysłów.
efektywnej
{Budowanie
grupy współpracowników}
72
Inicjując powstanie partnerstwa, należy
zwrócić uwagę na różne elementy, które
ułatwią jego intencjonalne zawiązanie, ułatwią korzystny dla grupy dobór uczestników
i ich integrację oraz pozwolą w stosunkowo
przewidywalnym czasie omówić strategię
współpracy i osiągnąć pierwsze zauważalne
sukcesy.
Pierwszym krokiem jest wstępny wybór
potencjalnych partnerów. Analiza środowiska
jest podstawą do wytypowania organizacji,
instytucji i grup interesów z naszej społeczności, które warto pozyskać. Im bardziej różnią
się między sobą – tym lepiej, bo podstawową wartością partnerstwa jest różnorodność
partnerów. Ponieważ partnerstwo polega na
wspólnym działaniu konkretnych osób i dobrych kontaktach międzyludzkich, kolejnym
krokiem będzie sporządzenie listy znajomych,
którzy pracują w interesujących nas instytucjach, środowiskach czy organizacjach. Rozmawiając z nimi o pomyśle wspólnej pracy,
warto uważnie wsłuchać się w ich opinie
i wątpliwości – przygotuje nas to lepiej do
dalszych rozmów. Nawiązanie dobrych i efektywnych relacji z potencjalnymi partnerami
wymaga przekonującej argumentacji, starannie przygotowanych dokumentów, przemyślanego opisu projektu i dobrych przykładów.
W trakcie indywidualnych rozmów z zachęcajmy do wymiany poglądów, odpowiadajmy
na pytania, prośmy o sugestie i wskazówki,
starajmy się włączać do współpracy i budowania – w miarę możliwości – wspólnej wizji naszego projektu. Pamiętajmy przy tym,
że sukces ma wielu ojców, zaś porażka jest
sierotą. Pokazujmy każdemu z partnerów
korzyści z funkcjonowania społecznego partnerstwa lokalnego, w otwarty sposób informujmy ich również o naszych oczekiwaniach.
Dajmy im możliwość zastanowienia się i włączenia w przedsięwzięcie w akceptowany
przez wszystkie strony sposób.
Kiedy już zdecydowaliśmy o tym, kto powinien tworzyć grupę inicjatywną, musimy zaprosić wszystkich potencjalnych partnerów
na większe, wspólne spotkania. Na pierw-
szych zebraniach powinny być poruszane
takie tematy jak: dlaczego przyszliśmy na to
spotkanie, jakie wartości związane z danym
problemem są nam bliskie, jakie widzimy
trudności w udziale naszej instytucji lub organizacji w partnerstwie, jakie widzimy dla
siebie i swojej instytucji korzyści. Pozwoli to
od początku tworzyć między uczestnikami
atmosferę otwartości i szczerości. Z tego powodu również w pierwszej fazie prac wszyscy
powinni pracować razem. Dopiero gdy grupa lepiej się pozna, a jej członkowie nabiorą
do siebie zaufania, można zacząć pracować
w samodzielnych grupach roboczych. Wzajemnemu poznaniu się towarzyszy, oczywiście, dyskusja i ustalanie wspólnych działań.
Oba procesy przebiegają równolegle, jednak
priorytetem pierwszych spotkań jest zbudowanie zaufania i wzajemne poznanie się,
a jednocześnie przełożenie na dalszy plan celów nastawionych na realizację zadania, czyli opracowania wspólnej strategii działania.
Na trzecim, czwartym spotkaniu proporcje
te powinny ulec zmianie. Budowanie relacji
73
74
staje się celem drugoplanowym, ustępując
pola celom zadaniowym. Relacje pomiędzy ludźmi będą budowały się w działaniu
na rzecz rozwiązania problemu, dla którego
grupa się spotyka.
Na pierwszym spotkaniu staramy się zaprezentować obecnym wstępnie zdefiniowany
przez nas problem oraz bardzo ogólne cele działania. Jednak nie spodziewajmy się, że partnerzy
skupią się na szczegółowej analizie podanego
przez nas materiału. Skupią się na „okopywaniu” swoich pozycji. W czasie pierwszej
prezentacji nie opisujmy też wszystkich korzyści, jakie można odnieść przy współdziałaniu w ramach partnerstwa. Pozwólmy, aby
potencjalni partnerzy sami je odszukali, aby
odczuli, że partnerstwo nie jest im narzucane,
że nikt za nich nie decyduje, co jest korzystne,
a co nie. Poczucie własnego wkładu w tworzenie i rozwój partnerstwa motywuje jego
członków do dalszego udziału i zaoferowania
swego czasu oraz zasobów.
Jednym z efektów początkowych spotkań
powinno być wstępne ustalenie obowiązujących zasad i reguł pracy grupy partnerskiej.
Mówiliśmy już, że jedną z największych zalet partnerstwa jest różnorodność partnerów,
czyli różnorodność organizacji, ale także różnorodność charakterów. Często porozumienie
tworzone jest przez bardzo silnych liderów.
Wprawdzie jest to siłą partnerstwa w sensie realizacji zadania, ale jednocześnie jest to bardzo
trudna grupa do konsolidacji i współpracy. Dlatego zanim grupa podejmie jakiekolwiek działania, jej członkowie muszą po prostu się trochę
polubić, obdarzyć sympatią i zaufaniem.
Istotne jest zatem to, aby uczestnicy spotkań dość szybko określili, jakie łączą ich
wspólne wartości, które chcą promować
swoim działaniem. Należy więc przedyskutować, co uznają za wartość w swojej działalności, w czym te wartości się przejawiają,
w jaki sposób wpływają na codzienne funkcjonowanie. Wartości mogą odnosić się do
współpracy z innymi, zasad świadczenia
usług i udzielania pomocy klientom, reguł zarządzania czy relacji ze światem polityki i administracji publicznej. Należy więc poszukać
odpowiedzi, co łączy członków grupy, jakie
wartości są im wszystkim bliskie, a jednocześnie są oczywiste. Będą się pojawiać różnice,
ponieważ partnerzy reprezentują różne sektory, przynoszą więc ze sobą te ograniczenia
oraz schematy postrzegania rzeczywistości.
Jednak zauważone różnice należy definiować jako te zasoby, których nie posiadają
inni, co może w przyszłości wzmocnić działanie partnerstwa.
Ważne jest również, aby ustalić stopień
zaangażowania członków oraz uzyskać od
nich deklaracje zasobów, które mogą zainwestować. Zasoby to nie tylko wkład finansowy. Zadbajmy, aby wkład poszczególnych
członków był w miarę równy – jeśli nie masz
pieniędzy poświęć swój czas – ten sposób
unikniemy podziału na partnerów uprzywilejowanych i mniejszościowych.
Grupa musi również zgodzić się co do sposobu podejmowania decyzji. Jeśli tylko jedna osoba lub grupa inicjatywna decyduje, to
reszta członków będzie miała poczucie, że nie
ma nic do powiedzenia, i odsunie się. W takiej
demokracji, każdy powinien wiedzieć, że
ma głos równoważny przy podejmowaniu
decyzji, nawet jeśli jego opinie różnią się od
opinii innych.
W początkowej fazie spotykania się grupy partnerskiej należy znaleźć odpowiedni
balans między relacjami a zadaniami, aby
zbudować partnerstwo dla skuteczniejszego
rozwiązania problemu. Nie będzie skutecznego działania w grupie bez dobrych relacji, ale
relacje nie powinny przesłonić celu partnerstwa. Natomiast jeżeli nie można absolutnie
porozumieć się z niektórymi partnerami, nie
trzeba wahać się z nich zrezygnować. W tym
okresie dobrze jest też pomyśleć o nazwie
grupy: najlepiej wybrać taką nazwę, która
przejrzyście określi cele.
rozwój zawiąza{Dalszy
nej koalicji }
Kilka osób, zazwyczaj dwie, trzy, zaczynają
w trakcie spotkania odnajdywać nić porozumienia, co może stanowić zaczątek grupy,
nazywaną grupą założycielską lub komitetem.
Nie trzeba się przejmować, jeśli nie wszyscy
będą chcieli wziąć udział w dalszych pracach.
Jednak aby dalsza współpraca miała sens,
w grupie musi pozostać przynajmniej kilka
ważnych dla rozwiązania problemu instytucji
i organizacji. Należy pamiętać, że liczebność
to potęga. Grupa nie może jednak przekroczyć pewnej wielkości (20 osób), w przeciw-
nym wypadku niekorzystnie odbije się to na
jej sprawności i operatywności.
Osoby tworzące grupę założycielską powinny dążyć do stworzenia niewielkiego, ale
sprawnego zespołu koordynującego. Jest to
niezbędne, ponieważ przed taką grupą stoi
sporo zadań, którym nie podoła sam inicjator. Przede wszystkim taki zespół powinien
uporać się z przygotowaniem informacji do
dyskusji dla potencjalnych uczestników grupy. Powinien dbać o przygotowywanie kolejnych spotkań oraz sporządzanie i rozsyłanie
sprawozdań. Trzeba podkreślić, że zespół nie
rządzi grupą partnerów, lecz wpływa na organizację kolejnych spotkań i przypomina o nich
stałym uczestnikom, pomaga w zaproszeniu
gości i ekspertów, komunikuje się z władzami
lokalnymi i mediami.
Pamiętajmy, że te trzy, cztery osoby tworzące zespół koordynacyjny są najczęściej naturalnymi liderami, od których zależy bardzo
dużo: czy dalsza współpraca się uda i czy oni
sami nie zdominują pozostałych uczestników.
Muszą zatem zachować konieczną równowagę między kierowaniem grupą a umożliwieniem jej własnego tempa rozwoju.
Głównym obowiązkiem koordynatorów
jest doprowadzenie do kolejnych spotkań
tworzącej się grupy zadaniowej. W tym celu
powinni opracować zaproszenie i dołączyć do
niego sprawozdanie z poprzedniego spotkania oraz agendę. Podczas każdego kolejnego
spotkania należy na nowo określić:
problem, jaki chcemy rozwiązać,
cele, jakie sobie jako grupa stawiamy,
jak będziemy te cele realizować,
75
kto czym się zajmie,
czy potrzebne są pieniądze lub inne zasoby,
co poszczególni partnerzy mogą wnieść do
współpracy.
Jeżeli jesteś inicjatorem powstania grupy,
pamiętaj, że inni członkowie grupy mogą postrzegać w tobie lidera. W związku z tym musisz dążyć do podtrzymywania tych relacji,
które umożliwiają efektywne wykonywanie
zadania przez grupę, szczególnie przez:
bycie przyjacielskim, ciepłym i otwartym na
innych i ich wkład, okazywanie zainteresowania innym osobom przez docenianie tego
co robią;
wyrażanie uczuć, nastrojów i relacji w grupie,
dzielenie się odczuciami z członkami grupy;
łagodzenie konfliktów, zmniejszanie napięcia, akceptowanie ludzi z ich różnicami;
otwieranie kanałów komunikacji, ułatwianie włączania się w pracę wszystkich członków grupy, sugerowanie procedur w celu
przedyskutowania grupowych problemów.
