Autoreferat - Faculty of Economic Sciences, University of Warsaw

Dr Leszek Morawski
AUTOREFERAT NA TEMAT DOROBKU I OSIĄGNIĘĆ
W PRACY NAUKOWO-BADAWCZEJ
Przedstawiony poniżej autoreferat zawiera informacje wynikające z Rozporządzenia
Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 22 września 2011 r. w sprawie
szczegółowego trybu i warunków przeprowadzania czynności w przewodach doktorskich,
w postępowaniu habilitacyjnym oraz w postępowaniu o nadanie tytułu profesora. W
autoreferacie przedstawiono opis dorobku i osiągnięć naukowych, w szczególności tych
określonych w art.16.2 ustawy o stopniach naukowych odnoszących się do
jednotematycznego cyklu publikacji oraz zrealizowania oryginalnego osiągnięcia
projektowego, które stanowią znaczny wkład autora w rozwój nauk ekonomicznych oraz
świadczą o jego istotnej aktywności naukowej.
Na autoreferat składają się:
1. ogólna informacja o
habilitancie dotycząca wykształcenia,
zatrudnienia,
aktywności zawodowej oraz osiągnięć, dorobku i zainteresowań naukowych,
2. prezentacja jednotematycznego cyklu publikacji „Budowa i wykorzystanie
podatkowo-zasiłkowych
modeli
mikrosymulacyjnych
w
analizach
zmian
regulacyjnych w Polsce w latach 2005-2011” będącego rezultatem zrealizowania
oryginalnego osiągnięcia projektowego jak to wynika z art. 16 ust.2 Ustawy z dnia
14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach w
zakresie sztuki (Dz. U 2003, nr 65, poz. 595 ze zm.),
3. prezentacja pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych zawierająca m.in. prace
będące wynikiem zrealizowania oryginalnego osiągnięcia projektowego,
4. podsumowanie.
1
1. Prezentacja informacji ogólnych o habilitancie
Informacja o wykształceniu i zatrudnieniu
Moja kariera akademicka jest w całości związana z Wydziałem Nauk
Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego (dalej: WNE UW), gdzie w 1993 r.
ukończyłem studia magisterskie, a w 1999 r. obroniłem rozprawę doktorską pt. „Małe i
średnie przedsiębiorstwa prywatne na rynku pracy w Polsce: Analiza zróżnicowania
płac”. Promotorem obu prac był prof. dr hab. Wojciech Maciejewski.
W latach 1993-1999 zatrudniony byłem na stanowisku asystenta na WNE UW, a
następnie, po uzyskaniu stopnia doktora nauk ekonomicznych, pracuję tam jako adiunkt.
W latach 2001-2004 zatrudniony byłem na stanowisku adiunkta w Wyższej Szkole
Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego (obecnie Akademia im. Leona
Koźmińskiego). Od 2010 r. współpracuję jako Research Associate z Fundacją Naukową
Centrum Analiz Naukowych CenEA.
Ogólna charakterystyka aktywności zawodowej po uzyskaniu stopnia doktora
W
mojej
aktywności
zawodowej
po
uzyskaniu
stopnia doktora nauk
ekonomicznych wyodrębnić można trzy obszary badawcze. Pierwszy z nich obejmował
analizy indywidualnych decyzji podażowych na rynku pracy przeprowadzone z na
podstawie danych jednostkowych z badań gospodarstw domowych (BAEL i BBGD)
realizowanych przez Główny Urząd Statystyczny. Drugi dotyczył decyzji regulacyjnych
na rzecz promowania konkurencyjności na rynku usług telekomunikacyjnych, a trzeci
nurt rozpoczęty w 2006 r. związany jest z budową i wykorzystaniem podatkowozasiłkowych modeli mikrosymulacyjnych.
W ramach pierwszego nurtu będącego kontynuacją tematyki rozprawy doktorskiej
zrealizowałem własny grant badawczy „Determinanty wyboru pracy na własny
rachunek w wybranych krajach”, finansowany ze środków Komitetu Badań
Naukowych (nr projektu: 5 H02C 051 21p06) zakończony publikacjami: Morawski i
Socha (2003a), Morawski i Socha (2003b), Morawski i Socha (2003c). Do tego nurtu
należy zaliczyć także publikacje zrealizowane w ramach badań statutowych na WNE
UW: Morawski (2001), Morawski, Popko i Rzymska (2001), Boguta i Morawski (2001)
oraz udział, jako główny wykonawca, w projekcie badawczym „Dynamika wzrostu płac
2
w Polsce w latach 1994-2001”, którego wyniki opublikowano w Myck, Morawski,
Mycielski (2007).
Równocześnie, w latach 2000-2005, w ramach umów zawartych pomiędzy
Uniwersytetem Warszawskim a regulatorami rynku telekomunikacyjnego (Ministerstwo
Łączności oraz Urząd Regulacji Telekomunikacji) kierowałem następującymi projektami
badawczymi:
1. Regulacja a konkurencja w telekomunikacji – doświadczenia krajów UE.
Metody przeciwdziałania porozumieniom kartelowym w telekomunikacji
(umowa nr 5/DST/99),
2. Metodologia analizy porównawczej operatorów telekomunikacyjnych w
Polsce (umowa nr 3/DOT/99 finansowana ze środków projektu KBN nr 405/DOTR/99),
3. Analiza porównawcza cen usług telekomunikacyjnych w sieci PSTN i GSM w
Polsce z wybranymi krajami europejskimi (umowa nr BFB-WB-2310-6/01).
Efektem tej współpracy były dwie publikacje — Morawski (2002) oraz Cieślik i
Morawski (2002) – oraz prezentacja na międzynarodowej konferencji naukowej ITS
(International Telecommunication Society) w Berlinie w 2004 r. Swoje poglądy
dotyczące regulacji w telekomunikacji prezentowałem także w formie publicystycznej na
łamach „Rzeczpospolitej” (z dn. 18.07.2000 r. i 03.02.2001 r.).
Trzecim, najważniejszym nurtem badawczym, realizowanym po doktoracie jest
ten
związany
z
budową
i
wykorzystaniem
podatkowo-zasiłkowych
modeli
mikrosymulacyjnych bazujących na jednostkowych danych z badań gospodarstw
domowych. Prace w tym obszarze rozpocząłem w 2006 r. w ramach międzynarodowej
grupy badawczej, w skład której wchodzili: dr hab., prof. UW, Mieczysław Socha (WNE
UW), dr Michał Myck (wówczas: IFS, Londyn, obecnie: CenEA, Szczecin), dr Horacio
Levy (ISER, Essex University & OECD) oraz dr Olivier Bargain (wówczas IZA, Bonn,
obecnie: Aix-Marseille University). Efektem działania tego zespołu było powstanie
polskiego modelu mikrosymulacyjnego SIMPL oraz modułu dla Polski w europejskim
modelu podatkowo-zasiłkowym EUROMOD. Realizacja tych zadań związana była z moim
uczestnictwem w 5 badawczo-naukowych projektach krajowych oraz w 3 zagranicznych.
W 3 projektach krajowych byłem kierownikiem lub jednym z dwóch koordynatorów, a w
2 uczestniczyłem jako główny wykonawca. W 2 projektach zagranicznych pracowałem
3
jako koordynator grupy krajowej (Country Coordinator), a w jednym byłem głównym
wykonawcą.
Budowa pierwszej wersji modelu mikrosymulacyjnego „SIMPL” dla Polski
zrealizowana
została
w
ramach
projektu
badawczego
„Polski
Model
Mikrosymulacyjny”, sfinansowanego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej,
Ministerstwo Gospodarski oraz Ministerstwo Finansów. Efektami prac było udostępnienie
gotowego narzędzia przedstawicielom ministerstw, prezentacje na „1st International
Microsimulation Association Conference” (Wiedeń 2007) oraz publikacje: Bargain i in.
(2007), Bargain i in.(2008). W tamtym czasie model SIMPL był jedynym tego typu
narzędziem działającym w Polsce i jednym z czterech istniejących w Europie Środkowej i
Wschodniej. Z informacji w Lelkes (2008) wynika, że oprócz modelu SIMPL podobne
narzędzia działały w tym czasie jedynie na Węgrzech (TARKI), w Estonii (PRAXIS) i w
Czechach (Bank Centralny).
Celem projektu „Modele mikrosymulacyjne jako narzędzie wspierające ocenę
polityk rynku pracy” sfinansowanego ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki
Społecznej i Europejskiego Funduszu Społecznego było wykorzystanie modelu do analiz
wpływu decyzji regulacyjnych na finansowe motywacje do pracy oraz na zróżnicowanie
dochodów. Wyniki badań zaprezentowano w publikacjach: Morawski i Myck (2008),
Morawski i Myck (2010), Myck, Nicińska i Morawski (2009). Najważniejszą z nich była
praca „Klin'-ing Up: Effects of Polish Tax Reforms on Those In and on Those Out”
opublikowana w „Labour Economics” w 2010 r., która rok wcześniej zaprezentowana
została przez dr. Michała Mycka na najważniejszej światowej konferencji z zakresu
ekonomii rynku pracy organizowanej przez the Society of Labor Economists
(„Fourteenth Annual Meetings of SOLE”, Boston 2009). W trakcie realizacji projektu
zorganizowałem cztery seminaria (16.03.2007, 22.06.2007, 2.10.2007, 21.11.2007) oraz
konferencję „Modele mikrosymulacyjne jako narzędzie wspierające ocenę polityk
rynku pracy” (18.03.2008).
Drugim projektem, w którym wykorzystano pierwszą wersję modelu SIMPL był
grant własny ze środków NCN „Wykorzystanie podatkowo-zasiłkowego modelu
mikrosymulacyjnego SIMPL do identyfikacji efektów reform podatkowych i
ubezpieczeniowych
wprowadzonych
w
latach
2007-2009”
(umowa
nr:
4428/B/H03/2009/37). Wyniki prac zaprezentowano na dwóch konferencjach krajowych
oraz opublikowano w: Morawski (2009), Morawski (2010), Morawski (2011), Morawski i
Seremak (2010), Morawski i Myck (2011).
4
Trzecim projektem,
w którym wykorzystano model SIMPL, było badanie
„Ryzyko ekonomiczne, decyzje o oszczędnościach i emeryturze w starzejących się
społeczeństwach
–
empiryczna
analiza
porównawcza
Polski
i
Niemiec”
przeprowadzone w ramach umowy międzynarodowej pomiędzy MNiSW a DFG
(Niemcy). W tym projekcie, w którym byłem głównym wykonawcą, uczestniczył zespół
badaczy z WNE UW i DIW-Berlin. Model SIMPL został zastosowany do opracowania
wyników zamieszczonych w rozdziale 1 (G. Kula „System emerytalny i ochrona przed
ubóstwem”) i rozdziale 7 (L. Morawski „Źródła dochodów i zamożności emerytów na tle
innych grup wiekowych”) w książce “Ryzyko ubóstwa osób starszych” (G. Bukowska,
G. Kula, L. Morawski, 2011). Symulacje wartości stóp zagrożenia ubóstwem w grupie
osób w wieku przedemerytalnym w 2015 r., zaprezentowałem natomiast na konferencji
„Ageing, Savings & Retirement” (Berlin, 2010).
W kolejnych projektach mikrosymulacyjnych wykorzystano gruntownie przebudowaną i
rozszerzoną wersję modelu SIMPL działającą w programie STATA. Budowa nowego
modelu zrealizowana została pod moim kierownictwem przez uczestników seminarium
magisterskiego prowadzonego przeze mnie na WNE UW w trakcie realizacji dwóch
projektów: „Stabilność elastyczności podaży pracy w kontekście wysokiej dynamiki
płac oraz istotnych reform opodatkowania kosztów pracy w Polsce w latach 20052009” (NCN), oraz „EUROMODupdate” (Program PROGRESS, Komisja Europejska,
DG-EMPL).
