Podest - Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Podest
Hugo Lederer
(ur.  w Znojmie, zm. 
w Berlinie)
pomiędzy I a II piętrem
Portret Richarda Straussa, 
140
Brąz na granitowym cokole
 × × (rzeźba)
 ×  ×  (cokół); sygnatura: Hugo
Lederer
Własność Muzeum Narodowego we
Wrocławiu od 
Nr inw. XII-
Najbardziej znanym we Wrocławiu dziełem artysty – późniejszego profesora
berlińskiej Akademii Sztuki, ucznia Christiana Behrensa – jest odsłonięta w  r.
secesyjna Fontanna z szermierzem, do
dzisiaj zdobiąca plac przed głównym
gmachem Uniwersytetu. Rzeźby Lederera
możemy podziwiać jeszcze w innym
miejscu – w Konsulacie Generalnym
Niemiec (dawnej willi Haasego przy ul.
Podwale ).
Portret prezentuje Richarda Straussa, wybitnego kompozytora i dyrygenta niemieckiego, autora znanych neoromantycznych poematów symfonicznych
i opery Salome, której premiera wrocławska odbyła się w . Richard Strauss
(-) wielokrotnie występował we
Christian Behrens
cego Sfinksa. Chociaż autor prezentowanej
rzeźby odwołuje się do mitologii greckiej,
to wydaje się, że przesłanie ideowe dzieła
Pocałunek Sfinksa, 
łączy się raczej z czasami jego powstaBrąz, patyna ciemnobrązowa;
nia. W latach osiemdziesiątych XIX w.
 ×  × ; sygnatura: CHR. BEHw sztuce europejskiej dochodzi do głosu
RENS 
symbolizm – tendencja odwołująca się do
W zbiorach od 
intuicji i przeżyć mistycznych, a przede
Nr inw. XII-
wszystkim posługująca się symbolem jako
Christian Behrens – przedstawiciel podstawowym środkiem wyrazu. I tak
nurtu neobarokowego w rzeźbie nie- w omawianym dziele Sfinks – kobieta
mieckiej – był autorem licznych figur fatalna, będąca tu znakiem natchnienia
zdobiących fasady budynków w Dreźnie, – „wysysa” wszystkie siły witalne z artysty,
Berlinie i Wrocławiu. Zajmował się nie zmuszając go do tytanicznego wysiłku
tylko rzeźbą architektoniczną, lecz tak- twórczego.
że projektowaniem pomników. Wśród
dzieł stworzonych dla Wrocławia należy
wymienić zniszczony Pomnik cesarza
Wilhelma I () oraz powstały w tym
samym roku i zachowany do dzisiaj portal
gmachu dawnego Śląskiego Sejmu Prowincjonalnego (obecnie siedziba NOT-u
przy ul. Piłsudskiego). Przed budynkiem
Muzeum znajduje się inne dzieło artysty
Obelisk (sprzed ) – monumentalna
rzeźba w brązie przeznaczona pierwotnie
dla Ambasady Niemieckiej w Rzymie.
Pocałunek Sfinksa nawiązuje do mitu
greckiego o potworze o głowie kobiety,
tułowiu lwa, skrzydłach orła i ogonie
węża. Sfinks wysłany przez Herę, żonę
Zeusa, boginię wierności małżeńskiej
– miał ukarać mieszkańców Teb za homoseksualne uczucia ich władcy. Pokonał go
dopiero Edyp, rozwiązując zagadkę, która wcześniej stała się przyczyną śmierci
wielu podróżnych stykających się z bestią.
Do  w zbiorach Śląskiego Muzeum
Sztuk Pięknych (przy którym od 
Behrens prowadził szkołę rzeźbiarską)
znajdowała się inna kompozycja tego
artysty odnosząca się do omawianego
mitu, a przedstawiająca Edypa zabijają- CHRISTIAN BEHRENS, Pocałunek Sfinksa, 
(ur. w Gotha, zm.  we Wrocławiu)
HUGO LEDERER, Portret Richarda Straussa, 
Wrocławiu, gdzie dużą rolę w propagowaniu jego twórczości odegrał Rafał Maszkowski.
Według modelu z  w następnych latach wykonano kilkanaście brązowych
odlewów (dwa z nich znajdują się w Berlinie: w Galerii Narodowej i Gabinecie
Muzycznym tamtejszej Biblioteki Państwowej).
141
RZEMIOSŁO ARTYSTYCZNE
Korytarz I
BROŃ
142
Ważną częścią kolekcji nowożytnego
rzemiosła artystycznego we wrocławskim
Muzeum Narodowym jest broń dawna.
