Architektura

KULTURA SZWEDZKA
Max Plunger
Dworzec w Jönköpingu Carla Nyréna
(1983)
Allhuset na terenie Uniwersytetu Sztokholmskiego Ralpha Erskine’a (1979-1981)
BUDOWNICTWO WSPÓ¸CZESNE
Przez ponad czterdzieÊci lat niemal bez zak∏óceƒ wprowadzano w ˝ycie idee paƒstwa
dobrobytu. Architekci zajmujàcy poczàtkowo niekwestionowanà pozycj´ zacz´li jà
traciç w miar´ wprowadzanego na wielkà skal´ budownictwa przemys∏owego, które
w coraz wi´kszym stopniu dyktowa∏o warunki. Wraz ze wzrostem koniunktury w
latach 80. na plan pierwszy wysun´li si´ zleceniodawcy. Wzmocni∏o to rol´ architechtów; w sytuacji dosyç ograniczonej produkcji ich ambicje sà nierzadko bardzo
du˝e. Nowe obiekty dwóch szwedzkich firm odnoszàcych najwi´ksze sukcesy za
granicà, producenta leków AstraZeneki i Ericssona, cechuje wiernoÊç szwedzkiej
tradycji architektonicznej i dba∏oÊç o komfortowe warunki pracy. Takie podejÊcie
obowiàzuje równie˝ w zak∏adach budowanych przez te przedsi´biorstwa poza
Szwecjà. Ich autorem jest mi´dzy innymi Gert Wingårdh (ur. 1951), który dowiód∏
swoich umiej´tnoÊci kreowania architektury high-tech na Êwiatowym poziomie,
projektujàc wzniesione pod Göteborgiem Executive Country Club w Öijaredzie
(1988) i zak∏ady Astry w Hässle (1988-97). Jego biuro nale˝y obecnie do najbardziej
ekspansywnych w kraju, projektuje domy mieszkalne, miejsca pracy i placówki
kulturalne, na przyk∏ad Science Center w Göteborgu.
Intensywne dzia∏ania na rzecz zapewnienia wysokiego standardu budownictwa
mieszkaniowego i boom w budownictwie biurowym w latach 80. sprawi∏y, ˝e Szwecja
w znacznej cz´Êci zyska∏a pe∏nà zabudow´. Coraz wyraêniej zarysowa∏y si´ potrzeby
modernizacji i przebudowy istniejàcych obiektów. Dzi´ki zainteresowaniu historià
poddano renowacji stare oÊrodki przemys∏owe, zamieniajàc je w atrakcyjne osiedla
mieszkaniowe. Na targach budownictwa mieszkaniowego zorganizowanych w roku
1993 w Stumholmen w Karlskronie mo˝na si´ by∏o przekonaç o bieg∏oÊci szwedzkich
architektów w adaptacji starszych obiektów do innych celów. Po∏o˝ony w centrum
Norrköpingu kompleks przemys∏owy przystosowano mi´dzy innymi na potrzeby
muzeum, sali koncertowej i szko∏y wy˝szej, a zabudowania by∏ej stoczni na Norra
Älvstranden w Göteborgu adaptuje si´ z myÊlà o mieszkaniach i pomieszczeniach
oÊwiatowych (wykonawcy: Arkitekturkompaniet, White arkitekter i in.).
Max Plunger
WYDAWCA: INSTYTUT SZWEDZKI • KWIECIE¡ 2002• KZ 109 b
Arkitektur
Norrlandsgatan 18, Box 1742, 111 87 Stockholm
Tel: +46-8-679 61 05
Fax: +46-8-611 52 70
rchitektur´ szwedzkà XX wieku charakteryzuje typowa dla tego stulecia
ró˝norodnoÊç. Forma sztuki zarezerwowana dla wielkich instytucji i
zamo˝nych obywateli sta∏a si´ dost´pna dla wszystkich. W ca∏ym kraju
powsta∏y starannie zaprojektowane osiedla mieszkaniowe. Wzgl´dy ambicjonalne i dosyç pokaêne Êrodki zapewni∏y wyjàtkowo wysoki standard. Dominujà budynki nowe, przesz∏o 50% zbudowano po roku 1960.
A
Moderna Museet i Arkitekturmuseet w
Sztokholmie Rafaela Moneo, otwarte w lutym
1998 r.
Svenska Arkitekters Riksförbund (SAR)
Norrlandsgatan 18, 111 43 Stockholm
Tel: +46-8-679 27 60
Fax: +46-8-611 49 30
Kungl. Tekniska Högskolan (KTH)
Valhallavägen 79, 100 44 Stockholm
Tel: +46-8-790 60 00
Fax: +46-8-790 65 00
Chalmers tekniska högskola
412 96 Göteborg
Tel: +46-31-772 10 00
Fax: +46-31-772 38 72 www.chalmers.se
Riksantikvarieämbetet
Box 5405, 114 84 Stockholm
Tel: +46-8-783 90 00
Fax: +46-8-660 72 84
Boverket
Box 534, 371 23 Karlskrona
Tel: +46-455-530 00
Fax: +46-455-531 00
Instytut Szwedzki (SI) jest instytucjà paƒstwowà, powo∏anà do propagowania wiedzy o Szwecji za granicà. Wydaje liczne
publikacje w wielu wersjach j´zykowych, poÊwi´cone najró˝niejszym aspektom szwedzkiego spo∏eczeƒstwa.
Architektura w Szwecji
Vasamuseet w Sztokholmie Marianne
Dahlbäck i Görana Månssona (1990)
ADRESY:
Arkitekturmuseet
Skeppsholmen, 111 49 Stockholm
Tel: +46-8-587 27 00 Fax: +46-8-587 27 70
K
ULTURA SZWEDZKA
Hans Hammarskjöld/MM
Niema∏à rol´ odgrywa tutaj staranne zaplanowanie otoczenia. We wszystkich
wi´kszych przedsi´wzi´ciach projektanci wspó∏pracujà z architektami krajobrazu.
Ju˝ od lat 30., poczàwszy od projektowania „domów w parku“, ci ostatni zajmowali
si´ integracjà budynków z terenem, tworzàc harminijne, bliskie naturze ca∏oÊci. To
charakterystyczna cecha szwedzkiego stosunku do natury, wynikajàca z przekonania
o jej wy˝szoÊci nad kulturà. Dopiero w okresie figuratywnego budownictwa lat 80.
architektura krajobrazu staje si´ bardziej formalna. Ale place zabaw, cz´sto usytuowane centralnie, nadal stanowià wa˝ny element planów zagospodarowania terenów
mieszkalnych. Do najbardziej wzi´tych architektów krajobrazu nale˝à Sven Hermelin,
Walter Bauer i Per Friberg.
W blisko dziewi´ciomilionowej Szwecji jest oko∏o pi´ciu tysi´cy architektów.
Znaczna ich cz´Êç pracuje w sektorze publicznym, zajmuje si´ planowaniem
ogólnym i nadzorem. W szwedzkim sektorze budownictwa nadal istniejà liczàcy
si´ przedsi´biorcy budowlani i wielkie biura projektów. Sweco i White arkitekter
to jedne z wi´kszych firm konsultingowych w tej bran˝y, znane na ca∏ym Êwiecie.
Najwy˝szy poziom artystyczny cechuje jednak mniejsze biura. W ostatnich latach
zaznaczyli swojà obecnoÊç w Szwecji tak˝e architekci zagraniczni, mi´dzy innymi
Niels Torp z Norwegii (siedziba SAS w Sztokholmie, terminal Nilsa Ericssona w
Göteborgu i in.) i Duƒczycy: Tegenstuen Vandkunsten (domy mieszkalne w Borasie)
i Henning Larsen (biblioteka miejska w Malmö i in.). Najbardziej presti˝owe projekty
lat 90., Moderna Museet (Muzeum Sztuki Wspó∏czesnej) i Arkitekturmuseet (Muzeum
Architektury) równie˝ zaprojektowa∏ architekt spoza Szwecji, Hiszpan Rafael Moneo.
W ostatnich dekadach XX wieku szwedzka architektura zwróci∏a si´ ku historii,
przywracajàc wiedz´ o aspektach technicznych i jej spo∏ecznym znaczeniu. Obok prac
rekonstrukcyjnych pojawi∏o si´ zainteresowanie modernizmem jako formà i ideà.
Stanowiàca odskoczni´ architektura lat 30. zaowocowa∏a nowym mi´dzynarodowym
stylem. Projekty dotyczà w du˝ej mierze budowy instytucji i szkó∏ wy˝szych. Mimo
sporego nap∏ywu ludzi przede wszystkim do Sztokholmu, budownictwo mieszkaniowe
jest nadal na bardzo niskim poziomie. Prace koncentrujà si´ na budownictwie ekskluzywnym o wysokim standardzie. Nie ma ju˝ mo˝liwoÊci znacznego subwencjonowania
budownictwa mieszkaniowego, zaanga˝owanie paƒstwa w tej kwestii obra∏o inny
kierunek. Nowy program dzia∏ania zak∏ada popraw´ poziomu szwedzkiej architektury.
Ârodkiem do celu ma byç dzia∏alnoÊç Arkitketurmuseet, które dysponujàc nowymi
pomieszczeniami na Skeppsholmen w Sztokholmie – og∏osi∏o rok 2001 Rokiem
Architektury.
Rasmus Wærn
Rasmus Wærn jest architektem, i
specjalistà w zakresie architektury
szwedzkiej XX wieku. Redaguje
pismo Arkitektur.
Za poglàdy wyra˝one w niniejszym
biuletynie odpowiada Autor.
Przek∏ad: Halina Thylwe
ARCHITEKCI W SZWECJI
Dziesi´ç tysi´cy lat po cofni´ciu si´ lodowca Szwecja by∏a krajem s∏abo
zaludnionym. Uprzemys∏owienie, które przyniós∏ koniec XIX wieku, nie dotyczy∏o
zasadniczo obszarów miejskich, poniewa˝ g∏ówne ga∏´zie przemys∏u stanowi∏o
hutnictwo i leÊnictwo. Dopiero w latach 30. liczba mieszkaƒców miast by∏a wy˝sza
od populacji wiejskiej. Z tego powodu kultura miejska w Szwecji nie mo˝e si´
równaç z kulturami innych paƒstw Europy Ârodkowej. Jedynie Sztokholm liczy
ponad milion mieszkaƒców, ale nawet tutaj wszyscy przywykli do du˝ych, otwartych
przestrzeni. W miesiàcach letnich wielu sztokholmian sp´dza urlopy na wsi.
Nowoczesny architekt, biznesmen projektujàcy budynki dla ró˝nych u˝ytkowników, pojawi∏ si´ w po∏owie XIX wieku, ale prawdziwy prze∏om nastàpi∏ trzydzieÊci lat póêniej wraz z boomem budowlanym okresu industrializacji. Nowe
zadania wymaga∏y nowych rozwiàzaƒ, szybko rozwija∏a si´ infrastruktura, by z
czasem osiàgnàç poziom Êwiatowy. Budowano stacje kolejowe, urz´dy pocztowe i
telegraficzne, potrzebne by∏y fabryki i budynki administracyjne, szpitale, nowe
koÊcio∏y i domy. W wieku XIX dominowa∏a tradycja Beaux Arts. Wybitnymi
architektami byli wówczas Fredrik Wilhelm Scholander, Helgo Zettervall, F.G.A.
Dahl, Isak Gustaf Clason i Adolf Wilhelm Edelsvärd, in˝ynier fortyfikacji. Sporo
rozwiàzaƒ technicznych w wieku XIX wprowadzili in˝ynierowie o doÊwiadczeniach
wojskowych.
U schy∏ku XIX wieku w pi´ciomilionowej Szwecji by∏o oko∏o trzystu architektów.
Wi´kszoÊç pracowa∏a w trzech najwi´kszych skupiskach miejskich: Sztokholmie,
Göteborgu i Malmö. Podstawowe wykszta∏cenie architektoniczne oferowa∏y od roku
1877 technika o bardzo zró˝nicowanym poziomie. Wydzia∏ Architektury istnia∏
jedynie w sztokholmskiej Kungliga Tekniska Högskolan (KTH). Tytu∏ architekta nie
mia∏ statusu zawodu, mo˝na by∏o korzystaç z innych programów edukacyjnych, na
przyk∏ad w göteborskiej Chalmers tekniska högskola, lub uzupe∏niaç wiedz´ w
Konsthögskolan. Obecnie praktycznie wszyscy architekci b´dàcy cz∏onkami Svenska
Arkitekters Riksförbund majà tytu∏ naukowy jednej z trzech uczelni politechnicznych, w Sztokholmie, Göteborgu lub Lundzie. Kontynuowanie nauki w Konsthögskolan stanowi atrakcyjny dodatek w zakresie architektury i restauracji.
Niniejszy biuletyn stanowi cz´Êç serwisu informacyjnego SI. Dane w nim zawarte mo˝na wykorzystywaç pod warunkiem podania
êród∏a.
ARCHITEKTURA OKRESU PRZEJÂCIOWEGO
Aby uzyskaç wi´cej informacji, prosimy si´ kontaktowaç z Ambasadà Królestwa Szwecji lub Konsulatem Szwedzkim
w Polsce (Ambasada Szwecji, ul. Bagatela 3, 00-585 Warszawa; tel. +22 640 89 00, fax +22 640 89 83).
Svenska institutet: Box 7434, SE-103 91 Stockholm, Szwecja.
Adres dla interesantów: Sverigehuset (Sweden House) Hamngatan/Kungsträdgården, Sztokholm.
Tel. +46 8 789 20 00. Fax +46 8 20 72 48. E-mail: [email protected] http://www.si.se www,sweden.se
Pod koniec wieku XIX architekci próbowali si´ wyzwoliç spod wp∏ywów
akademizmu. Dobry wzór stanowi∏y asymetryczne, rzeêbiarskie projekty
amerykaƒskiego architekta Henry’ego Hobsona Richardsona. Architektoniczna
swoboda stylu, widoczna w takich konstrukcjach jak budynek stra˝y po˝arnej w
Bengt Ericksson/Wingårdhs
Sune Sundahl/Nyréns arkitektkontor
Riksbanken Petera Celsinga (1965-1976)
Tymczasem ÊródmieÊcie Sundsvallu pozosta∏o nietkni´te. Okaza∏e kamienice
pami´tajà z∏ote czasy przemys∏u drzewnego.
Kilku architektów z powodzeniem wpisuje si´ w tradycje budownictwa lat 40. i 50.
Na przyk∏ad Anglik Ralph Erskine (ur. 1914), który tu˝ przed drugà wojnà Êwiatowà
preferowa∏ „szwedzki model“. I kiedy zaufanie do architektów spad∏o, on zyskiwa∏
na popularnoÊci. Âwiadczy o tym projekt osiedla mieszkaniowego Nya Bruket w
Sandviken (1973-1978) i studenckiego Allhuset na terenie Uniwersytetu Sztokholmskiego (1982). Ekspresywne formy wypowiedzi Erskine’a przyj´∏y si´ tak˝e za
granicà, co znalaz∏o swój wyraz w budowie osiedla Byker w Newcastle. Stonowane
rozwiàzania architektoniczne o wyraênie szwedzkim rodowodzie proponuje Carl
Nyrén. Stosujàc Êwiat∏o jako dominant´, ∏àczy w swoich pracach trendy Êwiatowe ze
szwedzkim tworzywem i formà. Najwa˝niejsze dokonania Nyréna to projekty budynków dla Pharmacii w Uppsali, uniwersytetu w Sztokholmie i biblioteki publicznej w
Uppsali.
