Proleki w terapii nowotworów. Część I. Proleki, a celowany transport
Transkrypt
Proleki w terapii nowotworów. Część I. Proleki, a celowany transport
&ARM0RZEGL.AUK 0ROLEKIWTERAPIINOWOTWORÌW #ZÃu¿)0ROLEKIACELOWANYTRANSPORTAKTYWNY 0RODRUGSINCANCERTHERAPY 0ART)0RODRUGSACTIVETARGETING !NDRZEJ3TAÊCZAK-ARTA3ZUMILAK :AKAD&ARMACJI3ZPITALNEJ7YDZIAU&ARMACEUTYCZNEGO5NIWERSYTETU-EDYCZNEGOW|ODZI Streszczenie Abstract Leczenie nowotworów stanowi ogromne wyzwanie współczesnej medycyny. Większość stosowanych obecnie leków przeciwnowotworowych charakteryzuje wysoka toksyczność systemowa i brak selektywności względem tkanki nowotworowej. Jednym ze sposobów zwiększania skuteczności terapii i ograniczania jej toksyczności jest projektowanie proleków. Nowoczesne proleki tzw. Tumor Activated Prodrugs projektuje się w oparciu o nieustająco rosnącą wiedzę na temat budowy i funkcji tkanki nowotworowej. Szereg jej cech np. hipoksja, obecność specyficznych antygenów bądź receptorów, czy wadliwy system naczyniowy, stanowi punkt uchwytu umożliwiający wybiórcze dostarczenie i aktywację proleku w obrębie guza. Niniejsza praca przybliża koncepcję aktywnego, celowanego transportu cząsteczek leku, opierającą się na różnicach w ekspresji specyficznych dla komórek nowotworowych antygenów, bądź receptorów nieobecnych na powierzchni komórek zdrowych. Głównym zadaniem tej strategii jest opracowanie koniugatów leku z odpowiednimi nośnikami tj. przeciwciałami monoklonalnymi lub antygenami, które umożliwiają wybiórczy transport leku do tkanki nowotworowej. Treatment of cancer is a major challenge for the contemporary medicine. Most currently used anticancer drugs are characterized by high systemic toxicity and lack of tumor selectivity. One way to increase effectiveness of treatment and reduce its toxicity is prodrug design. Advanced prodrugs so-called Tumor Activated Prodrugs are designed on the basis of ever-growing knowledge of the structure and function of tumor tissue. Several of its features such as: presence of specific antigens or receptors, vascular system failure or hypoxia can be the targets allowing the selective delivery and activation of prodrugs within the tumor. This work describes active targeting strategy which is based on differences in cell surface antigen or receptor expression between normal and tumor tissue. The aim of this strategy is to develop drug conjugates with monoclonal antibodies or receptor-affine ligands which allow selective drug transport into the tumor tissue. Key words: prodrugs, anticancer drugs, antibody-drug conjugates, ligand-drug conjugates, active targeting Słowa kluczowe: proleki, leki przeciwnowotworowe, koniugaty przeciwciało-lek, koniugaty ligand-lek, celowany transport aktywny Wprowadzenie Leczenie nowotworów stanowi niewątpliwie ogromne wyzwanie współczesnej medycyny. Większość obecnie stosowanych leków przeciwnowotworowych ma zdolność preferencyjnego zabijania szybko dzielących się komórek głównie poprzez uszkadzanie ich materiału genetycznego i zaburzenia procesów zaangażowanych w podział komórkowy. Jednakże ich potencjał terapeutyczny jest ograniczony ze względu na brak selektywności wobec komórek nowotworowych, co powoduje także zabijanie komórek prawidłowych w szybko dzielących się tkankach, takich jak szpik kostny, czy nabłonki oraz ograniczone działanie na komórki guzów litych, które zwykle przestają się intensyw- nie dzielić. Jednym ze sposobów zwiększania skuteczności leków przeciwnowotworowych i ograniczania ich toksyczności jest projektowanie proleków w oparciu o charakterystykę