Stanowi ona nieodzowną ilustrację historii
Śląska, której integralną częścią były wojny
oraz rozruchy społeczne. Umieszczone na
wystawie egzemplarze broni reprezentacyjnej oraz myśliwskiej uzupełniają ponadto
obraz dworskich ceremonii i rozrywek
oraz obyczajów rzemieślniczych, związanych z obronnością miast. Kolekcja
wrocławskiego muzeum została oparta
głównie na dziedzictwie przedwojennych
zbiorów miejscowego Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności, zbioru
broni rodu Schaffgotschów w Cieplicach
oraz mniejszych kolekcji przekazanych
przez muzea regionalne w Wałbrzychu
i Kamiennej Górze.
Ekspozycji broni dawnej na wystawie Sztuki Śląskiej XVI-XIX w. nadano porządek
chronologiczny. Jako pierwsze zaprezentowane zostały eksponaty z . poł. XVI
stulecia, na końcu zaś pokazano broń
wojskową z czasów napoleońskich (pocz.
XIX w.). Na planszach i w gablotach przedstawiono wybrane przykłady broni białej,
w tym długiej drzewcowej (halabardy,
spisa, partyzana), używanej przez piechotę i straże przyboczne; broń palną długą
(muszkiety wojskowe); krótką broń palną
(pistolety); broń białą (miecz dwuręczny,
młotki rycerskie, koncerze) i elementy
zbroi ochronnych oraz uprzęży ciężkiej
jazdy; broń myśliwską należącą dawniej
do szlachty i patrycjuszy śląskich (strzelby i pistolety myśliwskie – tzw. „cieszynki”
wraz z prochownicami) oraz broń białą
i palną kawalerii i piechoty z okresu kampanii napoleońskiej (szable, karabiny oraz
pistolety piechoty i kawalerii). Eksponaty
ukazane na wystawie to dzieła rodzimych
rzemieślników oraz renomowanych warsztatów zachodnioeuropejskich.
Warsztat wrocławski
Halabarda paradna straży przybocznej biskupa wrocławskiego
Kardynała Friedricha von
Hessen-Darmstadt, 
WARSZTAT WROCŁAWSKI, Halabarda paradna straży
przybocznej biskupa wrocławskiego Kardynała Friedricha von Hessen-Darmstadt,  (druga z prawej)
Żelazo kute, trawione, drewno;
dł. 
Pochodzenie nieustalone
Nr inw. IX-
Na planszy umieszczonej na początku korytarza zestawiono pięć egzemplarzy długiej
broni drzewcowej bojowej oraz reprezentacyjnej, używanej przez piechotę oraz oficerów (partyzana) w XVI i XVII wieku.
Interesującym reliktem rytuałów dworskich
jest reprezentacyjna halabarda straży przybocznej biskupa wrocławskiego kardynała
Friedricha, langrafa von Hessen-Darmstadt
(-). Biskup, fundator jednego
WARSZTAT MIECZNICZY, EUROPA ZACHODNIA, Miecz dwuręczny typu flamberg, . poł. XVI w.
z najcenniejszych zabytków barokowych
Wrocławia – kaplicy św. Elżbiety przy katedrze wrocławskiej, pochodził z książęcej,
protestanckiej rodziny z Hamburga i był
związany z wojskowością. Friedrich, który
w  r. podczas pobytu w Rzymie przeszedł na katolicyzm, wstąpił do zakonu
maltańskiego i walczył z Turkami (m.in. pod
Goletta w  r.) oraz jako generał króla
Hiszpanii – w Niderlandach. Dawna kariera wojskowa kardynała miała więc prawdopodobnie również wpływ na bogatą oprawę
militarno-reprezentacyjną jego urzędu.
Typ długiej broni drzewcowej, zwanej
halabardą (od niem. Hellebarde), pochodzi z XIII w. i wiąże się z bitną piechotą
szwajcarską, używającą tej broni do ściągania jeźdźców z koni, zadawania cięć
i kłucia przeciwnika. Początkowo żelaźco
halabardy miało kształt prostokątny,
z szerokim ostrzem do cięcia, potem jego
forma ewoluowała w kierunku wyodrębnienia się trzech zasadniczych części – siekiery do rąbania, prostopadłego, graniastego ostrza, przeznaczonego do kłucia
lub płaskiego cięcia, oraz niewielkiego
haka. W XIII i XIV stuleciu pojawiło się
wiele lokalnych odmian halabardy, która
cieszyła się wśród piechoty dużym powodzeniem.
Halabarda straży przybocznej Friedricha
von Hessen-Darmstadt pochodzi z epoki,
w której broń ta zaczyna znikać z pola
walki i staje się bronią reprezentacyjną
straży dworskich, pałacowych i miejskich.