W dobie najostrzejszej krytyki, kiedy funkcjonalizm ostatecznie si´ nie
sprawdzi∏, zacz´to poszukiwaç innych rozwiàzaƒ. Badania socjologiczne nad
sposobami sp´dzania czasu w miejscu zamieszkania przyczyni∏y si´ do
uwzgl´dniania propozycji samych zainteresowanych. Brak dba∏oÊci o Êrodowisko
naturalne zwróci∏ uwag´ architektów na mo˝liwoÊç stosowania nowych,
zdrowszych rozwiàzaƒ. Ralph Erskine zrezygnowa∏ z balkonów, co pozwoli∏o
wyeliminowaç tak zwane mosty cieplne. W latach 70. w Järnie ko∏o Södertälje
wykszta∏ca si´ nowa kultura architektoniczna, kiedy duƒski architekt Erik
Assmussen (1913-1995) projektuje dla antropozofów szko∏´, mieszkania i szpital o
charakterystycznych okràg∏ych i pryzmatycznych kszta∏tach, stosujàc si´ do
zaleceƒ twórcy koncepcji, Rudolfa Steinera. Z myÊlà o Êrodowisku naturalnym
rozpocz´to budow´ tak zwanych eko-wiosek, energooszcz´dnych domów, stawianych z materia∏ów organicznych, wyposa˝onych w odr´bne urzàdzenia utylizacyjne.
Takie rozwiàzania wprowadzono póêniej w domach wielorodzinnych. Przestawienie
si´ na wi´kszà wydajnoÊç cechuje tak˝e wiele projektów przebudowy domów na
przedmieÊciach. Dotyczy to mi´dzy innymi powsta∏ych w latach 60. wielkich osiedli,
które si´ teraz adaptuje, majàc na uwadze wzgl´dy spo∏eczne i Agend´ 21.
W latach 80. gminy tracà swojà mocnà pozycj´ w zakresie urbanistyki, jakà
mia∏y od lat 30. Warunki zaczyna dyktowaç Êwiat biznesu, wprowadzajàc nowy w
Szwecji sposób budowania. Wskutek tak zwanego negocjacyjnego planowania
coraz s∏absze ekonomicznie gminy zrzeka∏y si´ uprawnieƒ budowlanych w zamian
za us∏ugi dla ludnoÊci, których nie by∏y w stanie same finansowaç. Architektura w
wydaniu mi´dzynarodowej finansjery stopniowo zyskuj´ przewag´ w Szwecji.
W projektowaniu mniejszych obiektów kwitnie natomiast inspirowany tradycjà i
charakterem miejsca tak zwany krytyczny regionalizm. Wille i muzea Jana Gezeliusa
(ur. 1923), muzea i domy kultury Gunnara Mattssona (ur. 1937), prace restauratorskie
Ove Hidemarka (ur. 1931), mi´dzy innymi Vasamuseet Marianne Dahlbäck (ur. 1943)
i Görana Manssona (ur. 1933) dajà Êwiadectwo wiernoÊci tradycji „wolnoÊciowej“.
ISSN 1101-6183
Max Plunger
KULTURA SZWEDZKA
KULTURA SZWEDZKA
Max Plunger
PLANOWANIE
Krematorium w Skogskyrkogården w
Sztokholmie Gunnara Asplunda (1935-1940)
U schy∏ku XIX wieku og∏oszono w Szwecji kilka konkursów na projekty urbanistyczne. Dzi´ki konkursom zyska∏a uznanie koncepcja architekta austriackiego,
Camillo Sitte’a, który rozwiàzania przestrzenne ulic podporzàdkowywa∏
uwarunkowaniom topograficznym. Zw∏aszcza w Göteborgu zdecydowano si´ na
dosyç radykalne przedsi´wzi´cia. W latach 1861-1862 rozpisano pierwszy
szwedzki konkurs na rozbudow´ miasta poza granice starych fortyfikacji. W roku
1900 projekt zrealizowano i og∏oszono kolejny konkurs. Wygrali go Per Hallman
(1869-1941) i Fredrik Sundbärg (1860-1913), zwolennicy koncepcji Sitte’a.
OdpowiedzialnoÊç za wdra˝anie projektu przypad∏a pierwszemu w Göteborgu
dyrektorowi prac publicznych, Albertowi Lilienbergowi (1897-1967), który pe∏ni∏
Max Plunger
Bloki mieszkalne w Kungsladugård w
Göteborgu (ok.1920)
Dom mieszkalny ze wspólnymi pomieszczeniami gospodarczymi na John Ericssonsgatan
w Sztokholmie Svena Markeliusa (1935)
Dom letniskowy Gunnara Asplunda na
archipelagu sztokholmskim (1937)
Gunnar Hansson/Arkiteturmuseet
W pierwszym dziesi´cioleciu XX wieku dosyç powszechnie zacz´to myÊleç o
koniecznoÊci poprawy sytuacji mieszkaniowej w ca∏ym kraju. Usprawniono
mi´dzy innymi system Êwiadczeƒ pracowniczych, ale warunki mieszkaniowe by∏y
du˝o gorsze od standardów Êwiatowych. W krótkich czasie dokonano wielu zmian,
które mia∏y wp∏ynàç na wi´kszà funkcjonalnoÊç mieszkaƒ. Osvald Amqvist
(1884-1959) zaprojektowa∏ modelowe wyposa˝enie kuchni i dotychczasowà
dzia∏alnoÊç filantropijnà zastàpi∏y dotacje paƒstwowe. Kiedy w architekturze
szwedzkiej zadomowi∏ si´ modernizm i w roku 1930 zorganizowano Wystaw´
Sztokholmskà, funkcjonalizm mia∏ ju˝ swoje sukcesy.
Wystawa Sztokholmska odegra∏a du˝à rol´ w kszta∏towaniu si´ nowej filozofii
projektowania. Gunnar Asplund, g∏ówny architekt wystawy, by∏ autorem wi´kszoÊci
budynków, lekkich, eleganckich, w modernistycznym stylu. W wystawie wzià∏
udzia∏ Sven Markelius (1889-1972), póêniejszy dyrektor urz´du planowania urbanistycznego w Sztokholmie i jeden z inicjatorów zabudowy przedmieÊç, i Uno Åhrén
(1847-1977), czo∏owy przedstawiciel funkcjonalizmu, akcentujàcy jego cele spo∏eczne.
Funkcjonalizm zyska∏ sprzymierzeƒca wÊród socjaldemokratów, którzy w tym
okresie doszli do w∏adzy. Wspólnymi si∏ami postanowiono raz na zawsze
wytrzebiç ubóstwo. Funkcjonalizm mia∏ byç Êrodkiem pomocnym w tworzeniu
spo∏eczeƒstwa przysz∏oÊci. Szwecja przej´∏a koncepcje republiki weimarskiej.
Przez czterdzieÊci lat architekci koncentrowali si´ przede wszystkim na
budownictwie mieszkaniowym.
Uwolniony z wi´zów tradycji funkcjonalizm mia∏ du˝à wartoÊç symbolicznà, ale
jego poczàtkowe dokonania nigdy nie zyska∏y powszechnego uznania. P∏askie
dachy i du˝e okna nie wydawa∏y si´ stosowne w Skandynawii i architekci
niech´tnie akceptowali takie rozwiàzania.
W po∏owie lat 30. dokonujà si´ powa˝ne zmiany, których egzemplifikacj´
stanowià domy letniskowe na archipelagu sztokholmskim wed∏ug projektu Gunnara
Asplunda i Eskila Sundahla (1890-1974). PomyÊlane w bardziej tradycyjnym
stylu, swoim kameralnym wn´trzem, które zdominowa∏ kominek, sà bli˝sze
anglosaskiemu idea∏owi domu z poczàtku XX wieku ni˝ „laboratorium“ Bauhausu.
Doktrynalne rozwiàzania funkcjonalizmu zosta∏y prze∏amane. Âwietnym tego
przyk∏adem mo˝e byç przybudówka do Göteborgs rådhus (1936), projektowana
przez Gunnara Asplunda ponad dwadzieÊcia lat.
Spo∏eczne aspiracje do umo˝liwienia pracy zawodowej kobietom przyczyni∏y
si´ do projektowania domów mieszkalnych ze wspólnymi pomieszczeniami
gospodarczymi; sprzàtaniem, gotowaniem, praniem i opiekà nad dzieçmi
zajmowali si´ p∏atni pracownicy. Budowa takiego domu w Sztokholmie (1935),
autorstwa Svena Markeliusa, wzbudzi∏a du˝e zainteresowanie.
Max Plunger
SZWEDZKI FUNKCJONALIZM
CentrumVällingby Svena Backströma, Leifa Reniusa i architekta krajobrazu, Erika Glemmego (1954)
ARCHITEKTURA POWOJENNA
Szwecji uda∏o si´ uniknàç czynnego udzia∏u w drugiej wojnie Êwiatowej. W tym
czasie umocni∏y si´ wi´zi z rodzimà tradycjà. Domy szeregowe, Friluftsstaden w
Malmö (1944-1948), Sigfrida Perssona (1898-1983) i Erika Bülowa-Hübego
(1879-1963) by∏y w stylu umiarkowanie klasycznym. Trudno dost´pne w
wojennych latach belki noÊne i asfalt zast´powano ceg∏ami i dachówkà.
Zasz∏y równie˝ zmiany w urbanistyce. W Szwecji przyj´∏a si´ idea sàsiedztwa,
sformu∏owana w roku 1929 przez amerykaƒskiego socjologa Arthura Perry’ego.
W nowo budowanych osiedlach mieszkaniowych by∏y szko∏y, domy dziennej
opieki, oÊrodki kultury. Tak projektowali mi´dzy innymi Sven Backström
(1903-1992), Leif Reinius (1907-1995) i bracia Ahlsénowie, Erik (1901-1988) i Tore
(1906-1991). Planowanie wspólnot sàsiedzkich stworzy∏o podstaw´ szwedzkiego
budownictwa mieszkaniowego, które zainspirowa∏o inne kraje. Na przyk∏ad w
Wielkiej Brytanii, okreÊlane mianem New Empiricism, odegra∏o wa˝nà rol´ w
New Town Movement.
Szwedzkà architektur´ lat 50. cechuje du˝y dynamizm. Urzeczywistnia si´
sformu∏owana pod koniec lat 20. polityka Folkhemmet (dos∏ownie: Dom Ludowy).
Zak∏ada∏a ona harmonijnà koegzystencj´ wszystkich obywateli. Dotacje mieszkaniowe nie by∏y adresowane do grup szczególnie upoÊledzonych spo∏ecznie, ich cel
stanowi∏o ogólne podniesienie standardu, a wrogiem publicznym numer jeden sta∏o
si´ przepe∏nienie. Regulowana przez paƒstwo gospodarka rynkowa mia∏a zapewniç
wysoki poziom ˝ycia jak najwi´kszej liczbie obywateli. Szwecja wybra∏a drog´
poÊrednià, jak to ujà∏ w swojej ksià˝ce zatytu∏owanej Sweden: the middle way
(1936) amerykaƒski dziennikarz Marquis W. Childs. Szczególnà uwagà cieszy∏y
si´ projekty o strukturze plastrów miodu Backströma i Reiniusa w Gröndalu,
Sztokholmie (1944-1946) i RoÊcie w Örebro (1947-1949), Guldhedenu w
Göteborgu (1945) Wejkego i Ödeena i Årsty Centrum braci Ahlsénów. Placówki
handlowe i kulturalne nada∏y przedmieÊciom wi´kszà rang´. Najwi´ksze
zainteresowanie w kraju i za granicà wzbudzi∏a budowa nowego przedmieÊcia
Sztokholmu, Vällingby (1952-1954), wed∏ug projektu Svena Backströma i Leifa
Reiniusa. To ogromne osiedle mieszkaniowe nie mia∏o pe∏niç funkcji przedmieÊciasypialni, lecz stanowiç samodzielnà jednostk´, zapewniajàcà miejsca pracy,
mieszkania i centrum handlowo-kulturalne. Centrum Vällingby, na które z∏o˝y∏y si´:
kino, teatr, domy towarowe i koÊció∏, oddano do u˝ytku w roku 1954. W sàsiedztwie
sta∏y wysokie bloki i ni˝sze wielorodzinne kamienice, a na obrze˝ach znalaz∏y si´
domy szeregowe. Budowa miniosiedli liczàcych po dwadzieÊcia-trzydzieÊci
bliêniaczych domów z niewielkimi ogródkami, których rekompensat´ mia∏y
stanowiç wi´ksze otwarte przestrzenie, szybko si´ upowszechni∏a i w latach 50. by∏a
konsekwentnie realizowana.
Wi´cej czasu wolnego sprawi∏o, ˝e coraz wi´cej rodzin decydowa∏o si´ na
w∏asne domy letniskowe. Stig Ancker zainicjowa∏ budow´ wiosek kempingowych
w Haverdalu na zachodnim wybrze˝u (1953-1956). Obecnie w Szwecji jest wi´cej
domów letniskowych w przeliczeniu na jednego mieszkaƒca ni˝ gdziekolwiek
indziej.
Rozwój gospodarczy stworzy∏ architektom wiele mo˝liwoÊci pracy. W ca∏ym
kraju powstawa∏y nowe osiedla mieszkaniowe. Za skromnymi fasadami nierzadko
kry∏y si´ wspania∏e wn´trza. Nadal dosyç powszechnie projektowano prywatne
rezydencje, mia∏o si´ to jednak skoƒczyç w latach 60. Z okazji zorganizowanej w
Helsingborgu wystawy wzornictwa, H55, Carl-Axel Acking (ur. 1910) i Per Friberg
(ur. 1920) stworzyli przestrzenny, rozÊwietlony pawilon, w którym dominowa∏a
abstrakcyjna estetyka. Tego rodzaju manifestacja sta∏a si´ swoistà cezurà, uzmys∏awiajàcà pierwszoplanowà rol´ nowych rozwiàzaƒ budowlanych.
W powojennej architekturze szwedzkiej mo˝na wyró˝niç dwie tendencje:
liberalnà i intelektualnà. Pierwsza ma swoje êród∏a w modernizmie i klasycyzmie.
Propozycje KF:s Arkitektkontor cechowa∏a, inspirowana klasycznym stylem
Heinricha Tessenowa i Gunnara Asplunda, praktycznoÊç i skromnoÊç. Tendencja liberalna dosz∏a do g∏osu w pracach braci Ahlsénów, Nilsa Tescha, Nilsa Ahrboma,
Helge Zimdala, Klaesa Anshelma, Ralpha Erskine’a (ur. 1914) i Carla Nyréna. Tendencj´ intelektualnà reprezentowali mi´dzy innymi Paul Hedkvist, Sven Markelius,
Bengt Lindroos i Peter Celsing (1920-1974). Mimo ˝e byli bli˝si kierunkom architektury Êwiatowej, trudno sobie wyobraziç ich projekty poza granicami Szwecji.
W dyskusjach o szwedzkim dziedzictwie kulturalnym cz´sto podnosi si´ kwesti´
szwedzkiego ubóstwa. Zagraniczna rozrzutnoÊç w postaci wykorzystywania z∏ota i
kamieni szlachetnych znajdowa∏a swój odpowiednik w takich materia∏ach jak
drewno i farba. Z czysto estetycznego punktu widzenia oznacza∏o to, ˝e im mniejsze
Êrodki, tym wi´ksza ekspresja.