komórek zmienionych nowotworowo [1]. Termin prodrug po raz pierwszy został wprowadzony w 1958 roku przez Alberta. Określa on farmakologicznie nieaktywną chemiczną pochodną leku przejściowo poprawiającą jej właściwości fizykochemiczne, obniżającą toksyczność i podnoszącą wartość terapeutyczną [2]. Zgodnie z definicją IUPAC z 1998 roku prolekiem może być każdy środek leczniczy zawierający nietoksyczne ugrupowania ochronne, które są wprowadzone przejściowo, aby wyeliminować niepożądane właściwości związku macierzystego [3]. COPYRIGHT'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33. Wiele leków przeciwnowotworowych wpisuje się w definicje proleku np. leki alkilujące, antymetabolity, kompleksy platyny i in. Klasyczny przykład stanowią kapecytabina (Xeloda), aktywowana w trzystopniowym procesie do 5-fluorouracylu [4], stosowana w monoterapii pierwszego rzutu rozsianego raka jelita grubego [5], czy furflucil (Tegafur), cytostatyk z grupy fluoropirymidyn wykorzystywany w chemioterapii nowotworów złośliwych układu pokarmowego zwłaszcza raka jelita grubego i wątroby oraz raka sutka [5]. Jednak proleki te zostały zsyntetyzowane po to, aby poprawić właściwości farmakokinetyczne macierzystych substancji czynnych poprzez zmianę ich cech fizykochemicznych np. lipofilowości i ze względu na niespecyficzną aktywację w organizmie wykazują nadal toksyczność systemową [1]. Nowoczesne proleki tzw. Tumor Activated Prodrugs są projektowane w oparciu o stale rosnącą wiedzę na temat budowy i funkcji tkanki nowotworowej. Wadliwie zbudowane naczynia krwionośne, znaczne niedotlenienie, obecność specyficznych enzymów, nadekspresja charakterstycznych antygenów, bądź receptorów na powierzchni komórek, to szereg cech tkanki nowotworowej wykorzystywanych, jako tzw. target w terapii celowanej, umożliwiający selektywne dostarczanie i aktywację leku w obrębie tkanki nowotworowej. Nowoczesny prolek to nie tylko mała cząsteczka substancji leczniczej o zmodyfikowanych właściwościach farmakokinetycznych, lecz niejednokrotnie specjalny system zapewniający jej selektywny transport do tkanki nowotworowej oraz chroniący ją przed aktywacją w obrębie układu krwionośnego [1, 4]. Koncepcja aktywnego, celowanego transportu cząsteczki leku opiera się na różnicach w budowie powierzchni komórki zdrowej i zmienionej nowotworowo. Wykorzystuje różnice ekspresji specyficznych dla komórki nowotworowej receptorów bądź antygenów nieobecnych na powierzchni komórek zdrowych [4]. Głównym zadaniem terapii celowanej jest opracowanie koniugatów aktywnego leku z odpowiednimi nośnikami, którymi mogą być zarówno przeciwciała monoklonalne rozpoznające selektywnie wybrane antygeny obecne na powierzchni komórki nowotworowej, jak i ligandy, które mają wysokie powinowactwo do receptorów komórek guza [4, 6]. Historycznie, przeciwciała były pierwszym intensywnie badanym nośnikiem w terapii celowanej nowotworów, głównie ze względu na ich wysokie powinowactwo do odpowiednich antygenów na powierzchni komórek nowotworowych. Dodatkowym czynnikiem przyspieszającym badania w tej materii było opracowanie mysich przeciwciał monoklonalnych w 1975 roku przez Milsteina i Kohlera [4]. Przeciwciała monoklonalne należą do immunoglobulin klasy IgG i są używane w lecznictwie, jako leki same w sobie [7] oraz jako nośniki substancji cytotoksycznych (koniugaty przeciwciało monoklonalne-lek) lub enzymów (ADEPT) [4, 8]. Koniugaty przeciwciało monoklonalne - lek Pierwsza generacja koniugatów przeciwciał monoklonalnych z lekami przeciwnowotworowymi okazała się nieaktywna w badaniach klinicznych