Wyniki prac powstałych z moim udziałem w pierwszym z tych projektów
prezentowane
były
na
dwóch
konferencjach
międzynarodowych
oraz
zostały
opublikowane w Myck i in.(2013). W ramach projektu powstały dwie prace magisterskie,
których byłem promotorem. Praca mgr A. Domitrza otrzymała III nagrodę w konkursie
Ministra Pracy i Polityki Społecznej oraz IPiPS i II nagrodę w konkursie na najlepszą
pracę na WNE UW im. A. Semkowa. Na podstawie pracy mgr A. Semeniuk
przygotowano publikację: Morawski i Semeniuk (2013). Nowa wersja modelu
wykorzystana była także w projekcie „Raport Przedwyborczy CenEA 2011”
(Fundacja im. Stefana Batorego, projekt nr 20909), w którym opracowano dwa raporty
oceniające decyzje i deklaracje wyborcze odnoszące się do polityk podatkowych oraz
zasiłkowych z punktu widzenia ich kosztów budżetowych i wpływu na rozkład
dochodów. Wynikiem prac były dwa raporty badawcze oraz publikacja Domitrz i in.
(2013).
5
Równolegle z rozwojem modelu SIMPL uczestniczyłem w pracach mających na
celu budowę modułu dla Polski w ramach europejskiego modelu podatkowo-zasiłkowego
EUROMOD. Pierwszy model zrealizowany były w ramach projektu: „Improvement of
Capabilites
and
podwykonawca
Usability
of
Euromod
(I-CUE)“
oraz koordynator grupy krajowej,
(6
Program
Ramowy,
2006-2009) wspólnie z
naukowcami z Uniwersytetu w Essex (University of Essex) oraz z Centrum Europejskie
w Wiedniu (European Centre for Social Welfare Policy and Research). Pierwszą część
prac - analizę wykonalności modułu dla Polski w modelu EUROMOD na bazie danych
BBGD - realizowano na zasadzie podwykonawstwa. Druga, rozpoczęta w maju 2007 r.,
wykonywana była przez zespół krajowy, którego byłem koordynatorem, w ramach
członkostwa w konsorcjum badawczym. Rezultaty prac opublikowano w Levy i
Morawski (2008). Wyniki symulacji powstałe z wykorzystaniem zbudowanego narzędzia
zaprezentowałem na konferencji „Tax-benefit Microsimulation in the Enlarged
Europe: Results from the I-CUE Project and Perspectives for the Future” (Wiedeń,
2008) Przedstawiona wówczas analiza porównawcza wprowadzenia w Polsce polityk
podatkowo-świadczeniowych wzorowanych na systemie austriackim, brytyjskim lub
francuskim, jest jak dotychczas jedyną, wykorzystującą metodę oceny regulacji
dochodowych poprzez mikrosymulacyjną analizą efektów przeniesienia pełnych
podatkowo-zasiłkowych systemów regulacyjnych (policy sweeping) w odniesieniu do
rozkładu dochodów w Polsce. Dyskusję tych symulacji opublikowano w dwóch
rozdziałach książki pt. „An Enlarged Role for Tax Benefit Models: assessing policies in
the enlarged European Union” pod redakcją O. Lelkes i H. Sutherland.
Prace nad polską częścią modelu EUROMOD kontynuowałem w ramach współpracy ze
zespołem z Essex University w projekcie „EUROMODupdate”, (Program PROGRESS,
Komisja Europejska, DG-EMPL). W latach 2009-2011 uczestniczyłem w tym badaniu jako
koordynator krajowy, natomiast w 2012 r. jako podwykonawca. Rezultatem
prac
wykonanych w tym projekcie było zbudowanie nowych modelowych baz danych dla lat
2006-2007 w oparciu o jednostkowe dane z badania EU-SILC (Survey of Income and Living
Conditions)
oraz
uaktualnienie
systemów
podatkowo-świadczeniowe.
Zadania
te
realizowałem we współpracy z dr. M. Myckiem (CenEA, Szczecin) i dr. H. Levym (ISER,
Essex University). Opis nowych modelowych zbiorów danych, walidacji modelu oraz
symulowanych wartości statystyk zróżnicowania dochodów i wartości miar materialnego
ubóstwa względnego opublikowano w Levy, Morawski i Myck (2012) oraz Kundera i in.
(2012).
6
2. Prezentacja
jednotematycznego
cyklu
publikacji
Budowa
i
wykorzystanie podatkowo-zasiłkowych modeli mikrosymulacyjnych w
analizach zmian regulacyjnych w Polsce w latach 2005-2011 będące
oryginalnym osiągnięciem naukowym ( art. 16 ust.2 Ustawy z dnia 14
marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz
stopniach w zakresie sztuki , Dz. U 2003, nr 65, poz. 595 ze zm.)
Jednotematyczny cykl publikacji Budowa i wykorzystanie podatkowo-zasiłkowych modeli
mikrosymulacyjnych w analizach zmian regulacyjnych w Polsce w latach 2005-2011,
stanowiący osiągnięcie w myśl art 16 ust. 2 Ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach
naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (DzU. 2003, nr 65,
paz. 595 ze zm.) i będący znaczącym wkładem autora w rozwój nauk ekonomicznych,
obejmuje 22 pozycje. Wszystkie prace uwzględnione w cyklu publikacyjnym powstały z
wykorzystaniem modelu SIMPL lub modułu dla Polski w modelu EUROMOD. Teksty
składające się na cykl publikacyjny podlegały ocenie zewnętrznej jako artykuły w
czasopismach naukowych lub stanowiły elementy rozliczenia zagranicznych grantów
badawczych. Jedyną nierecenzowaną pracą uwzględnioną w cyklu jest dokumentacja modelu
SIMPL (Domitrz, Semeniuk i Morawski 2012). Włączono ją w cyklu ponieważ jest to jedyny
dokument w sposób całościowy pokazujący stopień skomplikowania i czasochłonności zadań
niezbędnych do wykonania przy budowie i walidacji dyskutowanych poniżej modeli.
Uzasadnia to także współautorstwa publikacji powstałych z wykorzystaniem modeli
mikrosymulacyjnych. Wykorzystanie tego typu narzędzi badawczych jest bowiem rezultatem
współdziałania wielu osób, a decyzje dotyczące konkretnych rozwiązań programistycznych,
metodologii oraz kierunków badań są wypadkową pomysłów i uwag kilku uczestników.
Prezentacja jednotematycznego cyklu publikacji podzielona jest na dwie części. W
pierwszej uzasadniono wybór problematyki pokazując historyczny kontekst stosowanej
metodologii. Druga, która także podzielona jest na dwie części, prezentuje publikacje
składające się na osiągnięcia naukowe i badawcze. W pierwszej umieszczono prace dotyczące
budowy i walidacji modeli, a w drugiej znalazły się te wykorzystujące je do analizy trzech
problemów badawczych związanych z wpływem regulacji na: a) finansową motywację do
pracy, b) rozkład wartości świadczeń pieniężnych warunkowanych wychowywaniem dzieci,
c) rozkład dochodów gospodarstw domowych. Do najważniejszych oryginalnych wyników
7
badań, które uzyskano za pomocą modeli podatkowo-zasiłkowych, a które stanowią istotny
wkład autora w rozwój nauk ekonomicznych poprzez wzbogacenie wiedzy o efektach decyzji
regulacyjnych odnoszących się do zmian w przepisach podatkowo-ubezpieczeniowych i
świadczeniowych, należy zaliczyć:
1. wykazanie, że dane z BBGD i EU-SILC, pomimo jedynie częściowego
odzwierciedlania regulacji dochodowych oraz braku możliwości pełnej identyfikacji
warunków determinujących prawa do świadczeń, są wystarczające do budowy
użytecznych podatkowo-zasiłkowych modeli mikrosymulacyjnych (odnośnie danych
BBGD patrz: Bargain i in 2007, Bargain i in. 2008, Levy i Morawski 2007, a odnośnie
danych EU-SILC patrz: Levy, Morawski i Myck 2012; Kundera, Levy, Morawski i
Myck 2012),
2. opracowanie metod korekt danych BBGD i EU-SILC na potrzeby budowy modeli
mikrosymulacyjnych
wynikających
z
konieczności
ubruttowienia
dochodów
(Morawski 2011) i uwzględnienia ich sezonowego charakteru, identyfikacji dzieci na
utrzymaniu oraz składu osobowego rodzin, identyfikacji gospodarstw rolnych oraz
uwzględnienie subiektywnych elementów ocen zamożności gospodarstw przy
przyznawaniu świadczeń z pomocy społecznej (m.in. Bargain i in 2007 oraz Kundera,
Levy, Morawski i Myck 2012),
3. wykazanie niedoszacowania stopy zwrotu z edukacji o około 3 p.p. dla grupy
mężczyzn i prawie 7 p. p. dla kobiet (Myck, Nicińska, Morawski, 2009),
4. pokazanie na podstawie symulowanych wartości stóp zastąpienia (replacement ratios),
że: a) niskie, w porównaniu z regulacjami w Niemczech i w Wielkiej Brytanii,
wartości świadczeń warunkowanych dochodem w Polsce przyczyniają się do
powstania silnych finansowych motywacji do podjęcia pracy, b) regulacje w Polsce
tworzą słabsze motywacje do pracy dla samotnych rodziców i mniej zarabiających
małżonków (second earners) niż system brytyjski, c) na tle pozostałych krajów realna
wartość zasiłku rodzinnego w Polsce jest niska (Haan, Morawski, Myck 2008),
5.
oszacowanie rozkładu wartości efektywnych krańcowych i przeciętnych stóp
opodatkowania dochodów z pracy z uwzględnieniem oczekiwanych płac osób
niepracujących oraz wykazanie, na podstawie eksperymentów symulacyjnych, że
pakiet zmian regulacyjnych wprowadzony w latach 2007-2008 był znacznie bardziej
8
radykalny niż np. zapowiadane wcześniej wprowadzenie 15% podatku liniowego
(Morawski, Myck 2010),
6. wykazanie, że zmiany wprowadzone w latach 2006-2011 przyczyniły się do
znaczącego spadku efektywnych krańcowych stóp opodatkowania dochodów z pracy,
w szczególności wśród osób o wysokich zarobkach (Myck, Domitrz, Morawski,
Semeniuk 2013),
7. zastosowanie metody „policy sweeping” do oceny skali zmian w zakresie ubóstwa
wśród dzieci w Polsce po wprowadzeniu regulacji wspierających rodziny z dziećmi
działających w Austrii, Wielkiej Brytanii lub Francji, co pozwoliło pokazać, że
skorzystanie z rozwiązań francuskich lub brytyjskich zmniejszyłoby zagrożenie
ubóstwem wśród rodzin z dziećmi w większym stopniu niż uczyniło to wprowadzenie
ulgi podatkowej (Levy, Morawski, Myck 2009),
8. wykazanie, że wprowadzenie ulgi podatkowej na dziecko nie realizowało żadnego z
głównych
celów polityki społecznej, a bezzwrotny charakter świadczenia,
umiejscowienie go w systemie podatku dochodowego od osób fizycznych oraz jego
hojność powodowały dużą skalę jej niewykorzystania wśród rodzin o niskich
dochodach z pracy (Morawski 2010),
9. wykazanie nieefektywności kosztowej systemu świadczeń dla rodzin z dziećmi z 2010
r. w Polsce poprzez pokazanie, że ówczesne skomplikowane rozwiązanie regulacyjne,
którego głównymi elementami były zasiłek rodzinny i ulga podatkowa, przyznawało
co najmniej jedno świadczenia na każde dziecko przy równoczesnym małym
zróżnicowaniu wypłat na dziecko, co jak zostało wykazane w prace, mogło być
osiągnięte przez znacznie tańszy system jednego powszechnego świadczenia
(Morawski, Seremak 2010),
10. wykazanie zasadniczych rozbieżności między deklarowanymi celami wprowadzenia
ulgi podatkowej na dziecko a efektami wdrożonych rozwiązań (Morawski, Myck
2011),
11. symulacja kosztów budżetowych oraz wpływu na wartość stopy zagrożenia ubóstwem
propozycji zmian regulacyjnych związanych ze zmianą wartości kosztów uzyskania
przychodów z tytuły zatrudnienia na umowę o pracę, zmiany stopy składki rentowej
9
ubezpieczenia społecznego w części opłacanej przez pracownika oraz zmiany wartości
ulgi podatkowej na dziecko (Morawski 2008),
12. zidentyfikowanie beneficjentów zmiany podatkowej wprowadzonej w 2009 r. oraz
wykazanie, że 60% korzyści z tej reformy przypadło 10% najzamożniejszych
gospodarstw, co przełożyło się na prawie 3,5% wzrost wartości dochodu do
dyspozycji tej grupy (Morawski 2009),
13. zastosowanie oryginalnej metody indeksacji danych i systemów regulacyjnych w
kontekście analiz mikrosymulacyjnych w celu przeanalizowania całego pakietu zmian
prawnych wprowadzonych w Polsce w latach 2006-2011 (Domitrz, Morawski, Myck,
Semeniuk 2013),
14. zastosowanie dekompozycji Shapleya w kontekście analiz mikrosymulacyjnych do
oceny efektów zmian prawnych w latach 2006-2010 i pokazanie, że zmiany w
rozkładzie przychodów miały znacznie większy wpływ na zmiany wartości miar
zróżnicowania dochodów niż zmiany regulacyjne oraz, że polityka dochodowa w
okresie względnie dobrej koniunktury, w latach 2006-2010, była nastawiona bardziej
na zapewnienie wzrostu dochodu z pracy poprzez zmniejszenie jej opodatkowania, niż
na zmniejszenie zróżnicowania dochodów (Morawski i Semeniuk 2013),
15. porównanie za pomocą modelu EUROMOD struktur dochodów gospodarstw
domowych w 19 krajach UE i wykazanie dużego zróżnicowania w polityce
redystrybucyjnej w obrębie UE (Paulus i in. 2009).