PRODUKCJA MASOWA
Wn´trze koÊcio∏a St.Petri w
Klippan Sigurda Lewerentza
(1962-1966)
Max Plunger
Siedziba Svenska Tändsticksbolaget w
Sztokholmie Ivara Tengboma
t´ funkcj´ w latach 1907-1927. Osiedla mieszkaniowe Bagaregården i Kungsladugård to najwi´ksze i najbardziej konsekwentnie zaplanowane przedsi´wzi´cia
inspirowane koncepcjà Camillo Sitte’a. Niewielkie domy o jednej kondygnacji z
kamienia i dwóch kondygnacjach drewnianych sk∏adajà si´ na charakterystyczny
dla Göteborga styl. Te tak zwane domy wojewodów zyska∏y na dostojnej prostocie
dzi´ki Arvidowi Fuhremu (1885-1959).
Wspó∏czesna urbanistyka stawia∏a sobie za cel tworzenie architektonicznie
homogenicznych oÊrodków. Pierwszy taki kompleks w Szwecji, Götaplatsen,
powsta∏ w Göteborgu. Sk∏adajà si´ naƒ instytucje kulturalne, które dzi´ki swojemu
usytuowaniu stanowià t∏o najbardziej popularnej ulicy miasta, Kungsportsavenyn.
Budowa trwa∏a d∏u˝ej, ni˝ zak∏adano, i w rezultacie nie zrealizowano projektu w
ca∏oÊci. Mimo to Konstmuseet (1923) Sigfrida Ericssona (1879-1958) i Arvida
Bjerkego (1880-1952), Stadsteatern (1935) Carla Bergstena i Konserthuset (1936)
Nilsa Einara Erikssona (1899-1978) sà wysokiej klasy Êwiadectwem swoich
czasów.
Max Plunger
Max Plunger
Budynek stra˝y po˝arnej w Gävle
Ferdinanda Boberga (1890)
Gävle (1890) Ferdinanda Boberga (1860-1946) i biblioteki publicznej (1897) w
Göteborgu Hansa Hedlunda (1855-1931), nie pozostaje bez wp∏ywu na szwedzkà
sztuk´ kszta∏towania przestrzeni.
W pierwszych latach XX wieku architekci szwedzcy wykorzystujà równie˝
rozwiazania brytyjskie, duƒskie, niemieckie i austriackie, co przynosi wyjàtkowo
bogatà i zró˝nicownà gam´ stylistycznà. Idee brytyjskiego Arts and Crafts
Movement przejmujà w Szwecji Carl Westman (1866-1936), Ragnar Östberg
(1866-1945) i Torben Grut (1866-1945). Projektowanie w oparciu o rzemios∏o
artystyczne postrzegano jako nowà mo˝liwoÊç, odmiennà od coraz bardziej
stereotypowej produkcji masowej b´dàcej konsekwencjà industrializacji. Z Danii i
Niemiec przeniesiono tradycje budowy ceglanej, która bardzo szybko zadomowi∏a
si´ na sta∏e w szwedzkiej architekturze. Carl Bergsten (1879-1935) i Georg A.
Nilsson (1871-1949) na wzór budownictwa austriackiego proponowali formy
geometryczne, nieodsy∏ajàce do klasycyzmu. Inni, na przyk∏ad Ernst Stenhammar
(1859-1927) i Erik Josephson (1864-1929), preferowali formy geometryczne,
których g∏ównym tworzywem by∏a stal i szk∏o.
Przedsi´wzi´ciem wyjàtkowym sta∏a si´ na poczàtku XX wieku budowa od
podstaw Kiruny, ca∏ego kompleksu miejskiego na pó∏nocy Szwecji. W krótkim
czasie powsta∏o na odludziu nowe miasto. Wi´kszoÊç obiektów zaprojektowa∏
Gustaf Wickman (1858-1916). Jego koÊció∏ ∏àczy w sobie nordyckà architektur´
drewnianà i amerykaƒski styl gontowy.
W pierwszych dziesi´cioleciach XX wieku architekci skupili si´ na potrzebach
mieszkaniowych coraz liczniejszej klasy Êredniej. W efekcie przynios∏o to
mnóstwo wspania∏ych domów. Ton nadawali ci, którzy uwzgl´dniali w swoich
projektach elementy zabudowy wiejskiej, kierujàc si´ kryteriami historycznokulturowymi. Zapiski z podró˝y i ksià˝ki dostarcza∏y wiedzy o bogatej rodzimej
architekturze, od renesansowych i barokowych zamków i dworów po budownictwo drewniane. Wiedza ta przynios∏a w po∏àczeniu z propozycjami Arts and
Crafts Movement idywidualne, ciekawe projekty, wykorzystujàce drewno i ceg∏´.
Pierwsze dokonanie w nowym, narodowo-romantycznym stylu to gmach Läkaresällskapet (1904) Carla Westmana. Póêniej powsta∏y: Röhsska museet w Göteborgu
(1914) i Stockholms rådhus (1916) autorstwa Westmana, Stockholm Stadium
(1912) Torbena Gruta i koÊció∏ Engelbrekta w Sztokholmie (1914) Larsa Israela
Wahlmana. W tym samym stylu Erik Lallerstedt (1864-1955) projektowa∏ hale
dworcowe, biurowce i instytucje.
G∏ównà budowlà tego okresu jest Stockholms Stadshus Ragnara Östberga, otwarta
w wigili´ Êw. Jana w roku 1923, efekt wygranego konkursu z roku 1903. Sk∏ada si´
ona z dwóch dziedziƒców, krytego i otwartego, oraz g∏ebokiej loggi wychodzàcej na
wod´, do której przylega wysoka wie˝a. Wn´trza, dostosowane do oficjalnych
funkcji, Êwiadczà o istniejàcych u schy∏ku pierwszej dekady XX wieku wp∏ywach klasycyzmu z poczàtków XIX wieku. Wszystko to w po∏àczeniu z dobitnà obecnoÊcià
wyrobów rzemieÊlniczych i tworzywa, a tak˝e z funkcjonalnie przemyÊlanym projektem
sprawia, ˝e obiekt ten jest jedyny w swoim rodzaju.
Do rozwoju szwedzkiej odmiany neoklasycyzmu, znanej jako „szwedzki
wdzi´k“, przyczynili si´ tak˝e Ivar Tengbom (1878-1968) i Gunnar Asplund
(1885-1940). Tengbom projektowa∏ przede wszystkim siedziby du˝ych firm. Jego
praca prze∏omowa, opatrzony joƒskim portykiem Enskilda Banken w Sztokholmie
(1915), zapoczàtkowuje styl „szwedzkiego wdzi´ku“, a jego zenit wyznacza gmach
Svenska Tändsticksbolaget w Sztokholmie (1928).
Najbardziej znanym w Êwiecie architektem szwedzkim jest Gunnar Asplund. Jego
˝artobliwe odwo∏ania do klasycyzmu znalaz∏y naÊladowców w postmodernistycznych latach 80. Talent Asplunda mieni si´ ró˝norodnoÊcià stylów. Masywne
konstrukcje z ceg∏y, projektowane w pierwszym dziesi´cioleciu XX wieku, w latach
20. nabra∏y lekkoÊci, w latach 30. przyj´∏y formy kubistyczno-modernistyczne, by
pod koniec lat 30. uzyskaç postaç ∏agodniejszà, wykorzystujàcà naturalne materia∏y.
Do najwa˝niejszych prac Asplunda z okresu neoklasycznego nale˝à: Lister härads
tinghus (1919-1921) w Sölvesborgu w po∏udniowej Szwecji, Villa Snellman w
Djursholmie (1917-1918) i Stockholms Stadsbibliotek (1927). Razem z Sigurdem
Lewerentzem (1885-1974) Asplund zaproponowa∏ rozwiàzania przestrzenne
cmentarza Skogskyrkogården (1914-1940) na po∏udniowych obrze˝ach Sztokholmu i
zaprojektowa∏ tam kilka kaplic.
Sune Sundahl/Arkitekturmuseet
Max Plunger
KULTURA SZWEDZKA
Wiara w sta∏y rozwój gospodarczy utrzymywa∏a si´ do lat 60. Mimo wzrostu stopy
˝yciowej, coraz wi´kszej liczby samochodów, pralek i domów letniskowych
niedobór mieszkaƒ w du˝ych miastach by∏ bardzo dotkliwy. W roku 1965 zapad∏a
decyzja o budowie miliona nowych mieszkaƒ w ciàgu najbli˝szych dziesi´ciu lat.
Realizacja tak ambitnego projektu wymaga∏a sprawnego systemu prefabrykacji.
Wykonywanie planów produkcyjnych zmieni∏o oblicze architektury, wykorzystujacej
dotychczas techniki rzemieÊlnicze. W latach 70., kiedy cel osiàgni´to, Szwecj´
dotknà∏ kryzys. Ludzie nie chcieli si´ wprowadzaç do nowych osiedli, nie oby∏o si´
bez ostrej krytyki architektów. Budynki lepiej by si´ nadawa∏y na biura i urz´dy. W
latach 60. Kungliga Byggnadsstyrelsen zgromadzi∏o pokaênà wiedz´ w zakresie
zlecania projektów obiektów rzàdowych.
Architekci o sk∏onnoÊciach artystycznych mogli si´ realizowaç na przyk∏ad w
projektowaniu koÊcio∏ów. Powsta∏e w latach 50. nowe osiedla mieszkaniowe by∏y
wdzi´cznym adresatem. KoÊcio∏y w Björkhagen w Sztokholmie (1956-1960) i w
Klippan w Skanii nale˝à do ostatnich dokonaƒ Sigurda Lewerentza. Udoskonali∏
ich form´, u˝y∏ ceg∏y, drewna i szk∏a. Kilka koÊcio∏ów ceglanych zaprojektowa∏
tak˝e Peter Celsing. Jego najwi´ksze prace to Kulturhuset (1968-1973),
mieszczàcy mi´dzy innymi Stadsteatern, i Riksbanken (1965-1976) w centrum
Sztokholmu. Nieprzywiàzywanie wagi do historii i tradycji sprawi∏o, ˝e stare
kamienice wyburzono, a na ich miejscu stan´∏y biurowce i domy handlowe. OdpowiedzialnoÊç za dewastacj´ ÊródmieÊcia Sztokholmu spad∏a na Celsinga, mimo ˝e
jego budowle nie sà pozbawione walorów artystycznych.
KULTURA SZWEDZKA
Max Plunger
PLANOWANIE
Krematorium w Skogskyrkogården w
Sztokholmie Gunnara Asplunda (1935-1940)
U schy∏ku XIX wieku og∏oszono w Szwecji kilka konkursów na projekty urbanistyczne. Dzi´ki konkursom zyska∏a uznanie koncepcja architekta austriackiego,
Camillo Sitte’a, który rozwiàzania przestrzenne ulic podporzàdkowywa∏
uwarunkowaniom topograficznym. Zw∏aszcza w Göteborgu zdecydowano si´ na
dosyç radykalne przedsi´wzi´cia. W latach 1861-1862 rozpisano pierwszy
szwedzki konkurs na rozbudow´ miasta poza granice starych fortyfikacji. W roku
1900 projekt zrealizowano i og∏oszono kolejny konkurs. Wygrali go Per Hallman
(1869-1941) i Fredrik Sundbärg (1860-1913), zwolennicy koncepcji Sitte’a.
OdpowiedzialnoÊç za wdra˝anie projektu przypad∏a pierwszemu w Göteborgu
dyrektorowi prac publicznych, Albertowi Lilienbergowi (1897-1967), który pe∏ni∏
Max Plunger
Bloki mieszkalne w Kungsladugård w
Göteborgu (ok.1920)
Dom mieszkalny ze wspólnymi pomieszczeniami gospodarczymi na John Ericssonsgatan
w Sztokholmie Svena Markeliusa (1935)
Dom letniskowy Gunnara Asplunda na
archipelagu sztokholmskim (1937)
Gunnar Hansson/Arkiteturmuseet
W pierwszym dziesi´cioleciu XX wieku dosyç powszechnie zacz´to myÊleç o
koniecznoÊci poprawy sytuacji mieszkaniowej w ca∏ym kraju. Usprawniono
mi´dzy innymi system Êwiadczeƒ pracowniczych, ale warunki mieszkaniowe by∏y
du˝o gorsze od standardów Êwiatowych. W krótkich czasie dokonano wielu zmian,
które mia∏y wp∏ynàç na wi´kszà funkcjonalnoÊç mieszkaƒ. Osvald Amqvist
(1884-1959) zaprojektowa∏ modelowe wyposa˝enie kuchni i dotychczasowà
dzia∏alnoÊç filantropijnà zastàpi∏y dotacje paƒstwowe. Kiedy w architekturze
szwedzkiej zadomowi∏ si´ modernizm i w roku 1930 zorganizowano Wystaw´
Sztokholmskà, funkcjonalizm mia∏ ju˝ swoje sukcesy.
Wystawa Sztokholmska odegra∏a du˝à rol´ w kszta∏towaniu si´ nowej filozofii
projektowania. Gunnar Asplund, g∏ówny architekt wystawy, by∏ autorem wi´kszoÊci
budynków, lekkich, eleganckich, w modernistycznym stylu. W wystawie wzià∏
udzia∏ Sven Markelius (1889-1972), póêniejszy dyrektor urz´du planowania urbanistycznego w Sztokholmie i jeden z inicjatorów zabudowy przedmieÊç, i Uno Åhrén
(1847-1977), czo∏owy przedstawiciel funkcjonalizmu, akcentujàcy jego cele spo∏eczne.
Funkcjonalizm zyska∏ sprzymierzeƒca wÊród socjaldemokratów, którzy w tym
okresie doszli do w∏adzy. Wspólnymi si∏ami postanowiono raz na zawsze
wytrzebiç ubóstwo. Funkcjonalizm mia∏ byç Êrodkiem pomocnym w tworzeniu
spo∏eczeƒstwa przysz∏oÊci. Szwecja przej´∏a koncepcje republiki weimarskiej.
Przez czterdzieÊci lat architekci koncentrowali si´ przede wszystkim na
budownictwie mieszkaniowym.
Uwolniony z wi´zów tradycji funkcjonalizm mia∏ du˝à wartoÊç symbolicznà, ale
jego poczàtkowe dokonania nigdy nie zyska∏y powszechnego uznania. P∏askie
dachy i du˝e okna nie wydawa∏y si´ stosowne w Skandynawii i architekci
niech´tnie akceptowali takie rozwiàzania.
W po∏owie lat 30. dokonujà si´ powa˝ne zmiany, których egzemplifikacj´
stanowià domy letniskowe na archipelagu sztokholmskim wed∏ug projektu Gunnara
Asplunda i Eskila Sundahla (1890-1974). PomyÊlane w bardziej tradycyjnym
stylu, swoim kameralnym wn´trzem, które zdominowa∏ kominek, sà bli˝sze
anglosaskiemu idea∏owi domu z poczàtku XX wieku ni˝ „laboratorium“ Bauhausu.
Doktrynalne rozwiàzania funkcjonalizmu zosta∏y prze∏amane. Âwietnym tego
przyk∏adem mo˝e byç przybudówka do Göteborgs rådhus (1936), projektowana
przez Gunnara Asplunda ponad dwadzieÊcia lat.