Zabytek ma wyjątkowo misternie zdobione
żelaźco z trawionymi liśćmi akantu oraz
ujętymi w owal kaligrafowanymi inicjałami biskupa, umieszczonymi poniżej kapelusza kardynalskiego.
Warsztat mieczniczy, Europa
Zachodnia
Miecz dwuręczny typu flamberg,
. poł. XVI w.
Stal, drewno, skóra; , × 
Pochodzi z obszaru Śląska
Nr inw. IX-
Prezentowany olbrzymi oręż był groźną
bronią elitarnej piechoty zaciężnej. Już
od XIV w. piechurzy wyposażeni w tego
rodzaju miecze tworzyli oddziały eskortujące dowódców i sztandary. W boju byli
trzecią linią ataku, współdziałając z bronią
drzewcową. W taktyce obronnej miecze
stosowano w walkach na wałach i murach
miejskich. Miecze dwuręczne, osiągające
w XVI w. największe rozmiary ( do
 cm), były podstawowym wyposażeniem zaciężnej piechoty niemieckiej
utworzonej przez cesarza Maksymiliana I,
a nazywanej lancknechtami. Ze względu
na długość przenoszono je, opierając na
ramieniu lub na rzemieniu przewieszonym przez plecy.
Walka tą masywną (ok.  kg), lecz dobrze
wyważoną, bronią polegała na zadawaniu szerokich, ukośnych cięć znad głowy
oraz parowaniu ciosów przeciwnika;
długą rękojeść trzymano obiema rękami.
Najczęściej spotykane miecze dwuręczne
mierzyły  –  cm i składały się z kilku części. Były to: stalowa zaokrąglona
głowica, obłożona drewnem lub kością
143
ŚLĄSKI WARSZTAT RUSZNIKARSKI, Muszkiet kołowy, . poł. XVII w.
144
i obciągnięta skórą lub drucianą siatką,
otwarta rękojeść ograniczona u dołu poprzecznym żelaznym jelcem. Poniżej jelca
znajdował się tępy odcinek głowni, tzw.
ricasso (staropolskie podkrzyże), obłożone
drewnem i pokryte skórą, przeznaczone
do krótszego chwycenia broni. Dalej odkuwano z dwóch stron haczykowe występy do parowania ciosów przeciwnika.
Właściwą ostrą częścią mieczy była długa
dwusieczna głownia z dwoma prostymi
lub falistymi krawędziami zakończona
trójkątnym, zaokrąglonym ostrzem
(sztychem miecza).
Prezentowany na wystawie miecz ma
wszystkie wymienione wyżej części. Na
szczególną uwagę zasługuje kunsztownie
wykuty, lekko wygięty ku dołowi, ozdobiony paszczami fantastycznych zwierząt,
jelec oraz poziome obłęki boczne, chroniące dłonie walczącego. Falista głownia
miecza o soczewkowym przekroju sytuuje
broń w typie mieczy płomienistych, zwanych też flambergami. Ten rodzaj mieczy
dwuręcznych zdobył popularność w drugiej połowie XVI wieku. Wytwarzano też
miecze z prostymi głowniami o równoległych krawędziach ostrzy – w typie
espadon.
Największe warsztaty miecznicze, wyrabiające opisywany rodzaj broni, znajdowały się w szwajcarskich miastach,
w Passawie, Solingen, w ośrodkach
w Brunszwiku i w północnych Włoszech
– Modenie i Mediolanie.
Miecze dwuręczne wykonywano jako
egzemplarze bojowe, a także – reprezentacyjne i ceremonialne, bardziej ozdobne,
często inkrustowane lub rytowane. Broń
tę kopiowano powszechnie w XIX w.
jako przedmiot dekoracyjny, służący do
ozdoby wnętrz zabytkowych zamków
i pałaców.
Śląski warsztat rusznikarski
Muszkiet kołowy, . poł. XVII w.
Żelazo, żelazo hartowane, mosiądz,
drewno, kość wołowa; dł. 
Pochodzenie nieustalone
Nr inw. IX-
Początki muszkietów, jako broni palnej
o dużym kalibrze i długości, sięgają połowy XVI wieku. Ta dalekosiężna (rażąca na
odległość ok.  m) masywna broń stała
się podstawowym orężem walki wyćwiczonej piechoty oraz, w lżejszej i krótszej
wersji, konnych dragonów. Prototypem
muszkietów były użyte przez piechotę
hiszpańską w bitwie pod Pawią w  r.
przenośne hakownice dużego kalibru
opierane podczas strzelania na wysokich,
widełkowo zakończonych wspornikach.