2.1 Uzasadnienie wyboru problematyki
Pod koniec lat 50. XX wieku badania ekonomiczne koncentrowały się głównie na
zagadnieniach makroekonomicznych, a w analizach empirycznych korzystano prawie
wyłącznie z danych zagregowanych. W 1957 r. G. H. Orcutta w pracy A new type of socioeconomic system zauważył, że ten sposób analizy nie pozwala prawidłowo identyfikować
decyzji indywidualnych, co, jego zdaniem, było przyczyną słabych własności predykcyjnych
ówczesnych modeli analiz danych. Konsekwencją tego były błędy w polityce gospodarczej.
Przyczyny problemu Orcutt upatrywał w nieliniowym charakterze zależności między
nakładami i wynikami, co dla prawidłowego wnioskowania wymaga znajomości nie tylko
10
łącznej wielkości nakładu, ale także rozkładu jego wartości. Orcutt zaproponował nowy
sposób wykorzystania danych w naukach społeczno-ekonomicznych, w którym łączny wynik
procesu analizowany jest jako rezultat działania wielu zróżnicowanych podmiotów.
Odrzucenie założenia o istnieniu reprezentatywnej jednostki spowodowało konieczność
prezentacji wyników za pomocą rozkładów wartości, a nie tylko poprzez podanie miar
tendencji centralnej.
Koncepcja analizy danych przedstawiona przez Orcutta znalazła zastosowanie w wielu
dziedzinach,
a
o
uznaniu
jego
zasług
świadczy
to,
że
pierwszą
konferencję
Międzynarodowego Towarzystwa Mikrosymulacji (The International Microsimulation
Association), która odbyła się w 2007 r. w Wiedniu, otworzył wykład Michaela Wolfsona
(Statistics Canada) zatytułowany „Guy Orcutt: Vision and Development”. W trakcie tej oraz
kolejnych konferencji IMA w 2009 i w 2011 r. prezentowano wiele prac nawiązujących do
artykułu z 1957 r. dotyczących m.in. podaży pracy, zróżnicowania dochodów, zróżnicowania
przestrzennego, zmian demograficznych czy projekcji systemów emerytalnych opartych na
postulatach sformułowanych przez Orcutta ponad pół wieku wcześniej.
Pierwsze modele mikrosymulacyjne służące analizie wpływu regulacji podatkowozasiłkowych na rozkład dochodu gospodarstw domowych powstały na przełomie lat 70. i 80.
XX wieku. To opóźnienie w stosunku do daty publikacji artykułu Orcutta wynikało z dwóch
przyczyn – braku odpowiednich danych jednostkowych oraz braku dostępu do
wystarczających mocy obliczeniowych. Jednak od początku lat 90. XX wieku, wraz z
postępem technologicznym oraz rosnącą liczbą badań reprezentacyjnych sektora gospodarstw
domowych, coraz więcej grup badawczych zaczęło wykorzystywać podatkowo-zasiłkowe
modele mikrosymulacyjne. Co ciekawe, a nie jest to fakt powszechnie znany, modelowanie
mikrosymulacyjne było stosowane w Polsce już w drugiej połowie lat 70. W 1976 r. zespół
pod kierownictwem prof. B. Góreckiego zbudował statyczny model mikrosymulacyjny
wykorzystujący dane jednostkowe z gospodarstw domowych, którego celem była
identyfikacja wpływu zmian cen na rozkład dochodów. W latach 1980-1981 ten sam zespół
pracował nad oceną efektów dystrybucyjnych planowanych podwyżek cen, a w połowie lat
90., korzystając z BBGD z 1995 r., analizował efekty wprowadzonych oraz hipotetycznych
zmian podatkowych i zasiłkowych. Jak zauważył prof. M. Wiśniewskiego, który był
członkiem wspomnianego zespołu: „Może się wydawać, że symulacja podatkowa jest sprawą
prostą, jeśli posiada się bazę danych zawierającą budżety gospodarstw domowych. Nic
bardziej mylnego. GUS bardzo powoli zmienia metody badania budżetów gospodarstw
11
domowych i zwykle nie nadąża za zmianami zachodzącymi w otoczeniu gospodarstw.
Budżety gospodarstw domowych nie odnotowywały dochodów brutto, podatków i dochodów
netto, ukazywały jedynie dochody dyspozycyjne po zapłaceniu zaliczki podatku PIT, a przed
ostatecznym rozliczeniem podatku w rocznym sprawozdaniu PIT. Poprawne ukazanie
rozliczeń podatkowych gospodarstwa wymagało ubruttowienia dochodów poprzez zejście do
poziomu osób w gospodarstwie, ustalenia ich statusu podatkowego i obliczenia przychodów
brutto, tak by przy obowiązujących zasadach opodatkowania uzyskać obserwowany dochód
dyspozycyjny”. Moje doświadczenia związane z budową modeli SIMPL i EUROMOD
pokazują, że przytoczona opinia wciąż pozostaje aktualna i dlatego „może się wydawać, że
symulacja podatkowa jest sprawą prostą (…) Nic bardziej mylnego”.
Pierwsza wersja modelu SIMPL zbudowana została w 2006 r. Architektura modelu
odpowiadała strukturze innych narzędzi tego typu (patrz Rysunek 1).
Rysunek 1. Architektura modelu SIMPL
PARAMETRY
REGULACYJNE
DANE BBGD
Gospodarstwo 1
Gospodarstwo 2
Gospodarstwo 3
….
SYMULATOR
Linia wsadowa
WYNIKI
1. Ubezpieczenia społeczne
2. Podatki dochodowe i
ubezpieczenie zdrowotne
3. Świadczenia rodzinne i
pielęgnacyjne
4. Dodatek mieszkaniowy i
pomoc społeczna
Linia wynikowa
Gospodarstwo 1
Gospodarstwo 2
Gospodarstwo 3
….
Źródło. Opracowanie własne.
Model składał się z trzech głównych części:
1. modelowej bazy danych przygotowanej na podstawie danych jednostkowych z badania
Budżetów Gospodarstw Domowych,
2. symulatora
podatkowo-świadczeniowego,
czyli
programu
komputerowego
składającego się z zakodowanych regulacji podatkowo-zasiłkowych,
12
3. sekcji rezultatów generującej wyniki do analizy.
W modelowej bazie danych zawarte zostały informacje o liczbie, wieku i relacjach
zachodzących pomiędzy członkami gospodarstwa domowego oraz indywidualnych źródłach
dochodów. Informacje o tych „nakładach” wprowadzane są do symulatora podatkowoświadczeniowego przyporządkowującego wartości wyników poszczególnym jednostkom
zgodnie z regulacjami zakodowanymi w odpowiednim programie komputerowym. W
praktyce oznacza to konieczność „oprogramowania” regulacji odnoszących się m.in. do
składek z tytułu ubezpieczeń społecznych, powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego oraz
podatków dochodowych (PIT i podatek rolny). Druga część symulatora składa się ze zbioru
warunków logicznych identyfikujących spełnienie kryteriów dochodowych dla świadczeń.
Ostatnim elementem modelu jest sekcja wyników, pozwalająca elastycznie definiować zbiór
rezultatów. W modelu każde gospodarstwo analizowane jest oddzielnie, co pozwala
zidentyfikować rozkład wartości zmiennej wynikowej, którą najczęściej jest dochód
rozporządzalny gospodarstw domowych.
Z przedstawionego opisu konstrukcji modelu wynika też jedna z zaleta podejście
mikrosymulacyjnego, którą jest analizowanie regulacji podatkowo-zasiłkowej, jako systemu
powiązanych ze sobą instrumentów wpływających na dochód gospodarstwa domowego.
Moim zdaniem, systemowy charakter prawa podatkowo-zasiłkowego jest szczególnie
niedoceniany, a przez to pomijany w dyskusjach o wpływie regulacji na sytuację dochodową
gospodarstw domowych. Na przykład spory dotyczące zmian w podatkach bezpośrednich (np.
wprowadzenie podatku liniowego) koncentrują się zwykle wyłącznie na bezpośrednich
efektach, podczas gdy wprowadzenie takich regulacji zmieni także wartości świadczeń
zależnych od dochodu. Pominięcie tego efektu da nam niepełny obraz kosztów i korzyści
planowanej reformy. Innym przykładem jest zmiana stóp ubezpieczenia społecznego, która
wpływa na obciążenia podatkowe i dochody ze świadczeń gospodarstw domowych. Zaletą
podejścia mikrosymulacyjnego jest możliwość identyfikacji i uwzględnienia tego rodzaju
pośrednich efektów zmian, co zostało zaprezentowane w pracach przedstawionych w dalszej
części autoreferatu.
Kolejną cenną cechą podejścia mikrosymulacyjnego jest możliwość oddzielenia wpływu
zmian w rozkładach wartości poszczególnych źródeł dochodu od zmian w regulacji. Dzięki
temu możliwe jest przeprowadzanie „eksperymentów symulacyjnych” o charakterze
13
zbliżonym do eksperymentów kontrolowanych, co jak się wydaje leżało, u podstaw
propozycji przedstawionej przez Orcutta. Również ta cecha podejścia mikrosymulacyjnego
została wykorzystana w pracach omówionych w dalszej części autoreferatu.
Poważnym ograniczeniem w stosowaniu opisywanej metody jest niedoskonałość danych
w kontekście ich zgodności z regulacjami, co powoduje brak możliwości symulacji
niektórych świadczeń. W przypadku modeli dla Polski tego typu problemy występują przy
symulacji: świadczeń alimentacyjnych, celowej pomocy społecznej, zasiłku pielęgnacyjnego
oraz niektórych dodatków do zasiłku rodzinnego. Interpretując wyniki podatkowozasiłkowych modeli mikrosymulacyjnych trzeba pamiętać, że najczęściej odnoszą się one do
zmian w zachodzących w równowadze cząstkowej, a pomijanie zależności występujących
pomiędzy rynkami utrudnia wykorzystanie tego narzędzia w analizach makroekonomicznych.
Jednak i w tym przypadku modele mikrosymulacyjne znalazły swoje zastosowanie, o czym
świadczy tocząca się dyskusja dotycząca możliwości wykorzystania wyników mikrosymulacji
w modelach równowagi ogólnej, co było przedmiotem analizy jednej z prac omawianych w
części „Pozostałe osiągnięcia badawczo-naukowe”.
2.2. Budowa i walidacja podatkowo-zasiłkowych modeli mikrosymulacyjnych dla Polski:
SIMPL i EUROMOD.
W 2006 r. wspólnie z dr hab. Mieczysławem W. Sochą (WNE UW), dr Olivierem
Bargainem (wtedy IZA-Bonn i University College Dublin, obecnie the Aix-Marseille
School of Economics) oraz dr Michałem Myckiem (wówczas DIW-Berlin, obecnie
CenEA)
rozpocząłem
pracę
nad
budową
podatkowo-zasiłkowego
modelu
mikrosymulacyjnego dla Polski, a we współpracy z dr Olivierem Bargainem, dr
Michałem Myckiem oraz dr Horacio Levym (ISER, Essex University oraz OECD, Paryż),
tworzyłem polski moduł w europejskim modelu EUROMOD. Prace nad pierwszym
projektem prowadzone były, dzięki pozyskaniu grantów badawczych z Ministerstwa
Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwa Gospodarki i Ministerstwa Finansów, a także z
Komitetu Badań Naukowych i Narodowego Centrum Nauki. Drugi projekt realizowany
był w ramach grantu badawczego „Improvement of Capabilites and Usability of Euromod
(I-CUE)” (6 Program Ramowy) oraz “EUROMODupdate: Micro-simulation tool for
modelling the impact of policy measures”, finansowanego przez Komisję Europejską
14
(Program PROGRESS). Obydwa projekty koordynowane były przez Institute for Social
& Economic Research (ISER, Essex Univeristy). Poniżej przedstawiono omówienia prac
prezentujących modele oraz walidację ich wyników symulacyjnych.