Spo∏eczne aspiracje do umo˝liwienia pracy zawodowej kobietom przyczyni∏y
si´ do projektowania domów mieszkalnych ze wspólnymi pomieszczeniami
gospodarczymi; sprzàtaniem, gotowaniem, praniem i opiekà nad dzieçmi
zajmowali si´ p∏atni pracownicy. Budowa takiego domu w Sztokholmie (1935),
autorstwa Svena Markeliusa, wzbudzi∏a du˝e zainteresowanie.
Max Plunger
SZWEDZKI FUNKCJONALIZM
CentrumVällingby Svena Backströma, Leifa Reniusa i architekta krajobrazu, Erika Glemmego (1954)
ARCHITEKTURA POWOJENNA
Szwecji uda∏o si´ uniknàç czynnego udzia∏u w drugiej wojnie Êwiatowej. W tym
czasie umocni∏y si´ wi´zi z rodzimà tradycjà. Domy szeregowe, Friluftsstaden w
Malmö (1944-1948), Sigfrida Perssona (1898-1983) i Erika Bülowa-Hübego
(1879-1963) by∏y w stylu umiarkowanie klasycznym. Trudno dost´pne w
wojennych latach belki noÊne i asfalt zast´powano ceg∏ami i dachówkà.
Zasz∏y równie˝ zmiany w urbanistyce. W Szwecji przyj´∏a si´ idea sàsiedztwa,
sformu∏owana w roku 1929 przez amerykaƒskiego socjologa Arthura Perry’ego.
W nowo budowanych osiedlach mieszkaniowych by∏y szko∏y, domy dziennej
opieki, oÊrodki kultury. Tak projektowali mi´dzy innymi Sven Backström
(1903-1992), Leif Reinius (1907-1995) i bracia Ahlsénowie, Erik (1901-1988) i Tore
(1906-1991). Planowanie wspólnot sàsiedzkich stworzy∏o podstaw´ szwedzkiego
budownictwa mieszkaniowego, które zainspirowa∏o inne kraje. Na przyk∏ad w
Wielkiej Brytanii, okreÊlane mianem New Empiricism, odegra∏o wa˝nà rol´ w
New Town Movement.
Szwedzkà architektur´ lat 50. cechuje du˝y dynamizm. Urzeczywistnia si´
sformu∏owana pod koniec lat 20. polityka Folkhemmet (dos∏ownie: Dom Ludowy).
Zak∏ada∏a ona harmonijnà koegzystencj´ wszystkich obywateli. Dotacje mieszkaniowe nie by∏y adresowane do grup szczególnie upoÊledzonych spo∏ecznie, ich cel
stanowi∏o ogólne podniesienie standardu, a wrogiem publicznym numer jeden sta∏o
si´ przepe∏nienie. Regulowana przez paƒstwo gospodarka rynkowa mia∏a zapewniç
wysoki poziom ˝ycia jak najwi´kszej liczbie obywateli. Szwecja wybra∏a drog´
poÊrednià, jak to ujà∏ w swojej ksià˝ce zatytu∏owanej Sweden: the middle way
(1936) amerykaƒski dziennikarz Marquis W. Childs. Szczególnà uwagà cieszy∏y
si´ projekty o strukturze plastrów miodu Backströma i Reiniusa w Gröndalu,
Sztokholmie (1944-1946) i RoÊcie w Örebro (1947-1949), Guldhedenu w
Göteborgu (1945) Wejkego i Ödeena i Årsty Centrum braci Ahlsénów. Placówki
handlowe i kulturalne nada∏y przedmieÊciom wi´kszà rang´. Najwi´ksze
zainteresowanie w kraju i za granicà wzbudzi∏a budowa nowego przedmieÊcia
Sztokholmu, Vällingby (1952-1954), wed∏ug projektu Svena Backströma i Leifa
Reiniusa. To ogromne osiedle mieszkaniowe nie mia∏o pe∏niç funkcji przedmieÊciasypialni, lecz stanowiç samodzielnà jednostk´, zapewniajàcà miejsca pracy,
mieszkania i centrum handlowo-kulturalne. Centrum Vällingby, na które z∏o˝y∏y si´:
kino, teatr, domy towarowe i koÊció∏, oddano do u˝ytku w roku 1954. W sàsiedztwie
sta∏y wysokie bloki i ni˝sze wielorodzinne kamienice, a na obrze˝ach znalaz∏y si´
domy szeregowe. Budowa miniosiedli liczàcych po dwadzieÊcia-trzydzieÊci
bliêniaczych domów z niewielkimi ogródkami, których rekompensat´ mia∏y
stanowiç wi´ksze otwarte przestrzenie, szybko si´ upowszechni∏a i w latach 50. by∏a
konsekwentnie realizowana.
Wi´cej czasu wolnego sprawi∏o, ˝e coraz wi´cej rodzin decydowa∏o si´ na
w∏asne domy letniskowe. Stig Ancker zainicjowa∏ budow´ wiosek kempingowych
w Haverdalu na zachodnim wybrze˝u (1953-1956). Obecnie w Szwecji jest wi´cej
domów letniskowych w przeliczeniu na jednego mieszkaƒca ni˝ gdziekolwiek
indziej.
Rozwój gospodarczy stworzy∏ architektom wiele mo˝liwoÊci pracy. W ca∏ym
kraju powstawa∏y nowe osiedla mieszkaniowe. Za skromnymi fasadami nierzadko
kry∏y si´ wspania∏e wn´trza. Nadal dosyç powszechnie projektowano prywatne
rezydencje, mia∏o si´ to jednak skoƒczyç w latach 60. Z okazji zorganizowanej w
Helsingborgu wystawy wzornictwa, H55, Carl-Axel Acking (ur. 1910) i Per Friberg
(ur. 1920) stworzyli przestrzenny, rozÊwietlony pawilon, w którym dominowa∏a
abstrakcyjna estetyka. Tego rodzaju manifestacja sta∏a si´ swoistà cezurà, uzmys∏awiajàcà pierwszoplanowà rol´ nowych rozwiàzaƒ budowlanych.
W powojennej architekturze szwedzkiej mo˝na wyró˝niç dwie tendencje:
liberalnà i intelektualnà. Pierwsza ma swoje êród∏a w modernizmie i klasycyzmie.
Propozycje KF:s Arkitektkontor cechowa∏a, inspirowana klasycznym stylem
Heinricha Tessenowa i Gunnara Asplunda, praktycznoÊç i skromnoÊç. Tendencja liberalna dosz∏a do g∏osu w pracach braci Ahlsénów, Nilsa Tescha, Nilsa Ahrboma,
Helge Zimdala, Klaesa Anshelma, Ralpha Erskine’a (ur. 1914) i Carla Nyréna. Tendencj´ intelektualnà reprezentowali mi´dzy innymi Paul Hedkvist, Sven Markelius,
Bengt Lindroos i Peter Celsing (1920-1974). Mimo ˝e byli bli˝si kierunkom architektury Êwiatowej, trudno sobie wyobraziç ich projekty poza granicami Szwecji.
W dyskusjach o szwedzkim dziedzictwie kulturalnym cz´sto podnosi si´ kwesti´
szwedzkiego ubóstwa. Zagraniczna rozrzutnoÊç w postaci wykorzystywania z∏ota i
kamieni szlachetnych znajdowa∏a swój odpowiednik w takich materia∏ach jak
drewno i farba. Z czysto estetycznego punktu widzenia oznacza∏o to, ˝e im mniejsze
Êrodki, tym wi´ksza ekspresja.
PRODUKCJA MASOWA
Wn´trze koÊcio∏a St.Petri w
Klippan Sigurda Lewerentza
(1962-1966)
Max Plunger
Siedziba Svenska Tändsticksbolaget w
Sztokholmie Ivara Tengboma
t´ funkcj´ w latach 1907-1927. Osiedla mieszkaniowe Bagaregården i Kungsladugård to najwi´ksze i najbardziej konsekwentnie zaplanowane przedsi´wzi´cia
inspirowane koncepcjà Camillo Sitte’a. Niewielkie domy o jednej kondygnacji z
kamienia i dwóch kondygnacjach drewnianych sk∏adajà si´ na charakterystyczny
dla Göteborga styl. Te tak zwane domy wojewodów zyska∏y na dostojnej prostocie
dzi´ki Arvidowi Fuhremu (1885-1959).
Wspó∏czesna urbanistyka stawia∏a sobie za cel tworzenie architektonicznie
homogenicznych oÊrodków. Pierwszy taki kompleks w Szwecji, Götaplatsen,
powsta∏ w Göteborgu. Sk∏adajà si´ naƒ instytucje kulturalne, które dzi´ki swojemu
usytuowaniu stanowià t∏o najbardziej popularnej ulicy miasta, Kungsportsavenyn.
Budowa trwa∏a d∏u˝ej, ni˝ zak∏adano, i w rezultacie nie zrealizowano projektu w
ca∏oÊci. Mimo to Konstmuseet (1923) Sigfrida Ericssona (1879-1958) i Arvida
Bjerkego (1880-1952), Stadsteatern (1935) Carla Bergstena i Konserthuset (1936)
Nilsa Einara Erikssona (1899-1978) sà wysokiej klasy Êwiadectwem swoich
czasów.
Max Plunger
Max Plunger
Budynek stra˝y po˝arnej w Gävle
Ferdinanda Boberga (1890)
Gävle (1890) Ferdinanda Boberga (1860-1946) i biblioteki publicznej (1897) w
Göteborgu Hansa Hedlunda (1855-1931), nie pozostaje bez wp∏ywu na szwedzkà
sztuk´ kszta∏towania przestrzeni.
W pierwszych latach XX wieku architekci szwedzcy wykorzystujà równie˝
rozwiazania brytyjskie, duƒskie, niemieckie i austriackie, co przynosi wyjàtkowo
bogatà i zró˝nicownà gam´ stylistycznà. Idee brytyjskiego Arts and Crafts
Movement przejmujà w Szwecji Carl Westman (1866-1936), Ragnar Östberg
(1866-1945) i Torben Grut (1866-1945). Projektowanie w oparciu o rzemios∏o
artystyczne postrzegano jako nowà mo˝liwoÊç, odmiennà od coraz bardziej
stereotypowej produkcji masowej b´dàcej konsekwencjà industrializacji. Z Danii i
Niemiec przeniesiono tradycje budowy ceglanej, która bardzo szybko zadomowi∏a
si´ na sta∏e w szwedzkiej architekturze. Carl Bergsten (1879-1935) i Georg A.
Nilsson (1871-1949) na wzór budownictwa austriackiego proponowali formy
geometryczne, nieodsy∏ajàce do klasycyzmu. Inni, na przyk∏ad Ernst Stenhammar
(1859-1927) i Erik Josephson (1864-1929), preferowali formy geometryczne,
których g∏ównym tworzywem by∏a stal i szk∏o.
Przedsi´wzi´ciem wyjàtkowym sta∏a si´ na poczàtku XX wieku budowa od
podstaw Kiruny, ca∏ego kompleksu miejskiego na pó∏nocy Szwecji. W krótkim
czasie powsta∏o na odludziu nowe miasto. Wi´kszoÊç obiektów zaprojektowa∏
Gustaf Wickman (1858-1916). Jego koÊció∏ ∏àczy w sobie nordyckà architektur´
drewnianà i amerykaƒski styl gontowy.
W pierwszych dziesi´cioleciach XX wieku architekci skupili si´ na potrzebach
mieszkaniowych coraz liczniejszej klasy Êredniej. W efekcie przynios∏o to
mnóstwo wspania∏ych domów. Ton nadawali ci, którzy uwzgl´dniali w swoich
projektach elementy zabudowy wiejskiej, kierujàc si´ kryteriami historycznokulturowymi. Zapiski z podró˝y i ksià˝ki dostarcza∏y wiedzy o bogatej rodzimej
architekturze, od renesansowych i barokowych zamków i dworów po budownictwo drewniane. Wiedza ta przynios∏a w po∏àczeniu z propozycjami Arts and
Crafts Movement idywidualne, ciekawe projekty, wykorzystujàce drewno i ceg∏´.
Pierwsze dokonanie w nowym, narodowo-romantycznym stylu to gmach Läkaresällskapet (1904) Carla Westmana. Póêniej powsta∏y: Röhsska museet w Göteborgu
(1914) i Stockholms rådhus (1916) autorstwa Westmana, Stockholm Stadium
(1912) Torbena Gruta i koÊció∏ Engelbrekta w Sztokholmie (1914) Larsa Israela
Wahlmana. W tym samym stylu Erik Lallerstedt (1864-1955) projektowa∏ hale
dworcowe, biurowce i instytucje.
G∏ównà budowlà tego okresu jest Stockholms Stadshus Ragnara Östberga, otwarta
w wigili´ Êw. Jana w roku 1923, efekt wygranego konkursu z roku 1903. Sk∏ada si´
ona z dwóch dziedziƒców, krytego i otwartego, oraz g∏ebokiej loggi wychodzàcej na
wod´, do której przylega wysoka wie˝a. Wn´trza, dostosowane do oficjalnych
funkcji, Êwiadczà o istniejàcych u schy∏ku pierwszej dekady XX wieku wp∏ywach klasycyzmu z poczàtków XIX wieku. Wszystko to w po∏àczeniu z dobitnà obecnoÊcià
wyrobów rzemieÊlniczych i tworzywa, a tak˝e z funkcjonalnie przemyÊlanym projektem
sprawia, ˝e obiekt ten jest jedyny w swoim rodzaju.
Do rozwoju szwedzkiej odmiany neoklasycyzmu, znanej jako „szwedzki
wdzi´k“, przyczynili si´ tak˝e Ivar Tengbom (1878-1968) i Gunnar Asplund
(1885-1940). Tengbom projektowa∏ przede wszystkim siedziby du˝ych firm. Jego
praca prze∏omowa, opatrzony joƒskim portykiem Enskilda Banken w Sztokholmie
(1915), zapoczàtkowuje styl „szwedzkiego wdzi´ku“, a jego zenit wyznacza gmach
Svenska Tändsticksbolaget w Sztokholmie (1928).
Najbardziej znanym w Êwiecie architektem szwedzkim jest Gunnar Asplund. Jego
˝artobliwe odwo∏ania do klasycyzmu znalaz∏y naÊladowców w postmodernistycznych latach 80. Talent Asplunda mieni si´ ró˝norodnoÊcià stylów. Masywne
konstrukcje z ceg∏y, projektowane w pierwszym dziesi´cioleciu XX wieku, w latach
20. nabra∏y lekkoÊci, w latach 30. przyj´∏y formy kubistyczno-modernistyczne, by
pod koniec lat 30. uzyskaç postaç ∏agodniejszà, wykorzystujàcà naturalne materia∏y.
Do najwa˝niejszych prac Asplunda z okresu neoklasycznego nale˝à: Lister härads
tinghus (1919-1921) w Sölvesborgu w po∏udniowej Szwecji, Villa Snellman w
Djursholmie (1917-1918) i Stockholms Stadsbibliotek (1927). Razem z Sigurdem
Lewerentzem (1885-1974) Asplund zaproponowa∏ rozwiàzania przestrzenne
cmentarza Skogskyrkogården (1914-1940) na po∏udniowych obrze˝ach Sztokholmu i
zaprojektowa∏ tam kilka kaplic.
Sune Sundahl/Arkitekturmuseet
Max Plunger
KULTURA SZWEDZKA
Wiara w sta∏y rozwój gospodarczy utrzymywa∏a si´ do lat 60. Mimo wzrostu stopy
˝yciowej, coraz wi´kszej liczby samochodów, pralek i domów letniskowych
niedobór mieszkaƒ w du˝ych miastach by∏ bardzo dotkliwy. W roku 1965 zapad∏a
decyzja o budowie miliona nowych mieszkaƒ w ciàgu najbli˝szych dziesi´ciu lat.