76
Dynamika i charakter tworzenia grupy złożonej ze współpracujących ze sobą członków
zależy od skali problemu i lokalnych uwarunkowań. Może się zdarzyć, że zajmiemy
się problemem dość prostym i dość szybko
go rozwiążemy, ale może być i tak, że nasza
współpraca będzie trwać latami i trudno będzie dostrzec jakieś widoczne efekty. Dlatego tak ważne są regularne kontakty między
członkami koalicji. Należy spotykać się regularnie, najlepiej raz na miesiąc. Organizację
spotkania powinien wesprzeć zespół koor-
dynacyjny, jednak za każdym razem zebranie powinno odbywać się w siedzibie innej
organizacji. Warto zadbać też o to, aby prowadzenie spotkania za każdym razem powierzyć innej osobie, spoza grupy koordynującej.
Pozwoli to mocniej zaangażować się pozostałym uczestnikom koalicji i wziąć odpowiedzialność za przebieg prac, a ponadto zespół
koordynacyjny nie będzie postrzegany przez
wszystkich jako lider i kierownik całości.
zorganizować i prze{Jak
prowadzić udane spotkanie partnerów}
Aby ludzie zechcieli przybyć na spotkanie,
muszą o nim wiedzieć. Dlatego jako organizacja, instytucja lub, najlepiej, niewielka
grupa inicjująca należaloby wysłać do potencjalnych partnerów i ważnych osób zaproszenie. Musi ono jasno określić intencje
spotkania i problem do rozwiązania oraz
powinno zawierać krótką charakterystykę
zapraszającej instytucji. Zaproszenie należy
rozesłać najwcześniej 3 tygodnie przez spotkaniem, ale nie później niż 10 dni wcześniej,
zaproszeni muszą bowiem mieć możliwość
zaplanowania czasu. Z drugiej strony, przy
zbyt wczesnym zaproszeniu mogą po prostu o nim zapomnieć. Jeżeli zaproszenie jest
wysłane głównie do osób z różnych instytucji
publicznych, to należy pamiętać, że najlepszą
dla nich porą na spotkania są godziny pracy.
Z kolei taka pora może nie odpowiadać oso-
bom z organizacji pozarządowych. Dlatego
też wybór godzin w środku dnia (np. 15.00)
jest chyba najlepszy.
Długość spotkania jest równie ważna dla
jego jakości, co i pozostałe elementy. Proponujemy, aby pierwsze spotkanie nie trwało
dłużej niż 2 godziny. Bardzo ważne: niezależnie od liczby osób należy rozpocząć spotkanie punktualnie, najwyżej z 10-minutowym
poślizgiem. Oczekiwanie na przybycie spóźnialskich na pewno wywoła niepotrzebną frustrację u tych, którzy stawili się punktualnie.
Często wydaje się, że wysłanie atrakcyjnie
sformułowanych zaproszeń gwarantuje przybycie zaproszonych osób. Być może tak jest,
ale dla pewności lepiej zaproponować na dwa
dni przed spotkaniem telefoniczne potwierdzić udział wszystkich gości – zdecydowanie
zwiększa to liczbę uczestników (niektórzy
mogli nie dostać zaproszenia, inni je zgubili
i nie wiedzą, gdzie i kiedy jest spotkanie) oraz
pokazuje, że rzeczywiście organizatorom zależy na ich obecności.
Przygotowując plan spotkania, trzeba zarazem przewidzieć czas i sposobność na:
towarzyską integrację przybyłych (kawa lub
herbata na rozpoczęcie, ewentualnie krótka
przerwa w trakcie obrad),
przedstawienie intencji (misji) grupy i propozycji pierwszych działań,
ogólną (co nie znaczy chaotyczną) dyskusję,
podjęcie decyzji co do dalszych działań.
Należy przygotować na tyle dużą salę, aby
uczestnicy mogli usiąść w kręgu lub wokół
stołu –wszyscy powinni widzieć się nawzajem (zachowanie komunikacji wzrokowej).
Lepiej zatem zrezygnować z typowego stołu
prezydialnego i słynnego zielonego sukna –
na spotkaniu nie ma równych i równiejszych.
Dobrze jest przygotować kilka kartek papieru,
na których obecni napiszą swoje nazwisko,
adres i numer telefonu (jedna lista obecności wprowadza niepotrzebne rozproszenie
uczestników, którzy muszą przekazywać ją
sobie z rąk do rąk, natomiast problem ten eliminuje kilka osobnych list).
PRZYGOTOWUJĄC ZEBRANIE, SPRAWDŹ:
Czy na 10 dni przed zebraniem wysłałeś do
wszystkich uczestników pisemne zaproszenie, omawiające miejsce, czas, cel i plan spotkania?
Czy na 2 dni przed zebraniem potwierdziłeś
telefonicznie udział zaproszonych osób?
Czy miejsce zebrania jest łatwo dostępne,
znane, odpowiednie dla planowanej liczby
uczestników?
Czy czas i data zebrania odpowiadają
wszystkim uczestnikom?
Czy cel spotkania został jasno i realistycznie
sformułowany?
Czy plan zebrania:
77
– umożliwia osiągnięcie celu spotkania?
– zachęca do aktywnego uczestnictwa?
– umożliwia integrację uczestników?
Kto będzie prowadził zebranie? Czy osoba
prowadząca uczestniczyła w przygotowaniu
planu spotkania lub została o nim szczegółowo poinformowana?
Czy poproszono inne osoby, aby pełniły inne
potrzebne funkcje? (sekretarza, prelegentów,
witających uczestników, odpowiedzialnych
za napoje, itp.)
Czy strategia osiągnięcia celu zebrania oraz
możliwe trudności zostały przedyskutowane
kilka dni przed zebraniem z wybranymi jego
uczestnikami?
Czy przygotowane są kartki – listy obecności – na których osoby uczestniczące w spotkaniu będą mogły wpisać swoje najbardziej
aktualne i pomocne dane kontaktowe?
Czy potrzebne są jakieś materiały pisemne
dla uczestników? Kto je przygotuje i powieli?
Kto przygotuje sprawozdanie dla uczestników, powieli je i roześle do obecnych i nieobecnych na zebraniu?
78
Dobre, efektywne spotkanie nie zależy wyłącznie od ciekawego tematu, odpowiedniego
doboru uczestników czy dostosowanej sali
obrad. Najważniejszą funkcję pełni bowiem
osoba prowadząca zebranie.
{Prowadzący spotkania}
Facylitator, czyli „ułatwiający”, różni się od
typowego przewodniczącego spotkania.
Różnica polega na sposobie, w jaki osoba ta
wykorzystuje swoją rolę. Przewodniczący
decyduje o tym, co i jak zostanie zrobione,
mówi uczestnikom dyskusji, że nie przestrzegają porządku itp. Natomiast facylitator zadaje pytania, czyni sugestie, przypomina, śledzi
podstawowy porządek dyskusji, a następnie
sprawdza, czy jej uczestnicy są gotowi do
podjęcia decyzji. Mówiąc ogólnie, rola facylitatora polega na zadbaniu o to, by wszyscy
uczestnicy czuli, że mają prawo głosu, są słuchani i akceptowani. Osoba taka usiłuje zachować jak największą neutralność. Próbuje
zapewnić strukturę w stopniu wystarczającym, aby to, co dzieje się w grupie, nie kolidowało z omawianiem wybranego tematu.
Do podstawowych zadań facylitatora należy zatem:
osiągnięcie zaufania grupy przy zachowaniu
własnej neutralności,
dbanie o właściwą dynamikę grupy i przebieg procesu,
troska o udział możliwie wszystkich uczestników zebrania w procesie,
pomoc grupie w osiągnięciu celu spotkania.
Osoba prowadząca spotkanie powinna
reagować na proces, jaki zachodzi między
uczestnikami spotkania, np. odpowiednio
wykorzystując emocje uczestników, jedno-
cześnie troszcząc się o utrzymanie zasadniczego celu pracy grupy. Dbając o zachowanie
akceptowanej przez wszystkich procedury,
pozwala grupie skupić się na meritum spotkania i efektywnie spożytkować przeznaczony na nie czas.
Tuż przed zebraniem facylitator powinien
zadbać o miejsce spotkania. Trzeba sprawdzić, czy jest wystarczająco dużo krzeseł
i czy można ustawić je w kole lub w inny
sposób umożliwiający wszystkim uczestnikom spotkania kontakt twarzą w twarz. Jeżeli
konieczny jest stół – chociaż w miarę możliwości należy pozbyć się tej podstawowej
bariery oddzielającej uczestników od siebie
– facylitator sprawdza, czy jest wszystko to,
co powinno się na nim znaleźć: mikrofony,
woda, szklanki, materiały, papier do notatek.
Ponadto należy skontrolować nagłośnienie,
oświetlenie, rzutnik, tablice lub flipczart.
Dla procedury spotkania niezwykle ważny
jest jego początek. Facylitator powinien zatem przedstawić się właśnie jako prowadzący – osoba, której zadaniem jest dbanie o to,
aby wszyscy obecni mieli możliwość uczestniczenia w efektywnym, a jednocześnie
sympatycznym spotkaniu. Następnie trzeba
określić planowany czas trwania spotkania
i przypomnieć lub zaproponować jego porządek. Dla dalszego przebiegu zebrania ważnym
momentem jest uzgodnienie kilku podstawowych reguł porządkujących relacje między
uczestnikami: wyrażamy własne poglądy
i nie narzucamy ich nikomu, nie krytykujemy
osób, ale odnosimy się do ich opinii, mówimy
krótko i na temat, mówimy pojedynczo i nie
przerywamy nikomu.
Przy otwarciu i prowadzeniu dyskusji facilitator zaprasza uczestników do wyrażania
opinii dotyczących tematu spotkania. Tu jego
rolą jest przede wszystkim udzielanie głosu
obecnym, korygowanie długości ich wypowiedzi, czuwanie nad ustalonym porządkiem
obrad i reguł pracy. Co pewien czas omawia
przebieg zebrania i wskazuje miejsce, w jakim
znajduje się grupa pracująca nad osiągnięciem celu spotkania.
Na zakończenie należy podsumować spotkanie, wskazując stopień osiągnięcia jego
celu oraz możliwości wykorzystania wypracowanych pomysłów, należy także sprawdzić zrozumienie wniosków przez wszystkich
uczestników. Niezwykle ważne jest ustalenie
terminu kolejnego posiedzenia – bez tego nie
można uznać obrad za zakończone sukcesem.
Facilitator kończy naradę, dziękując uczestnikom za udział i żegnając ich.