mimo obiecujących wy- ników badań przedklinicznych [9, 10]. Wykazano, że użyte do konstruowania koniugatów leki (metotreksat, mitomycyna C, alkaloidy Vinca) charakteryzowały się zbyt niską toksycznością. W konsekwencji zarówno liczba molekuł związanych z przeciwciałem, jak i ilość antygenów na powierzchni komórki nowotworowej wiążących przeciwciała, były zbyt małe, aby leki te mogły wykazać swoją aktywność cytotoksyczną. Nie bez znaczenia była również ograniczona penetracja koniugatów do tkanki nowotworowej wynikająca ze słabego jej unaczynienia, nieefektywny proces ich internalizacji, niepełne lub przedwczesne uwolnienie leku z połączeń z przeciwciałem, które prowadziło do obniżenia wybiórczości i zwiększenia toksyczności systemowej, oraz ujawnienia się silnej odpowiedzi immunologicznej na mysie przeciwciała (human anti-mouse antibody HAMA) użyte do konstruowania tych koniugatów [6, 9, 10]. Nowoczesne koniugaty zostały opracowane na bazie związków o wyższej cytotoksyczności (kalicheamicyna, maytansinoidy, auristatyny), toksyn, radionuklidów, związanych z przeciwciałem za pośrednictwem stabilnych wiązań uwalniających substancję cytotoksyczną preferencyjnie wewnątrz komórki docelowej, co czyniło je znacznie mniej toksycznymi wobec zdrowych tkanek. Użycie humanizowanych lub chimeryzowanych przeciwciał monoklonalnych umożliwiło znaczne obniżenie odpowiedzi immunologicznej [4, 10]. Badania kliniczne prowadzono z udziałem m. in: huN901-DM1 - koniugatu DM1 (pochodna maytansinoidu) z przeciwciałem anty-CD56 w leczeniu drobnokomórkowego raka płuc [11], MLN-2704-DM1 - koniugatu DM1 z humanizowanym przeciwciałem anty-PSA w leczeniu raka prostaty [9], Cantuzumab mertansine (huC242-DM1) - koniugatu DM1 z przeciwciałem huC242 anty-CanAg) stosowanym w leczeniu zaawansowanych guzów litych [12, 13], CMC-544 (Inotuzumab ozogamicynu) zawierającego cząsteczkę kalicheamicyny, wybiórczo wiążącego się z antygenem CD22 na powierzchni limfocytów B (białaczkowych), wykorzystywanego w leczeniu chłoniaków nieziarniczych [14], SGN-35 zbudowanego z auristatyny-E i przeciwciała anty-CD30, wykorzystywanego w leczeniu choroby Hodgkina i innych CD30 pozytywnych nowotworów hematologicznych [15], BR96-DOX będącego koniugatem doksorubicyny i chimeryzowanego przeciwciała monoklonalnego skierowanego przeciwko antygenowi Lewis-Y, znajdującemu się m. in. na powierzchni komórek raka piersi [16, 17]. Na szczególną uwagę zasługują koniugaty zaaprobowane do leczenia nowotworów ludzkich: Mylotarg, Zevalin, Bexxar [18, 19]. Mylotarg - gemtuzumab ozogamicynu składa się z rekombinowanego, humanizowanego przeciwciała monoklonalnego (gemtuzumabu) przeciwko CD33 (antygen występujący na powierzchni komórek ostrej białaczki szpikowej u 80% pacjentów) oraz ozogamicynu, antybiotyku enodiy- &ARM0RZEGL.AUK nowego izolowanego z Micromonospora echinospora subs. calichensis. Po przyłączeniu do CD33, gemtuzumab ozogamicynu ulega endocytozie, następnie dochodzi do uwolnienia ozogamicynu wewnątrz lizosomu i jego dyfuzja do jądra komórkowego, prowadząca do letalnych uszkodzeń DNA [19]. Wskazaniem do zastosowania Mylotargu jest pierwszy nawrót ostrej białaczki szpikowej z ekspresją CD33 u pacjentów powyżej 60 r.