Praca „Podatkowo-zasiłkowy model mikrosymulacyjny SIMPL2003„ jest pierwszą
publikacją w czasopiśmie polskim dotyczącą wykorzystania danych z badania Budżetów
Gospodarstw Domowych do budowy podatkowo-zasiłkowego modelu mikrosymulacyjnego. 1
W pracy zwrócono szczególną uwagę na specyfikę problemów, z jakim należy się zmierzyć
korzystając z danych BBGD budując takie narzędzie. Porównując średnie wartości
przychodów w modelowej bazie danych zbudowanej na potrzeby modelu SIMPL z
wartościami administracyjnymi wykazano, że dane BBGD poprawnie rejestrują dochody z
pracy i świadczeń społecznych na poziomie indywidualnym. Rozpatrując problem danych,
zwrócono uwagę na konieczność skorygowania deklaracji wysokości dochodów z
działalności rolniczej, ze względu na ich silną sezonowość i miesięczną rejestrację. W pracy
podjęto także problem ubruttowienia niektórych dochodów dostępnych w BBGD. Pokazano,
że przy zależność wartości miesięcznej zaliczki na poczet podatku dochodowego od osób
fizycznych od rodzaju rodziny podatnika imputacja obciążeń podatkowo-ubezpieczeniowych
jest możliwa do przeprowadzania za pomocą metody symulacyjnej, którą bardziej
szczegółowo przedstawiono w Morawski (2011). W części poświęconej symulacji
przedstawiono test zasobów służący do identyfikacji prawa do zasiłku okresowego z pomocy
społecznej. W pracy zaprezentowano wyniki symulacji rozkładów wartości: podatku
dochodowego od osób fizycznych, podatku rolnego, składek z tytułu ubezpieczeń
społecznych, składki na powszechne ubezpieczenie zdrowotne, a także świadczeń rodzinnych,
dodatku mieszkaniowego oraz pieniężnych świadczeń z tytułu pomocy społecznej. Następnie
przedyskutowano uzyskane wyniki w kontekście dostępnych danych administracyjnych oraz
porównano je z wynikami trzech innych modeli – SYSIFF (Francja), EUROMOD-Niemcy,
POLIMOD (Wielka Brytania).
1
Bargain O., Morawski L., Myck M, Socha M.W., Podatkowo-zasiłkowy model mikrosymulacyjny SIMPL2003,
Wiadomości Statystyczne 2008, no. 4.
15
W pracy „As SIMPL As That: Introducing a Tax-Benefit Microsimulation Model for
Poland” przedstawiono uaktualnioną i rozbudowaną wersję modelu SIMPL. 2 W opracowaniu
zwrócono uwagę na znaczenie definicji „dziecka na utrzymaniu”, która określa skład rodziny
w gospodarstwie domowym. Uwzględnienie wartości zmiennych na poziomie rodziny jest
konieczne w przypadku analizy regulacji w Polsce, ze względu na zależność zobowiązań
podatkowych (wspólne opodatkowanie małżeństw, preferencyjne opodatkowanie samotnych
rodziców) i świadczeń (świadczenia rodzinne, pomoc społeczna) od charakterystyk na tym
poziomie. W pracy porównano wyniki symulacji z danymi publikowanymi przez Główny
Urząd Statystyczny oraz danymi udostępnionymi przez ZUS, Ministerstwo Finansów oraz
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.
W części analitycznej, po raz pierwszy w Polsce, zaprezentowano symulowane wartości
ograniczeń budżetowych dla różnych kategorii rodzin, a także przedstawiono strukturę
dochodu netto w podziale na płacę netto, świadczenia rodzinne, dodatek mieszkaniowy i
zasiłki z pomocy społecznej. Na tej podstawie zaprezentowano – także po raz pierwszy dla
Polski - teoretyczne wartości efektywnych i krańcowych stóp podatkowych oraz analizę
efektów dystrybucyjnych wprowadzenia hipotetycznych reform podatkowo-zasiłkowych dla
sześciu przykładowych scenariuszy prawnych:
1. wzrost kwoty zmniejszającej opodatkowanie o 30%,
2. wzrost kosztów uzyskania przychodu z pracy o 150%,
3. obniżenie najniższej stopy podatkowej w systemie z 2005 r. z 19% do 17%,
4. wzrost wartości świadczeń rodzinnych,
5. wzrost wartości kryterium dochodowego świadczeń rodzinnych,
6. zastąpienie systemu świadczeń rodzinnych uzależniającego przyznanie zasiłków od
wartości dochodu na osobę w rodzinie przez system powszechny.
Każda z przykładowych reform została przeanalizowana pod kątem jej wpływu na zmiany w
przeciętnym dochodzie grupy decylowej oraz na dochody rodzin w podziale na:
1. samotne osoby w wieku produkcyjnym,
2. samotnych rodziców w wieku produkcyjnym,
2
Bargain O., Morawski L., Myck M, Socha M.W., As SIMPL As That: Introducing a Tax-Benefit Microsimulation
Model for Poland, IZA Discussion Paper 2007, No. 2998. (1st General Conference of the International
Microsimulation Association , Vienna, 20-22.08.2007)
16
3. małżeństwa w wieku produkcyjnym bez dziecka na utrzymaniu,
4. małżeństwa w wieku produkcyjnym z dzieckiem na utrzymaniu,
5. samotne osoby w wieku emerytalnym,
6. małżeństwa z co najmniej jedną osobą w wieku produkcyjnym.
W badaniu policzono również koszty zmian dla budżetu oraz ich wpływ na stopę zagrożenia
ubóstwem. Rezultaty badań zamieszczone w tej pracy były pierwszymi opublikowanymi
wynikami podatkowo-zasiłkowych symulacji dla Polski i jednymi z pierwszych w Europie
Środkowej i Wschodniej.
Jakość danych przychodowych, będących zmiennymi egzogenicznymi w modelu, była
analizowana w „Imputacja wynagrodzeń brutto z pracy stałej na podstawie danych z
Budżetów Gospodarstw Domowych z 2006 r.”. 3 Problem jakości informacji o
wynagrodzeniach brutto został podjęty ponieważ są one najważniejszym źródłem przychodu
w modelu i w największym stopniu wpływają na wyniki obciążeń ubezpieczeniowych i
podatkowych, a w konsekwencji na wartości świadczeń i dochodu do dyspozycji. Dane z
badania Budżetów Gospodarstw Domowych są dość powszechnie uważane za mało
wiarygodne, co uzasadnia się rozbieżnością pomiędzy średnimi wartościami wynikającymi z
BBGD i z rachunków narodowych. W celu uzyskania dodatkowej informacji o jakości danych
z BBGD, w pracy porównano rozkład imputowanych w modelu SIMPL wynagrodzeń brutto z
pracy stałej z danymi z Europejskiego Badania Warunków Życia Ludności (EU-SILC). Do
imputacji wynagrodzeń brutto w BBGD zaproponowano wykorzystanie rozwiązania
opisywanego w literaturze przedmiotu jako „backward simulation”, składającego się, w tym
konkretnym przypadku, z dwóch etapów: 1) określenia zależności płacy netto od
wynagrodzenie brutto oddzielnie dla każdego miesiąca, 2) wskazania najlepszego
dopasowania dla danej obserwacji w BBGD składającej się z miesiąca badania i
zadeklarowanej wartości płacy netto. Wybór takiej procedury uzasadniony był praktycznym
brakiem możliwości analitycznego wyznaczenia wartości obciążeń ubezpieczeniowych i
podatkowych w oparciu o informacje zawarte w BBGD. Wynikiem przeprowadzonej
imputacji było otrzymanie średniej wartości wynagrodzenia brutto w BBGD wynoszącej 95%
wartości deklarowanej w EU-SILC przy rozpiętości różnic od 109% (pierwszy centyl) do
89% (99 centyl).
3
Morawski L., Imputacja wynagrodzeń brutto z pracy stałej na podstawie danych z Budżetów Gospodarstw
Domowych z 2006 r”, Wiadomości Statystyczne, 2011, nr 1.
17
Szczegółowy opis model wraz z wynikami mikro i makrowalidacji zawiera dokumentacja
modelu „ Model mikrosymulacyjny SIMPL v.2.0 – dokumentacja”.4 Dokument zawiera opis
modelu mikrosymulacyjnego SIMPL, oprogramowanego w pakiecie STATA (druga wersja
modelu SIMPL). W pierwszej części zaprezentowane zostały ogólne założenia dotyczące
budowy modelu. Następne rozdziały podzielono na bloki tematyczne dotyczące obliczania:
składek ZUS, podatku PIT, składek na powszechne ubezpieczenie zdrowotne, wartości
zasiłków rodzinnych oraz tych z pomocy społecznej. Każdy blok tematyczny składa się z
szeregu zagadnień, wśród których wyróżniono:
1) opis stanu prawnego;
2) opis ważniejszych założeń,
3) prezentację metody parametryzacji regulacji, wynikającej z przyjętych założeń w
odniesieniu do danego zagadnienia;
4) wskazanie rozwiązań regulacyjnych, których model nie uwzględnia;
5) różnice pomiędzy modelem w programie STATA a pierwotną wersją w MS Excel.
Na końcu dokumentu zgromadzona została bibliografia, źródła internetowe i akty
prawne, do których odwoływano się przy budowie modelu. Całość uzupełniają załączniki
szczegółowo opisujące najważniejsze zmienne w modelu. Oprócz opisu regulacji
ubezpieczeniowych i podatkowo-świadczeniowych w kontekście możliwości uwzględnienia
ich w modelu bazującym na danych BBGD (rozdz. 3-10), opisu procedury tworzenia
modelowej bazy danych (rozdz.11-12) przedstawiono także informacje o sposobie
posługiwania się modelem i o plikach generowanych w trakcie symulacji (rozdz.13-14) oraz
zaprezentowano wyniki mikrowalidacji modelu poprzez analizę ograniczeń budżetowych
wybranych rodzajów gospodarstw domowych (rozdz.15) i wyniki makrowalidacji, w której
porównano wartości symulowane z danymi administracyjnymi (rozdz.16).
Prezentacją modułu dla Polski w europejskim modelu EUROMOD (rezultat projektu ICUE) znajduje się w” Euromod Country Report: Poland 2005”. 5 Opracowanie składa się z
4
Domitrz A., Morawski L., Semeniuk A., Model mikrosymulacyjny SIMPL v.2.0 – dokumentacja,
nieopublikowana dokumentacja modelu, 2012.
5
Levy H., Morawski L., Euromod Country Report: Poland 2005, Institute for Social and Economic Research,
University of Essex, 2007.
18
dwóch części. W pierwszej – opisowej – scharakteryzowano system podatkowo-zasiłkowy w
Polsce, sposób implementacji poszczególnych instrumentów w modelu oraz przedstawiono
najważniejsze informacje o BBGD będącym źródłowym zbiorem danych. W drugiej części
zaprezentowano wyniki symulacji przeprowadzonych z wykorzystaniem modułu. Uzyskane
rezultaty porównywano z wynikami modelu SIMPL oraz danymi administracyjnymi. Praca
zawiera symulacje wartości mierników zróżnicowania dochodów (współczynnik Giniego,
wskaźnik zróżnicowania kwintylowego S80/S20, średni dochód w grupach decylowych) i
stóp zagrożenia ubóstwem dla różnych linii ubóstwa. Kolejne prace nad modułem były
dokumentowane w „Euromod Country Report: Poland 2006-2009” 6 i „Euromod Country
Report: Poland 2007-2010” 7. Opracowania prezentują wyniki uzyskane w projekcie
EUROMODupdate. Zadaniem zespołu krajowego, którego byłem koordynatorem, polegało na
zbudowaniu modelowych baz danych na podstawie danych z Europejskiego Badania
Warunków
Życia
Ludności
(EU-SILC)
oraz
oprogramowanie
nowych
systemów
regulacyjnych. Podobnie jak w przypadku wcześniejszych projektów, wynikiem prac była
rozbudowa modułu oraz analizy makro- i mikrowalidacyjne. Opracowanie podsumowujące
prace składa się z dwóch części. W pierwszej zawarto informacje na temat systemów
podatkowo-zasiłkowych obowiązujących w poszczególnych latach oraz o symulowanych
zmiennych i danych źródłowych. W części analitycznej zaprezentowano wyniki symulacji,
makrowalidację oraz symulowane wartości wskaźników zróżnicowania dochodu i
wskaźników ubóstwa.