W trakcie każdego spotkania uczestniczące
w nim osoby wchodzą w różne relacje, odgrywają role, które najbardziej im w danej grupie
pasują, próbują też stworzyć jakąś wewnętrzną hierarchię i nadać zrozumiały dla siebie
porządek danej sytuacji. Za opanowanie tego
procesu i stworzenie bezpiecznej atmosfery
zarówno dla osób uczestniczących, jak i dla
dialogu między nimi również odpowiedzialny
jest facilitator. Nie będzie to trudne, jeśli facilitator będzie świadomy, że każde zebranie
składa się z pewnych elementów, i będzie przygotowany na ich wystąpienie. Na przykład, na
początku zebrania – obok zwykłego powitania
79
– niezbędny jest uśmiech i wyrażenie troski
o to, czy wszyscy obecni czują się dobrze
w miejscu, w którym odbywa się spotkanie. Jakiś niewymuszony żart lub dowcipny
komentarz nawiązujący do spotkania jest
wskazany, jednak trzeba pamiętać, że prowadzący nie jest od tego, aby się popisywać,
lecz aby budować poczucie bezpieczeństwa
i otwartości uczestników.
POSTĘPOWANIE W TRUDNYCH SYTUACJACH
W TRAKCIE SPOTKANIA
Dominacja jednego z uczestników: odwołaj
się do zasady równego udziału wszystkich
osób.
Mówienie jeden przez drugiego, przerywanie: zaproponuj taką strukturę, która pozwala każdemu uczestnikowi powiedzieć tylko
jedno zdanie. Jeśli to nie pomaga, zwróć się
bezpośrednio do tego, kto przeszkadza.
Rozmowy na boku: przypomnij reguły ustalone przez grupę. Poczekaj, aż rozmawiający
umilkną i poproś ich o udział w pracy grupy.
Zamykanie się w sobie: zachęcenie do udziału. Jeśli czyjeś zachowanie zakłóca pracę
grupy, porozmawiaj z tą osobą po spotkaniu.
Ukryte plany: przypomnij ustalone cele
i zmodyfikuj je, gdy okaże się, że grupa ich
nie uważa za swoje.
80
Spóźnianie się: zaczynaj o czasie i nie czekaj.
Spotkania rozpoczynaj od kwestii przyjemnych – żartu, anegdoty. Przypomnij reguły
ustalone przez uczestników. Zwróć się bezpośrednio do osoby, która się spóźnia.
Niewłaściwe uwagi pod adresem innych
uczestników: działaj łagodząco, buduj empatię. Przypomnij reguły spotkania. Zwalczaj
takie zachowania jako społecznie nie do przyjęcia.
Blokowanie, negowanie: zastosuj parafrazę,
aby zidentyfikować cel blokowania. Przede
wszystkim powiedz jasno, co według ciebie
jest dobre.
Na początku oczywiście prosimy, aby
uczestnicy przedstawili się. W zależności od
wcześniejszych ustaleń z organizatorami spotkania, przedstawienie może być krótkie, rozszerzone lub głębokie, pokazujące uczestnika
nie tylko jako eksperta, ale i jako człowieka.
Prowadząc dyskusję należy przede wszystkim zadbać o równomierny udział wszystkich
uczestników w spotkaniu oraz o równowagę
wypowiedzi i poglądów. Nikt nie może wyjść
ze spotkania z przekonaniem straconego czasu, a o to najłatwiej w sytuacji, gdy oczekiwania obecnych związane z ich uczestnictwem
nie zostaną zaspokojone. Oznacza to, że duża
część osób chce się pokazać i ma ku temu naturalne predyspozycje, ale niektórzy uczestnicy oczekują kierowanych do nich pytań lub
innego rodzaju zachęty. Dzięki temu grupa
ma niezbędną dynamikę i poziom emocji.
W trakcie dyskusji należy kierować uwagę uczestników na problem, oddzielając go
od konkretnej osoby lub osób. Nie warto też
uciekać od dyskusji o pewnych słabościach
czy minusach danej sytuacji, ale warto starać się postawy negatywne zamieniać na
pozytywne. Podstawą dobrej dyskusji jest
podkreślanie od czasu do czasu jakiegoś
wspólnego osiągnięcia czy sukcesu. Jeżeli
wśród uczestników narastają emocje i zaburzenia ich relacji, facylitator musi odwoływać się do wspólnie ustalonych reguł pracy
grupy. W razie konieczności warto rozładować atmosferę jakimś żartem albo po prostu
ogłosić krótką przerwę.
Na koniec należy sprawdzić, czy wszyscy akceptują wspólne ustalenia, podziękować za zaangażowanie i ciekawe wypowiedzi oraz jeszcze
raz podkreślić osiągnięcie przez grupę sukcesu.
Oczywiście, prowadzący dba również
o aspekt merytoryczny zebrania, o to aby
uczestnicy wspólnie doszli do uzgodnień,
ważnych podsumowań i planów. Służy temu
chociażby ustalenie na początku zebrania,
czy wszyscy uczestnicy mają jednakowy stan
wiedzy o spotkaniu. Należy zadbać o to, aby
wszyscy mieli takie same materiały, znali
program spotkania, jeśli wcześniej był ustalony itp. Facylitator przedstawia cel spotkania
oraz role poszczególnych osób zaproszonych.
W trakcie spotkania prowadzący przede
wszystkim koncentruje uwagę uczestników
na realizowaniu zadania, jakiemu poświęcone
jest spotkanie, dba o równomierne prezentowanie różnych poglądów na sprawę oraz stosuje podstawowe techniki pracy grupy, takie
jak burza mózgów czy praca w mniejszych
grupach. Zadaniem facylitatora jest też reagowanie na utknięcie dyskusji w martwym
punkcie, zapętlenie problemu czy jego nadmierne rozwinięcie w jedną stronę.
BURZA MÓZGÓW
Burza mózgów polega na proponowaniu nowych pomysłów. Technika ta daje każdemu
członkowi grupy możliwość wniesienia własnego wkładu i wywołuje wiele różnych intelektualnych i emocjonalnych reakcji na postawiony
problem. Do burzy mózgów potrzebne są przynajmniej cztery osoby, każdy uczestnik proszony jest o zgłaszanie wszystkich pomysłów, jakie
tylko przyjdą mu do głowy. Podstawowe zasady, o których należy pamiętać:
skoncentrujcie się na wygenerowaniu jak
największej liczby pomysłów;
nigdy nie odrzucajcie żadnego pomysłu;
może się to wydawać dziwne, ale szalone pomysły mogą ostatecznie prowadzić do rozwiązań całkiem realistycznych;
zapisujcie pomysły na dużym arkuszu papieru, nawet jeżeli się powtarzają;
ważny jest wkład każdego uczestnika;
w czasie burzy nie wolno nikogo krytykować;
zachęcajcie uczestników do rezygnowania z
„własności” pomysłów;
w czasie ćwiczenia nie omawiajcie praktycznej realizacji pomysłów;
niech to będzie zabawa! Pomoże to uniknąć
nudnych dyskusji i będzie inspirować każdego
do aktywnego udziału;
81
uporządkujcie i wybierzcie pomysły po zakończeniu burzy mózgów.
Po burzy mózgów każdy może krytykować, akceptować lub odrzucać zaproponowane pomysły. Rozwijanie konstruktywnych
pomysłów i przekształcanie tych „szalonych”
w bardziej realistyczne może dać ciekawą
listę czynności, jakie należy wykonać.
Dla uporządkowania realizacji zadania facylitator co jakiś czas wskazuje, na jakim etapie
pracy jest grupa oraz dokonuje podsumowań.
82
Rzeczą bardzo pomocną może być zapisywanie najważniejszych omawianych zagadnień na tablicy lub papierze, tak aby wszyscy
uczestnicy mogli zaobserwować postęp dyskusji, zauważyć wspólne punkty oraz możliwe różnice. Zapisywanie takie przypomina
również grupie, że podczas zebrania powinien
zostać osiągnięty cel lub podjęta decyzja.
Dyskusję należy zakończyć przedstawieniem wyniku pracy i wskazaniem merytorycznego udziału
uczestników w osiągnięciu rezultatów spotkania.
planowanie i dzia{Dalsze
łanie}
Po pierwszym kroku postawionym w kierunku wzajemnego poznania się rozpoczyna się
ustalenie wspólnego projektu. Oba te procesy
idą równolegle, jednak priorytetowym celem
pierwszych spotkań jest zbudowanie zaufania
i poznanie się, natomiast na drugi plan należy
odłożyć cele nastawione na realizację zadania, a więc na opracowanie wspólnej strategii
działania. Na trzecim lub czwartym spotkaniu
proporcje te powinny ulec zmianie. Budowanie relacji staje się wtedy celem drugoplanowym, ustępując pola celom zadaniowym.
Relacje między ludźmi będą budowały się
w działaniu na rzecz rozwiązania problemu,
dla którego grupa się spotyka.
Na pierwszym spotkaniu facylitator stara
się zaprezentować obecnym wstępnie zdefiniowany przez siebie problem oraz bardzo
ogólne cele działania. Jednak nie należy się
spodziewać, że partnerzy skupią się na szczegółowej analizie podanego materiału. Skupią
się raczej na „okopywaniu” swoich pozycji.
W czasie pierwszej prezentacji nie trzeba sugerować też korzyści, jakie można odnieść
przy współdziałaniu z prowadzącym nad tym
problemem. Lepiej pozwolić, aby sami odszukali te korzyści, i podsuwać pomysły dopiero
wówczas, gdy sami ich nie znajdą. To zabezpiecza inicjatora przed poczuciem innych, że
to działanie jest im narzucane, że ktoś za nich
zadecydował, co jest dla nich korzystne, a co
nie. W takiej sytuacji partnerzy mogą poczuć
się wyłączeni z procesu podejmowania decyzji, tymczasem to właśnie poczucie własnego
wkładu motywuje członków do dalszego udziału i zaoferowania swego czasu oraz zasobów.
Wstępne określenie problemu również musi
podlegać negocjacjom. Organizacje mają różne
spojrzenie na tę samą sprawę i nadają problemom różny stopień ważności. Spotkania grupy
partnerskiej muszą skupiać się na znalezieniu
wspólnych priorytetów. Również dzięki partnerom sam prowadzący może zobaczyć problem
w nowym dla siebie świetle.
Cele działania wypracowane wstępnie przez
organizację inicjującą są przeformułowane
zgodnie z oczekiwaniami całej grupy. Cele poszczególnych partnerów mogą być zbieżne,
ale mogą też całkowicie się rozmijać. Ponieważ wszyscy partnerzy muszą się utożsamiać
z projektem, to jako organizacja inicjująca facylitator powinien zdecydować, czy dalej będzie
uczestniczył w pracach grupy nad osiągnięciem
tak określonego przez partnerów celu. Bardzo
ważne jest, aby spośród sformułowanych celów wybrać cele priorytetowe. Muszą to być
cele, które w miarę możności odzwierciedlają
potrzeby wszystkich partnerów, można szybko zrealizować i gwarantują sukces. Te dwie
ostatnie kwestie są bardzo istotne na początku działalności. Sukces zapewni bowiem siłę
partnerstwu. Da członkom wiarę w dalszy sens
pracy. Musi być osiągnięty szybko, aby żmudna
praca bez sukcesu nie spowodowała zniechęcenia partnerów.