Właściwe muszkiety zastosowano po
poł. XVI w. w wojnach religijnych we
Francji i w czasie powstania w Niderlandach. Broń ta ma długą grubościenną
lufę dużego kalibru (- mm), przeznaczoną do odprzodowego ładowania
dużego ładunku prochowego i ciężkiej,
ołowianej kuli o dużej mocy przebijania.
Drewniana, masywna kolba z szeroką stopą, opierana podczas celowania i strzału
o ramię muszkietera, pozwalała niwelować duży odrzut broni. Udogodnieniem,
umożliwiającym celowanie ciężkim (do
ok. , kg) muszkietem, prócz prostych
przyrządów celowniczych na lufie (szczerbinka i muszka), była długa, przenośna
podpórka (forkiet), wbijana w ziemię,
zakończona metalowymi widełkami do
osadzania broni. Muszkiety bojowe były
zazwyczaj pozbawione ozdób i odpalane
za pomocą prostego i niezawodnego
zamka lontowego. Jego mechanizm po
naciśnięciu na spust powodował przyłożenie kurka z żarzącym się lontem do
panewki z prochem. Rzadko montowane zamki kołowe, zapalające ładunek
prochowy snopem iskier z obracającego
się, trącego o piryt w kurku, stalowego
kółka, trzykrotnie podrażały koszt broni
i nie znalazły powszechnego zastosowania w armiach. Czasochłonne ładowanie ŚLĄSKI WARSZTAT PŁATNERSKI, Hełm cechu bednamuszkietów przyczyniło się do opraco- rzy, pocz. XVII w.
wania w . ćwierci XVI w. kontrmarszu
– taktyki bojowej, pozwalającej na utrzy- Śląski warsztat płatnerski
manie przez oddziały muszkieterów ognia
Hełm cechu bednarzy, pocz. XVII w.
ciągłego. Skuteczność walki muszkietem
Żelazo kute, trawione, oksydowane,
wpłynęła na wzrost znaczenia piechoty
cyna;  × 
w XVII i XVIII stuleciu, a szczególnie
Pochodzenie: Śląsk
– dobrze wyćwiczonych, karnych formacji
Nr inw. IX-
muszkieterów.
Wyjątkowej urody zabytkiem, pochoWśród trzech prezentowanych w ga- dzącym z arsenału cechowego bednarzy
blocie muszkietów – dwa pierwsze jednego z miast śląskich, jest reprezenmają zamki kołowe, trzeci, najmniej tacyjny hełm, tzw. morion łódkowy. Ten
ozdobny, wyposażono w powszechnie rodzaj otwartego hełmu piechoty powstał
stosowany zamek lontowy. Największą w XVI stuleciu w Europie Zachodniej i był
ozdobnością wyróżnia się pierwszy stosowany jeszcze w . poł. XVII wieku.
muszkiet z zamkiem kołowym, którego Wykonywany w dwóch odmianach, jako
łoże i kolbę dekoruje inkrustacja geome- łódkowy i gruszkowy, wywodził się od
tryczna i figuralna, wykonana z płytek średniowiecznych hełmów piechoty
kości wołowej pokrytej czernionym – kapalinów, używanych przez łuczników
grawerunkiem. Na owalnych płytkach i kuszników. Nazwę – morion łódkowy,
wyryto ornament plecionkowy oraz zwany też czółnowym lub grzebieniastym
woluty, a na trzech okrągłych polach na – zawdzięczał charakterystycznemu krokolbie oraz łożu muszkietu – popiersia jowi wydłużonego grzebienia oraz ronda
muszkietera w kapeluszu, Turka w wyso- opuszczonego w dół, mającego z przodu
kim turbanie i ukazanego w półpostaci i z tyłu kształt podniesionego dziobu.
młodzieńca w wysokim kapeluszu z pió- Wrocławski zabytek zwraca uwagę bogacrem. Umieszczony w otworze pod lufą twem repertuaru motywów zdobniczych,
drewniany stempel służył ładowaniu trawionych na całej powierzchni hełmu.
broni – ubijaniu na dnie lufy ładunku Dominuje ornament roślinny oraz, po obu
prochowego, papierowej lub skórzanej stronach dzwonu, godło cechu bednarzy
podbitki, ołowianego pocisku owinię- – dwa wspięte kozły, trzymające kartusz
tego w papier oraz drugiej podbitki. z przedstawieniem cyrkla i topora bedMuszkiety używane aż do poł. XVIII w. narskiego. Podobny symbol znalazł się
zostały wyparte przez lżejsze strzelby w kolistym otoku, po obu stronach grzez zamkami skałkowymi.
bienia hełmu. Szereg cynowych rozetek,
przykrywających główki nitów, wzdłuż
145
dolnej krawędzi dzwonu, to pozostałość
mocowania niezachowanej podpinki
wewnętrznej oraz policzków wiązanych
pierwotnie pod brodą piechura. Ozdobność wrocławskiego morionu świadczy
o jego wyjątkowym przeznaczeniu. Był
to zapewne hełm reprezentacyjny cechu
bednarzy.