2.3 Zastosowania modeli SIMPL i EUROMOD
Prace związane z budową i testowaniem modeli podatkowo-zasiłkowych umożliwiły
uzyskanie narzędzi umożliwiających prowadzenie interesujących analiz dotyczących wpływu
zmian w regulacjach prawnych w Polsce na rozkład dochodu w sektorze gospodarstw
domowych oraz na finansowe motywacje do pracy. Zgodnie z moją wiedzą, prace
przedstawione poniżej zawierają pierwsze, i jak dotychczas rzadko prezentowane w
czasopismach naukowych, wyniki analiz mikrosymulacyjnych dla Polski. Prace prezentowane
są w podziale na trzy tematy związane z wpływem regulacji na finansowe motywacje do
6
Levy H., Morawski L., Myck M., Euromod Country Report: Poland 2006-2009 , Institute for Social and
Economic Research, University of Essex, 2012
7
Kundera M., Levy H., Morawski L., Myck M., Euromod Country Report: Poland 2007-2010, Institute for Social
and Economic Research, University of Essex, 2012
19
pracy (2.3.1), wspieranie dochodowe rodzin z dziećmi (2.3.2) i na rozkład dochodu
gospodarstw domowych (2.3.3).
2.3.1 Finansowe motywacje do pracy
Estymując funkcję wynagrodzenia za pracę, często korzysta się z modelu Heckmana, w
którym identyfikacja efektów płacowych wymaga zdefiniowania instrumentu określającego
podaż pracy, a równocześnie niewpływającego na wysokość płacy. W pracy „Count your
hours: returns to education in Poland”, dzięki zastosowaniu modelu SIMPL, po raz
pierwszy dla Polski wykorzystano identyfikację za pomocą wartości dochodu możliwego do
uzyskania przez rodzinę w sytuacji niewykonywania pracy przez jej poszczególnych
członków. 8 Drugim oryginalnym zastosowaniem modelu w analizie płac w Polsce było
przyjęcie za zmienną objaśnianą stawki godzinowej brutto. Zaproponowana metoda – model
Heckmana dla godzinowej stawki płac z dochodem ze świadczeń przy braku pracy jako
zmienną selekcji — wskazały na roczną stopę zwrotu związaną z wyższym wykształceniem
wynoszącą 9,7% dla mężczyzn oraz 14,7% dla kobiet, co sugerowało istotne niedoszacowanie
zwrotów z edukacji we wcześniejszych badaniach dla Polski. Dla porównania wartości dla
modelu
miesięcznej
płacy
netto
bez
uwzględnienia
selekcji
względem
cech
nieobserwowalnych wyniosły tylko: 6,7% oraz 8,0%.
W „Taxes, benefits and financial incentives to work. Britain, Germany and Poland
compared” porównano regulacje w zakresie opodatkowania przychodów z pracy oraz
dostępności świadczeń w Wielkiej Brytanii, Niemczech i w Polsce w kontekście ich wpływu
na finansowe motywacje do pracy. 9 Analiza, w części poświęconej Polsce, przeprowadzona
została w oparciu o model SIMPL, dla Wielkiej Brytanii skorzystano z wyników modelu
TAX-BEN (IFS), a w przypadku Niemiec z modelu STSM (DIW). Wyniki przedstawiono w
podziale na 13 kategorii rodzin, określonych przez: stan cywilny (osoba samotna lub
małżeństwo), liczbę i wiek dzieci, dostępność alimentów oraz dodatku mieszkaniowego,
wysokość płac (pozycja centylowa w rozkładzie płac) oraz intensywność zaangażowania w
pracę (praca na pełen lub niepełny etat). Motywację do pracy badano porównując wartości
8
Myck M., Nicińska A., Morawski L., Count your hours: returns to education in Poland, IZA Discussion Paper
2009, No. 4332 (1st General Conference of the International Microsimulation Association , Vienna, 2022.08.2007).
9
Haan P., Morawski L., Myck M., Taxes, benefits and financial incentives to work. Britain, Germany and Poland
compared, Bank i Kredyt, 2008, no. 1.
20
stóp zastąpienia (replacement ratio) oraz krańcowych efektywnych stóp opodatkowania
(EMTR). Najważniejsze wnioski odnoszące się do Polski to:
1. liberalne, w odniesieniu do dochodów z pracy, kryteria przyznawania dodatku
mieszkaniowego na tle dwóch pozostałych krajów,
2. brak powszechnego świadczenia wspierającego rodziny z dziećmi oraz niski,
względny poziom wsparcia z tytułu świadczeń rodzinnych warunkowanych
dochodem,
3. niska finansowa motywacja „drugiej” osoby w rodzinie, częściowo powodowana
możliwością wspólnego opodatkowania dochodów małżonków.
Analiza w Haan i in. (2008) oparta była na dyskusji ograniczeń budżetowych. Dyskusję z
uwzględnieniem rzeczywistych danych zawiera „`Klin'-ing up: effects of Polish tax reforms
on those in and on those out”. 10 W artykule analizowany jest wpływ dwóch znaczących
reform wprowadzonych w Polsce w latach 2007 i 2008 – ulgi w podatku dochodowym od
osób fizycznych z tytułu wychowywania dziecka na utrzymaniu oraz obniżki stopy
procentowej składki rentowej ubezpieczenia społecznego. W badaniu porównywano cztery
systemy regulacyjne. System bazowy zawierał regulacje obowiązujące w 2005 r. W systemie
„ZUS” uwzględniono wyłącznie obniżenie składki rentowej, w systemie „ZUS+CTC” wzięto
pod uwagę cały pakiet zmian, zaś system „15%” dotyczył hipotetycznej reformy polegającej
na wprowadzeniu podatku liniowego o stopie 15%. Korzystając z możliwości modelu SIMPL
przeprowadzono analizę porównawczą „klina podatkowego”, czyli różnicy między
całkowitymi kosztami płacowymi a dochodem netto implikowanym przez różne systemy
regulacyjne. W pracy pokazano, że podejście mikrosymulacyjne znakomicie ułatwia
obliczenie kosztów podatkowych w systemie umożliwiającym wspólne opodatkowanie
dochodów małżonków oraz w sytuacji łączenia różnych źródeł dochodów podatkowych.
Wynikami dyskutowanymi w pracy były rozkłady przeciętnych i krańcowych
efektywnych stóp podatkowych dla osób pracujących i niepracujących. W analizie
uwzględniono to, czy dana osoba jest głównym żywicielem rodziny (first earner vs. secondary
earner). Przeprowadzone symulacje pozwoliły uzyskać kilka wcześniej nieznanych rezultatów
10
Morawski L., Myck M., `Klin'-ing up: effects of Polish tax reforms on those in and on those out, Labour
Economics 2010, no. 17(3).
21
odnoszących się do średnich wartości efektywnych i przeciętnych stóp podatkowych. Na
przykład pokazano, że średnia przeciętna stopa opodatkowania wśród pracujących zmalała z
tytułu wprowadzenia dwóch dyskutowanych w pracy reform z 41,6% do 35,7%., podczas gdy
wprowadzenie 15% podatku liniowego zmniejszyłoby ją „zaledwie” do 39,6%. Odpowiednie
szacunki wartości średniej efektywnej stopy krańcowej wynosiły – 45,5%, 39,7% i 42,4%.
Jeszcze większą dysproporcję między wprowadzonymi zmianami a podatkiem liniowym
zidentyfikowano dla niepracujących głównych żywicieli. Przeciętne koszty podatkowe w tej
grupie obniżyły się z 38,5% do 33,5%, a wprowadzenie podatku liniowego obniżyłoby je
jedynie do 37,2%.
Wpływ zmian w regulacjach podatkowo-zasiłkowych, wprowadzonych w latach 20062011, na motywację finansową do podejmowania lub zwiększania zaangażowania w pracę
jest tematem pracy „Financial incentives to work in the context of a complex reform
package and growing wages: the Polish experience 2005-2011”. 11 Dynamiczny charakter
analizy wymagał opracowania oraz zaimplementowania do modelu SIMPL metodologii
indeksowania systemów regulacyjnych. W pracy posłużono się trzema miarami wpływu
regulacji na motywację do pracy. W przypadku pytania o podejmowanie pracy wykorzystano
symulowane wartości indeksu uczestnictwa w rynku pracy (the participation tax rate) oraz
stopy zastąpienia (the replacement rate), natomiast w analizie stopnia zaangażowania w pracę
odwołano się do wartości efektywnej krańcowej stopy opodatkowania (marginal effective tax
rate).Wyniki analiz przedstawiono w podziale na cztery kategorie rodzin – osobę samotną bez
dziecka na utrzymaniu, samotnego rodzica posiadającego trzyletnie dziecko na utrzymaniu,
małżeństwo bez dzieci na utrzymaniu, małżeństwo z dwojgiem dzieci ( w wieku 3 i 7 lat) na
utrzymaniu.
Analizując ograniczenia budżetowe pokazano, że zmiany prawne wprowadzone w latach
2006-2011 przyniosły następujące efekty:
1. znaczący spadek efektywnych krańcowych stóp opodatkowania, w szczególności
wśród osób o wysokich zarobkach,
11
Domitrz A., Myck M., Morawski L., Semeniuk A., Financial incentives to work in the context of a complex
reform package and growing wages: the Polish experience 2005-2011, CenEA Working Paper Series WP01/13
(in revision after first reviews in “Fiscal Studies”).
22
2. zmiany podatkowo-ubezpieczeniowe były przyczyną obniżenia opodatkowania
wśród pracujących o wysokich zarobkach, a zmiany po stronie świadczeniowej,
wynikające z zamrożenia kryteriów dochodowych, wśród osób o niskich
zarobkach.
W pracy zauważono, że dwie powszechnie wykorzystywane w analizach miary – PTR i
RR – mogą prowadzić do jakościowo różnych wniosków dotyczących wpływu zmian
regulacyjnych na motywację do podjęcia pracy. Sytuacja taka może wystąpić, jeżeli znacząco
zmieniają się wartości świadczeń wypłacanych niepracującym oraz dochód współmałżonków
o niższych zarobkach. Stwierdzono, że wzrost płac był przypuszczalnie główną przyczyną
zmian w podaży pracy w analizowanym okresie, a rodziny z dziećmi oraz te, które zachowały
uprawnienia do świadczeń socjalnych zależnych od dochodu odczuły zauważalny wzrost
dochodu pozapracowego.
2.3.2 Wspieranie dochodowe rodzin z dziećmi
W pracy „Alternative tax-benefit strategies to support children in Poland” korzystając z
modelu EUROMOD zastosowano metodę „policy sweeping” (zastąpienie polityk). 12 Jest to
jak dotychczas jedyna tego rodzaju analiza dla Polski. Model EUROMOD, zawierający
zakodowane w spójny sposób systemy regulacyjne z różnych krajów, jest narzędziem
umożliwiającym badanie efektów zaimplementowania w danym kraju pełnej polityki innego
państwa. Ze względu na systemowy charakter regulacji dochodowych, ocena takiej
całościowej implementacji jest niezwykle skomplikowana, ponieważ dotyczy ona zestawu
wielu instrumentów, a nie tylko „zamiany” jednego konkretnego świadczenia. W pracy
przedstawiono efekty dystrybucyjne zaimplementowania w Polsce systemów świadczeń
rodzinnych działających w Austrii, Wielkiej Brytanii i Francji. Motywacją do podjęcia tego
tematu były dane statystyczne EUROSTAT i GUS wskazujące na to, że dzieci oraz osoby
starsze w Polsce są szczególnie zagrożone ryzykiem ubóstwa. W tym kontekście pytanie o
skuteczność wprowadzonej w 2007 r. ulgi podatkowej z tytułu wychowywania dziecka było
całkowicie uzasadnione. Korzystając z modelu EUROMOD pokazano, że wprowadzenie w
12
Levy H., Morawsk L., Myck M., Alternative tax-benefit strategies to support children in Poland (co-written by:
Horacio Levy, Michał Myck) in: O. Lelkes and H. Sutherland (ed), An Enlarged Role for Tax Benefit Models:
assessing policies in the enlarged European Union, Public Policy and Social Welfare Series, Ashgate 2009.