83
Metody działania zależą od potencjału grupy.
Ważne jest, aby w miarę możliwości równo
rozdzielić zadania. Nie można obarczać jednych nadmiernie, a innych pozostawiać na
uboczu. Nawet jeśli ktoś nie rwie się do pracy,
to należy przydzielić mu jakieś zadanie, ponieważ to eliminuje poczucie marginalności,
przysparza poczucia ważności.
sieci i koalicji
{Tworzenie
na rzecz seniorów}
84
W ostatnim dziesięcioleciu wyraźnie wzrosła rola trzeciego sektora, w tym organizacji
seniorskich, w kształtowaniu jakości życia
mieszkańców. Organizacje rozpoznawane
są przez partnerów publicznych jako rzetelni
wykonawcy usług publicznych oraz – coraz
częściej – świadome różnych problemów
struktury, pomagające administracji publicznej w tworzeniu i wdrażaniu strategii, planów,
polityk. W wielu miastach działają organizacje skupiające seniorów, czego przykładem
są uniwersytety trzeciego wieku, które coraz częściej angażują się w rzecznictwo (np.
w miejskich radach seniorów) oraz realizują
ciekawe, nierzadko innowacyjne przedsięwzięcia (banki czasu, wolontariat seniorów,
projekty międzypokoleniowe). Dzięki temu
organizacje seniorskie budują dobre relacje
z władzami lokalnymi, podejmują też działania merytoryczne z innymi organizacjami
trzeciego sektora. Bardzo efektywnym na-
rzędziem współpracy organizacji seniorskich
z instytucjami publicznymi oraz innymi organizacjami pozarządowymi są różnego typu
fora, zespoły, sieci, porozumienia czy koalicje
– grupy skupiające różnych partnerów działających na rzecz osób starszych.
Porozumienia takie mają najczęściej dwa
podstawowe zakresy działania: tworzenie
dobrze współpracującego ze sobą środowiska
lokalnego oraz realizację akcji i projektów na
rzecz osób starszych. Spotykając się, uczestnicy takich sieci współpracy dają i otrzymują
wiele korzyści. Jest to z pewnością wzajemne
wsparcie, wymiana informacji i doświadczeń,
możliwość prowadzenia ciekawej i inspirującej dyskusji wokół dobrej praktyki. Coraz
częściej grupy takie podejmują się też poważniejszych, wręcz systemowych działań, wpływając na opinię publiczną, na politykę lokalną
i prowadzenie rzecznictwa osób starszych.
Lokalne struktury partnerskie, jak sieci
współpracy czy koalicje, mają zawsze jakąś
określoną formę, wewnętrzną strukturę, różne powiązania między uczestnikami. Sieci
mogą też przyjmować na danym etapie swojego rozwoju różne cele – od najprostszych,
związanych z wymianą informacji i poznawaniem się, przez podejmowanie wspólnych
akcji, na długofalowych projektach kończąc. Organizacje i instytucje uczestniczące
w takim partnerstwie realizują wypracowane
przez siebie cele, zasady pracy, wspólne zadania oraz działania, za które partnerzy także ponoszą odpowiedzialność. Nierzadko od
poszczególnych uczestników oczekuje się zaangażowania środków własnych we wspólne
przedsięwzięcia, np. prowadzenie sekretariatu
przez ośrodek pomocy społecznej lub sfinansowanie wydruku ulotek przez urząd miasta.
W przypadku organizacji podejmujących
się pomocy osobom starszym najbardziej polecane są sieci współpracy oparte na wspólnocie merytorycznej, na przykład mogą
porozumieć się z podmiotami zajmującymi
się osobami niepełnosprawnymi czy edukacją ekologiczną lub opieką paliatywną. Organizacje takie skupiają się wówczas wokół
diagnozowania, promowania i rozwiązywania
znanych sobie problemów, którymi zajmują
się na co dzień w swoich społecznościach.
Taka forma współpracy daje korzyści i partnerom, i podopiecznym, i opinii publicznej.
Tworzy się usługi o wyższym standardzie dla
lokalnej społeczności dzięki wykorzystaniu
doświadczeń innych partnerów, a w działaniach wykorzystuje się różnorodne zasoby
i potencjał poszczególnych członków sieci.
Ponadto tego typu organizacje wypracowują
wspólną politykę zewnętrzną wobec negatywnych zjawisk społecznych i politycznych,
włączają w to środki masowego przekazu
i ekspertów. Nie do przecenienia jest tworzona w ramach sieci płaszczyzna wzajemnego
wsparcia emocjonalnego dla uczestników.
Często sami mówią, że na spotkaniu organizacji sieciowej „doładowali akumulatory” potrzebne do dalszego działania.
Warto więc przyjrzeć się czynnikom, które
decydują o tym, że powstające grupy współpracy rozwijają się i efektywnie podejmują
różne wspólne działania. Warto dowiedzieć
się, co wpływa na to, że niektóre sieci czy ko-
alicje odnoszą sukces, inne zaś szybko kończą dopiero co rozpoczętą współpracę. Na
podstawie analizy polskich dobrych praktyk
w zakresie tworzenia takich lokalnych porozumień można podjąć próbę podsumowania
najważniejszych czynników wpływających
na utworzenie udanego partnerstwa. Można
je pogrupować w kilka obszarów związanych
z otoczeniem, partnerstwem jako instytucją
i udziałem osób-reprezentantów partnerskich instytucji.
Przede wszystkim należy wziąć pod uwagę to, że każde partnerstwo działa w pewnej
przestrzeni terytorialnej i administracyjnej
będącej wspólnotą mieszkańców, ale zarządzanej przez organy administracji publicznej.
Właśnie dlatego nastawienie władz lokalnych
do jakiejkolwiek grupy partnerskiej staje się
często najważniejszym czynnikiem decydującym o sukcesie lub niepowodzeniu inicjatywy1. Idealnie jest, gdy samorząd wspiera
aktywność organizacji i instytucji na podległym mu terenie, gdy staje się liderem zmiany społecznej. W procesie podejmowania
decyzji dotyczących rozwoju regionu i tworzenia polityki publicznej, w tym wobec osób
starszych, przedstawiciele administracji samorządowej dostrzegają konkretne korzyści
z konsultowania swoich decyzji z osobami
bardziej kompetentnymi w danej kwestii. Pożądane jest zatem wspieranie przez władze
lokalne i włączanie się ich przedstawicieli do
1 por. Partnerstwa lokalne w Polsce. Kondycja,
struktura, wyzwania. Raport badawczy, opr.
A. Jarzębska, W. Knieć, Kraków 2010, s. 65
85
takich struktur partnerskich, jak koalicje na
rzecz osób starszych, lokalne rady seniorów,
branżowe grupy partnerskie.
Warto też zadbać o to, aby w procesie tworzenia i funkcjonowania partnerstwa istniała
współpraca wszystkich sektorów: społecznego, biznesowego i publicznego. Każdy partner w danej grupie współpracy jest bowiem
związany z jednym z trzech podstawowych
sektorów życia społeczno-gospodarczego
(administracja publiczna, organizacje niezależne, przedsiębiorcy), może więc wnieść
do partnerstwa nieoceniony i unikatowy
bagaż doświadczeń, zasobów i pomysłów
niedostępnych innym. Wszystkie trzy sektory mogą również skutecznie współdziałać,
uzupełniając słabe strony partnera własnymi atutami. Uzupełnianie się partnerów
i dysponowanie przez nich zupełnie różnymi zasobami i kompetencjami stanowi siłę
partnerstwa, ponieważ pojawia się synergia
– nowa jakość działania – której nie ma żaden z sektorów działających osobno, bez
współpracy2. Do podstawowych zasobów
będących w zasięgu każdej grupy należą:
86
materiały i fundusze oraz zasoby ludzkie
– środki, dzięki którym grupa ma większą
możliwość wpływania na oczekiwane zmiany;
oprócz pieniędzy jest to także skorzystanie ze
sprzętu i wyposażenia, lokali i budynków oraz
innych zasobów danego udziałowca, w tym
zasobów ludzkich (na przykład wolontariuszy);
tym rodzajem zasobów najczęściej dysponują
instytucje publiczne i urzędy oraz – w zakresie
pracy wolontariackiej – organizacje pozarządowe;
pozycja prawna – interesariusze, którzy są
blisko związani z władzami publicznymi, mają
swoisty autorytet wynikający z formalnej pozycji, gwarantujący oficjalne poparcie innych
autorytetów dla „naszej wspólnej pracy”; jeśli
partnerstwo jest pozbawione tego czynnika,
to bardzo trudno będzie wdrożyć rezultaty
jego pracy; tutaj można pomyśleć o pracownikach instytucji publicznych, urzędnikach,
radnych, władzy;
status – czasami jest to formalny status lidera, pomocny zwłaszcza przy negocjacjach
z innymi interesariuszami i partnerami, czasem osoba ważna dla partnerstwa nie pełni
obecnie żadnej eksponowanej funkcji, ma
jednak takie doświadczenie z przeszłości, jest
lokalnym autorytetem, byłym lub aktywnym politykiem; ze statusem łączy się dostęp
i posiadanie ważnych informacji, które innym
jest niełatwo zdobyć;
„dojścia” – niektórzy interesariusze mają
bardzo dobry wpływ na różnych decydentów,
umieją pozyskać środki finansowe, organizacyjne, materialne, jakie stawia się do ich
dyspozycji; czasami dojścia wynikają z pozycji prawnej, czasami ze statusu, czasami są
związane z indywidualnymi doświadczeniami
i powiązaniami poszczególnych osób;
umiejętności – członkowie mogą posiadać
różne umiejętności potrzebne do rozwoju
2 Por. P. Lloyd, Partnerstwo i przedsiębiorczość społeczna: budowanie społeczeństwa obywatelskiego
przy jednoczesnym zaspokajaniu zapotrzebowania
na usługi społeczne, w: Praca, kształcenie, partnerstwo, Warszawa 2004. s. 108
partnerstwa, a odmienne od tych, które są
związane ze statusem; taką przewagę może
stanowić umiejętność twórczego myślenia,
kreatywność, niestereotypowe podejście do
problemów, ale także umiejętność systematyzacji materiału, porządkowania działań,
myślenia analitycznego; za potrzebne umiejętności można również uznać skuteczne prowadzenie spotkań, sporządzanie sprawozdań,
pisanie wniosków;
osobowość – zdolność wywierania wpływu
na innych jest bardzo cenna, stąd pożądane
jest w partnerstwie posiadanie charyzmy,
energii, pewnego magnetyzmu czy dowcipu,
przynajmniej u niektórych osób; miłe usposobienie i poczucie humoru, sprzyjające nawiązywaniu osobistych kontaktów i budujące
pozytywny wizerunek partnerstwa, mogą
być bardzo pożądanymi cechami występującymi u znajomej osoby, którą warto włączyć
do grona sojuszników i zabierać na ważne
spotkania i imprezy;
czas – to główne pojęcie związane z pracą
w partnerstwie; dysponowanie czasem, który może być spożytkowany dla partnerstwa,
jest zasobem, jaki każdy uczestnik powinien
wnieść jako minimalne zobowiązanie.