WYROBY ŚLUSARSKIE
ALBERT NIKOLAUS SPIERMANN, Zamek do drzwi,

Albert Nikolaus Spiermann (Spihrman)
„Anno”, „W” (Wratislavia) i datą fundacji
Zamek do drzwi, 
–  oraz IN BRESLAV F. Rzadko spo-
146
Mosiądz, żelazo; , × ,
Pochodzi z Wrocławia
Nr inw. XV-
Prezentowany w gablocie niewielki zamek skrzynkowy jest przykładem harmonijnego połączenia techniki ślusarskiej
z artystyczną formą dekoracyjnej obudowy. Zabytek ma dokładnie dopasowany,
ukryty wewnątrz skrzynki mechanizm
zatrzaskowy dwuzasuwowy oraz rygiel
klamkowy, z dwoma esowymi klamkami.
Zapewniają one sprawne działanie zamka z możliwością ryglowania drzwi. Niezwykle dekoracyjny kształt nadano powierzchni czołowej mosiężnego,
wypolerowanego pudełka, które ozdobiono rytem ornamentalno-heraldycznym.
W centrum prostokątnego czoła znajdują się dwie owalne tarcze z wykaligrafowanymi inicjałami AB i PB, przytrzymywanymi przez stojące niedźwiedzie
– symbole opieki i bezpieczeństwa. Inicjały odnoszą się do członków wrocławskiego rodu patrycjuszowskiego Burckhardów von Löwenburg, domniemanych
właścicieli domu, do którego zamek był
przeznaczony. Ponad ujmującymi tarcze
wolutami oraz palmetą, wyryto koronę
królewską, która oznacza ślubny charakter fundacji dokonanej prawdopodobnie
dla nowożeńców oznaczonych inicjałami.
Pozostałą powierzchnię czoła zamka
wypełniają sploty liści akantu oraz późnobarokowy ornament wstęgowo-cęgowy, tworzący u góry kartusze z napisami:
tykany podpis mistrza ślusarskiego,
umieszczony na odwrociu obudowy, jest
świadectwem wyjątkowego charakteru
dzieła oraz poczucia własnej wartości
jego wykonawcy.
Cyrklarz Christian Otto
Cyrkiel kamieniarski, 
Żelazo kute; dł. 
Pochodzi z Wrocławia
Nr inw. XV-
Zaprezentowany w gablocie wielki cyrkiel
kamieniarski należał do zestawu narzędzi
używanych przez kamieniarzy do wyznaczania wcześniej ustalonych odcinków na
obrabianym materiale (bloki lub płyty kamienne). Podobne cyrkle służyły innym
rzemieślnikom, np. bednarzom czy cie-
CYRKLARZ CHRISTIAN OTTO, Cyrkiel kamieniarski,

ślom. Dokładną regulację rozstawu równych ramion cyrkla umożliwiała pozioma
śruba ustawna, zakończona ażurowymi
uchwytami. Trasowanie, tj. precyzyjne
zarysowywanie odcinków na materiale,
było możliwe dzięki ostrym i twardym
końcówkom ramion narzędzia – osadzonych u góry na wspólnym zawiasie.
Wytwórcy cyrkli różnych wielkości, tzw.
cyrklownicy, byli związani z pokrewnymi
sobie ślusarzami wrocławskimi, z którymi
należeli do wspólnego cechu. Mieli jednak
odmienny majstersztyk – pracę, której zatwierdzenie było jednym z kluczowych
warunków zdobycia tytułu mistrza cechowego. Pracą było m.in. wykonanie
cyrkla.
PRZEDMIOTY CODZIENNEGO
UŻYTKU
Śląski warsztat mosiężniczy
Żelazko nagrzewne na duszę, 
Mosiądz, drewno, żelazo;
 × , × ,
Pochodzi ze Śląska
Nr inw. XV-
Przyrządy do prasowania i wygładzania
garderoby były znane w Europie już
w średniowieczu. W XI-XII w. na północy Europy używano żelazek kamiennych,
a w Bretanii – gliniane. W związku ze
specyfiką mody w XVI w. żelazka nabrały
szczególnego znaczenia zarówno w krawiectwie (większe), jak i w gospodarstwie
domowym (mniejsze). Noszone wtedy
sztywne suknie, plisowane kołnierze, delikatne koronki i inne części strojów wymagały starannego prasowania. Żelazkom
nadawano kształty prostopadłościanów
z ostrołukowym lub półkolistym przodem. Zrobione były z litego metalu, rozgrzewano je w ogniu kominka lub pieca.