Realizacja tak ambitnego projektu wymaga∏a sprawnego systemu prefabrykacji.
Wykonywanie planów produkcyjnych zmieni∏o oblicze architektury, wykorzystujacej
dotychczas techniki rzemieÊlnicze. W latach 70., kiedy cel osiàgni´to, Szwecj´
dotknà∏ kryzys. Ludzie nie chcieli si´ wprowadzaç do nowych osiedli, nie oby∏o si´
bez ostrej krytyki architektów. Budynki lepiej by si´ nadawa∏y na biura i urz´dy. W
latach 60. Kungliga Byggnadsstyrelsen zgromadzi∏o pokaênà wiedz´ w zakresie
zlecania projektów obiektów rzàdowych.
Architekci o sk∏onnoÊciach artystycznych mogli si´ realizowaç na przyk∏ad w
projektowaniu koÊcio∏ów. Powsta∏e w latach 50. nowe osiedla mieszkaniowe by∏y
wdzi´cznym adresatem. KoÊcio∏y w Björkhagen w Sztokholmie (1956-1960) i w
Klippan w Skanii nale˝à do ostatnich dokonaƒ Sigurda Lewerentza. Udoskonali∏
ich form´, u˝y∏ ceg∏y, drewna i szk∏a. Kilka koÊcio∏ów ceglanych zaprojektowa∏
tak˝e Peter Celsing. Jego najwi´ksze prace to Kulturhuset (1968-1973),
mieszczàcy mi´dzy innymi Stadsteatern, i Riksbanken (1965-1976) w centrum
Sztokholmu. Nieprzywiàzywanie wagi do historii i tradycji sprawi∏o, ˝e stare
kamienice wyburzono, a na ich miejscu stan´∏y biurowce i domy handlowe. OdpowiedzialnoÊç za dewastacj´ ÊródmieÊcia Sztokholmu spad∏a na Celsinga, mimo ˝e
jego budowle nie sà pozbawione walorów artystycznych.
KULTURA SZWEDZKA
Max Plunger
PLANOWANIE
Krematorium w Skogskyrkogården w
Sztokholmie Gunnara Asplunda (1935-1940)
U schy∏ku XIX wieku og∏oszono w Szwecji kilka konkursów na projekty urbanistyczne. Dzi´ki konkursom zyska∏a uznanie koncepcja architekta austriackiego,
Camillo Sitte’a, który rozwiàzania przestrzenne ulic podporzàdkowywa∏
uwarunkowaniom topograficznym. Zw∏aszcza w Göteborgu zdecydowano si´ na
dosyç radykalne przedsi´wzi´cia. W latach 1861-1862 rozpisano pierwszy
szwedzki konkurs na rozbudow´ miasta poza granice starych fortyfikacji. W roku
1900 projekt zrealizowano i og∏oszono kolejny konkurs. Wygrali go Per Hallman
(1869-1941) i Fredrik Sundbärg (1860-1913), zwolennicy koncepcji Sitte’a.
OdpowiedzialnoÊç za wdra˝anie projektu przypad∏a pierwszemu w Göteborgu
dyrektorowi prac publicznych, Albertowi Lilienbergowi (1897-1967), który pe∏ni∏
Max Plunger
Bloki mieszkalne w Kungsladugård w
Göteborgu (ok.1920)
Dom mieszkalny ze wspólnymi pomieszczeniami gospodarczymi na John Ericssonsgatan
w Sztokholmie Svena Markeliusa (1935)
Dom letniskowy Gunnara Asplunda na
archipelagu sztokholmskim (1937)
Gunnar Hansson/Arkiteturmuseet
W pierwszym dziesi´cioleciu XX wieku dosyç powszechnie zacz´to myÊleç o
koniecznoÊci poprawy sytuacji mieszkaniowej w ca∏ym kraju. Usprawniono
mi´dzy innymi system Êwiadczeƒ pracowniczych, ale warunki mieszkaniowe by∏y
du˝o gorsze od standardów Êwiatowych. W krótkich czasie dokonano wielu zmian,
które mia∏y wp∏ynàç na wi´kszà funkcjonalnoÊç mieszkaƒ. Osvald Amqvist
(1884-1959) zaprojektowa∏ modelowe wyposa˝enie kuchni i dotychczasowà
dzia∏alnoÊç filantropijnà zastàpi∏y dotacje paƒstwowe. Kiedy w architekturze
szwedzkiej zadomowi∏ si´ modernizm i w roku 1930 zorganizowano Wystaw´
Sztokholmskà, funkcjonalizm mia∏ ju˝ swoje sukcesy.
Wystawa Sztokholmska odegra∏a du˝à rol´ w kszta∏towaniu si´ nowej filozofii
projektowania. Gunnar Asplund, g∏ówny architekt wystawy, by∏ autorem wi´kszoÊci
budynków, lekkich, eleganckich, w modernistycznym stylu. W wystawie wzià∏
udzia∏ Sven Markelius (1889-1972), póêniejszy dyrektor urz´du planowania urbanistycznego w Sztokholmie i jeden z inicjatorów zabudowy przedmieÊç, i Uno Åhrén
(1847-1977), czo∏owy przedstawiciel funkcjonalizmu, akcentujàcy jego cele spo∏eczne.
Funkcjonalizm zyska∏ sprzymierzeƒca wÊród socjaldemokratów, którzy w tym
okresie doszli do w∏adzy. Wspólnymi si∏ami postanowiono raz na zawsze
wytrzebiç ubóstwo. Funkcjonalizm mia∏ byç Êrodkiem pomocnym w tworzeniu
spo∏eczeƒstwa przysz∏oÊci. Szwecja przej´∏a koncepcje republiki weimarskiej.
Przez czterdzieÊci lat architekci koncentrowali si´ przede wszystkim na
budownictwie mieszkaniowym.
Uwolniony z wi´zów tradycji funkcjonalizm mia∏ du˝à wartoÊç symbolicznà, ale
jego poczàtkowe dokonania nigdy nie zyska∏y powszechnego uznania. P∏askie
dachy i du˝e okna nie wydawa∏y si´ stosowne w Skandynawii i architekci
niech´tnie akceptowali takie rozwiàzania.
W po∏owie lat 30. dokonujà si´ powa˝ne zmiany, których egzemplifikacj´
stanowià domy letniskowe na archipelagu sztokholmskim wed∏ug projektu Gunnara
Asplunda i Eskila Sundahla (1890-1974). PomyÊlane w bardziej tradycyjnym
stylu, swoim kameralnym wn´trzem, które zdominowa∏ kominek, sà bli˝sze
anglosaskiemu idea∏owi domu z poczàtku XX wieku ni˝ „laboratorium“ Bauhausu.
Doktrynalne rozwiàzania funkcjonalizmu zosta∏y prze∏amane. Âwietnym tego
przyk∏adem mo˝e byç przybudówka do Göteborgs rådhus (1936), projektowana
przez Gunnara Asplunda ponad dwadzieÊcia lat.
Spo∏eczne aspiracje do umo˝liwienia pracy zawodowej kobietom przyczyni∏y
si´ do projektowania domów mieszkalnych ze wspólnymi pomieszczeniami
gospodarczymi; sprzàtaniem, gotowaniem, praniem i opiekà nad dzieçmi
zajmowali si´ p∏atni pracownicy. Budowa takiego domu w Sztokholmie (1935),
autorstwa Svena Markeliusa, wzbudzi∏a du˝e zainteresowanie.
Max Plunger
SZWEDZKI FUNKCJONALIZM
CentrumVällingby Svena Backströma, Leifa Reniusa i architekta krajobrazu, Erika Glemmego (1954)
ARCHITEKTURA POWOJENNA
Szwecji uda∏o si´ uniknàç czynnego udzia∏u w drugiej wojnie Êwiatowej. W tym
czasie umocni∏y si´ wi´zi z rodzimà tradycjà. Domy szeregowe, Friluftsstaden w
Malmö (1944-1948), Sigfrida Perssona (1898-1983) i Erika Bülowa-Hübego
(1879-1963) by∏y w stylu umiarkowanie klasycznym. Trudno dost´pne w
wojennych latach belki noÊne i asfalt zast´powano ceg∏ami i dachówkà.
Zasz∏y równie˝ zmiany w urbanistyce. W Szwecji przyj´∏a si´ idea sàsiedztwa,
sformu∏owana w roku 1929 przez amerykaƒskiego socjologa Arthura Perry’ego.
W nowo budowanych osiedlach mieszkaniowych by∏y szko∏y, domy dziennej
opieki, oÊrodki kultury. Tak projektowali mi´dzy innymi Sven Backström
(1903-1992), Leif Reinius (1907-1995) i bracia Ahlsénowie, Erik (1901-1988) i Tore
(1906-1991). Planowanie wspólnot sàsiedzkich stworzy∏o podstaw´ szwedzkiego
budownictwa mieszkaniowego, które zainspirowa∏o inne kraje. Na przyk∏ad w
Wielkiej Brytanii, okreÊlane mianem New Empiricism, odegra∏o wa˝nà rol´ w
New Town Movement.
Szwedzkà architektur´ lat 50. cechuje du˝y dynamizm. Urzeczywistnia si´
sformu∏owana pod koniec lat 20. polityka Folkhemmet (dos∏ownie: Dom Ludowy).
Zak∏ada∏a ona harmonijnà koegzystencj´ wszystkich obywateli. Dotacje mieszkaniowe nie by∏y adresowane do grup szczególnie upoÊledzonych spo∏ecznie, ich cel
stanowi∏o ogólne podniesienie standardu, a wrogiem publicznym numer jeden sta∏o
si´ przepe∏nienie. Regulowana przez paƒstwo gospodarka rynkowa mia∏a zapewniç
wysoki poziom ˝ycia jak najwi´kszej liczbie obywateli. Szwecja wybra∏a drog´
poÊrednià, jak to ujà∏ w swojej ksià˝ce zatytu∏owanej Sweden: the middle way
(1936) amerykaƒski dziennikarz Marquis W. Childs. Szczególnà uwagà cieszy∏y
si´ projekty o strukturze plastrów miodu Backströma i Reiniusa w Gröndalu,
Sztokholmie (1944-1946) i RoÊcie w Örebro (1947-1949), Guldhedenu w
Göteborgu (1945) Wejkego i Ödeena i Årsty Centrum braci Ahlsénów. Placówki
handlowe i kulturalne nada∏y przedmieÊciom wi´kszà rang´. Najwi´ksze
zainteresowanie w kraju i za granicà wzbudzi∏a budowa nowego przedmieÊcia
Sztokholmu, Vällingby (1952-1954), wed∏ug projektu Svena Backströma i Leifa
Reiniusa. To ogromne osiedle mieszkaniowe nie mia∏o pe∏niç funkcji przedmieÊciasypialni, lecz stanowiç samodzielnà jednostk´, zapewniajàcà miejsca pracy,
mieszkania i centrum handlowo-kulturalne. Centrum Vällingby, na które z∏o˝y∏y si´:
kino, teatr, domy towarowe i koÊció∏, oddano do u˝ytku w roku 1954. W sàsiedztwie
sta∏y wysokie bloki i ni˝sze wielorodzinne kamienice, a na obrze˝ach znalaz∏y si´
domy szeregowe. Budowa miniosiedli liczàcych po dwadzieÊcia-trzydzieÊci
bliêniaczych domów z niewielkimi ogródkami, których rekompensat´ mia∏y
stanowiç wi´ksze otwarte przestrzenie, szybko si´ upowszechni∏a i w latach 50. by∏a
konsekwentnie realizowana.
Wi´cej czasu wolnego sprawi∏o, ˝e coraz wi´cej rodzin decydowa∏o si´ na
w∏asne domy letniskowe. Stig Ancker zainicjowa∏ budow´ wiosek kempingowych
w Haverdalu na zachodnim wybrze˝u (1953-1956). Obecnie w Szwecji jest wi´cej
domów letniskowych w przeliczeniu na jednego mieszkaƒca ni˝ gdziekolwiek
indziej.
Rozwój gospodarczy stworzy∏ architektom wiele mo˝liwoÊci pracy. W ca∏ym
kraju powstawa∏y nowe osiedla mieszkaniowe. Za skromnymi fasadami nierzadko
kry∏y si´ wspania∏e wn´trza. Nadal dosyç powszechnie projektowano prywatne
rezydencje, mia∏o si´ to jednak skoƒczyç w latach 60. Z okazji zorganizowanej w
Helsingborgu wystawy wzornictwa, H55, Carl-Axel Acking (ur. 1910) i Per Friberg
(ur. 1920) stworzyli przestrzenny, rozÊwietlony pawilon, w którym dominowa∏a
abstrakcyjna estetyka. Tego rodzaju manifestacja sta∏a si´ swoistà cezurà, uzmys∏awiajàcà pierwszoplanowà rol´ nowych rozwiàzaƒ budowlanych.
W powojennej architekturze szwedzkiej mo˝na wyró˝niç dwie tendencje:
liberalnà i intelektualnà. Pierwsza ma swoje êród∏a w modernizmie i klasycyzmie.
Propozycje KF:s Arkitektkontor cechowa∏a, inspirowana klasycznym stylem
Heinricha Tessenowa i Gunnara Asplunda, praktycznoÊç i skromnoÊç. Tendencja liberalna dosz∏a do g∏osu w pracach braci Ahlsénów, Nilsa Tescha, Nilsa Ahrboma,
Helge Zimdala, Klaesa Anshelma, Ralpha Erskine’a (ur. 1914) i Carla Nyréna. Tendencj´ intelektualnà reprezentowali mi´dzy innymi Paul Hedkvist, Sven Markelius,
Bengt Lindroos i Peter Celsing (1920-1974). Mimo ˝e byli bli˝si kierunkom architektury Êwiatowej, trudno sobie wyobraziç ich projekty poza granicami Szwecji.
W dyskusjach o szwedzkim dziedzictwie kulturalnym cz´sto podnosi si´ kwesti´
szwedzkiego ubóstwa. Zagraniczna rozrzutnoÊç w postaci wykorzystywania z∏ota i
kamieni szlachetnych znajdowa∏a swój odpowiednik w takich materia∏ach jak
drewno i farba. Z czysto estetycznego punktu widzenia oznacza∏o to, ˝e im mniejsze
Êrodki, tym wi´ksza ekspresja.
PRODUKCJA MASOWA
Wn´trze koÊcio∏a St.Petri w
Klippan Sigurda Lewerentza
(1962-1966)
Max Plunger
Siedziba Svenska Tändsticksbolaget w
Sztokholmie Ivara Tengboma
t´ funkcj´ w latach 1907-1927. Osiedla mieszkaniowe Bagaregården i Kungsladugård to najwi´ksze i najbardziej konsekwentnie zaplanowane przedsi´wzi´cia
inspirowane koncepcjà Camillo Sitte’a. Niewielkie domy o jednej kondygnacji z
kamienia i dwóch kondygnacjach drewnianych sk∏adajà si´ na charakterystyczny
dla Göteborga styl. Te tak zwane domy wojewodów zyska∏y na dostojnej prostocie
dzi´ki Arvidowi Fuhremu (1885-1959).
Wspó∏czesna urbanistyka stawia∏a sobie za cel tworzenie architektonicznie
homogenicznych oÊrodków. Pierwszy taki kompleks w Szwecji, Götaplatsen,
powsta∏ w Göteborgu. Sk∏adajà si´ naƒ instytucje kulturalne, które dzi´ki swojemu
usytuowaniu stanowià t∏o najbardziej popularnej ulicy miasta, Kungsportsavenyn.
