Joanna D - Hereditas Monasteriorum

Artykuły recenzyjne i recenzje
463
Crist i la història. Els inicis de la historiografia eclesiàstica catalana en el seu context europeu es
un libro con una enorme vocación comunicativa desde su misma portada, la cual reproduce
el maravilloso fresco San Lucas pintando a la Virgen, de Giorgio Vasari; una inmejorable representación de los valores y esencias del historiador cristiano, personificadas en el tercero de
los evangelistas, que como nos recuerda la autora, se entendía a la vez pintor e historiador.
Jiménez Sureda nos presenta una obra temáticamente global y metodológicamente rigurosa, con unos fuertes cimentos documentales, que a través de una retórica didáctica intenta
hacer entendibles unas estructuras ideológicas, morales e institucionales extremadamente
complejas, a la vez que recupera y presenta una abundante cantidad de obras y autores de la
historiografía eclesiástica catalana dentro de los contextos y dinámicas de común naturaleza
continental que les son inherentes. Una disposición didáctica que se abre paso a lo largo del
estudio hasta la última de sus páginas y que a través de su lectura nos recuerda –tomando
prestada la expresión de Bernardo de Chartres, utilizada por la autora en sus conclusiones–
que no somos más que enanos a espaldas de gigantes.
David FERRÉ GISPETS
Departament d’Història Moderna i Contemporània
Universitat Autònoma de Barcelona
Joanna DARANOWSKA-ŁUKASZEWSKA (red.), Mam ja skarb mam... Katalog.
Wystawa z okazji czterystu lat pobytu karmelitanek bosych w Polsce,
Muzeum Archeologiczne w Krakowie, maj – wrzesień 2012,
przeł. Teresa BAŁUK-ULEWICZOWA, Kraków: [s. n.], 2012, ss. XXII, ss. 233,
il., tekst równoległy w językach polskim i angielskim*
Zakon karmelitanek bosych Moniales Discalceatae Ordinis Beatissimae Virginis Mariae de Monte
Carmelo został założony w ramach reformy potrydenckiej przez Teresę od Jezusa oraz Jana od
Krzyża, którzy w 1562 r. zorganizowali w Ávili pierwszy klasztor pw. św. Józefa. Idea przeszczepienia karmelitanek bosych do Polski wyszła od karmelitów bosych z Krakowa, popularyzatorów kultu i doktryny Teresy od Jezusa, oraz od ks. Sebastiana Nuceryna, tłumacza z języka
włoskiego jej biografii, a popierana była przez króla i biskupów. Sprowadzenia karmelitanek
bosych z Belgii do Krakowa dokonała Konstancja z Myszkowskich Bużeńska (1563–1627), która
wstąpiła do zakonu w 1619 r., przybierając imię Beata od św. Józefa.
Dnia 26 V 2012 r. minęło 400 lat od przybycia sióstr karmelitanek bosych do Polski. Pierwsza
fundacja, złożona z sióstr, które przyjechały z kilku klasztorów w ówczesnych Niderlandach,
powstała w Krakowie przy średniowiecznym kościele św. Marcina przy ul. Grodzkiej. W 1725 r.
zakonnice przeniosły się do nowo wybudowanego klasztoru na przedmieściu Wesoła. Tenże
kościół i klasztor karmelitanek bosych, pw. św. św. Teresy od Jezusa i Jana od Krzyża, to jedyny dom tego zgromadzenia w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, który ocalał z kasat roz* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Research funded under the
Ministry of Science and Higher Education’s “National Programme for the Development of Humanities”
for 2012–2016.