Lżejsze mosiężne lub żelazne egzemplarze
wykonywano w formie pojemników na
żarzący się węgiel drzewny i kamienny
lub też na rozgrzewane na kominkach,
dopasowane, żelazne, miedziane, a póź-
niej żeliwne wkłady – tzw. dusze (żelazka
skrzynkowe). Żelazka miały uchwyty
izolowane drewnianą okładziną, chroniące dłoń prasującego przed oparzeniem. W późniejszych wiekach XIX i XX
używane dotąd przekaźniki ciepła zostały
zastąpione nowymi – spirytusem, gazem,
a od  i  r. energią elektryczną.
Wielkość żelazek była przystosowana do
wymiarów części odzieży oraz gatunku
materiału, z którego była uszyta. Małe
rozmiary żelazka prezentowanego na
wystawie, jednego z najstarszych spośród zachowanych na Śląsku, świadczą o
tym, że było ono przeznaczone do prasowania niewielkich i delikatnych części
garderoby – plis, falbanek, koronek przy
rękawach, kołnierzyków itp. Żelazne pręty,
na których osadzono uchwyt z częściowo
zachowaną drewnianą okładziną, umieszczone z tyłu drzwiczki w formie zasuwki,
za którymi znalazła się przestrzeń na
duszę oraz półkolisty dziób płaskiego
korpusu – to elementy pozwalające na
wygodne i bezpieczne posługiwanie się
tym prostym urządzeniem. Płaszczyzna
korpusu dekorowana rytymi formami
roślinnymi oraz występujący wzdłuż
krawędzi napis: „ANNA MARGARETA
FRANCKIN ANNO ” świadczą
o luksusowym charakterze sprzętu zamówionego dla bogatej, uwiecznionej
w inskrypcji właścicielki.
ŚLĄSKI WARSZTAT MOSIĘŻNICZY, Żelazko nagrzew-
ne na duszę, 
147
larne na Śląsku w XVII i XVIII wieku.
Johann Christoph Müller, konwisarz
(zm. )
Butla, 
ŚLĄSKI WARSZTAT ŚLUSARSKI, Świecznik z zaciskiem,
zwany stoczkiem, XVIII w.
148
Śląski warsztat ślusarski
Świecznik z zaciskiem, zwany
stoczkiem, XVIII w.
Żelazo kute;  × 
Pochodzi ze Śląska
Nr inw. XV-
Wnętrza domów do czasu wprowadzenia gazu oraz elektryczności (pod koniec
XIX w.) były oświetlane różnego rodzaju
lampkami łojowymi, olejnymi, a od
XIX stulecia naowymi. W bogatszych
domach używano świec osadzanych w
lichtarzach, wiszących żyrandolach (np.
w wiekach XVII i XVIII w tzw. pająkach) oraz w przyściennych kinkietach
zaopatrzonych w odblaskowe polerowane tarcze – reflektory. Prezentowany
w gablocie żelazny stoczek jest rodzajem
oryginalnego przenośnego świecznika na
cienką świeczkę, serpentynowo skręconą
wokół trzonu urządzenia. Niski, stojący
na trójnogu świecznik zaopatrzony jest
w pomysłowy, prosty przyrząd zabezpieczający przed długim, niekontrolowanym
spalaniem się świecy. Jest nim rozpierany
płaską sprężyną cęgowy zacisk w górnej
części świecznika, służący do wysuwania
pożądanej długości świeczki. Stoczki, wytwarzane również z mosiądzu, były popu-
Cyna; wys. ,
Pochodzi prawdopodobnie
z Ząbkowic Śląskich
Nr inw. V-
Na wystawie ukazano efektowny przykład
barokowej butli – typowego wyrobu
konwisarskiego. Konwisarze zajmowali
się odlewaniem z cyny wielkich konwi
(ozdobnych naczyń na piwo lub wino)
oraz talerzy, łyżek, kubków, kunsztownych
kielichów z przykrywami (wilkomów) itp.
Metal, z którego wytwarzano te przedmioty – cyna, zwany „srebrem ubogich” (po
wypolerowaniu przypominał srebro), był
stosunkowo tani. Wadą cyny było szybkie
ciemnienie, miękkość oraz podatność na
pęknięcia, a co za tym idzie mała odporność mechaniczna, szczególnie – dużych
naczyń. Butle używane zazwyczaj do
przenoszenia napojów podczas podróży
JOHANN CHRISTOPH MÜLLER, KONWISARZ, Butla,

wykonywano z kamionki, gliny, fajansu
lub cyny. Prezentowany w gablocie zabytek ma sześcioboczną podstawę. Oryginalnym urozmaiceniem jego formy
są owalne konchy pośrodku krawędzi
płaszcza, z tralkowymi występami na osi.