Budowa trwa∏a d∏u˝ej, ni˝ zak∏adano, i w rezultacie nie zrealizowano projektu w
ca∏oÊci. Mimo to Konstmuseet (1923) Sigfrida Ericssona (1879-1958) i Arvida
Bjerkego (1880-1952), Stadsteatern (1935) Carla Bergstena i Konserthuset (1936)
Nilsa Einara Erikssona (1899-1978) sà wysokiej klasy Êwiadectwem swoich
czasów.
Max Plunger
Max Plunger
Budynek stra˝y po˝arnej w Gävle
Ferdinanda Boberga (1890)
Gävle (1890) Ferdinanda Boberga (1860-1946) i biblioteki publicznej (1897) w
Göteborgu Hansa Hedlunda (1855-1931), nie pozostaje bez wp∏ywu na szwedzkà
sztuk´ kszta∏towania przestrzeni.
W pierwszych latach XX wieku architekci szwedzcy wykorzystujà równie˝
rozwiazania brytyjskie, duƒskie, niemieckie i austriackie, co przynosi wyjàtkowo
bogatà i zró˝nicownà gam´ stylistycznà. Idee brytyjskiego Arts and Crafts
Movement przejmujà w Szwecji Carl Westman (1866-1936), Ragnar Östberg
(1866-1945) i Torben Grut (1866-1945). Projektowanie w oparciu o rzemios∏o
artystyczne postrzegano jako nowà mo˝liwoÊç, odmiennà od coraz bardziej
stereotypowej produkcji masowej b´dàcej konsekwencjà industrializacji. Z Danii i
Niemiec przeniesiono tradycje budowy ceglanej, która bardzo szybko zadomowi∏a
si´ na sta∏e w szwedzkiej architekturze. Carl Bergsten (1879-1935) i Georg A.
Nilsson (1871-1949) na wzór budownictwa austriackiego proponowali formy
geometryczne, nieodsy∏ajàce do klasycyzmu. Inni, na przyk∏ad Ernst Stenhammar
(1859-1927) i Erik Josephson (1864-1929), preferowali formy geometryczne,
których g∏ównym tworzywem by∏a stal i szk∏o.
Przedsi´wzi´ciem wyjàtkowym sta∏a si´ na poczàtku XX wieku budowa od
podstaw Kiruny, ca∏ego kompleksu miejskiego na pó∏nocy Szwecji. W krótkim
czasie powsta∏o na odludziu nowe miasto. Wi´kszoÊç obiektów zaprojektowa∏
Gustaf Wickman (1858-1916). Jego koÊció∏ ∏àczy w sobie nordyckà architektur´
drewnianà i amerykaƒski styl gontowy.
W pierwszych dziesi´cioleciach XX wieku architekci skupili si´ na potrzebach
mieszkaniowych coraz liczniejszej klasy Êredniej. W efekcie przynios∏o to
mnóstwo wspania∏ych domów. Ton nadawali ci, którzy uwzgl´dniali w swoich
projektach elementy zabudowy wiejskiej, kierujàc si´ kryteriami historycznokulturowymi. Zapiski z podró˝y i ksià˝ki dostarcza∏y wiedzy o bogatej rodzimej
architekturze, od renesansowych i barokowych zamków i dworów po budownictwo drewniane. Wiedza ta przynios∏a w po∏àczeniu z propozycjami Arts and
Crafts Movement idywidualne, ciekawe projekty, wykorzystujàce drewno i ceg∏´.
Pierwsze dokonanie w nowym, narodowo-romantycznym stylu to gmach Läkaresällskapet (1904) Carla Westmana. Póêniej powsta∏y: Röhsska museet w Göteborgu
(1914) i Stockholms rådhus (1916) autorstwa Westmana, Stockholm Stadium
(1912) Torbena Gruta i koÊció∏ Engelbrekta w Sztokholmie (1914) Larsa Israela
Wahlmana. W tym samym stylu Erik Lallerstedt (1864-1955) projektowa∏ hale
dworcowe, biurowce i instytucje.
G∏ównà budowlà tego okresu jest Stockholms Stadshus Ragnara Östberga, otwarta
w wigili´ Êw. Jana w roku 1923, efekt wygranego konkursu z roku 1903. Sk∏ada si´
ona z dwóch dziedziƒców, krytego i otwartego, oraz g∏ebokiej loggi wychodzàcej na
wod´, do której przylega wysoka wie˝a. Wn´trza, dostosowane do oficjalnych
funkcji, Êwiadczà o istniejàcych u schy∏ku pierwszej dekady XX wieku wp∏ywach klasycyzmu z poczàtków XIX wieku. Wszystko to w po∏àczeniu z dobitnà obecnoÊcià
wyrobów rzemieÊlniczych i tworzywa, a tak˝e z funkcjonalnie przemyÊlanym projektem
sprawia, ˝e obiekt ten jest jedyny w swoim rodzaju.
Do rozwoju szwedzkiej odmiany neoklasycyzmu, znanej jako „szwedzki
wdzi´k“, przyczynili si´ tak˝e Ivar Tengbom (1878-1968) i Gunnar Asplund
(1885-1940). Tengbom projektowa∏ przede wszystkim siedziby du˝ych firm. Jego
praca prze∏omowa, opatrzony joƒskim portykiem Enskilda Banken w Sztokholmie
(1915), zapoczàtkowuje styl „szwedzkiego wdzi´ku“, a jego zenit wyznacza gmach
Svenska Tändsticksbolaget w Sztokholmie (1928).
Najbardziej znanym w Êwiecie architektem szwedzkim jest Gunnar Asplund. Jego
˝artobliwe odwo∏ania do klasycyzmu znalaz∏y naÊladowców w postmodernistycznych latach 80. Talent Asplunda mieni si´ ró˝norodnoÊcià stylów. Masywne
konstrukcje z ceg∏y, projektowane w pierwszym dziesi´cioleciu XX wieku, w latach
20. nabra∏y lekkoÊci, w latach 30. przyj´∏y formy kubistyczno-modernistyczne, by
pod koniec lat 30. uzyskaç postaç ∏agodniejszà, wykorzystujàcà naturalne materia∏y.
Do najwa˝niejszych prac Asplunda z okresu neoklasycznego nale˝à: Lister härads
tinghus (1919-1921) w Sölvesborgu w po∏udniowej Szwecji, Villa Snellman w
Djursholmie (1917-1918) i Stockholms Stadsbibliotek (1927). Razem z Sigurdem
Lewerentzem (1885-1974) Asplund zaproponowa∏ rozwiàzania przestrzenne
cmentarza Skogskyrkogården (1914-1940) na po∏udniowych obrze˝ach Sztokholmu i
zaprojektowa∏ tam kilka kaplic.
Sune Sundahl/Arkitekturmuseet
Max Plunger
KULTURA SZWEDZKA
Wiara w sta∏y rozwój gospodarczy utrzymywa∏a si´ do lat 60. Mimo wzrostu stopy
˝yciowej, coraz wi´kszej liczby samochodów, pralek i domów letniskowych
niedobór mieszkaƒ w du˝ych miastach by∏ bardzo dotkliwy. W roku 1965 zapad∏a
decyzja o budowie miliona nowych mieszkaƒ w ciàgu najbli˝szych dziesi´ciu lat.
Realizacja tak ambitnego projektu wymaga∏a sprawnego systemu prefabrykacji.
Wykonywanie planów produkcyjnych zmieni∏o oblicze architektury, wykorzystujacej
dotychczas techniki rzemieÊlnicze. W latach 70., kiedy cel osiàgni´to, Szwecj´
dotknà∏ kryzys. Ludzie nie chcieli si´ wprowadzaç do nowych osiedli, nie oby∏o si´
bez ostrej krytyki architektów. Budynki lepiej by si´ nadawa∏y na biura i urz´dy. W
latach 60. Kungliga Byggnadsstyrelsen zgromadzi∏o pokaênà wiedz´ w zakresie
zlecania projektów obiektów rzàdowych.
Architekci o sk∏onnoÊciach artystycznych mogli si´ realizowaç na przyk∏ad w
projektowaniu koÊcio∏ów. Powsta∏e w latach 50. nowe osiedla mieszkaniowe by∏y
wdzi´cznym adresatem. KoÊcio∏y w Björkhagen w Sztokholmie (1956-1960) i w
Klippan w Skanii nale˝à do ostatnich dokonaƒ Sigurda Lewerentza. Udoskonali∏
ich form´, u˝y∏ ceg∏y, drewna i szk∏a. Kilka koÊcio∏ów ceglanych zaprojektowa∏
tak˝e Peter Celsing. Jego najwi´ksze prace to Kulturhuset (1968-1973),
mieszczàcy mi´dzy innymi Stadsteatern, i Riksbanken (1965-1976) w centrum
Sztokholmu. Nieprzywiàzywanie wagi do historii i tradycji sprawi∏o, ˝e stare
kamienice wyburzono, a na ich miejscu stan´∏y biurowce i domy handlowe. OdpowiedzialnoÊç za dewastacj´ ÊródmieÊcia Sztokholmu spad∏a na Celsinga, mimo ˝e
jego budowle nie sà pozbawione walorów artystycznych.
KULTURA SZWEDZKA
Max Plunger
Dworzec w Jönköpingu Carla Nyréna
(1983)
Allhuset na terenie Uniwersytetu Sztokholmskiego Ralpha Erskine’a (1979-1981)
BUDOWNICTWO WSPÓ¸CZESNE
Przez ponad czterdzieÊci lat niemal bez zak∏óceƒ wprowadzano w ˝ycie idee paƒstwa
dobrobytu. Architekci zajmujàcy poczàtkowo niekwestionowanà pozycj´ zacz´li jà
traciç w miar´ wprowadzanego na wielkà skal´ budownictwa przemys∏owego, które
w coraz wi´kszym stopniu dyktowa∏o warunki. Wraz ze wzrostem koniunktury w
latach 80. na plan pierwszy wysun´li si´ zleceniodawcy. Wzmocni∏o to rol´ architechtów; w sytuacji dosyç ograniczonej produkcji ich ambicje sà nierzadko bardzo
du˝e. Nowe obiekty dwóch szwedzkich firm odnoszàcych najwi´ksze sukcesy za
granicà, producenta leków AstraZeneki i Ericssona, cechuje wiernoÊç szwedzkiej
tradycji architektonicznej i dba∏oÊç o komfortowe warunki pracy. Takie podejÊcie
obowiàzuje równie˝ w zak∏adach budowanych przez te przedsi´biorstwa poza
Szwecjà. Ich autorem jest mi´dzy innymi Gert Wingårdh (ur. 1951), który dowiód∏
swoich umiej´tnoÊci kreowania architektury high-tech na Êwiatowym poziomie,
projektujàc wzniesione pod Göteborgiem Executive Country Club w Öijaredzie
(1988) i zak∏ady Astry w Hässle (1988-97). Jego biuro nale˝y obecnie do najbardziej
ekspansywnych w kraju, projektuje domy mieszkalne, miejsca pracy i placówki
kulturalne, na przyk∏ad Science Center w Göteborgu.
Intensywne dzia∏ania na rzecz zapewnienia wysokiego standardu budownictwa
mieszkaniowego i boom w budownictwie biurowym w latach 80. sprawi∏y, ˝e Szwecja
w znacznej cz´Êci zyska∏a pe∏nà zabudow´. Coraz wyraêniej zarysowa∏y si´ potrzeby
modernizacji i przebudowy istniejàcych obiektów. Dzi´ki zainteresowaniu historià
poddano renowacji stare oÊrodki przemys∏owe, zamieniajàc je w atrakcyjne osiedla
mieszkaniowe. Na targach budownictwa mieszkaniowego zorganizowanych w roku
1993 w Stumholmen w Karlskronie mo˝na si´ by∏o przekonaç o bieg∏oÊci szwedzkich
architektów w adaptacji starszych obiektów do innych celów. Po∏o˝ony w centrum
Norrköpingu kompleks przemys∏owy przystosowano mi´dzy innymi na potrzeby
muzeum, sali koncertowej i szko∏y wy˝szej, a zabudowania by∏ej stoczni na Norra
Älvstranden w Göteborgu adaptuje si´ z myÊlà o mieszkaniach i pomieszczeniach
oÊwiatowych (wykonawcy: Arkitekturkompaniet, White arkitekter i in.).
Max Plunger
WYDAWCA: INSTYTUT SZWEDZKI • KWIECIE¡ 2002• KZ 109 b
Arkitektur
Norrlandsgatan 18, Box 1742, 111 87 Stockholm
Tel: +46-8-679 61 05
Fax: +46-8-611 52 70
rchitektur´ szwedzkà XX wieku charakteryzuje typowa dla tego stulecia
ró˝norodnoÊç. Forma sztuki zarezerwowana dla wielkich instytucji i
zamo˝nych obywateli sta∏a si´ dost´pna dla wszystkich. W ca∏ym kraju
powsta∏y starannie zaprojektowane osiedla mieszkaniowe. Wzgl´dy ambicjonalne i dosyç pokaêne Êrodki zapewni∏y wyjàtkowo wysoki standard. Dominujà budynki nowe, przesz∏o 50% zbudowano po roku 1960.
A
Moderna Museet i Arkitekturmuseet w
Sztokholmie Rafaela Moneo, otwarte w lutym
1998 r.
Svenska Arkitekters Riksförbund (SAR)
Norrlandsgatan 18, 111 43 Stockholm
Tel: +46-8-679 27 60
Fax: +46-8-611 49 30
Kungl. Tekniska Högskolan (KTH)
Valhallavägen 79, 100 44 Stockholm
Tel: +46-8-790 60 00
Fax: +46-8-790 65 00
Chalmers tekniska högskola
412 96 Göteborg
Tel: +46-31-772 10 00
Fax: +46-31-772 38 72 www.chalmers.se
Riksantikvarieämbetet
Box 5405, 114 84 Stockholm
Tel: +46-8-783 90 00
Fax: +46-8-660 72 84
Boverket
Box 534, 371 23 Karlskrona
Tel: +46-455-530 00
Fax: +46-455-531 00
Instytut Szwedzki (SI) jest instytucjà paƒstwowà, powo∏anà do propagowania wiedzy o Szwecji za granicà. Wydaje liczne
publikacje w wielu wersjach j´zykowych, poÊwi´cone najró˝niejszym aspektom szwedzkiego spo∏eczeƒstwa.
Architektura w Szwecji
Vasamuseet w Sztokholmie Marianne
Dahlbäck i Görana Månssona (1990)
ADRESY:
Arkitekturmuseet
Skeppsholmen, 111 49 Stockholm
Tel: +46-8-587 27 00 Fax: +46-8-587 27 70
K
ULTURA SZWEDZKA
Hans Hammarskjöld/MM
Niema∏à rol´ odgrywa tutaj staranne zaplanowanie otoczenia. We wszystkich
wi´kszych przedsi´wzi´ciach projektanci wspó∏pracujà z architektami krajobrazu.
Ju˝ od lat 30., poczàwszy od projektowania „domów w parku“, ci ostatni zajmowali
si´ integracjà budynków z terenem, tworzàc harminijne, bliskie naturze ca∏oÊci. To
charakterystyczna cecha szwedzkiego stosunku do natury, wynikajàca z przekonania
o jej wy˝szoÊci nad kulturà. Dopiero w okresie figuratywnego budownictwa lat 80.
architektura krajobrazu staje si´ bardziej formalna. Ale place zabaw, cz´sto usytuowane centralnie, nadal stanowià wa˝ny element planów zagospodarowania terenów
mieszkalnych. Do najbardziej wzi´tych architektów krajobrazu nale˝à Sven Hermelin,
Walter Bauer i Per Friberg.