464
Artykuły recenzyjne i recenzje
biorowych i, zachowując ciągłość fundacji oraz miejsca od 1725 r., istnieje nadal. Usytuowany
na dawnym przedmieściu Wesoła (obecnie ul. Kopernika), tradycyjnie nadal bywa nazywany
„klasztorem na Wesołej”. Choć położony blisko centrum miasta, jest mało znany. Nie budził
dotychczas większego zainteresowania badaczy, nie ukazał się też niestety tom Katalogu Zabytków Sztuki obejmujący kościoły i klasztory tej części miasta. Dom na Wesołej stał się przystanią dla konwentów karmelitanek bosych z pozostałych klasztorów tego zakonu, sukcesywnie
kasowanych przez zaborców. Zakonnice przywoziły tu drogocenne pamiątki i wartościowe
przedmioty, które mogły ze sobą zabrać w pośpiechu i bez wiedzy likwidatorów. Na Wesołą
dostarczono nawet część wyposażenia z dwu krakowskich klasztorów męskiej gałęzi tego zakonu (św. św. Michała i Józefa przy ul. Poselskiej oraz NMP na dawnym przedmieściu Wesoła),
których mieszkańcy ostatecznie trafili do klasztoru w Czernej pod Krakowem. Obecnie trudno
określić elementy dziedzictwa każdej ze wspólnot. Tworzą one jedyny w swoim rodzaju zespół zabytków, który w pewnym stopniu odzwierciedla kulturę wszystkich karmelitanek bosych Pierwszej Rzeczypospolitej. Nadmienić należy, że klasztor na Wesołej stał się na krótko
domem konwentu z Poznania, który jako jedyny spośród skasowanych zdołał odtworzyć swoją
fundację właśnie w Krakowie (nastąpiło to w 1875 r., kiedy karmelitanki z Poznania osiadły na
Łobzowie, obecnie przy ul. Łobzowskiej).
Wystawa upamiętniająca jubileusz 400-lecia sprowadzenia karmelitanek do Krakowa została
zorganizowana staraniem Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, Muzeum Archeologicznego w Krakowie oraz Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych i trwała od 25 V do 30 IX 2012 r.
w salach ekspozycyjnych Muzeum Archeologicznego w Krakowie1, w którego murach notabene mieścił się w latach 1611–1797 kościół karmelitów bosych pw. św. św. Michała i Józefa. Tytuł
wystawy nawiązuje do słów bożonarodzeniowej kantyczki ułożonej przez polskie karmelitanki
bose i śpiewanej po dziś dzień w środowiskach karmelitańskich. Wystawie towarzyszył bogato
ilustrowany katalog, zredagowany przez kuratora wystawy Joannę Daranowską-Łukaszewską,
według projektu graficznego Janusza Depty.
W ekspozycji zgromadzone zostały, odnotowane w katalogu, unikatowe obiekty z klasztorów
krakowskich karmelitanek bosych: pw. św. Marcina na ul. Grodzkiej, pw. św. św. Teresy od Jezusa i Jana od Krzyża na Wesołej, pw. Opieki św. Józefa na ul. Łobzowskiej oraz z dawnego
klasztoru pw. Ducha Świętego w Warszawie.
W rozdziale pierwszym katalogu, zatytułowanym Dyplomy, rękopisy, stare druki, znalazły się informacje dotyczące m.in. kopii listów bpa krakowskiego Kazimierza Łubieńskiego i kanclerza
koronnego Jana Szembeka, fundatora kościoła i klasztoru na Wesołej (1714), a także Żywot Serafickiey Panny Teresy Swietey z XVII w., zawierający traktat Ofiara Bogu serce skruszone, oraz żywot św. Teresy od Jezusa wzbogacony 33 wklejonymi miedziorytami ze scenami z życia świętej, ilustrującymi Vita effigiata et essercizi affettivi di S. Teresa di Giesu (Rzym 1670). Na ekspozycji
znalazła się także Księga Fundacyi Klasztorów Karmelitanek Bossych Prowincyey Polskiey Ducha
Sw. Od Roku Pańskiego 1612 z XVII w., w tym Kronika albo Dzieie domowe Karmelitanek Bossych
Konwentu Warszawskiego od Roku Pańskiego 1660 z klasztoru Ducha Świętego w Warszawie. Interesujący jest tzw. Rękopis iluminowany (po 1721), zawierający 117 całostronicowych figuralnych miniatur ze scenami Męki Pańskiej – Hystoria Męki Pana y Zbawiciela No Iezusa Chrystusa
1 Sprawozdanie z tej wystawy i towarzyszącej jej konferencji ukazało się na łamach „Hereditas Monasteriorum”, zob. P. GĄSIOROWSKA, Konferencja naukowa „Czterysta lat karmelitanek bosych w Polsce. Wkład karmelitanek bosych w polską historię, kulturę i duchowość” (Uniwersytet Jagielloński, 28 V 2012 r.) i towarzysząca jej
wystawa „Mam ja skarb, mam... Cztery wieki karmelitanek bosych w Polsce” (Muzeum Archeologiczne w Krakowie, 27 V–30 IX 2012 r.), „Hereditas Monasteriorum”, 1, 2012, s. 342–345.