Dodatkowych walorów dekoracyjnych
przydają zabytkowi stylizowane róże, tulipany oraz dwugłowy orzeł z mieczem
oraz koroną cesarską (godło Habsburgów) ryte na powierzchni płaszcza butli.
Ozdobny jest również kształt uchwytu
cylindrycznej nakrętki butli, który ma postać owalnego oczka złożonego z dwóch
stykających się głowami delfinów.
Śląski warsztat kotlarski
Podgrzewacz na węgiel drzewny,
ŚLĄSKI WARSZTAT KOTLARSKI, Podgrzewacz
na węgiel drzewny, XVII w.
dzi lub mosiądzu wisiały zazwyczaj na
ścianie sypialni w pobliżu łoża. Również
i wrocławski eksponat był mocowany
w ten sposób, na co wskazuje zachowane
na miedzianej pokrywie metalowe oczko
do zawieszania. Innym, bezpieczniejszym
rodzajem podgrzewaczy, popularnych
w XVIII i XIX w., były podgrzewacze na
gorącą wodę – owalne zakręcane naczynia z miedzi lub mosiądzu. Sprzęty tego
rodzaju również znajdują się w zbiorach
muzeum wrocławskiego.
XVII w.
Miedź, żelazo, drewno;  × 
Pochodzi ze Śląska
Nr inw. V-
Chłodny klimat panujący w północnej
części Europy oraz surowe standardy
budowanych dawniej siedzib ludzkich,
w których jedynym źródłem ciepła były Wrocławski warsztat kotlarski
kominki lub piece kaflowe lokowane poza
Dzban cechu wrocławskich rzeźsypialniami, to przyczyna odczuwanego
ników z Nowych Jatek, 
w tych ostatnich pomieszczeniach zimna.
Miedź, mosiądz, cyna; wys. ,
Grube ubiory do spania oraz dodatkowe
Pochodzi z Wrocławia
nagrzewanie łóżek były ówczesnymi spoNr inw. V-
sobami radzenia sobie z tym problemem. Prezentowany zabytek, podobnie jak dwa
Prezentowany w gablocie zabytek jest pro- inne naczynia tego rodzaju ustawione
stym urządzeniem nagrzewającym pościel u dołu gabloty (dzbany cechu sukiennii pierzynę w łóżku. Podgrzewacz składa się ków z Bierutowa z  r. oraz rzeźników
z okrągłego naczynia z blachy miedzianej z  r.), a także dzban cechu kłodzkich
z perforowaną pokrywą na zawiasie oraz farbiarzy z  r. (dalsza gablota) – słudługiego żelaznego wysięgnika zakończo- żył do rozlewania wina lub piwa do kienego drewnianą, toczoną rączką. W tego lichów, kubków lub kufli rzemieślnikom
rodzaju podgrzewaczach, szczególnie wymienionych specjalności. Dzbany te,
popularnych w XVII w., źródłem ciepła podobnie jak konwie cechowe, miały stałe
był żarzący się węgiel drzewny nakładany miejsce w izbie lub na stoliku cechowym
do wnętrza miedzianego naczynia i zamy- w karczmie. Dzbany z trunkiem można
kany za pomocą ozdobnej dziurkowanej było łatwo schłodzić w specjalnej misie
pokrywy. Jest ona jedynym dekorowanym z wodą. Materiał, z którego były wykute
elementem zabytku, zawierającym wytło- – miedź, pozwalał plastycznie kształtować
czony, wypukły czworoliść. Jak pokazują powierzchnie (repusowanie, rytowanie, insiedemnastowieczne obrazy holenderskie, krustowanie mosiężną blachą, lutowanie).
nagrzewnice na węgiel wykonane z mie- Gruszkowaty brzusiec dzbana pokrywają
149
Płaską pokrywę naczynia z puklowanym
środkiem wieńczy mosiężna gałka. Okrągła
dźwignia przy uchwycie dzbana umożliwiała wygodne unoszenie pokrywy
kciukiem podczas nalewania. Szeroka,
kolista stopa z podwiniętymi krawędziami zapewniała naczyniu stabilność. Na
rytym kartuszu poniżej wlewu wypisano
datę fundacji – „”, nazwiska i imiona
sześciu fundatorów naczynia – starszych
cechu rzeźników oraz godło cechu – dwa
skrzyżowane topory i narzędzie do wyrobu kiełbasy.
TKANINY
Tapiseria, 
WROCŁAWSKI WARSZTAT KOTLARSKI, Dzban cechu
wrocławskich rzeźników z Nowych Jatek, 
150
zwoje wici akantowej wykonane w technice repusowania i podkreślone rytem.