W blisko dziewi´ciomilionowej Szwecji jest oko∏o pi´ciu tysi´cy architektów.
Znaczna ich cz´Êç pracuje w sektorze publicznym, zajmuje si´ planowaniem
ogólnym i nadzorem. W szwedzkim sektorze budownictwa nadal istniejà liczàcy
si´ przedsi´biorcy budowlani i wielkie biura projektów. Sweco i White arkitekter
to jedne z wi´kszych firm konsultingowych w tej bran˝y, znane na ca∏ym Êwiecie.
Najwy˝szy poziom artystyczny cechuje jednak mniejsze biura. W ostatnich latach
zaznaczyli swojà obecnoÊç w Szwecji tak˝e architekci zagraniczni, mi´dzy innymi
Niels Torp z Norwegii (siedziba SAS w Sztokholmie, terminal Nilsa Ericssona w
Göteborgu i in.) i Duƒczycy: Tegenstuen Vandkunsten (domy mieszkalne w Borasie)
i Henning Larsen (biblioteka miejska w Malmö i in.). Najbardziej presti˝owe projekty
lat 90., Moderna Museet (Muzeum Sztuki Wspó∏czesnej) i Arkitekturmuseet (Muzeum
Architektury) równie˝ zaprojektowa∏ architekt spoza Szwecji, Hiszpan Rafael Moneo.
W ostatnich dekadach XX wieku szwedzka architektura zwróci∏a si´ ku historii,
przywracajàc wiedz´ o aspektach technicznych i jej spo∏ecznym znaczeniu. Obok prac
rekonstrukcyjnych pojawi∏o si´ zainteresowanie modernizmem jako formà i ideà.
Stanowiàca odskoczni´ architektura lat 30. zaowocowa∏a nowym mi´dzynarodowym
stylem. Projekty dotyczà w du˝ej mierze budowy instytucji i szkó∏ wy˝szych. Mimo
sporego nap∏ywu ludzi przede wszystkim do Sztokholmu, budownictwo mieszkaniowe
jest nadal na bardzo niskim poziomie. Prace koncentrujà si´ na budownictwie ekskluzywnym o wysokim standardzie. Nie ma ju˝ mo˝liwoÊci znacznego subwencjonowania
budownictwa mieszkaniowego, zaanga˝owanie paƒstwa w tej kwestii obra∏o inny
kierunek. Nowy program dzia∏ania zak∏ada popraw´ poziomu szwedzkiej architektury.
Ârodkiem do celu ma byç dzia∏alnoÊç Arkitketurmuseet, które dysponujàc nowymi
pomieszczeniami na Skeppsholmen w Sztokholmie – og∏osi∏o rok 2001 Rokiem
Architektury.
Rasmus Wærn
Rasmus Wærn jest architektem, i
specjalistà w zakresie architektury
szwedzkiej XX wieku. Redaguje
pismo Arkitektur.
Za poglàdy wyra˝one w niniejszym
biuletynie odpowiada Autor.
Przek∏ad: Halina Thylwe
ARCHITEKCI W SZWECJI
Dziesi´ç tysi´cy lat po cofni´ciu si´ lodowca Szwecja by∏a krajem s∏abo
zaludnionym. Uprzemys∏owienie, które przyniós∏ koniec XIX wieku, nie dotyczy∏o
zasadniczo obszarów miejskich, poniewa˝ g∏ówne ga∏´zie przemys∏u stanowi∏o
hutnictwo i leÊnictwo. Dopiero w latach 30. liczba mieszkaƒców miast by∏a wy˝sza
od populacji wiejskiej. Z tego powodu kultura miejska w Szwecji nie mo˝e si´
równaç z kulturami innych paƒstw Europy Ârodkowej. Jedynie Sztokholm liczy
ponad milion mieszkaƒców, ale nawet tutaj wszyscy przywykli do du˝ych, otwartych
przestrzeni. W miesiàcach letnich wielu sztokholmian sp´dza urlopy na wsi.
Nowoczesny architekt, biznesmen projektujàcy budynki dla ró˝nych u˝ytkowników, pojawi∏ si´ w po∏owie XIX wieku, ale prawdziwy prze∏om nastàpi∏ trzydzieÊci lat póêniej wraz z boomem budowlanym okresu industrializacji. Nowe
zadania wymaga∏y nowych rozwiàzaƒ, szybko rozwija∏a si´ infrastruktura, by z
czasem osiàgnàç poziom Êwiatowy. Budowano stacje kolejowe, urz´dy pocztowe i
telegraficzne, potrzebne by∏y fabryki i budynki administracyjne, szpitale, nowe
koÊcio∏y i domy. W wieku XIX dominowa∏a tradycja Beaux Arts. Wybitnymi
architektami byli wówczas Fredrik Wilhelm Scholander, Helgo Zettervall, F.G.A.
Dahl, Isak Gustaf Clason i Adolf Wilhelm Edelsvärd, in˝ynier fortyfikacji. Sporo
rozwiàzaƒ technicznych w wieku XIX wprowadzili in˝ynierowie o doÊwiadczeniach
wojskowych.
U schy∏ku XIX wieku w pi´ciomilionowej Szwecji by∏o oko∏o trzystu architektów.
Wi´kszoÊç pracowa∏a w trzech najwi´kszych skupiskach miejskich: Sztokholmie,
Göteborgu i Malmö. Podstawowe wykszta∏cenie architektoniczne oferowa∏y od roku
1877 technika o bardzo zró˝nicowanym poziomie. Wydzia∏ Architektury istnia∏
jedynie w sztokholmskiej Kungliga Tekniska Högskolan (KTH). Tytu∏ architekta nie
mia∏ statusu zawodu, mo˝na by∏o korzystaç z innych programów edukacyjnych, na
przyk∏ad w göteborskiej Chalmers tekniska högskola, lub uzupe∏niaç wiedz´ w
Konsthögskolan. Obecnie praktycznie wszyscy architekci b´dàcy cz∏onkami Svenska
Arkitekters Riksförbund majà tytu∏ naukowy jednej z trzech uczelni politechnicznych, w Sztokholmie, Göteborgu lub Lundzie. Kontynuowanie nauki w Konsthögskolan stanowi atrakcyjny dodatek w zakresie architektury i restauracji.
Niniejszy biuletyn stanowi cz´Êç serwisu informacyjnego SI. Dane w nim zawarte mo˝na wykorzystywaç pod warunkiem podania
êród∏a.
ARCHITEKTURA OKRESU PRZEJÂCIOWEGO
Aby uzyskaç wi´cej informacji, prosimy si´ kontaktowaç z Ambasadà Królestwa Szwecji lub Konsulatem Szwedzkim
w Polsce (Ambasada Szwecji, ul. Bagatela 3, 00-585 Warszawa; tel. +22 640 89 00, fax +22 640 89 83).
Svenska institutet: Box 7434, SE-103 91 Stockholm, Szwecja.
Adres dla interesantów: Sverigehuset (Sweden House) Hamngatan/Kungsträdgården, Sztokholm.
Tel. +46 8 789 20 00. Fax +46 8 20 72 48. E-mail: [email protected] http://www.si.se www,sweden.se
Pod koniec wieku XIX architekci próbowali si´ wyzwoliç spod wp∏ywów
akademizmu. Dobry wzór stanowi∏y asymetryczne, rzeêbiarskie projekty
amerykaƒskiego architekta Henry’ego Hobsona Richardsona. Architektoniczna
swoboda stylu, widoczna w takich konstrukcjach jak budynek stra˝y po˝arnej w
Bengt Ericksson/Wingårdhs
Sune Sundahl/Nyréns arkitektkontor
Riksbanken Petera Celsinga (1965-1976)
Tymczasem ÊródmieÊcie Sundsvallu pozosta∏o nietkni´te. Okaza∏e kamienice
pami´tajà z∏ote czasy przemys∏u drzewnego.
Kilku architektów z powodzeniem wpisuje si´ w tradycje budownictwa lat 40. i 50.
Na przyk∏ad Anglik Ralph Erskine (ur. 1914), który tu˝ przed drugà wojnà Êwiatowà
preferowa∏ „szwedzki model“. I kiedy zaufanie do architektów spad∏o, on zyskiwa∏
na popularnoÊci. Âwiadczy o tym projekt osiedla mieszkaniowego Nya Bruket w
Sandviken (1973-1978) i studenckiego Allhuset na terenie Uniwersytetu Sztokholmskiego (1982). Ekspresywne formy wypowiedzi Erskine’a przyj´∏y si´ tak˝e za
granicà, co znalaz∏o swój wyraz w budowie osiedla Byker w Newcastle. Stonowane
rozwiàzania architektoniczne o wyraênie szwedzkim rodowodzie proponuje Carl
Nyrén. Stosujàc Êwiat∏o jako dominant´, ∏àczy w swoich pracach trendy Êwiatowe ze
szwedzkim tworzywem i formà. Najwa˝niejsze dokonania Nyréna to projekty budynków dla Pharmacii w Uppsali, uniwersytetu w Sztokholmie i biblioteki publicznej w
Uppsali.
W dobie najostrzejszej krytyki, kiedy funkcjonalizm ostatecznie si´ nie
sprawdzi∏, zacz´to poszukiwaç innych rozwiàzaƒ. Badania socjologiczne nad
sposobami sp´dzania czasu w miejscu zamieszkania przyczyni∏y si´ do
uwzgl´dniania propozycji samych zainteresowanych. Brak dba∏oÊci o Êrodowisko
naturalne zwróci∏ uwag´ architektów na mo˝liwoÊç stosowania nowych,
zdrowszych rozwiàzaƒ. Ralph Erskine zrezygnowa∏ z balkonów, co pozwoli∏o
wyeliminowaç tak zwane mosty cieplne. W latach 70. w Järnie ko∏o Södertälje
wykszta∏ca si´ nowa kultura architektoniczna, kiedy duƒski architekt Erik
Assmussen (1913-1995) projektuje dla antropozofów szko∏´, mieszkania i szpital o
charakterystycznych okràg∏ych i pryzmatycznych kszta∏tach, stosujàc si´ do
zaleceƒ twórcy koncepcji, Rudolfa Steinera. Z myÊlà o Êrodowisku naturalnym
rozpocz´to budow´ tak zwanych eko-wiosek, energooszcz´dnych domów, stawianych z materia∏ów organicznych, wyposa˝onych w odr´bne urzàdzenia utylizacyjne.
Takie rozwiàzania wprowadzono póêniej w domach wielorodzinnych. Przestawienie
si´ na wi´kszà wydajnoÊç cechuje tak˝e wiele projektów przebudowy domów na
przedmieÊciach. Dotyczy to mi´dzy innymi powsta∏ych w latach 60. wielkich osiedli,
które si´ teraz adaptuje, majàc na uwadze wzgl´dy spo∏eczne i Agend´ 21.
W latach 80. gminy tracà swojà mocnà pozycj´ w zakresie urbanistyki, jakà
mia∏y od lat 30. Warunki zaczyna dyktowaç Êwiat biznesu, wprowadzajàc nowy w
Szwecji sposób budowania. Wskutek tak zwanego negocjacyjnego planowania
coraz s∏absze ekonomicznie gminy zrzeka∏y si´ uprawnieƒ budowlanych w zamian
za us∏ugi dla ludnoÊci, których nie by∏y w stanie same finansowaç. Architektura w
wydaniu mi´dzynarodowej finansjery stopniowo zyskuj´ przewag´ w Szwecji.
W projektowaniu mniejszych obiektów kwitnie natomiast inspirowany tradycjà i
charakterem miejsca tak zwany krytyczny regionalizm. Wille i muzea Jana Gezeliusa
(ur. 1923), muzea i domy kultury Gunnara Mattssona (ur. 1937), prace restauratorskie
Ove Hidemarka (ur. 1931), mi´dzy innymi Vasamuseet Marianne Dahlbäck (ur. 1943)
i Görana Manssona (ur. 1933) dajà Êwiadectwo wiernoÊci tradycji „wolnoÊciowej“.
ISSN 1101-6183
Max Plunger
KULTURA SZWEDZKA
KULTURA SZWEDZKA
Max Plunger
Dworzec w Jönköpingu Carla Nyréna
(1983)
Allhuset na terenie Uniwersytetu Sztokholmskiego Ralpha Erskine’a (1979-1981)
BUDOWNICTWO WSPÓ¸CZESNE
Przez ponad czterdzieÊci lat niemal bez zak∏óceƒ wprowadzano w ˝ycie idee paƒstwa
dobrobytu. Architekci zajmujàcy poczàtkowo niekwestionowanà pozycj´ zacz´li jà
traciç w miar´ wprowadzanego na wielkà skal´ budownictwa przemys∏owego, które
w coraz wi´kszym stopniu dyktowa∏o warunki. Wraz ze wzrostem koniunktury w
latach 80. na plan pierwszy wysun´li si´ zleceniodawcy. Wzmocni∏o to rol´ architechtów; w sytuacji dosyç ograniczonej produkcji ich ambicje sà nierzadko bardzo
du˝e. Nowe obiekty dwóch szwedzkich firm odnoszàcych najwi´ksze sukcesy za
granicà, producenta leków AstraZeneki i Ericssona, cechuje wiernoÊç szwedzkiej
tradycji architektonicznej i dba∏oÊç o komfortowe warunki pracy. Takie podejÊcie
obowiàzuje równie˝ w zak∏adach budowanych przez te przedsi´biorstwa poza
Szwecjà. Ich autorem jest mi´dzy innymi Gert Wingårdh (ur. 1951), który dowiód∏
swoich umiej´tnoÊci kreowania architektury high-tech na Êwiatowym poziomie,
projektujàc wzniesione pod Göteborgiem Executive Country Club w Öijaredzie
(1988) i zak∏ady Astry w Hässle (1988-97). Jego biuro nale˝y obecnie do najbardziej
ekspansywnych w kraju, projektuje domy mieszkalne, miejsca pracy i placówki
kulturalne, na przyk∏ad Science Center w Göteborgu.
Intensywne dzia∏ania na rzecz zapewnienia wysokiego standardu budownictwa
mieszkaniowego i boom w budownictwie biurowym w latach 80. sprawi∏y, ˝e Szwecja
w znacznej cz´Êci zyska∏a pe∏nà zabudow´. Coraz wyraêniej zarysowa∏y si´ potrzeby
modernizacji i przebudowy istniejàcych obiektów. Dzi´ki zainteresowaniu historià
poddano renowacji stare oÊrodki przemys∏owe, zamieniajàc je w atrakcyjne osiedla
mieszkaniowe. Na targach budownictwa mieszkaniowego zorganizowanych w roku
1993 w Stumholmen w Karlskronie mo˝na si´ by∏o przekonaç o bieg∏oÊci szwedzkich
architektów w adaptacji starszych obiektów do innych celów. Po∏o˝ony w centrum
Norrköpingu kompleks przemys∏owy przystosowano mi´dzy innymi na potrzeby
muzeum, sali koncertowej i szko∏y wy˝szej, a zabudowania by∏ej stoczni na Norra
Älvstranden w Göteborgu adaptuje si´ z myÊlà o mieszkaniach i pomieszczeniach
oÊwiatowych (wykonawcy: Arkitekturkompaniet, White arkitekter i in.).