23
Polsce zmian wzorowanych na rozwiązaniach francuskich lub brytyjskich zmniejszyłoby
zagrożenie ubóstwem wśród rodzin z dziećmi w większym stopniu niż uczyniło to
wprowadzenie ulgi podatkowej. Implementacja systemu austriackiego, opartego na zasiłkach
powszechnych, zmniejszyłaby stopę zagrożenia ubóstwem w podobnej skali, lecz znacznie
bardziej obniżyłaby lukę ubóstwa.
Efekty wprowadzenia ulgi podatkowej z tytułu wychowywania dzieci analizowane były
również w „Ulga podatkowa z tytułu wychowywania dzieci - efekty i propozycja zmian”. 13
Zwracam w niej uwagę na fakt, że instrument ten w formie obowiązującej od 2007 r. nie
realizował żadnego z głównych celów polityki społecznej postulowanych w literaturze
przedmiotu. Po pierwsze, nie poprawiał on redystrybucji dochodów w sposób zapewniający
pożądany standard życia osobom o niskich dochodach, po drugie, nie zapobiegał on
odpływowi siły roboczej z rynku pracy poprzez motywowanie do zapewniania sobie
finansowej samowystarczalności. Argumenty podniesione w tym artykule pojawiły się także
trzy lata po opublikowaniu tej pracy w uzasadnieniu zmian w polityce rodzinnej
zaproponowanych w 2013 r. przez Kancelarię Prezydenta RP.
Analiza ograniczeń budżetowych wygenerowanych za pomocą modelu SIMPL i rozkładu
wynagrodzeń brutto z pracy według BBGD wykazała, że głównym efektem dyskutowanej
zmiany regulacyjnej był wzrost dochodów rodzin średnio i bardzo zamożnych. Bezzwrotny
charakter świadczenia, umiejscowienie go w systemie podatku dochodowego od osób
fizycznych oraz jego hojność składają się na dużą skalę niewykorzystania ulgi wśród rodzin o
niskich dochodach z pracy. W związku z tym w artykule przedstawiono propozycje zmian,
mających na celu upodobnienie dyskutowanego narzędzia do świadczenia dla pracujących
(work-in benefit), łączącego zalety instrumentu dochodowego i motywującego do wzrostu
podaży na rynku pracy. Porównując wartości ograniczeń budżetowych wykazano, że
postulowane zmiany poprawiłyby sytuację dochodową samotnych rodziców, kosztem rodzin
o średnich i wysokich dochodach. Drugim, potencjalnie niepożądanym, efektem propozycji
mógłby być spadek podaży pracy osób zatrudnionych na niepełnych etatach w przypadku
małżeństw, w których pracują obie osoby. Ten efekt mógłby być zrekompensowany wzrostem
podaży pracy samotnych rodziców.
13
Morawski L., Ulga podatkowa z tytułu wychowywania dzieci - efekty i propozycja zmian, Polityka Społeczna,
2010, no. 1.
24
Efekty innych, hipotetycznych, rozwiązań regulacyjnych dotyczących ulgi podatkowej na
dzieci przedstawiono w „Distributional Effects of the Child Tax Credit and Its Potential
Reforms”. 14 Praca zawiera analizę 4 scenariuszy regulacyjnych:
1. propozycja wyborcza partii “PiS” z 2005 r., ograniczająca prawo do ulgi dla rodzin
posiadających prawo do zasiłku rodzinnego; kwota ulgi to 50 zł/rok na pierwsze dziecko,
200 zł/rok na drugie dziecko oraz 100 zł/rok na trzecie i kolejne dzieci,
2. propozycja wyborcza partii “PiS” z 2005 r. ograniczająca prawo do ulgi dla rodzin
posiadających prawo do zasiłku rodzinnego; kwota ulgi to 50 zł/mies. na pierwsze dziecko,
200 zł/mies. na drugie dziecko oraz 100 zł/mies. na trzecie i kolejne dzieci,
3. początkowo wprowadzona regulacja w kwocie 120 zł/rok,
4. wprowadzone rozwiązanie — wartość ulgi równa dwukrotności kwoty zmniejszającej
opodatkowanie.
Kolejne 4 scenariusze to rozwiązania hipotetyczne:
1. zmniejszenie wartości ulgi do wartości równej kwocie zmniejszającej opodatkowanie,
2. ograniczenie prawa korzystania z ulgi tylko do rodzin z trójką lub większą liczbą
dzieci na utrzymaniu, przy czym ulga przysługiwałaby na wszystkie dzieci w rodzinie —
kwota ulgi pozostawała bez zmian,
3. ograniczenie prawa korzystania z ulgi tylko do rodzin z trójką lub większą liczbą
dzieci na utrzymaniu, przy czym ulga przysługiwałaby na wszystkie dzieci w rodzinie —
kwota ulgi równa kwocie zmniejszającej opodatkowanie,
4. ulga o wartości dwóch kwot obniżających opodatkowanie przysługująca tylko z tytułu
trzeciego i kolejnych dzieci na utrzymaniu.
Oceniając efekt działania istniejącego rozwiązania zauważono, że największą korzyść z
ulgi, mierzoną średnią zmianą dochodu w grupie decylowej, odnoszą rodziny z górnej połowy
rozkładu dochodu ekwiwalentnego. Porównanie zmian względnych wskazuje na to, że
największymi beneficjentami są rodziny ze środkowej części rozkładu. Takie wyniki stoją w
sprzeczności z deklarowanym celem wprowadzenia tego instrumentu, którym było wsparcie
dochodowe rodzin o najniższych dochodach. Potwierdzono w ten sposób wnioski płynące z
14
Morawski L, Myck M., Distributional Effects of the Child Tax Credit and Its Potential Reforms, Ekonomista,
2011, no 6.
25
analizy ograniczeń budżetowych, przedstawione w pracy Morawski (2010), odnoszące się do
symulacji z wykorzystaniem danych BBGD.
Scenariuszem najbliższym deklarowanemu celowi było rozwiązanie dające prawo do ulgi
rodzinom z trójką lub większą liczbą dzieci na utrzymaniu i kwotą zależną od łącznej liczby
dzieci. Analiza proponowanych zmian wykazała, że ograniczenie prawa tylko do trzeciego i
kolejnych dzieci zmniejszyłoby koszt ulgi o 80-90% (4,3-4,7 mld zł), natomiast zmniejszenie
kwoty obniżyłoby go o ok. 2,2 mld zł. Drugie z rozwiązań w praktyce nie zmieniłoby
dochodów rodzin z dolnych grup decylowych, ponieważ większość z nich nie posiada
wystarczająco wysokich dochodów podatkowych, aby w pełni skorzystać z odpisu, co było
wcześniej sugerowane w Morawski (2010). Z drugiej strony dochody rodzin z górnych grup
decylowych zmniejszyłyby się prawie o pełną kwotę redukcji wartości ulgi. W pracy
wskazano przykładowe rozwiązanie, stosowane w USA (Earned Income Tax Credit) i w
Wielkiej Brytanii (Child Tax Credit), które pozwoliłoby skuteczniej realizować politykę
wspierania rodzin o najniższych dochodach, zgodnie z deklarowanym celem wprowadzenia
ulgi.
Szersze spojrzenie na politykę świadczeniową związaną z transferami dla rodzin z dziećmi
zawiera praca „Powszechny dochód podstawowy dla dzieci jako alternatywa dla aktualnej
polityki rodzinnej w Polsce”. 15 W pracy wykorzystano, podkreślaną już wcześniej, zaletę
podatkowo-zasiłkowego
modelu
mikrosymulacyjnego
umożliwiającego
systemowe
spojrzenie na regulacje określające dochód dyspozycyjny gospodarstw domowych. Celem
badania była analiza świadczeń warunkowanych posiadaniem dziecka, na które składały się:
zasiłek rodzinny wraz z dodatkami, preferencyjne opodatkowanie dochodów samotnych
rodziców, ulga podatkowa z tytułu wychowywania dzieci oraz świadczenie z tytułu urodzenia
dziecka (tzw. becikowe). Korzystając z modelu SIMPL wykazano, że (nieoczywistymi)
efektami działania tego systemu jest przyznawanie co najmniej jednego świadczenia na każde
dziecko i małe zróżnicowanie wypłat przypadających na dziecko. W pracy zasugerowano, że
skoro na każde dziecko przypada mniej więcej taka sama wypłata, to zamiast wielu świadczeń
(i przepisów) można by wprowadzić jedno powszechne świadczenie na dziecko, które byłoby
dochodowo neutralne dla gospodarstw domowych, a równocześnie tańsze dla budżetu
państwa. Posługując się modelem SIMPL, zaprezentowano wyniki symulacji przykładowego
15
Morawski L., Seremak M., Powszechny dochód podstawowy dla dzieci jako alternatywa dla aktualnej polityki
rodzinnej w Polsce, w: M. Radziukiewicz, Wpływ nierówności i redystrybucji dochodów na konsumpcję
gospodarstw domowych, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktury, 2010.
26
świadczenia powszechnego, w którym przyjęto dwie wartości wypłat – niższą dla pierwszego
i drugiego dziecka, wyższą dla trzeciego i kolejnych. Rozważając różne wysokości kwot
wykazano, iż możliwe jest takie ich dobranie, aby nowy system zapewniał redystrybucję
dochodu bliską tej, która jest implikowana przez istniejący system, przy równoczesnym
zachowaniu neutralności fiskalnej zmiany.
W podsumowaniu zwrócono uwagę na to, że przeprowadzona symulacja nie uwzględniała
potencjalnie pozytywnego wpływu reformy na zmiany w podaży pracy, co mogło mieć
wpływ na niedoszacowanie korzyści z proponowanej zmiany. Istniejący bowiem system,
oparty na wypłatach zależnych od dochodu prowadził do wysokich krańcowych i średnich
stóp opodatkowania pracy, a w konsekwencji do pułapek bierności (inactivity trap).
Proponowane w pracy stałe świadczenie, jako niezależne od dochodu, wolne byłoby od tej
wady, przez co przyczyniłoby się do wzrostu podaży pracy.
2.3.3 Wpływ zmian regulacyjnych na rozkład dochodów
Wpływ wybranych reform podatkowych i ubezpieczeniowych na dochody
gospodarstw domowych w Polsce, „Polityka Społeczna” 2008, nr 8.
Artykuł „Wpływ wybranych reform podatkowych i ubezpieczeniowych na dochody
gospodarstw domowych w Polsce” zawiera wyniki jednej z pierwszych analiz
mikrosymulacyjnych
efektów
dystrybucyjnych
zmian
regulacyjnych
w
Polsce. 16
Zaprezentowane badanie dotyczyło: zmiany stóp podatkowych, kosztów uzyskania
przychodu, składki rentowej ubezpieczenia społecznego, ulgi podatkowej z tytułu
wychowywania dziecka oraz hipotetycznego wprowadzenia podatku liniowego. Systemy
oceniano pod względem bezpośrednich kosztów dla budżetu oraz wpływu na stopę zagrożenia
ubóstwem dochodowym. Głównym motywem skłaniającym do przeprowadzenia badania było
wskazanie przez Komisję Europejską Polski jako kraju o najwyższych wartościach stóp
zagrożenia ubóstwem w grupie EU25. Tabela 1 zawiera główne wyniki symulacji.
16
Morawski L., Wpływ wybranych reform podatkowych i ubezpieczeniowych na dochody gospodarstw
domowych w Polsce, Polityka Społeczna, 2008, no. 8.