Artykuły recenzyjne i recenzje
465
nie tylko z Ewangelistów SStych. Ale też y z Tradicyi: Kościoła Stego Doktorów, Także z Rewelacyi,
SStym Brigidzie, Gertrudzie y Mechtyldzie Obiawionych, w Roku Pańskim 1532 wypisana – oraz
druk w języku hiszpańskim dedykowany królowi Hiszpanii Karolowi II Habsburgowi Obras de
gloriosa madre Santa Teresa de Jesus (Bruksela 1674).
Rozdział drugi prezentuje pochodzące z około 1900 r. pamiątki po bł. Janie Beyzymie, jezuicie,
misjonarzu, zmarłym w 1912 r. na Madagaskarze.
Malarstwu i grafice poświęcono rozdział trzeci katalogu. Szczególną wartość mają dwa wizerunki: Matki Boskiej z Dzieciątkiem z veraikonem na rewersie z 1499 r., pochodzący z warszawskiego klasztoru Ducha Świętego (dar króla Jana Kazimierza z 1667 r.), oraz Matki Boskiej
z Dzieciątkiem tzw. Karmelowej z przełomu XVI i XVII w. Zapewne pierwsze karmelitanki przywiozły obrazy obcej proweniencji: Wskrzeszenie Łazarza (Niderlandy, początek XVII w., olej na
blasze miedzianej) oraz wizerunek św. Cecylii (Włochy, krąg Carla Maratty). Charakterystyczne
są przedstawienia symboliczne zakonnicy doskonałej oraz karmelitanki kontemplującej Drogę
Krzyżową. Omówiono także liczne wizerunki św. Teresy z Ávili, portrety znanych karmelitanek
z XVII i XVIII w. (Konstancji z Myszkowskich Bużeńskiej, Ludwiki Marii Burbon, córki króla Francji Ludwika XV i Marii Leszczyńskiej, oraz Marianny Marchołckiej) i kanclerza koronnego Jana
Szembeka, fundatora kościoła i klasztoru na Wesołej. Ważna jest seria rycin Arnolda van Westerhout Vita effigiata della Serafica Vergine S. Teresa a Gesu Fondatrice dall’Ordine Carmelitano
Scalzo (Rzym 1716), które zostały wykorzystane jako wzór dla unikatowej dekoracji szaf zakrystyjnych w kościele karmelitanek bosych na Wesołej.
W rozdziale czwartym omówiono rzeźby, manekiny i figurki woskowe. Interesująco zaprezentowane zostały dzieła (figury Chrystusa Umęczonego z trzeciej ćwierci XVIII w.) przypisywane
o. Dominikowi Derjakubowiczowi, w zakonie Janowi Kantemu od Matki Boskiej z Góry Karmel,
przeorowi klasztoru w Wiśniczu i prowincjałowi polskiej prowincji Ducha Świętego.
Rozdział piąty dotyczy elementów wyposażenia wnętrz, a najcenniejszym obiektem jest ołtarzyk skrzydłowy z wizerunkiem Matki Boskiej (Niderlandy, początek XVII w.). Wyeksponowany
został również rzadki przykład modelu ołtarza z drugiej ćwierci XVIII w., skrzynie posagowe
z XVI i XVII w., szafy, sepety.