ż. niekwalifikujących się do konwencjonalnej chemioterapii cytotoksycznej [4, 9, 19, 20]. Zevalin i Bexxar są przykładem przeciwciał znakowanych radioizotopami. Stosuje się je w radioimmunoterapii, która wykorzystuje zdolność przeciwciał monoklonalnych do selektywnego wiązania się z antygenami na powierzchni komórek nowotworowych i w konsekwencji ich niszczenia za pomocą radioizotopu związanego z przeciwciałem. Promieniowanie emitowane przez izotop nie jest ograniczone tylko do komórki z ekspresją danego antygenu, ale obejmuje także komórki sąsiadujące, do których nie przyłączyło się przeciwciało monoklonalne. Zjawisko to nazywane jest efektem „ognia krzyżowego” (ang. cross-fire effect) [7, 21]. Ibritumomab tiuxetan znakowany radioizotopem [90Y] (Zevalin) wiąże się specyficznie z komórkami B, w tym z komórkami nowotworowymi posiadającymi ekspresję antygenu CD20. Ibritumomab tiuxetan jest rekombinowanym mysim przeciwciałem monoklonalnym IgG1 typu kappa. Izotop itru-90 emituje cząstki beta (elektrony), zaś jego średni zakres oddziaływania wynosi około 5 mm. W rezultacie posiada on zdolność niszczenia zarówno komórek docelowych, jak i komórek z nimi sąsiadujących. Zevalin jest wskazany w leczeniu dorosłych pacjentów z oporną na leczenie CD20+ postacią grudkowego B-komórkowego chłoniaka nieziarniczego lub pacjentów z nawrotem choroby po leczeniu rituksymabem [18, 22, 23]. Preparat Zevalin został dopuszczony do obrotu na terenie Unii Europejskiej w 2004 roku [23]. Tositumomab znakowany radioizotopem [131I] (Bexxar) jest mysim przeciwciałem monoklonalnym IgG2a typu lambda swoistym dla antygenu CD20 komórek B. Jod 131I emituje promieniowanie gamma, które może być wykorzystane zarówno do obrazowania jak i terapii nowotworów [19]. Bexxar został zaaprobowany przez FDA w 2003 roku do leczenia pacjentów z grudkowym nieziarniczym chłoniakiem CD20+ opornym na rituksymab [9, 24]. Koniugaty ligand-lek Specyficzne antygeny występujące na powierzchni komórek nowotworowych, będące podstawą terapii celowanej z użyciem przeciwciał monoklonalnych nie są jedynymi elementami struktury, które mogą być wykorzystane, jako tzw. target dla koniugatów nośnik-lek. Podobną funkcję pełnią receptory występujące na błonach komórkowych komórek nowotworowych. W literaturze opisano wiele z nich m.in. receptory selektynowe, integrynowe, receptor transferynowy, asjaloglikoproteinowy (ASGPR), GLUTs, receptor dla kwasu hialuronowego oraz receptor folianowy [4]. Transport aktywny danego leku do komórek nowotworowych opiera się na zaprojektowaniu koniugatu, w którym lek jest połączony wiązaniem kowalencyjnym z częścią transportującą-ligandem mającym wysokie powinowactwo do danego receptora na powierzchni komórki nowotworowej. Koniugat wiąże się specyficznie za pośrednictwem li- gandu z receptorem, w wyniku, czego następuje endocytoza i wewnątrzkomórkowe uwolnienie właściwego leku cytotoksycznego. Ligandami mogą być zarówno związki nisko jak i wysokocząsteczkowe, np. witaminy, cukry, peptydy [4]. Kwas foliowy jest przykładem niezwykle użytecznego ligandu, często używanego w projektowaniu systemów aktywnie dostarczających chemioterapeutyki do komórek nowotworowych. Wiąże się bowiem z receptorem folianowym (FR), który ulega nadekspresji w komórkach wielu nowotworów (jajnika, mózgu, nerek, piersi, płuc itd.), przy czym proces ten wydaje się postępować wraz z progresją nowotworu. Kwas foliowy wykazuje wiele korzystnych cech takich, jak wysokie powinowactwo do receptora, niska immunogenność, niewielki rozmiar, stabilność, podatność na modyfikacje i kompatybilność z wieloma rozpuszczalnikami. Typowy koniugat zbudowany jest z kwasu pterynowego połączonego kowalencyjnie z ligandem za pośrednictwem łącznika, który pozwala uniknąć zawady przestrzennej obniżającej powinowactwo rdzenia pterynowego do receptora folianowego. Łącznikiem jest zazwyczaj peptyd zawierający kwas glutaminowy połączony z lekiem wiązaniem