27
Tabela 1. Koszty wprowadzenia wybranych reform oraz stopy zagrożenia ubóstwem po ich
wprowadzeniu
Reforma
koszt
(mln zł)
System bazowy
PIT1
18% podatek liniowy i kwota wolna — 935 zł*
PIT2
18% podatek liniowy
PIT3
Stopa zagrożenia
ubóstwem (%)
18,61
0
19,85
6705,1
18,43
dwie stopy PIT - 18% i 32%
3157
18,43
KP1
wzrost kosztów uzyskania przychodów o 25%
719,6
18,38
KP2
wzrost kosztów uzyskania przychodów o 50%
1398,1
18,25
KP3
wzrost kosztów uzyskania przychodów o 100 %
2737,3
18,20
ZUS1
obniżenie składki rentowej pracownika do 4.5%
3900,6
18,14
ZUS2
obniżenie składki rentowej pracownika do 1.5%,
pracodawcy do 4.5%
9753,6
17,54
UD1
ulga podatkowa na dziecko 530,08
2894
17,68
UD2
ulga podatkowa na dziecko 2*530,08
6062,2
17,08
Źródło: Obliczenia własne na podstawie modelu SIMPL2005.
* Kwota wolna została skalibrowana do wartości zapewniającej neutralność kosztową
reformy.
Najbardziej pożądaną zmianą pod względem ograniczenia ubóstwa okazało się
wprowadzenie ulgi podatkowej w wysokości równej dwukrotności kwoty zmniejszającej
podatek w pierwszym progu podatkowym (UD2), a najgorszą wprowadzenie 18% podatku
liniowego (PIT1). Zmianą znacząco zmniejszającą skalę ubóstwa byłoby także obniżenie
składki rentowej w części opłacanej przez pracownika (ZUS2). Ocena korzyści ze zmian
została jednak skorygowana, po uwzględnieniu kosztów dyskutowanych reform. Dwa
wcześniej postulowane rozwiązania okazały się bowiem kosztowne z punktu widzenia
bieżących wydatków budżetu państwa. Biorąc pod uwagę oba kryteria – zmianę wartości
stopy zagrożenia ubóstwem oraz koszt fiskalny zmiany – scenariuszem wartym rozważenia
byłoby wprowadzenie ulgi podatkowej w kwocie zmniejszającej opodatkowanie (UD1).
Dodatkowy koszt — ponad 3 mld zł, wynikający z dwukrotnego zwiększenia kwoty ulgi, nie
przełożyłby się na znaczące ograniczenia zakresu ubóstwa.
28
Dyskusja dotycząca efektów wprowadzenia poszczególnych scenariuszy i ich wpływu na
zmiany średniego dochodu w grupach decylowych pokazała, że zmiany stóp podatkowych
prowadzą do najmniej pożądanych, bezpośrednich konsekwencji redystrybucyjnych,
ponieważ wprowadzenie jednej nominalnej stopy podatkowej wynoszącej 18% lub dwóch
stóp – 18% i 32%, powoduje największy wzrost dochodów w górnych grupach decylowych.
Uzyskane w badaniu wyniki pozwoliły na sformułowanie wniosku, iż wzrost kosztów
uzyskania przychodów wywołuje efekt redystrybucyjny podobny do wprowadzenia ulgi
podatkowej na dziecko. Wniosek ten odegrał istotną rolę 5 lat po opublikowaniu omawianej
pracy, w 2013 r., w dyskusji o prorodzinnym charakterze regulacji dochodowych i zmianach
w polityce społecznej.
Trzecim elementem badania był opis wpływu zmian na dochody wybranych grup rodzin.
W analizie rozróżniono sześć kategorii rodzin:
1. osoba samotna w wieku przedemerytalnym bez dziecka na utrzymaniu,
2. osoba samotna w wieku przedemerytalnym z dzieckiem na utrzymaniu,
3. bezdzietne małżeństwo osób w wieku przedemerytalnym,
4.
małżeństwo osób w wieku przedemerytalnym z dzieckiem na utrzymaniu,
5.
osoba samotna w wieku emerytalnym,
6.
małżeństwo z co najmniej jedną osobą w wieku emerytalnym.
Zgodnie z oczekiwaniami reformy związane z ulgą podatkową na dziecko miały
największy wpływ na dochody rodzin z dziećmi. Zmiany w ubezpieczeniach społecznych
słabo oddziaływają na dochody osób samotnie wychowujących dzieci, co może wynikać z
niskiej aktywność takich osób na rynku pracy. Z drugiej jednak strony wprowadzenie 18%
podatku
liniowego
spowodowałoby
większy
wzrost
dochodów
osób
samotnie
wychowujących dzieci niż wprowadzenie dwóch stóp podatkowych. Wskazuje to na
możliwość istotnego wewnątrzgrupowego zróżnicowania rodzin współtworzonych przez
osoby o niskich, jak i osoby o wysokich dochodach. Właśnie te rodziny skorzystałyby na
redukcji nominalnej krańcowej stopy podatkowej z 32% do 18%.
W pracy „Efekty wprowadzenia dwóch stóp w podatku dochodowym od osób fizycznych w
2009 r” poddano analizie zmianę podatkową z 2009 r. polegającą na zastąpieniu trzech stóp
podatkowych – 19%, 30%, 40% – dwiema, wynoszącymi 18% i 32%. 17 W celu identyfikacji
17
Morawski L., Efekty wprowadzenia dwóch stóp w podatku dochodowym od osób fizycznych w 2009 r.,
Gospodarka Narodowa, 2009, no. 7-8.
29
gospodarstw domowych będących beneficjentami reformy oraz oszacowania jej efektów
redystrybucyjnych,
zanalizowano
symulowane
ograniczenia
budżetowe
dla
dwóch
scenariuszy. W pierwszym z nich (PIT 2008) przyjęto parametry zgodne z regulacją z 2008 r.,
w drugim (PIT 2009) z 2009 r. W badaniu uwzględniono sześć wyżej wymienionych
kategorii rodzin. W przypadku małżeństw rozróżniono dodatkowo sytuacje, w których w
rodzinie pracuje jedna lub dwie osoby. W drugiej części przedstawiono wyniki symulacji
efektów bezpośrednich na bazie danych z BBGD2006. Na tej podstawie stwierdzono, że 60%
korzyści z reformy przypadło 10% najzamożniejszych gospodarstw, co zwiększyło ich
dochód do dyspozycji o prawie 3,5%. W pozostałych grupach decylowych średnie zmiany
dochodu nie przekraczały 1% i wzrastały wraz z rosnącą zamożnością gospodarstw. Wzrost w
gospodarstwach o najniższych dochodach ekwiwalentnych wyniósł zaledwie 0,2%.
Dyskutowana zmiana nie wpłynęła na dochód do dyspozycji w ok. 2 mln (15,1%)
gospodarstw, a ich udział malał wraz ze wzrostem zamożności. Prawie połowa takich
gospodarstw należała do najuboższych, tylko niecałe 4% do najzamożniejszych.
Efektem obniżenia wartości podatku dochodowego, w pewnych szczególnych
sytuacjach, może być utrata świadczeń warunkowanych dochodem, prowadząca do spadku
wartości dochodu do dyspozycji. Taka specyficzna sytuacja mogła się wydarzyć w około 5
tys. gospodarstw, należących głównie do drugiego, trzeciego lub czwartego decyla. W ok. 460
tys. gospodarstw dochód wzrósł o ponad 2%, a prawie wszystkie z nich — 444,4 tys. —
należały do dziesiątego decyla. Stanowiły one prawie 1/3 gospodarstw z tej grupy. W innych
grupach udziały te wyniosły poniższej 1%.
Porównanie wartości efektywnych krańcowych stóp opodatkowania (EMTR) dla
rozważanych systemów regulacyjnych wskazało na potencjalnie mały wpływ reformy na
decyzje podażowe. Zauważalna różnica w dochodach została zidentyfikowana dla osób
samotnie gospodarujących dopiero, gdy ich płaca przekraczała 4400 zł brutto. Odpowiednia
wartość dla samotnych rodziców oraz małżonków wyniosła 8500 zł. Tak wysokie wartości
pozwalają spodziewać się ograniczonego wpływu reformy podatkowej z 2009 r. na zmianę
podaży pracy osób wcześniej pracujących.
Kontynuacją zainteresowań dotyczących efektów zmian regulacyjnych była praca
„Dystrybucyjny wpływ reform podatkowo-świadczeniowych wprowadzonych w latach 20062011”, w której posłużono się nową wersją modelu SIMPL, opracowaną z wykorzystaniem
30
programu STATA. 18 W analizie zastosowano metodologię indeksowania systemów
regulacyjnych oraz danych, w sposób umożliwiający identyfikację wpływu zmian prawnych
wprowadzonych w różnych latach na dochody gospodarstw domowych. Zastosowana
metodologia indeksacji wzorowana była na podejściu stosowanym w brytyjskim modelu
mikrosymulacyjnym TAXBEN (Institute for Fiscal Studies, Londyn) oraz europejskim
modelu mikrosymulacyjnym EUROMOD ( ISER, Uniwersytet Essex).
Do indeksacji wykorzystano cztery wartości — wzrost przeciętnego nominalnego
wynagrodzenia brutto w gospodarce, wzrost średniej nominalnej wartości świadczenia
emerytalnego wypłacanego przez ZUS, wskaźnik inflacji CPI oraz wskaźnik wzrostu PKB w
cenach bieżących. Parametry regulacyjne części świadczeniowej zindeksowano inflacyjnie,
tak aby utrzymać realną wartość progów dochodowych i wypłacanych świadczeń.
Neutralność systemu podatkowego, w odniesieniu do zmieniającego się rozkładu
przychodów, uzyskano indeksując parametry systemu podatkowego tempem wzrostu
przeciętnego wynagrodzenia brutto. Parametry bezpośrednio niezależne od zapisów
ustawowych przyjęto zgodnie z ich wartościami z 2011 r.
W pracy zwrócono uwagą na istotne znaczenie rozróżniania zmian nominalnych i
realnych przy dokonywaniu oceny wpływu zmian regulacyjnych na rozkład dochodów
gospodarstw domowych. Oceniając rozkłady dochodów dla różnych systemów regulacyjnych
pokazano, że brak dostosowań inflacyjnych wartości pieniężnych, wyznaczających wysokość
ograniczeń budżetowych gospodarstw domowych, powinien być traktowany tak jak zmiana
regulacyjna. Symulacje przeprowadzono dla dwóch założeń dotyczących alokacji składek na
ubezpieczenia społeczne, ponoszonych przez pracodawców. W pierwszym wariancie przyjęto
brak wpływu zmiany tych kosztów na dochody pracowników (alokacja ustawowa), w drugim
założono, że zmiany po stronie pracodawców są w całości przenoszone na pracowników.
Rezultaty symulacji omówiono w podziale na grupy decylowe wyznaczone na podstawie
dochodu ekwiwalentnego.
Rezultatem badań jest ocena łącznego wpływu zmian regulacyjnych wprowadzonych
w latach 2006-2011 na rozkład dochodów do dyspozycji, stanowiąca novum w literaturze
przedmiotu. Na podstawie porównania rozkładów dochodów dla regulacji z 2011 r. i 2005 r.
sformułowano trzy główne wnioski. Po pierwsze, zmiany prawne w latach 2006-2011, w
18 Domitrz A., Myck M., Morawski L., Semeniuk A., Dystrybucyjny wpływ reform podatkowo-świadczeniowych
wprowadzonych w latach 2006-2011, Bank i Kredyt, no.3, 2013
31
ujęciu statycznym, zwiększyły wartość dochodu do dyspozycji gospodarstw domowych w
Polsce o wartość mieszczącą się w przedziale od 1,7% do 2,2% PKB, w zależności od
rozdysponowania
korzyści
ze
zmian
ubezpieczeniowych
ustawowo
przypisanych
pracodawcom. Trzeba podkreślić, że powyższe wartości odnoszą się wyłącznie do wpływu
zmian prawnych na redystrybucję dochodu, gdyż zastosowana metoda indeksacji
wyeliminowała wpływ różnic w wydajności pracy. Po drugie, największymi beneficjentami
zmian były gospodarstwa ze skrajnych części rozkładu dochodu ekwiwalentnego.
Równocześnie zauważono niewielkie zróżnicowanie (względnych) korzyści pomiędzy
grupami decylowymi. Z tego względu zmiany wprowadzone w latach 2006-2011 składają się
na dość egalitarną reformę. Po trzecie, ocena efektów wprowadzenia zmian regulacyjnych
zależy od przyjętych założeń dotyczących sposobu alokacji korzyści ustawowo przypisanych
pracodawcom.