Rozdział szósty jest poświęcony złotnictwu i relikwiarzom (puszki, kielichy, relikwiarze z XVII
i XVIII w., w tym sprowadzone zapewne z Augsburga relikwiarze św. Teresy z Ávili i św. Jana od
Krzyża).
W rozdziale siódmym znajdują się informacje o przedmiotach metalowych użytkowych (moździerze, dzbany, komplet naczyń do parzenia kawy).
Rozdział ósmy dotyczy tkanin przechowywanych w klasztorze. Na uwagę zasługuje garnitur
czerwony, tzw. garnitur królewski (ornat, para dalmatyk, palka, bursa, dwie stuły i trzy manipularze) z tkaniny włoskiej (1620–1640), podarowany według wiarygodnej tradycji karmelitankom warszawskim przez Jana Kazimierza.
Rozdział dziewiąty uwzględnia przybory do robótek, a dziesiąty, zatytułowany Varia – antependia ołtarzowe z XVIII w. oraz unikatowy przykład wyrobu polskiego fajansu – talerze z herbem Janina Sobieskich.
Do katalogu dołączono wykaz przeorysz w klasztorze św. Marcina (w latach 1612–1787),
w klasztorze św. św. Teresy od Jezusa i Jana od Krzyża (od 1725 r.) oraz w klasztorze Opieki
św. Józefa (począwszy od 1875 r.).
466
Artykuły recenzyjne i recenzje
Katalog należy do serii towarzyszącej wystawom poświęconym cennym zbiorom krakowskich
zakonów. Seria została zapoczątkowana przez wydawnictwa: Tyniec. Sztuka i kultura benedyktynów od wieku XI do XVIII (Kraków 1994), Pax et Bonum. Skarby klarysek krakowskich (Kraków
1999) oraz Życie sen krótki. Skarby krakowskich wizytek (Kraków 2010). Katalog cechuje wysoki poziom materiałów ilustracyjnych przedstawiających obiekty w większości nieznane, które
pierwszy raz opuściły klasztor.
Uznanie należy się Joannie Daranowskiej-Łukaszewskiej, redaktorce katalogu i kuratorce wystawy, za opiekę merytoryczną. Na niej spoczywał wysiłek zgromadzenia obiektów i ich opracowania na podstawie materiałów rękopiśmiennych zgromadzonych w archiwum klasztornym, m.in. Regestrów sprzętów kościelnych i Inwentarzy karmelitanek bosych na Wesołej (około
1787, 1844, 1875, 1930) oraz tekstu inwentaryzacji Kościół pw. śś. Teresy od Jezusa i Jana od
Krzyża oraz klasztor karmelitanek bosych autorstwa Z. Czerniakówny i S. Odrzywolskiej, opracowanego dla Instytutu Sztuki PAN na przełomie lat 60 i 70. XX w.
Publikacja ta – a wraz z nią artykuły J. Żmudzińskiego, Fundacje artystyczne księżniczki bawarskiej Marii Klary Wittelsbach, w zakonie siostry Teresy Marii od św. Józefa (1608–1652), karmelitanki
bosej w krakowskim klasztorze św. Marcina (Folia Historica Cracoviensia, 10, 2004); U. Bęczkowskiej, Architektura klasztoru ss. karmelitanek bosych przy ulicy Łobzowskiej w Krakowie („Modus.
Prace z historii sztuki”, 5, 2004) oraz R. Nestorowa, Kościoł p.w. Oczyszczenia Najśw. Panny Marii
i dawny klasztor SS. Karmelitanek Bosych ([w:] Kościoły i klasztory Lwowa z okresu przedrozbiorowego, 1, oprac. J. Adamski [et al.], Kraków 2011) – wpisuje się w zakres badań nad kulturą
i sztuką zakonu karmelitanek bosych w Pierwszej Rzeczypospolitej prowadzonych w XXI w.
Cenna inicjatywa prezentacji zbiorów zakonów krakowskich i ich merytorycznego opracowania wymaga kontynuacji. Tym bardziej, że na następne lata przypadają kolejne jubileusze
kontrreformacyjnych fundacji zakonów.
Janina DZIK
Kraków