disiarczkowym. Niekiedy bywają nim także węglowodany, czy polimery [8, 25]. Początkowe badania nad koniugatami kwasu foliowego obejmowały łączenie go ze znakowanymi lub fluorescencyjnymi proteinami, a następnie poszerzono badania o koniugaty kwasu foliowego z radiofarmaceutykami, środkami kontrastowymi używanymi w magnetycznym rezonansie jądrowym, chemioterapeutykami niskocząsteczkowymi, oligonukleotydami, rybozymami itd. [4, 8, 25]. Ciekawym przykładem koniugatu kwasu foliowego jest niskocząsteczkowy prolek EC145 zbudowany z monohydrazydu dezacetylowinblastyny (DAVLBH) połączonego z kwasem foliowym mostkiem disiarczkowym, warunkującym uwolnienie leku z koniugatu w endosomie. Odpowiednią rozpuszczalność koniugatu w wodzie zapewniło wprowadzenie do łącznika cząsteczek argininy i kwasu asparaginowego. Obecnie prowadzone są badania kliniczne II fazy z udziałem EC145 w leczeniu pacjentów z zaawansowanymi nowotworami jajników, macicy i płuc [4, 26, 27]. Nie mniej interesujący wydaje się koniugat EC0225 zawierający dwa leki o różnym mechanizmie działania cytotoksycznego (alkaloid Vinca - hamujący mitozę w stadium metafazy, oraz mitomycynę C - lek alkilujący) połączone z jedną cząsteczką kwasu foliowego za pośrednictwem hydrofilowego łącznika peptydowego i dwóch wiązań disiarczkowych. Obiecujące wyniki badań przedklinicznych [28] doprowadziły do wprowadzenia EC0225 do badań klinicznych. Obecnie lek podlega badaniom klinicznym I fazy w grupie pacjentów z przerzutowymi i nawracającymi nowotworami FR-pozytywnymi [29]. Teoretycznie zarówno receptor jak i antygen występujące na powierzchni komórek nowotworowych stanowią idealną podstawę dla projektowania systemów wybiórczo dostarczających aktywny lek w obręb tkanki nowotworowej. W praktyce istnieje wiele ograniczeń, które znacznie upośledzają efektywny, wybiórczy transport proleków do miejsca działania. Należy pamiętać, że zarówno ligandy jak i przeciwciała nie są całkowicie specyficzne wobec komórek nowotworowych, co niesie ze sobą ryzyko oddzia- COPYRIGHT'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33. ływania koniugatów także na zdrowe tkanki i możliwość pojawienia się toksyczności systemowej. Nie mniej istotny jest fakt, że ekspresja zarówno receptorów jak i antygenów na powierzchni komórek nowotworowych zachodzi w różnym stopniu. Przyczynia się to do obniżenia liczby komórek wrażliwych na dany typ terapii celowanej. Ponadto w pewnym zakresie receptory i antygeny są wydzielane do krwi i są w stanie zneutralizować proleki już w obrębie układu krążenia, przyczyniając się do znacznego obniżenia jego ilości dostarczanej do tkanki nowotworowej. Nie bez znaczenia jest także przedkliniczna ocena terapii, którą zazwyczaj prowadzi się na mysich modelach ludzkich ksenoprzeszczepów, bowiem biodystrybucja zarówno przeciwciał, jak i ligandów u myszy może znacznie odbiegać od tej jak zachodzi w organizmie ludzkim [4]. Próba pokonania tych ograniczeń wiąże się z powstaniem bardziej złożonego systemu dostarczania leków w obręb tkanki nowotworowej nosząca nazwę ADEPT, który zostanie opisany w części II. Praca finansowana przez Uniwersytet Medyczny w Łodzi w ramach prac własnych nr 502-13-702. Piśmiennictwo 1. Denny WA. Prodrugs strategies in cancer therapy. Eur J Med Chem 2001; 36: 577-595. 2. Albert A. Chemical aspects of selective toxicity. Nature 1958; 182: 421-423. 3. IUPAC Pure & Appl. Chem., 1998; 70: 1129–1143. 4. Kratz F i wsp. Prodrugs strategies in anticancer chemotherapy. Chem Med Chem 2007; 3: 20-53. 5. Podlewski JK, Chwalibogowska-Podlewska A. Leki współczesnej terapii, wyd. XVII. Warszawa 2005. 