Gęsto punktowane tło ornamentu roślinnego uwydatnia jego lśniącą powierzchnię.
Wełna, jedwab, len;  × 
Dawniej (od ) w Szkole Książęcej w Brzegu, od  jako depozyt
w Śląskim Muzeum Rzemiosła
Artystycznego i Starożytności
(Schlesisches Museum für
Kunstgewerbe und Altertümer)
Nr inw. III-
Tapiseria (z fr. tapisserie – obicie ścienne,
Korytarz II
meblowe; tapis ‘dywan’, ‘kobierzec’) to jednostronna tkanina dekoracyjna, wyrabiana na krosnach tkackich i przypominająca
obraz. W czasach renesansu na tapiseriach
(nazywanych inaczej arrasami lub gobe- ZŁOTNICTWO
linami) przedstawiano najczęściej sceny W gablocie umieszczono zabytki złotnictwa
o tematyce biblijnej, mitologicznej lub (wyroby ze srebra i złota) okresu manieryalegorycznej. Popularne były także wy- zmu i baroku. Ustawione zostały w dwóch
obrażenia zwierząt i krajobrazów oraz grupach jako sprzęty kościelne przeznaczomotywy heraldyczne. Na prezentowanej ne do sprawowania kultu (np.: kielich mszaltkaninie, wśród stylizowanych kwiatów, ny, puszki na komunię, ampułki, kadzielnica)
umieszczono dwie tarcze herbowe Jerzego oraz wyroby świeckie (np.: puchary, kufel,
II (-), księcia legnicko-brzeskie- kubki, dzbanek, kociołek, łyżki, waza). Ilugo z rodu Piastów, oraz jego żony Barbary strują one zjawisko rozkwitu złotnictwa na
(-), margrabianki brandenbur- Śląsku, jakie dokonało się między . poł. XVI
skiej. Gobelin został utkany w warsztacie w. a połową wieku XVIII.
zamkowym w Brzegu. Jego kwieciste Na wystawie znalazły się dzieła znanych,
tło przywodzi na myśl słynne w owym często wybitnych złotników, w większoczasie francuskie wyroby gobeliniarskie ści śląskich, identyfikowanych dzięki po(fr. mille fleurs ‘tysiąc kwiatów’). Napisy wszechnie przyjętemu systemowi znakona tkaninie informują, że w roku  wania wyrobów. Znakowanie, zwane też
wspomniana para książęca z łaski Bożej puncowaniem, to wybijanie specjalnym
wzniosła szkołę.
stemplem (puncyną) znaku miejskiego
Gimnazjum Książęce (Gimnasium Illu- i mistrzowskiego danego złotnika (zastrae – znakomitą uczelnię humanistycz- zwyczaj jego inicjałów). Zaprezentowaną) Jerzy II zbudował dzięki dochodom ne dzieła to wyroby mistrzów, głównie
odebranym brzeskiej kolegiacie św. Ja- z Wrocławia, Nysy, Głogowa i Oławy,
dwigi oraz podatkowi na ten cel nałożo- m.in.: Caspara Pfistera, Euchariusa Rihera,
nemu na wszystkich poddanych. Władca Jacoba Hedelhofera, Gottfrieda Vogla mł.,
podarował szkole bogaty księgozbiór, miał Gottfrieda Heynera, Christiana Mentzla
także wpływ na program nauczania, dbał, mł., Johanna Christopha Müllera.
zatrudniając wybitnych pedagogów, o jej Prace złotników śląskich umieszczono
należyty poziom. Rządy Jerzego II trwały również w eksponowanych na wystawie
prawie czterdzieści lat i należały do naj- zespołach zabytków związanych z obypomyślniejszych w dziejach księstwa. Za czajami miejscowych cechów rzemieśljego czasów Brzeg zyskał nie tylko okazały niczych (wilkomy, tarcze trumienne).
gmach uczelni, ale i ratusz miejski. Jerzy Prezentowane wyroby złotnicze czasów maII rozbudował też własną siedzibę. Zamek nieryzmu i baroku świadczą o tym, że także
brzeski, zachowany do dzisiaj, należy do na Śląsk docierały wyraźne wpływy czołonajciekawszych renesansowych rezyden- wych ośrodków złotnictwa europejskiego
cji na Śląsku.
– Niderlandów, Norymbergi i Augsburga.
Abraham I Lotter (?), złotnik
(ur. w Augsburgu, zm.  tamże)
Puchar zwany „pucharkiem
św. Jadwigi”, -
Tapiseria, 
Srebro repusowane, odlewane, złocone, szkło; , × ,
Pochodzi z Augsburga
151