Warto także zauważyć, że udane partnerstwo to grupa, w której uczestniczą zarówno
instytucje i organizacje z różnych sektorów
i środowisk, jak i konkretni ludzie z ich wyjątkowymi kompetencjami i umiejętnościami.
Może na początku będzie im trudno się porozumieć, ponieważ zwykle funkcjonują w różnych środowiskach, ale z czasem dostrzegą
ogromny potencjał wynikający właśnie z ich
różnego myślenia i funkcjonowania3.
Sukces partnerstwa zależy także od tego, jak
ono funkcjonuje jako grupa realizująca zadania w procesie rozwoju wzajemnych relacji
i oddziaływania międzyludzkiego. Z jednej
strony na rozwój takiej grupy wpływa skuteczna realizacja zadań, czyli dobra organizacja bieżącej działalności i odpowiednio
dostosowane do indywidualnych potrzeb
wsparcie oraz organizacja pracy. Prowadzenie wspólnej analizy problemów w społeczności, uzgadnianie preferowanego obszaru
działania, wspólne wyznaczanie zadań i podejmowanie zobowiązań możliwych do realizacji przez poszczególnych partnerów. Ważną
rolę odgrywa tutaj konsekwentny zespół koordynujący, pomagający stworzyć wspólną
wizję i proste, ale efektywne struktury organizacyjne.
Niezwykle ważnym czynnikiem rozwoju
grupy jest cały proces budowania zespołu,
łączenia pojedynczych uczestników grupy
w poczuciu wspólnoty i koleżeństwa. Bardzo w tym pomaga posiadanie tych samych
norm i wartości w grupie: lojalności, szczerości, otwartości, zaufania, współpracy, dochodzenie do konsensusu przy podejmowaniu
decyzji. Dzięki konieczności wykorzystania
posiadanych w grupie zasobów poszczególne
osoby muszą rozwinąć umiejętności i wiedzę
fachową w celu pełnego włączenia się do nowego sposobu działania. Wpływa to korzystnie
3 Por. R. Tennyson, Poradnik partnerstwa, Kraków
2006, s. 3
87
88
zarówno na skuteczność pracy grupy, jak
i na osobisty rozwój uczestników, którzy
dostrzegają w tym dziele szansę realizacji
własnych oczekiwań.
Udane grupy współpracy tworzą sobie prostą, ale funkcjonalną strukturę wewnętrzną.
Wszyscy uczestnicy sieci czy koalicji wspólnie tworzą i czuwają nad realizacją planów
i działań partnerstwa. Zaleca się, aby decyzje podejmować wyłącznie w ramach konsensusu, czyli jednomyślnie, bez głosowań.
Unika się w ten sposób dzielenia grupy na
tych, których zdanie zwyciężyło i na przegranych. Długofalowo to bardzo pomaga
w utrzymaniu jedności grupy, nawet jeśli
trzeba nieco dłużej podyskutować i odsunąć
w czasie moment podjęcia decyzji w jakiejś
kwestii. Dobrze jest również, jeśli spotkania
partnerstwa odbywają się regularnie, często i nie trwają zbyt długo. Rekomendowana
częstotliwość to jedno spotkanie w miesiącu, trwające około dwóch godzin. W takim
czasie można zarówno porozmawiać merytorycznie, jak i znaleźć czas na luźne rozmowy czy żarty.
Ostatnią kwestią, o którą warto zadbać,
aby współpraca była udana, są pieniądze.
Mimo że grupa partnerska nie ma osobowości prawnej, to może opracowywać projekty
i starać się o zewnętrzne dofinansowanie.
Najczęściej w takiej sytuacji jeden silniejszy organizacyjnie partner bierze na siebie
obsługę wspólnie przygotowanych projektów, w zakresie księgowym, bankowym
i koordynacyjnym. Może to być urząd miasta, gdyż dysponuje największym do tego
potencjałem organizacyjnym, może to być
również organizacja pozarządowa, mająca
doświadczenie w ubieganiu się metodą projektową o środki zewnętrzne.
Załącznik
projektów ak{Przykłady
tywizacji społecznej osób
starszych}
Poniżej zostało opisanych dziesięć przykładów projektów skierowanych do osób starszych służących ich aktywizacji społecznej.
Mają one posłużyć jako inspiracja dla osób
i instytucji działających na rzecz aktywizacji
osób starszych.
Siedem z tych projektów to działania realizowane w Polsce, pokazujące różne pomysły
na aktywizację osób starszych w społecznościach lokalnych. Ich uzupełnieniem są trzy
przykłady zagraniczne, ilustrujące pomysły
dotychczas w Polsce nierealizowane lub też
niewykorzystywane w zakresie aktywizacji
seniorów.
Kilka z opisywanych inicjatyw skierowanych jest głównie lub wyłącznie do starszych
mężczyzn, których – jest to doświadczenie
nie tylko polskie – trudniej aktywizować społecznie niż kobiety.
Każdy z projektów opisany jest według tego
samego schematu i może stanowić inspirację do działania dla innych. W każdym opisie
podane są również kontakty do realizatorów,
które mogą być pomocne podczas wdrażania
pomysłów.
Większość z prezentowanych projektów
opiera się na podobnym, prostym schemacie
działania. Najpierw pojawia się pomysł, nieko-
niecznie oryginalny (w części z opisywanych
projektów wykorzystuje się pomysły sprawdzone już w innych krajach). Potem należy
znaleźć instytucję lub organizację albo kilka
podmiotów, które podejmą ryzyko wdrożenia projektu, przekonają do niego seniorów
i wesprą ich w jego realizacji. No i najważniejszy czynnik: grupa osób starszych, która się w te działania zaangażuje i weźmie na
siebie ciężar ich realizacji i kontynuacji.
Prezentowane projekty z reguły nie wymagają wielkich nakładów finansowych,
niektóre z nich można nawet zrealizować
bezkosztowo, jeśli będzie dla nich wsparcie
lokalowe czy rzeczowe ze strony organizacji
pozarządowych, lokalnego biznesu czy samorządu i jego instytucji.
Niezależnie od specyfiki prezentowanych
projektów fundamentem każdego z nich
jest zaangażowanie samych seniorów. Aby
je uzyskać, konieczne jest motywowanie
osób starszych do działania. Dlatego warto pokazywać seniorom korzyści, jakie daje
im podjęta przez nich aktywność społeczna.
A są nimi: poczucie własnej wartości i użyteczności dla innych, nawiązanie kontaktów
międzyludzkich, często ucieczka przed samotnością, zachowanie kondycji psychicznej i fizycznej, możliwość realizacji własnych
pasji, rozwijanie umiejętności, zdobywanie
nowej wiedzy, poczucie dobrze wykorzystanego czasu.
Na końcu tekstu znajduje się lista użytecznych stron internetowych, na których
można znaleźć więcej przykładów inicjatyw
aktywizujących osoby starsze.
89
90
Tytuł projektu/inicjatywy
Społeczny Bank Czasu w Tczewie
Cele
aktywizacja społeczna osób po 50. roku życia
oraz osób niepełnosprawnych,
zmiana wizerunku osób starszych w społeczności lokalnej,
budowanie wzajemnego zaufania społecznego.
Grupy docelowe
Osoby starsze i niepełnosprawne bez względu
na płeć.
Metody aktywizacji
Aktywizacja i integracja oparta na zasadach
Społecznego Banku Czasu. Formuła ta trafiła
do Polski ze Stanów Zjednoczonych i od kilku lat rozwija się w naszych społecznościach
lokalnych. Jest to nieformalna sieć wymiany usług, w której walutą jest czas. W banku można zaoferować praktycznie wszystko
– od nauki obsługi komputera po lekcje szydełkowania. Główną zasadą pozostaje równoważność wszystkich proponowanych usług,
niezależne od ich rynkowej wartości. W każdej wymianie jednostką przeliczeniową jest
godzina. Bank Czasu buduje relacje oparte na
zaufaniu pomiędzy uczestnikami, aktywizuje ich do działań na rzecz innych. Formuła ta
wykorzystywana jest przez grupy osób w różnym wieku, ale szczególnie dobrze sprawdza
się w środowiskach seniorów, jak w Tczewie
czy Częstochowie.
Główne działania i ich efekty
Społeczny Bank Czasu w Tczewie powstał
w 2005 roku z inicjatywy Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej (MOPS), który od lat
wspiera różne formy aktywności społecznej.
Bank działa w strukturze MOPS-u i rozwija
środowiskową metodę pracy socjalnej poprzez inicjowanie ruchu wsparcia w grupie
osób dotkniętych wykluczeniem społecznym w formie pośrednictwa we wzajemnej
wymianie usług i pomocy pomiędzy jego
uczestnikami. Największą i najbardziej aktywną grupą uczestników Banku są osoby
starsze. W ofercie Banku można znaleźć
bardzo zróżnicowane usługi: od drobnych prac domowych, odwiedzin w domu,
wspólnych spacerów, poprzez pomoc
w wykonaniu czynności urzędowych, naukę angielskiego czy obsługi komputera,
po tworzenie tematycznych grup wsparcia czy organizację imprez i konferencji.
Aby wzmocnić wspólne więzi, uczestnicy
Banku organizują cykliczne spotkania integracyjne, wspólne wycieczki. Podejmują
także działania służące całej społeczności,
np. urządzają doroczne obchody Czerwca
Aktywnych Społeczności, Międzynarodowego Dnia Osoby Starszej czy Dnia Osób
Chorych na Schizofrenię.
Wymiana usług tworzy sieć oparcia społecznego, która sprawia, że ludzie w większym stopniu mogą liczyć na pomoc ze
strony innych. Osoby starsze i niepełnosprawne, wcześniej samotne i niedowartościowane, teraz zachęcają innych do
tego, że warto wyjść z domu i spędzić czas na
wspólnej pracy, nauce czy rozrywce. Uczestnictwo w Banku pozwala na poznanie i zrozumienie
istoty współdziałania, rozwija postawę odpowiedzialności społecznej.
Obecnie w projekcie bierze udział 145 osób
starszych i niepełnosprawnych. Osoby te
na bieżąco realizują zadania samopomocy
w oparciu o katalog usług, który zawiera blisko 70 różnorodnych form wsparcia, pozwalających osobom uczestniczącym na trwałą
zmianę jakości życia.
Sama wymiana usług jest bezkosztowa,
wymaga jedynie zaangażowania koordynatora wymian, który często traktuje swoją pracę
jako usługę w ramach Banku. Koszty związane są głównie ze spotkaniami i imprezami
organizowanymi przez „bankowiczów” dla
społeczności lokalnej.
Realizatorzy
Realizatorami projektu są sami seniorzy – „bankowicze” – wspierani przez Miejski Ośrodek
Pomocy Społecznej. Partnerami w działaniach
Banku są m.in.: Polski Związek Emerytów,
Rencistów i Inwalidów, Tczewski Uniwersytet
Trzeciego Wieku, Zarząd Miejski PKPS, Fundacja
Domu Kultury w Tczewie, Polskie Towarzystwo
Stwardnienia Rozsianego.