6. Jaracz S i wsp. Recent advances in tumor-targeting anticancer conjugates. Bioorg Med Chem 2005; 13: 5043-5054. 7. Sosińska-Mielczarek K, Jassem J. Przeciwciała monoklonalne w leczeniu nowotworów litych. Onkologia w Praktyce Klinicznej 2005; 1: 225-232. 8. Avendano C, Menendez CJ. Medicinal Chemistry of Anticancer Drugs. Elsevier B.V. Oxford 2008. 9. Schrama D, Reisfeld RA, Becker JC. Antibody targeted drugs as cancer therapeutics. Nat Rev Drug Discov 2006; 5: 147-159. 10. Chari RVJ. Targeted delivery of chemotherapeutics: tumor-activated prodrug therapy. Adv Drug Deliv Rev 1998; 31: 89-104. 11. Fossella F i wsp. Phase II Trial of BB-10901 (huN901DM1) given weekly for consecutive weeks every 6 weeks in patients with relapsed SCLC and CD56-positive small cell carcinoma. J Clin Oncol ASCO Annual Meeting Proceedings 2005; 23(suppl): abstract 7159. 12. Helft PR i wsp. A Phase I Study of Cantuzumab Mertansine Administered as a Single Intravenous Infusion Once Weekly in Patients with Advanced Solid Tumors. Clin Cancer Res 2004; 10: 4363-4368. 13. Tolcher AW i wsp. Cantuzumab Mertansine, a Maytansinoid Immunoconjugate Directed to the CanAg Antigen: A Phase I, Pharmacokinetic, and Biologic correlative Study. J Clin Oncol 2003; 21: 211-222. 14. DiJoseph JF i wsp. CMC-544 (inotuzumab ozogamicin): A CD22-targeted immunoconjugate of calicheamicin. Hematology Meeting Reports 2008; 5: 74-77. 15. Oflazoglu E i wsp. Combination of the anti-CD33auristatin-E antibody-drug conjugate (SGN-35) with chemotherapy improves antitumor activity in Hodgkin lymphoma. Br J Haematol 2008; 142: 69-73. 16. Saleh MN i wsp. Phase I Trial of the Anti-Lewis Y Drug Immunoconjugate BR96-Doxorubicin In Patients With Lewis Y-Expressing Epithelial Tumors. J Clin Oncol 2000; 18: 2282-2292. 17. Tolcher WA i wsp. Randomized Phase II Study of BR96 -Doxorubicin Conjugate in Patients With Metastatic Breast Cancer. J Clin Oncol 1999; 17: 478-484 18. Sharkey RM, Goldenberg DM. Use of antibodies and immunoconjugates for the therapy of more accessible cancers. Adv Drug Deliv Rev 2008; 60: 1407-1420. 19. Brunton LL, Lazo JS, Parker KL. Goodman&Gilman’s The Pharmacological Basis of Therapeutics. Mc GrawHill. USA 2006. 20. Van der Velden VHJ, Van Dongen JJM. Effectivenes of gemtuzumab ozogamicin (Mylotarg) treatment: cellular and systemic determinants. EJHP Science 2006; 6: 118-122. 21. Mazur G i wsp. Nowe kierunki leczenia chłoniaków nieziarniczych. Postępy Hig Med Dosw 2006; 60: 707-721. 22. http://www.zevalin.com/v3/home.htm 23. Europejskie Publiczne Sprawozdanie Oceniające (EPAR) Zevalin. EMEA/H/C/547. 24. Vose JM. Bexxar®: Novel Radioimmunotherapy for the Treatment of Low-Grade and transformed Low-Grade Non-Hodgkin’s Lymphoma. The Oncologist 2004; 9: 160-172. 25. Leamon ChP, Reddy JA. Folate targeted chemotherapy. Adv Drug Deliv Rev 2004; 56: 1127-1141. 26. Reddy JA i wsp. Preclinical Evaluation of EC145, a Folate-Vinca Alkaloid Conjugate. Cancer Res 2007; 67: 4434-4442. 27. http://clinicaltrials.gov/ct2/results?term=ec145 (stan na 1.02.2010) 28. Leamon CP i wsp. Preclinical antitumor activity of a novel folate-targeted dual drug conjugate. Mol Pharm 2007; 4: 659-667. 29. http://clinicaltrials.gov/ct2/results?term=ec0225 (stan na 1.02.2010) data otrzymania pracy: 15.02.2010 r. data akceptacji do druku: 31.03.2010 r. Adres do korespondencji: Andrzej Stańczak Zakład Farmacji Szpitalnej Wydziału Farmaceutycznego UM w Łodzi, ul. Muszyńskiego 1, 91-151 Łódź; tel. +48 42 677 92 52; e-mail: [email protected]