Max Plunger
WYDAWCA: INSTYTUT SZWEDZKI • KWIECIE¡ 2002• KZ 109 b
Arkitektur
Norrlandsgatan 18, Box 1742, 111 87 Stockholm
Tel: +46-8-679 61 05
Fax: +46-8-611 52 70
rchitektur´ szwedzkà XX wieku charakteryzuje typowa dla tego stulecia
ró˝norodnoÊç. Forma sztuki zarezerwowana dla wielkich instytucji i
zamo˝nych obywateli sta∏a si´ dost´pna dla wszystkich. W ca∏ym kraju
powsta∏y starannie zaprojektowane osiedla mieszkaniowe. Wzgl´dy ambicjonalne i dosyç pokaêne Êrodki zapewni∏y wyjàtkowo wysoki standard. Dominujà budynki nowe, przesz∏o 50% zbudowano po roku 1960.
A
Moderna Museet i Arkitekturmuseet w
Sztokholmie Rafaela Moneo, otwarte w lutym
1998 r.
Svenska Arkitekters Riksförbund (SAR)
Norrlandsgatan 18, 111 43 Stockholm
Tel: +46-8-679 27 60
Fax: +46-8-611 49 30
Kungl. Tekniska Högskolan (KTH)
Valhallavägen 79, 100 44 Stockholm
Tel: +46-8-790 60 00
Fax: +46-8-790 65 00
Chalmers tekniska högskola
412 96 Göteborg
Tel: +46-31-772 10 00
Fax: +46-31-772 38 72 www.chalmers.se
Riksantikvarieämbetet
Box 5405, 114 84 Stockholm
Tel: +46-8-783 90 00
Fax: +46-8-660 72 84
Boverket
Box 534, 371 23 Karlskrona
Tel: +46-455-530 00
Fax: +46-455-531 00
Instytut Szwedzki (SI) jest instytucjà paƒstwowà, powo∏anà do propagowania wiedzy o Szwecji za granicà. Wydaje liczne
publikacje w wielu wersjach j´zykowych, poÊwi´cone najró˝niejszym aspektom szwedzkiego spo∏eczeƒstwa.
Architektura w Szwecji
Vasamuseet w Sztokholmie Marianne
Dahlbäck i Görana Månssona (1990)
ADRESY:
Arkitekturmuseet
Skeppsholmen, 111 49 Stockholm
Tel: +46-8-587 27 00 Fax: +46-8-587 27 70
K
ULTURA SZWEDZKA
Hans Hammarskjöld/MM
Niema∏à rol´ odgrywa tutaj staranne zaplanowanie otoczenia. We wszystkich
wi´kszych przedsi´wzi´ciach projektanci wspó∏pracujà z architektami krajobrazu.
Ju˝ od lat 30., poczàwszy od projektowania „domów w parku“, ci ostatni zajmowali
si´ integracjà budynków z terenem, tworzàc harminijne, bliskie naturze ca∏oÊci. To
charakterystyczna cecha szwedzkiego stosunku do natury, wynikajàca z przekonania
o jej wy˝szoÊci nad kulturà. Dopiero w okresie figuratywnego budownictwa lat 80.
architektura krajobrazu staje si´ bardziej formalna. Ale place zabaw, cz´sto usytuowane centralnie, nadal stanowià wa˝ny element planów zagospodarowania terenów
mieszkalnych. Do najbardziej wzi´tych architektów krajobrazu nale˝à Sven Hermelin,
Walter Bauer i Per Friberg.
W blisko dziewi´ciomilionowej Szwecji jest oko∏o pi´ciu tysi´cy architektów.
Znaczna ich cz´Êç pracuje w sektorze publicznym, zajmuje si´ planowaniem
ogólnym i nadzorem. W szwedzkim sektorze budownictwa nadal istniejà liczàcy
si´ przedsi´biorcy budowlani i wielkie biura projektów. Sweco i White arkitekter
to jedne z wi´kszych firm konsultingowych w tej bran˝y, znane na ca∏ym Êwiecie.
Najwy˝szy poziom artystyczny cechuje jednak mniejsze biura. W ostatnich latach
zaznaczyli swojà obecnoÊç w Szwecji tak˝e architekci zagraniczni, mi´dzy innymi
Niels Torp z Norwegii (siedziba SAS w Sztokholmie, terminal Nilsa Ericssona w
Göteborgu i in.) i Duƒczycy: Tegenstuen Vandkunsten (domy mieszkalne w Borasie)
i Henning Larsen (biblioteka miejska w Malmö i in.). Najbardziej presti˝owe projekty
lat 90., Moderna Museet (Muzeum Sztuki Wspó∏czesnej) i Arkitekturmuseet (Muzeum
Architektury) równie˝ zaprojektowa∏ architekt spoza Szwecji, Hiszpan Rafael Moneo.
W ostatnich dekadach XX wieku szwedzka architektura zwróci∏a si´ ku historii,
przywracajàc wiedz´ o aspektach technicznych i jej spo∏ecznym znaczeniu. Obok prac
rekonstrukcyjnych pojawi∏o si´ zainteresowanie modernizmem jako formà i ideà.
Stanowiàca odskoczni´ architektura lat 30. zaowocowa∏a nowym mi´dzynarodowym
stylem. Projekty dotyczà w du˝ej mierze budowy instytucji i szkó∏ wy˝szych. Mimo
sporego nap∏ywu ludzi przede wszystkim do Sztokholmu, budownictwo mieszkaniowe
jest nadal na bardzo niskim poziomie. Prace koncentrujà si´ na budownictwie ekskluzywnym o wysokim standardzie. Nie ma ju˝ mo˝liwoÊci znacznego subwencjonowania
budownictwa mieszkaniowego, zaanga˝owanie paƒstwa w tej kwestii obra∏o inny
kierunek. Nowy program dzia∏ania zak∏ada popraw´ poziomu szwedzkiej architektury.
Ârodkiem do celu ma byç dzia∏alnoÊç Arkitketurmuseet, które dysponujàc nowymi
pomieszczeniami na Skeppsholmen w Sztokholmie – og∏osi∏o rok 2001 Rokiem
Architektury.
Rasmus Wærn
Rasmus Wærn jest architektem, i
specjalistà w zakresie architektury
szwedzkiej XX wieku. Redaguje
pismo Arkitektur.
Za poglàdy wyra˝one w niniejszym
biuletynie odpowiada Autor.
Przek∏ad: Halina Thylwe
ARCHITEKCI W SZWECJI
Dziesi´ç tysi´cy lat po cofni´ciu si´ lodowca Szwecja by∏a krajem s∏abo
zaludnionym. Uprzemys∏owienie, które przyniós∏ koniec XIX wieku, nie dotyczy∏o
zasadniczo obszarów miejskich, poniewa˝ g∏ówne ga∏´zie przemys∏u stanowi∏o
hutnictwo i leÊnictwo. Dopiero w latach 30. liczba mieszkaƒców miast by∏a wy˝sza
od populacji wiejskiej. Z tego powodu kultura miejska w Szwecji nie mo˝e si´
równaç z kulturami innych paƒstw Europy Ârodkowej. Jedynie Sztokholm liczy
ponad milion mieszkaƒców, ale nawet tutaj wszyscy przywykli do du˝ych, otwartych
przestrzeni. W miesiàcach letnich wielu sztokholmian sp´dza urlopy na wsi.
Nowoczesny architekt, biznesmen projektujàcy budynki dla ró˝nych u˝ytkowników, pojawi∏ si´ w po∏owie XIX wieku, ale prawdziwy prze∏om nastàpi∏ trzydzieÊci lat póêniej wraz z boomem budowlanym okresu industrializacji. Nowe
zadania wymaga∏y nowych rozwiàzaƒ, szybko rozwija∏a si´ infrastruktura, by z
czasem osiàgnàç poziom Êwiatowy. Budowano stacje kolejowe, urz´dy pocztowe i
telegraficzne, potrzebne by∏y fabryki i budynki administracyjne, szpitale, nowe
koÊcio∏y i domy. W wieku XIX dominowa∏a tradycja Beaux Arts. Wybitnymi
architektami byli wówczas Fredrik Wilhelm Scholander, Helgo Zettervall, F.G.A.
Dahl, Isak Gustaf Clason i Adolf Wilhelm Edelsvärd, in˝ynier fortyfikacji. Sporo
rozwiàzaƒ technicznych w wieku XIX wprowadzili in˝ynierowie o doÊwiadczeniach
wojskowych.
U schy∏ku XIX wieku w pi´ciomilionowej Szwecji by∏o oko∏o trzystu architektów.
Wi´kszoÊç pracowa∏a w trzech najwi´kszych skupiskach miejskich: Sztokholmie,
Göteborgu i Malmö. Podstawowe wykszta∏cenie architektoniczne oferowa∏y od roku
1877 technika o bardzo zró˝nicowanym poziomie. Wydzia∏ Architektury istnia∏
jedynie w sztokholmskiej Kungliga Tekniska Högskolan (KTH). Tytu∏ architekta nie
mia∏ statusu zawodu, mo˝na by∏o korzystaç z innych programów edukacyjnych, na
przyk∏ad w göteborskiej Chalmers tekniska högskola, lub uzupe∏niaç wiedz´ w
Konsthögskolan. Obecnie praktycznie wszyscy architekci b´dàcy cz∏onkami Svenska
Arkitekters Riksförbund majà tytu∏ naukowy jednej z trzech uczelni politechnicznych, w Sztokholmie, Göteborgu lub Lundzie. Kontynuowanie nauki w Konsthögskolan stanowi atrakcyjny dodatek w zakresie architektury i restauracji.
Niniejszy biuletyn stanowi cz´Êç serwisu informacyjnego SI. Dane w nim zawarte mo˝na wykorzystywaç pod warunkiem podania
êród∏a.
ARCHITEKTURA OKRESU PRZEJÂCIOWEGO
Aby uzyskaç wi´cej informacji, prosimy si´ kontaktowaç z Ambasadà Królestwa Szwecji lub Konsulatem Szwedzkim
w Polsce (Ambasada Szwecji, ul. Bagatela 3, 00-585 Warszawa; tel. +22 640 89 00, fax +22 640 89 83).
Svenska institutet: Box 7434, SE-103 91 Stockholm, Szwecja.
Adres dla interesantów: Sverigehuset (Sweden House) Hamngatan/Kungsträdgården, Sztokholm.
Tel. +46 8 789 20 00. Fax +46 8 20 72 48. E-mail: [email protected] http://www.si.se www,sweden.se
Pod koniec wieku XIX architekci próbowali si´ wyzwoliç spod wp∏ywów
akademizmu. Dobry wzór stanowi∏y asymetryczne, rzeêbiarskie projekty
amerykaƒskiego architekta Henry’ego Hobsona Richardsona. Architektoniczna
swoboda stylu, widoczna w takich konstrukcjach jak budynek stra˝y po˝arnej w
Bengt Ericksson/Wingårdhs
Sune Sundahl/Nyréns arkitektkontor
Riksbanken Petera Celsinga (1965-1976)
Tymczasem ÊródmieÊcie Sundsvallu pozosta∏o nietkni´te. Okaza∏e kamienice
pami´tajà z∏ote czasy przemys∏u drzewnego.
Kilku architektów z powodzeniem wpisuje si´ w tradycje budownictwa lat 40. i 50.
Na przyk∏ad Anglik Ralph Erskine (ur. 1914), który tu˝ przed drugà wojnà Êwiatowà
preferowa∏ „szwedzki model“. I kiedy zaufanie do architektów spad∏o, on zyskiwa∏
na popularnoÊci. Âwiadczy o tym projekt osiedla mieszkaniowego Nya Bruket w
Sandviken (1973-1978) i studenckiego Allhuset na terenie Uniwersytetu Sztokholmskiego (1982). Ekspresywne formy wypowiedzi Erskine’a przyj´∏y si´ tak˝e za
granicà, co znalaz∏o swój wyraz w budowie osiedla Byker w Newcastle. Stonowane
rozwiàzania architektoniczne o wyraênie szwedzkim rodowodzie proponuje Carl
Nyrén. Stosujàc Êwiat∏o jako dominant´, ∏àczy w swoich pracach trendy Êwiatowe ze
szwedzkim tworzywem i formà. Najwa˝niejsze dokonania Nyréna to projekty budynków dla Pharmacii w Uppsali, uniwersytetu w Sztokholmie i biblioteki publicznej w
Uppsali.
W dobie najostrzejszej krytyki, kiedy funkcjonalizm ostatecznie si´ nie
sprawdzi∏, zacz´to poszukiwaç innych rozwiàzaƒ. Badania socjologiczne nad
sposobami sp´dzania czasu w miejscu zamieszkania przyczyni∏y si´ do
uwzgl´dniania propozycji samych zainteresowanych. Brak dba∏oÊci o Êrodowisko
naturalne zwróci∏ uwag´ architektów na mo˝liwoÊç stosowania nowych,
zdrowszych rozwiàzaƒ. Ralph Erskine zrezygnowa∏ z balkonów, co pozwoli∏o
wyeliminowaç tak zwane mosty cieplne. W latach 70. w Järnie ko∏o Södertälje
wykszta∏ca si´ nowa kultura architektoniczna, kiedy duƒski architekt Erik
Assmussen (1913-1995) projektuje dla antropozofów szko∏´, mieszkania i szpital o
charakterystycznych okràg∏ych i pryzmatycznych kszta∏tach, stosujàc si´ do
zaleceƒ twórcy koncepcji, Rudolfa Steinera. Z myÊlà o Êrodowisku naturalnym
rozpocz´to budow´ tak zwanych eko-wiosek, energooszcz´dnych domów, stawianych z materia∏ów organicznych, wyposa˝onych w odr´bne urzàdzenia utylizacyjne.
Takie rozwiàzania wprowadzono póêniej w domach wielorodzinnych. Przestawienie
si´ na wi´kszà wydajnoÊç cechuje tak˝e wiele projektów przebudowy domów na
przedmieÊciach. Dotyczy to mi´dzy innymi powsta∏ych w latach 60. wielkich osiedli,
które si´ teraz adaptuje, majàc na uwadze wzgl´dy spo∏eczne i Agend´ 21.
W latach 80. gminy tracà swojà mocnà pozycj´ w zakresie urbanistyki, jakà
mia∏y od lat 30. Warunki zaczyna dyktowaç Êwiat biznesu, wprowadzajàc nowy w
Szwecji sposób budowania. Wskutek tak zwanego negocjacyjnego planowania
coraz s∏absze ekonomicznie gminy zrzeka∏y si´ uprawnieƒ budowlanych w zamian
za us∏ugi dla ludnoÊci, których nie by∏y w stanie same finansowaç. Architektura w
wydaniu mi´dzynarodowej finansjery stopniowo zyskuj´ przewag´ w Szwecji.
W projektowaniu mniejszych obiektów kwitnie natomiast inspirowany tradycjà i
charakterem miejsca tak zwany krytyczny regionalizm. Wille i muzea Jana Gezeliusa
(ur. 1923), muzea i domy kultury Gunnara Mattssona (ur. 1937), prace restauratorskie
Ove Hidemarka (ur. 1931), mi´dzy innymi Vasamuseet Marianne Dahlbäck (ur. 1943)
i Görana Manssona (ur. 1933) dajà Êwiadectwo wiernoÊci tradycji „wolnoÊciowej“.
ISSN 1101-6183
Max Plunger
KULTURA SZWEDZKA