Źródła finansowania
Projekt jest finansowany głównie z nagrody
zdobytej w ramach V edycji ogólnopolskiego konkursu na najlepszy program jednostki samorządu terytorialnego szczebla gminy
i powiatu na rzecz osób niepełnosprawnych:
„Równe szanse, równy dostęp 2007”, którego
organizatorem był Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Ponadto
formuła ruchu samopomocy realizowana jest
w ramach bieżącej działalności Miejskiego
Ośrodka Pomocy Społecznej. Inne nakłady
związane z działaniami ruchu samopomocy
wśród osób starszych i niepełnosprawnych,
w tym praca oraz zasoby materialne (np.
narzędzia, pomieszczenia, artykuły biurowe
i papiernicze) i pozamaterialne (wiedza, sieć
powiązań, zależności, umiejętności, doświadczenie, zaufanie, zaangażowanie, kreatywność) pozyskiwane są w ramach partnerstwa
z lokalnymi instytucjami i organizacjami.
Kontakt
Społeczny Bank Czasu w Tczewie, ulica Łazienna 5; tel. (58) 530 22 20; strona internetowa: www.mops.tczew.pl
„Latające Babcie”, Łódź
Cele
aktywizacja i realizacja własnych pasji przez
osoby po 55. roku życia,
integracja pokoleń.
Grupy docelowe
Osoby po 55. roku życia.
Metody aktywizacji
Wolontariat oparty na realizacji własnych pasji, którego beneficjentami są dzieci.
Projekt „Latające Babcie” powstał w ramach
Stowarzyszenia kobiety.lodz.pl w 2008 roku
przy wsparciu programu „Seniorzy w akcji”
realizowanego przez Towarzystwo Inicjatyw
Twórczych „ę”. Na pomysł projektu wpadła
jedna z uczestniczek warsztatów literackich
prowadzonych przez Stowarzyszenie. Projekt opiera się na pracy kilkunastu wolontariuszy, przede wszystkim kobiet w wieku
powyżej 55 lat. Babcie i dwóch dziadków
91
92
piszą bajki i wierszyki dla dzieci, a następnie
reżyserują i wystawiają na ich podstawie
spektakle w szpitalach, szkołach, bibliotekach i domach dziecka. Podchodzą do tego
bardzo profesjonalnie, odbywają konsultacje
literackie, psychologiczne i teatralne. Dzięki temu cały czas uczą się czegoś nowego,
a dzieci nigdy się nie nudzą.
Seniorzy uczestniczący w projekcie, zanim rozpoczęli swoją twórczość, skorzystali
z profesjonalnych warsztatów pisarskich i teatralnych. Pisane przez nich bajki nie tylko
pozwalają dzieciom dobrze się bawić, lecz
mają także działanie edukacyjno-terapeutyczne – pomagają wyzbywać się złości
i smutku, uczą świata i zachowań prospołecznych, pokazują, co w życiu jest ważne,
budują w dzieciach poczucie własnej wartości. Seniorzy z kolei zyskują pożytecznie spędzony wolny czas, realizują się w roli pisarzy,
scenografów, aktorów. Doskonalą też swoje
umiejętności organizatorskie czy fundraisingowe. Czują się potrzebni, mają ogromną
satysfakcję, widząc efekt swojej pracy –
uśmiech na twarzy dziecka.
Obecnie „Latające Babcie” mają pod stałą opieką kilkanaście łódzkich i podłódzkich
przedszkoli oraz kilka szkół. Biorą udział
w lokalnych wydarzeniach organizowanych
przez media, biblioteki, również w Wielkiej
Orkiestrze Świątecznej Pomocy. Podczas realizacji projektu zostały wydane także trzy
książeczki z bajkami.
Realizatorzy
Projekt jest realizowany przez same osoby starsze w ramach Stowarzyszenia kobiety.lodz.pl
przy współpracy i wsparciu osób indywidualnych, firm i instytucji publicznych z terenu
Łodzi.
Dotacje otrzymane m.in. od: Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności w ramach programu „Seniorzy w akcji”, Urzędu Miasta Łodzi,
Narodowego Centrum Kultury w Warszawie,
Urzędu Marszałkowskiego w Łodzi.
Kontakt
Urszula Machcińska,
e-mail: [email protected];
tel. kom.: 600 347 551; www.latajacebabcie.pl
„Wkrętariusze – pomocna złota dłoń”, Gdańsk
Cele
aktywizacja osób starszych,
integracja pokoleń,
integracja społeczności lokalnej.
Grupy docelowe
Seniorzy i młodzież bez względu na płeć,
choć z uwagi na specyfikę działań projekt jest
w szczególności adresowany do mężczyzn.
Metody aktywizacji
Wolontariat międzypokoleniowy oparty na
świadczeniu usług użytecznych dla mieszkańców społeczności lokalnej.
„Wkrętariusze – pomocna złota dłoń” to
międzypokoleniowy zespół wolontariuszy
dokonujący na osiedlu Brzeźno w Gdańsku
bezpłatnych drobnych napraw. Inicjatywa
powstania zespołu wyszła od członka Koła
Emerytów w Brzeźnie. Pomysł podchwyciło
Regionalne Centrum Wolontariatu w Gdańsku.
W ramach projektu na osiedlu Brzeźno działał
specjalny punkt kontaktowy, gdzie mieszkańcy mogli zgłaszać usterki, w tym samym
celu założono też infolinię. Grupa pięciu seniorów wolontariuszy z Koła Emerytów oraz
pięciu młodych wolontariuszy, uczniów Kolegium Pracowników Służb Społecznych,
pomaga mieszkańcom poprzez wykonywanie drobnych napraw elektrycznych czy
hydraulicznych. Z tej pomocy bardzo często
korzystają starsi i niepełnosprawni mieszkańcy osiedla.
Wszyscy starsi wolontariusze to mężczyźni, specjaliści w jakiejś dziedzinie, np. budownictwie, hydraulice, naprawie sprzętu
AGD. Dokonują oni drobnych napraw domowych, remontów, renowacji mebli, a zimą
pomagają w odśnieżaniu posesji. Młodzi wolontariusze to cztery kobiety i dwóch mężczyzn. Wykonują zadania typu: mycie okien,
wieszanie firan, porządki domowe i prace
w ogródku (przekopanie ziemi, pielenie).
„Wkrętariusze” starają się także zintegrować mieszkańców osiedla poprzez
organizację pikników świątecznych czy
wspólnych wycieczek.
Projekt realizowany był w latach 2009–2010.
Obecnie inicjatywa działa nieformalnie
w oparciu o wolontariuszy-seniorów.
Realizatorzy
Inicjatywa jest realizowana przez same osoby starsze przy wsparciu młodych wolontariuszy. W latach 2009–2010 wspierana
była przez Regionalne Centrum Wolontariatu
w Gdańsku.
W okresie 2009–2010 projekt finansowała Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności
w ramach programu „Seniorzy w akcji”.
Kontakt
Działania prowadzone przez „wkrętariuszy” zostały udokumentowane na blogu projektu, dostępnym pod adresem:
www.wkretariusze.blogspot.com.
Kontakt poprzez Regionalne Centrum Wolontariatu w Gdańsku: tel. (58) 736 55 03,
[email protected].
Stowarzyszenie Uniwersytet Trzeciego Wieku
w Lesznie
Cele
aktywizacja i integracja osób starszych,
rozwój zainteresowań i kompetencji osób
starszych.
Grupy docelowe
Seniorzy bez względu na płeć.
Metody aktywizacji
Samokształcenie i samopomoc realizowana w formule Uniwersytetu Trzeciego Wieku
(UTW).
Stowarzyszenie Uniwersytet Trzeciego Wieku w Lesznie działa od 1999 roku na terenie
Leszna i powiatu leszczyńskiego w województwie wielkopolskim. Wprost nawiązuje
do tradycji tego typu uczelni, która narodziła
się we Francji w 1973 roku. Pierwszy polski
UTW powstał w 1975 roku (Mokotowski Uniwersytet Trzeciego Wieku). Obecnie w całym
93
kraju działa ponad 300 takich uniwersytetów.
Celem UTW jest aktywizacja ludzi starszych,
a także podnoszenie ich wiedzy i kompetencji
oraz rozwijanie ich własnych pasji. Uniwersytety są formą kształcenia ustawicznego osób
starszych, choć obecnie ich działania wykraczają poza sferę edukacji i obejmują na przykład aktywizację fizyczną czy też wolontariat
seniorów.
UTW w Lesznie prowadzi szerokie działania
aktywizujące osoby starsze. Należą do nich:
kształcenie ustawiczne osób starszych,
rozwijanie ich sprawności fizycznej i intelektualnej,
upowszechnianie zasad profilaktyki zdrowotnej,
rozwijanie zainteresowań i talentów słuchaczy,
propagowanie różnorodnych form ruchu
(turystyki pieszej, rowerowej i kajakarstwa).
Na Uniwersytecie działa 14 sekcji tematycznych, m.in. sekcja technologii informacyjnych, malarska, fotograficzna, filmowa,
podróżnicza i pomocy koleżeńskiej, oraz
10 sekcji sportowych, m.in. rehabilitacji ruchowej, bowlingu, aerobiku, nordicwalkingu. Uniwersytet organizuje także prelekcje
i wykłady, imprezy integracyjne, konkursy,
turnieje sportowe, wycieczki i wyjazdy, także zagraniczne. Z oferty uczelni korzysta stale
ponad 60 osób w wieku 50+, a samo Stowarzyszenie ma 350 członków. Seniorzy zaangażowani w działalność UTW podejmują także
wolontariat, zarówno na rzecz innych osób
starszych, jak i dzieci i młodzieży.
94
Realizatorzy
Działalność UTW w Lesznie opiera się przede
wszystkim na zaangażowaniu jego członków,
a także współpracy z samorządami terytorialnymi, uczelniami wyższymi, organizacjami
pozarządowymi.
Składki członkowskie, a także dotacje z samorządów terytorialnych, programu „Seniorzy
w akcji” oraz Ogólnopolskiej Federacji Stowarzyszeń Uniwersytetów Trzeciego Wieku.
Kontakt
Adres: 64-100 Leszno, ul. Łaziebna 14;
tel.: (65) 529 63 37, tel. kom.: 665 002 360;
www.utw.leszno.pl; e-mail: [email protected].
Kawiarenka Internetowa Aktywnego Seniora
w Chęcinach
Cele
aktywizacja i integracja osób starszych,
przeciwdziałanie e-wykluczeniu seniorów.
Grupy docelowe
Seniorzy bez względu na płeć.
Metody aktywizacji
Samokształcenie realizowane poprzez wykorzystanie nowych technologii (komputera
i Internetu).
Projekt realizowany był w 2011 roku przez
Miejsko-Gminną Bibliotekę Publiczną w Chęcinach w ramach Programu Rozwoju Bibliotek Fundacji Rozwoju Społeczeństwa
Informacyjnego. Projekt polegał na utworzeniu w bibliotece kawiarenki internetowej dla
seniorów, w której osoby starsze mogłyby
w dogodnych dla siebie warunkach oswajać
się z komputerem i zdobywać umiejętności
jego obsługi i korzystania z Internetu. W szkoleniu uczestniczyło dziesięć seniorek. Przez
dwa miesiące dwa razy w tygodniu w bibliotece prowadzone były warsztaty komputerowe. Podczas 12-dwugodzinnych spotkań
seniorzy pracowali z wykorzystaniem komputerów. Warsztaty prowadziła osoba zatrudniona w ramach realizowanego projektu
posiadająca wykształcenie informatyczne.
W czasie pierwszych zajęć seniorzy poznawali
budowę komputera, oswajali się z klawiaturą
i myszką, pracowali z edytorem tekstu, uczyli
się zapisywać wykonane przez siebie prace
na komputerze. Kolejnym krokiem była nauka wyszukiwania informacji w Internecie.
Uczestnicy szkolenia zapoznali się również
z możliwością zapisu danych na nośnikach
pamięci zewnętrznej. Ważnym elementem programu zajęć było zakładanie swojej
pierwszej poczty elektronicznej. Największy
entuzjazm wśród uczestniczek wzbudził komunikator internetowy – Skype.
Efektem zrealizowanego projektu było
powstanie w bibliotece kawiarenki internetowej dla seniorów, czynnej od poniedziałku do piątku w godzinach popołudniowych.
Jest to również miejsce spotkań towarzyskich, a także międzypokoleniowych, gdzie
osoby starsze w przyjaznych dla siebie warunkach zdobywają wiele ciekawych informacji oraz pogłębiają dotychczasową wiedzę
i zainteresowania. Poprzez projekt udało się
pokonać bariery i lęki seniorów związane
z korzystaniem ze sprzętu komputerowego,
a w rezultacie przeciwdziałać wykluczeniu
społecznemu osób starszych z dostępu do
nowoczesnych technologii i narzędzi komunikacyjnych. Podobne projekty realizowane
są również w innych bibliotekach uczestniczących w Programie Rozwoju Bibliotek.
Realizatorzy
Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna w Chęcinach.
W 2011 roku projekt był finansowany przez
Fundację Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego w ramach Programu Rozwoju Bibliotek. Obecnie spotkania odbywają się
w ramach bieżącej działalności biblioteki
finansowanej przez samorząd gminy Chęciny.
Kontakt
Adres: 26-060 Chęciny, ul. Białego Zagłębia 1;
tel. (41) 315 11 24; e-mail: [email protected];
http://biblioteka.checiny.eu.
„Program wspierania osób starszych w środowisku lokalnym – integracja międzypokoleniowa”, Lubartów
Cele
aktywizacja i integracja społeczna osób
starszych,
integracja międzypokoleniowa,
Grupy docelowe
Osoby starsze, ich rodziny, uczniowie szkół
podstawowych i gimnazjów oraz szeroko
rozumiana społeczność lokalna.
95
96
Metody aktywizacji
Edukacja osób starszych, integracja (w tym
międzypokoleniowa) poprzez spotkania i wspólne imprezy z udziałem całej społeczności.
Program jest wspierany przez samorząd
gminny w Lubartowie, a jego głównym realizatorem jest Gminny Ośrodek Pomocy
Społecznej. W działania związane z programem zaangażowane są także inne instytucje
lokalne: Gminna Biblioteka Publiczna, szkoły
podstawowe i gimnazja, a także policja i organizacje pozarządowe.
Od 2011 roku osią programu jest Wiejska
Akademia Seniora (WAS). Można powiedzieć,
że jest to UniwersytetTrzeciego Wieku w środowisku wiejskim. W ramach Akademii odbywają się cykliczne wykłady, warsztaty i szkolenia
dotyczące różnych obszarów zainteresowań
osób starszych. Działa na przykład wydział informatyczny, gastronomiczny czy artystyczny. Celem Akademii jest nauczenie nowych lub
doskonalenie już posiadanych przez seniorów
umiejętności, możliwość realizowania przez
nich pasji. Niektóre wykłady dotyczą kwestii
ogólniejszych, np. przemian pokoleniowych we
współczesnym świecie. Zajęcia prowadzone
są najczęściej przez przedstawicieli lokalnych
instytucji lub organizacji pozarządowych i są
otwarte dla wszystkich mieszkańców, nie tylko
dla osób starszych. Słuchacze WAS-u otrzymują
indeksy, w których dokonywane są wpisy dotyczące ich uczestnictwa w zajęciach.
W ramach programu organizowane są też
spotkania wigilijne, przygotowywane wspólnie przez osoby starsze i młodzież, imprezy
sportowo-integracyjne, konkursy, np. konkurs fotograficzny z okazji Dnia Seniora.
Realizatorzy
Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Lubartowie, gmina Lubartów przy współpracy innych
instytucji samorządowych, szkół, Kościoła, radnych, sołtysów oraz organizacji pozarządowych.
Środki własne gminy, dotacje z urzędu wojewódzkiego, środki własne uczestników. Wszelkie działania odbywają się z wykorzystaniem
gminnych zasobów (pomieszczeń biblioteki,
świetlic i stołówek szkolnych, sal gimnastycznych, pomieszczeń konferencyjnych w budynku
Urzędu Gminy, kompleksu sportowego Orlik).
Kontakt
Adres: 21-100 Lubartów, ul. Lubelska 18A; tel.:
(81) 855 20 13, (81) 854 59 10;
e-mail: [email protected]
Spółdzielnia Socjalna „50+”, Gdynia
Cele
aktywizacja i integracja społeczna i zawodowa
osób 50+ oraz osób niepełnosprawnych,
przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu
osób starszych i niepełnosprawnych.
Grupy docelowe
Osoby starsze, niepełnosprawne, w szczególności kobiety.
Metody aktywizacji
Samozatrudnienie w formie spółdzielni socjalnej pozwalające łączyć aktywność zawodową
i społeczną.
Spółdzielnia socjalna to forma prawna pozwalająca wykorzystać działalność gospodarczą do
realizacji celów społecznych, przede wszystkim
integracji zawodowej i społecznej osób w trudnej sytuacji życiowej. Spółdzielnia socjalna to
rodzaj spółdzielni pracy opartej na zasadzie osobistego świadczenia pracy przez jej członków.
Członkami spółdzielni są przede wszystkim
osoby zagrożone społecznym wykluczeniem.
Jest to forma przedsiębiorczości społecznej rozwijającej się w Polsce od pięciu lat .
Spółdzielnia Socjalna „50+” z Gdyni została
założona w 2007 roku przez pięć niepełnosprawnych kobiet: rencistkę, dwie bezrobotne
oraz dwie będące na wcześniejszej emeryturze. Wszystkie kobiety były po mastektomii
i nie mogły znaleźć zatrudnienia na otwartym
rynku pracy. Poznały się w Stowarzyszeniu
Amazonek Gdyńskich. Żadna z nich nie chciała zdecydować się na założenie indywidualnej działalności gospodarczej – spółdzielnia
daje im poczucie wspólnoty oraz pewność, że
w razie niedyspozycji mogą na siebie liczyć.
Wybrały tę formułę także z uwagi na ulgi z nią
związane (np. refundacja składek ZUS oraz
możliwość otrzymania wsparcia ze środków
publicznych). Spółdzielnia zatrudnia 7 kobiet,
które świadczą usługi opiekuńcze, sprzątania
pomieszczeń, dystrybucji materiałów reklamowych. Usługi zamawiane są przez firmy,
osoby indywidualne i Urząd Miasta, który
zleca spółdzielni m.in. organizowanie zajęć
taneczno-ruchowych dla osób 55+ (jest to
okazja do tworzenia więzi międzyludzkich
i integracji środowiska osób dojrzałych).
Spółdzielnia pełni również funkcję swoistej
grupy wsparcia dla zatrudnionych w niej kobiet po mastektomii. Organizuje dla członkiń
coroczne turnusy rehabilitacyjne, a na co
dzień zajęcia ruchowo-taneczne. Założycielki Spółdzielni działają też jako wolontariuszki
na rzecz kobiet po onkologicznych zabiegach
chirurgicznych.
Realizatorzy
Spółdzielnia Socjalna „50+” z Gdyni.
Przychody z własnej działalności gospodarczej, refundacje z PFRON-u, dotacje z samorządu, Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej
oraz Europejskiego Funduszu Społecznego,
przeznaczone na działalność społeczną spółdzielni.
Kontakt
Adres: 81-597 Gdynia, ul. Leopolda Staffa 13b
lok. 6; tel.: (58) 629 49 08, tel. kom.: 504 229 176;
e-mail: [email protected]
„Wspólne czytanie” („GuidetFællesLæsning”),
Aarhus, Dania
Cele
integracja społeczna i aktywizacja osób
w różnym wieku, w tym w szczególności
osób starszych,
integracja pokoleń,
integracja społeczności lokalnych.
Grupy docelowe
Osoby w różnym wieku, w tym seniorzy, bez
względu na płeć. Projekt skierowany jest
głównie do osób samotnych, wykluczonych
97
98
społecznie, przeżywających traumy i będących w trudnych sytuacjach życiowych.
Metody aktywizacji
Wolontariat oparty na wspólnym czytaniu
literatury, który ma nie tylko znaczenie włączające i integracyjne, lecz także terapeutyczne dla osób będących w trudnej sytuacji
życiowej, wykluczonych społecznie. Metoda
ta została opracowana i jest popularyzowana
przez angielskie stowarzyszenie The Reader
Organisation.
Projekt jest stałą i główną formą działalności
stowarzyszenia Læseforeningen z Aarhus
w Danii. Stowarzyszenie ma charakter ogólnokrajowy, ale działania w ramach projektu prowadzone są lokalnie, we współpracy
z lokalnymi organizacjami, centrami wolontariatu, domami kultury, bibliotekami. Stowarzyszenie inicjuje powstawanie w tych
miejscach grup czytelniczych, przygotowuje także na specjalnych kursach liderów
takich grup, którzy odpowiadają za animowanie i moderowanie pracy grupy. Grupy spotykają się zazwyczaj raz w tygodniu
w celu wspólnego czytania przez 1-2 godziny. Uczestnicy spotkań czytają to, co razem
ustalą: poezję, literaturę fantasy, książki
przyrodnicze, kryminały. Wspólne czytanie
jest zawsze okazją do wyjścia z domu, spotkania i rozmowy nie tylko na temat czytanych książek. Z tego powodu duża część
osób uczestniczących w grupach czytelniczych to osoby starsze i samotne. Obecnie
w całej Danii lokalnie funkcjonuje kilkadziesiąt takich grup czytelniczych.
Stowarzyszenie organizuje także imprezy
popularyzujące czytelnictwo, w które włącza
uczestników grup czytelniczych, animuje forum
dyskusyjne wśród członków i wolontariuszy.
Realizatorzy
Inicjatywa jest realizowana w dużej mierze przez wolontariuszy, w tym same osoby
starsze przy wsparciu Stowarzyszenia oraz
wsparciu organizacji obywatelskich i instytucji publicznych udostępniających przede
wszystkim sale na wspólne czytania.
Głównie składki członkowskie i darowizny od
firm i osób prywatnych oraz dotacje ze środków publicznych krajowych i unijnych.
Kontakt
Nanna Holm, e-mail: [email protected];
www.laeseforeningen.dk
Klub Dziadków (NõmmeVanameesteKlubi),
Tallin, Estonia
Cele
aktywizacja i integracja społeczna starszych
mężczyzn,
Grupy docelowe
Mężczyźni w starszym wieku.
Metody aktywizacji
Samoorganizacja oparta na formule klubowej
i wspólnie realizowanych działaniach.
Projekt został zainicjowany przez Centrum
Socjalne Haabersti z Tallina, które dostrzegło,
że mężczyźni na emeryturze z reguły nie są
aktywni społecznie. Centrum jest jednostką
pomocy społecznej nastawioną na wsparcie
osób wykluczonych społecznie, w tym osób
starszych. Centrum udzieliło pomieszczeń
na spotkania Klubu oraz pomogło opracować jego formułę i statut, który wyznacza
zasady funkcjonowania Klubu i określa jego
„elitarny” charakter. Elitarność ta polega
przede wszystkim na tym, że członkami
mogą być tylko mężczyźni i są przyjmowani tylko za rekomendacją innych członków
Klubu. W działaniach Klubu uczestniczą
również kobiety, ale nie mogą być jego
członkami. Celem Klubu jest spotykanie
się seniorów dla rozwijania zainteresowań,
pogłębiania wiedzy, uczestniczenia w życiu społecznym i przede wszystkim miłego
spędzania czasu.
Klub organizuje bardzo różne działania.
Obok regularnych spotkań są organizowane wykłady, kursy językowe, spotkania
z ciekawymi ludźmi, konsultacje ze specjalistami (prawne, medyczne). Panowie
zajmują się również majsterkowaniem
i sportem, biorą także udział w lokalnych
i regionalnych imprezach rękodzielniczych
i sportowych. Klub tworzy kilkudziesięciu
seniorów, ma swoje władze oraz wyznacza
składkę członkowską.
Realizatorzy
Klub Dziadków przy wsparciu Centrum Socjalnego Haabersti z Tallina.
Składki członkowskie oraz wsparcie ze strony firm i instytucji publicznych z Tallina.
Kontakt
Adres: Õismäe tee 24, 13511 Tallinn; e-mail:
[email protected]; tel.: (0-0372) 5048455;
http://nommevanameesteklubi.blogspot.com.es/.
„Mężczyźni w Warsztatach” („Men in Scheds”),
Wielka Brytania
Cele
aktywizacja starszych mężczyzn,
przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu
seniorów.
Grupy docelowe
Mężczyźni w starszym wieku.
Metody aktywizacji
Samoorganizacja oparta na wspólnej realizacji własnego hobby.
Pomysł aktywizacji i integracji starszych
mężczyzn w formie warsztatów narodził się
w Australii w 1995 roku. Jest on silnie zakorzeniony w anglosaskiej tradycji, w której wielu mężczyzn ma swoje „szopy” (ang.
scheds), czyli warsztaty, w których majsterkuje, naprawia różne sprzęty, spędza czas
na pogawędkach z innymi mężczyznami.
W Polsce podobną funkcję dla wielu mężczyzn pełnią przydomowe garaże. Taki domowy warsztat jest więc także miejscem
towarzyskich spotkań w męskim gronie.
Pomysł dość szybko został wdrożony w Australii, przeniósł się także do innych krajów,
przede wszystkim na Wyspy Brytyjskie.
W Wielkiej Brytanii projekt „Mężczyźni
w Warsztatach” został zainicjowany w 2008
99
100
roku przez organizację pożytku publicznego
Age UK. Organizacja ta wspiera osoby starsze, m.in. oferuje im różne formy aktywizacji społecznej i samoorganizacji. Projekt jest
skierowany do mężczyzn 60+,a jego mottem
jest hasło: „Szopa jest dla mężczyzny tym,
czym torebka dla kobiety”. Age UK oferuje
im wyposażone szopy-warsztaty, wynajęte lub otrzymane od samorządów lokalnych,
a następnie wyposażone przez lokalne firmy.
Najczęściej warsztat jest przystosowany do
obróbki drewna i renowacji mebli, ale w miarę
lokalnych potrzeb i możliwości ten zakres jest
poszerzany. W niektórych szopach są także
pracownie garncarskie, ślusarskie czy ogrodnicze. Produkty wytwarzane w warsztatach
są za pośrednictwem Age UK sprzedawane.
Age UK oferuje również wsparcie instruktorów, którzy pomagają zorganizować
warsztat i przyuczają seniorów do wykonywania określonych prac. Potem warsztatami
zarządzają sami zainteresowani. Partnerem
lokalnym są bardzo często małe organizacje
pozarządowe, zdarzają się również przypadki,
kiedy zainteresowani seniorzy sami zakładają
stowarzyszenia po to, aby móc zorganizować
i prowadzić warsztat.
Dla seniorów uczestniczenie w warsztatach
to zwalczanie samotności, odbudowanie poczucia własnej wartości, możliwość realizacji
własnych pasji, zdobycia nowych umiejętności
oraz okazja do wspólnych spotkań przy obowiązkowej angielskiej herbacie i ciasteczkach.
W Wielkiej Brytanii działa lokalnie kilkadziesiąt takich warsztatów, w każdym uczestniczy od kilku do około 20 mężczyzn.
Realizatorzy
Age UK, lokalnie działające stowarzyszenia
i sami seniorzy.
Dotacja z National Lottery, środki własne
Age UK, składki, wsparcie lokalnych firm
i samorządów.
Kontakt
e-mail: [email protected],
www.ageuk.org.uk
Strony internetowe organizacji działających
na rzecz osób starszych
Program Rozwoju Bibliotek (strona programu
zawiera informacje o projektach realizowanych przez biblioteki, w tym także skierowanych do osób starszych): www.biblioteki.org
Program Polsko-Amerykańskiej Fundacji
Wolności „Działaj Lokalnie” (strona programu
zawiera informacje o projektach aktywności
społecznej realizowanych w całej Polsce, także przez osoby starsze):
www.dzialajlokalnie.pl
Program „Seniorzy w akcji” (strona programu zawiera przykłady projektów społecznych
realizowanych przez seniorów):
www.seniorzywakcji.pl
Akademia Pełni Życia: www.apz.org.pl
Ogólnopolska Federacja Stowarzyszeń Uniwersytetów Trzeciego Wieku:
www.federacjautw.pl
Uniwersytety Trzeciego Wieku w Polsce:
www.utw.pl
Fundacja dla Uniwersytetu Jagiellońskiego:
www.fundacja.uj.pl
Stowarzyszenie „mali bracia Ubogich”:
www.malibracia.org.pl
Europejskie Stowarzyszenie Promocji Aktywności Ruchowej 50+: www.espar50.org
Centra Wolontariatu: www.wolontariat.org.pl
Forum 50+. Seniorzy XXI wieku:
www.senior.info.pl
Centrum Inicjatyw Senioralnych z Poznania:
www.centrumis.pl
Centrum Aktywności Seniorów w Gdańsku:
www.seniorzy.ug.gda.pl
101
{Noty o Autorach}
Tomasz Schimanek – polityk społeczny, ekspert Akademii Rozwoju Filantropii w Polsce
i Instytutu Spraw Publicznych. Szkoleniowiec i doradca instytucji samorządowych,
organizacji pozarządowych, przedsiębiorców i funduszy lokalnych w zakresie rozwoju
współpracy międzysektorowej. Członek Rady
Działalności Pożytku Publicznego drugiej kadencji, członek Rady Programowej kwartalnika
„Trzeci Sektor”.
Zbigniew Wejcman – działacz pozarządowy,
od 1993 r. pracuje w Biurze Obsługi Ruchu Inicjatyw Społecznych BORIS, organizacji członkowskiej Sieci SPLOT i Federacji MAZOWIA.
Jako konsultant, animator i szkoleniowiec
specjalizuje się z problematyce współpracy JST i III sektora w obszarze standaryzacji,
federalizacji i rzecznictwa, partnerstw lokalnych oraz ekonomii społecznej. Wykładowca
na UKSW, PAN, Collegium Civitas, UG.
102
Eksperci wiodący projektu: Paulina Sobiesiak-Penszko, Zbigniew Wejcman
Koordynacja: Małgorzata Koziarek, Daria Walczak
Redakcja językowa: Magdalena Otlewska (bezbledu.pl)
Fotografie na str. 9,15, 20, 25, 37, 46, 59, 82, 88 : Maria Sternicka;
na stronach 64, 73: Tadeusz Gadawski
{ SPIS TREŚCI}
1. Wprowadzenie {Małgorzata Koziarek}
Projekt graficzny i skład: Pracownia Grafiki, współpraca: Maria Sternicka
2. O aktywności osób starszych w Polsce {Tomasz Schimanek}
Za treść publikacji odpowiada Fundacja Instytut Spraw Publicznych,
3. Wsparcie rządu i Unii Europejskiej {Tomasz Schimanek, Zbigniew Wejcman}
poglądy w niej wyrażone nie odzwierciedlają oficjalnego stanowiska
4. Sposoby i formy aktywizacji społecznej {Tomasz Schimanek}
Komisji Europejskiej
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
5. O czym warto pamiętać w pracy z seniorami {Tomasz Schimanek}
6. Sposób na aktywizację w 7. krokach {Tomasz Schimanek}
7. Doświadczenia Piekar Śląskich i Tarnobrzega {Zbigniew Wejcman}
Przedstawienie oferty dla seniorów w obu społecznościach
Pomysły na działania
Publikacja dystrybuowana nieodpłatnie
Copyright by Fundacja Instytut Spraw Publicznych
ISBN: 978-83-7689-138-5
Wydawca:
Instytut Spraw Publicznych,
ul. Szpitalna 5, lok. 22,00-031 Warszawa
tel. (48-22)5564260, fax: (48-22) 5564262,
e-mail: [email protected], www.isp.org.pl
Podsumowanie
8. Co jest ważne w pracy nad wspólnymi pomysłami {Zbigniew Wejcman}

Aktywni seniorzy. Inspirator dla organizacji

Transkrypt

Podobne dokumenty

Projekt "Razem przeciwko starości" cz. I - "Nie chcę żyć w

Co, gdzie, jak - Organizacje seniorskie, ciekawe programy unijne

Osoby starsze stanowią obecnie 13 procent polskiego

Temat szkolenia: JAK STWORZYĆ CIEKAWĄ OFERTĘ DLA

Wyniki wyborów do Rady Seniorów w Miechowie

Życie po 60. - Pomysły na ciekawą i aktywną starość