Praca zawiera ocenę zmian wprowadzanych w poszczególnych latach. Największy
wpływ na dochody gospodarstw domowych miały decyzje podjęte w 2007 r. i 2009 r., a cały
okres 2006-2011 można podzielić na trzy fazy. Pierwsza obejmowała rok 2006, kiedy to
działania regulacyjne były najkorzystniejsze dla gospodarstw najuboższych. W latach 20072009 zmiany prawne znacząco zwiększyły dochód we wszystkich grupach decylowych, na co
szczególny wpływ miały decyzje podejmowane w tym właśnie okresie. Faza trzecia to lata
2010-2011, kiedy to w efekcie niedostosowywania zapisów regulacyjnych do wzrostu cen
nastąpił spadek dochodów gospodarstw domowych.
Korzystając z modelu mikrosymulacyjnego pokazano także zróżnicowany wpływ
zmian regulacyjnych na dochody gospodarstw o podobnej zamożności. Na przykład wśród
10% gospodarstw o najniższych dochodach ekwiwalentnych znalazło się prawie 15% takich,
których dochód zmniejszył się o więcej niż 1% oraz 22% osób o dochodzie wyższym o ponad
10%. Zauważono także, że pomimo bardzo wysokiej łącznej korzyści całego sektora,
sięgającej 30 mld zł, w aż 1,06 mln gospodarstw (ok. 8% populacji) regulacja miała
negatywny wpływ na dochód.
Oceny redystrybucyjnych efektów zmian regulacyjnych wprowadzanych w różnych
latach kontynuowana była w „Zmiany w zakresie ubóstwa a reformy podatkowoświadczeniowe w latach 2006-2010”. 19 W pracy wykorzystano podejście oparte na
19
Morawski L., Semeniuk A., Zmiany w zakresie ubóstwa a reformy podatkowo-świadczeniowe w latach 20062010 (mikrosymulacyjna analiza dekompozycyjna), Gospodarka Narodowa, nr.3, 2013.
32
wyznaczeniu wartości Shapleya zastosowane wcześniej do analizy zmian we Francji, Irlandii,
Stanach Zjednoczonych oraz Australii (patrz m.in. Bargain 2010, Bargain 2012 oraz Bargain i
Callana 2010). Skorzystanie z tej metodologii wymagającej użycia podatkowo-zasiłkowego
modelu mikrosymulacyjnego, pozwala zidentyfikować znaczenie regulacji lepiej niż inne
podejścia stosowane w analizach zróżnicowania dochodów w Polsce ( m.in. Aksman 2010 i
Brzeziński 2011).
Przeprowadzone badanie pokazało, że zmiany w rozkładzie przychodów miały
większy wpływ na zmiany najczęściej dyskutowanych miar zróżnicowania dochodów
(indeksy z rodziny FGT, współczynnik Giniego i współczynnik Sena) niż zmiany regulacyjne.
Na podstawie przeprowadzonych symulacji stwierdzono, że w okresie względnie dobrej
koniunktury, w latach 2006-2010, bardziej dbano o zapewnienie finansowej opłacalności
pracy, niż o zmniejszenie zróżnicowania dochodów. Równocześnie, pomimo silnego proefektywnościowego nastawienia w polityce dochodowej, zmiany regulacyjne skutecznie
zabezpieczały dochody najbiedniejszych gospodarstw.
Polski moduł modelu EUROMOD wykorzystano natomiast w analizie porównawczej polityk
redystrybucji dochodu w 19 krajach UE opublikowanej jako „The effects of taxes and
benefits on income distribution in the enlarged Europe”. 20 Korzystając z rozszerzonej o
cztery kraje Europy Środkowo-Wschodniej – Estonię, Polskę, Słowenię i Węgry – wersji
modelu EUROMOD, przeanalizowano strukturę dochodów gospodarstw domowych w
poszczególnych krajach. W badaniu wyodrębniono następujące źródła dochodu: świadczenia
uniwersalne (niezależne od dochodu), świadczenia warunkowane dochodem, renty i
emerytury publiczne, dochód rynkowy, podatki dochodowe, składki na ubezpieczenia
społeczne. Na podstawie wpływu systemu podatkowego oraz świadczeniowego na
uzyskiwane wartości współczynnika Giniego oraz na stopę zagrożenia ubóstwem
stwierdzono, że:
1.
Skala redystrybucji jest największa na Węgrzech, w Belgii i w krajach nordyckich,
najmniejsza natomiast w krajach anglosaskich, w Holandii i krajach południa Europy;
20
A. Paulus, M. Cok, F. Figari, P. Hegedus, S .Kralik, N. Kump, O. Lelkes, H. Levy, C. Lietz, D. Mantovani, H.
Southerland, P. Szivos, A. Vork , The effects of taxes and benefits on income distribution in the enlarged Europe
in: O. Lelkes and H. Sutherland (ed), An Enlarged Role for Tax Benefit Models: assessing policies in the enlarged
European Union, Public Policy and Social Welfare Serie, Ashgate 2009.
33
2. W Polsce, na Węgrzech i w Słowenii wpływ świadczeń na spadek stopy zagrożenia
ubóstwem jest względnie wysoki, o skali podobnej do obserwowanej w Danii, Francji
i Wielkiej Brytanii. W Estonii wpływ systemu podatkowo-zasiłkowego na zakres
ubóstwa jest względnie mały, podobnie jak np. w Hiszpanii, Grecji, Holandii,
Portugalii.
3. Instrumenty podatkowe w polityce redystrybucyjnej mają zróżnicowane znaczenie w
poszczególnych krajach. W Danii, Finlandii i Szwecji odgrywają one dominującą rolę,
natomiast najmniejsze znaczenie mają w Estonii, Irlandii, Hiszpanii, Portugalii i
Grecji. W Słowenii, Holandii i Francji największe znaczenie mają składki z tytułu
ubezpieczeń społecznych.
4. Świadczenia warunkowane dochodem mają największe znaczenie w Wielkiej
Brytanii, Irlandii, Danii, Finlandii Szwecji, Austrii i w krajach Europy Wschodniej.
Świadczenia uniwersalne dominują w Holandii, Portugalii, Hiszpanii i Grecji.
5.
Nowe kraje UE (Estonia, Polska, Słowenia, Węgry) nie tworzą jednorodnej grupy pod
względem systemów podatkowo-zasiłkowych. System redystrybucji w Estonii
przypomina systemy stosowane w krajach anglosaskich, rozwiązania na Węgrzech i w
Słowenii upodobniają te kraje do państw skandynawskich, natomiast system polski
jest trudny do jednoznacznego zaklasyfikowania. Cechują go wysokie obciążenia
ubezpieczeniowo-podatkowe i wysoka wartość świadczeń. Wpływ części podatkowej
na redystrybucję jest niski, zaś świadczeniowej wysoki, pomimo to rozkład dochodów
jest silnie zróżnicowany.
W pracy „Źródła dochodów i zamożność emerytów na tle innych grup wiekowych”
analizowano sytuację materialną osób starszych w latach 1998-2008 na tle innych grup
wiekowych. 21 W pierwszej części pracy porównano ubruttowione za pomocą modelu SIMPL
wartości deklarowanych emerytur w BBGD z dostępnymi informacjami o rozkładzie wartości
emerytur podawanymi przez ZUS. W pracy wyodrębniono trzy okresy ze względu na udział
poszczególnych źródeł dochodu w budżetach gospodarstw osób starszych. Pierwszy
obejmował lata 1998-2002, kiedy to systematycznie malało znaczenie dochodów z pracy, a
wzrastało znaczenie emerytur. W latach 2003-2006 znaczenie obu źródeł nie zmieniało się,
21
Morawski L., Źródła dochodów i zamożność emerytów na tle innych grup wiekowych , w G. Bukowska, G.
Kula, L. Morawski, Ryzyko ubóstwa osób starszych, CeDeWu, 2011.
34
natomiast w latach 2007-2008 rosła rola dochodów z pracy. W drugiej części pracy opisano
wyniki badania zamożności gospodarstw domowych, w których znajdowały się osoby starsze
oraz, za pomocą modelu probitowego, przeprowadzono analizę subiektywnych ocen dochodu.
2.4 Podsumowanie
Na przedstawiony cykl jednotematycznych publikacji składa się:
1. dziesięć artykułów opublikowanych w krajowych czasopismach naukowych
(„Ekonomista”,
„Bank
i
Kredyt”,
„Gospodarka
Narodowa”,
„Wiadomości
Statystyczne”, „Polityka Społeczna”),
2. jeden artykuł w czasopiśmie zagranicznym („Labour Economics”),
3. jeden artykuł po pierwszej recenzji w czasopiśmie zagranicznym („Fiscal
Studies”),
4. cztery raporty badawcze opublikowane w serii „Euromod Country Reports”,
5. dwa raporty badawcze opublikowane w serii „IZA Discussion Paper”,
6. dwa rozdziały w książce wydanej w serii „Public Policy and Social Welfare”
(European Center, Wiedeń)
7. dwa rozdziały w książkach krajowych.
Część z prac wchodzących w skład cyklu ma charakter techniczny i dotyczy wykorzystania
danych z BBGD i EU-SILC do budowy modeli mikrosymulacyjnych, które są dość
złożonymi programami komputerowymi. Połączenie jednostkowych danych sondażowych o
gospodarstwach domowych w Polsce z przepisami regulacyjnymi w sensownie działające
narzędzie symulacyjne nie jest zadaniem trywialnym i dlatego budowa modelu warta jest
uznania za wkład rozwój nauk ekonomicznych. Jakość modeli potwierdzona została
publikacjami zawierającymi 13 oryginalnych wniosków empirycznych uzyskanych za
pomocą modeli SIMPL i EUROMOD.
Wśród poniżej zaprezentowanych pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych również
znalazły się te uzyskane za pomocą metody mikrosymulacyjnej. Umieszczono je jednak poza
cyklem publikacyjnym ponieważ nigdy nie zostały one poddane zewnętrznym ocenom
akademickim. Były one natomiast prezentowane na konferencjach krajowych oraz stanowiły
element rozliczenia grantów badawczych realizowanych na zlecenie MPiPS.
35
3. Prezentacja pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych
Na pozostałe osiągnięcia naukowo-badawcze składają się:
1. Opracowania analizujące wyniki symulacji za pomocą modeli podatkowo w tym: 7
raportów badawczych wykorzystujących model SIMPL oraz 1 raport badawczy
związany z modelem EUROMOD;
2.
Publikacje recenzowane zamieszczone w czasopismach naukowych związane z
analizą rynku pracy, w tym: 7 artykułów opublikowanych w czasopismach
krajowych
(m.in.
„Ekonomista”,
„Gospodarka
Narodowa”,
„Zagadnienia
Ekonomii Rolnej”), 1 artykuł opublikowany w czasopiśmie zagranicznym
(„Economics of Transition”);
3. Opracowania dotyczące regulacji rynku telekomunikacyjnego, w tym: 6 raportów
badawczych i ekspertyz, 2 artykuły w czasopismach naukowych, 1 rozdział w
książce.
3.1 Pozostałe prace związane z modelowaniem mikrosymulacyjnym
Pozostałe prace związane z modelowaniem mikrosymulacyjnym zawierają następujące
oryginalne wyniki:
1. pierwszą w Polsce analizę możliwości wykorzystania wyników podatkowozasiłkowego modelu mikrosymulacyjnego w modelowania równowagi ogólnej za
pomocą modelu CGE (Kiuiła O., Morawski L., Możliwość wykorzystania wyników
modelu SIMPL2005 do modelowania CGE, 2007);
2. wykazanie progresywnego (z wyjątkiem pierwszej grupy decylowej) wpływu
zmian kwoty zmniejszającej opodatkowanie oraz praktycznie pomijalnego wpływu
preferencyjnego
opodatkowania
dochodów
na
sytuację
rodziców
samotnie
wychowujących dzieci i potencjalnie negatywny wpływ tego instrumentu na podaż
pracy małżonków o niższych zarobkach (Morawski L., Myck M., Wincenciak L.,
Redystrybucyjne skutki zmian kwoty wolnej od podatku oraz zmian zasad wspólnego
opodatkowania 2007);
3. oszacowanie symulowanych wartości wskaźników zagrożenia ubóstwem oraz kosztów
reform, mierzonych zmianą wartości dochodów do dyspozycji gospodarstw
36
domowych dla szeregu zmian regulacyjnych dotyczących zmian parametrów
systemowych z uwzględnieniem podziału na grupy decylowe oraz sześć kategorii
rodzin (Morawski L., Myck M., Socha M. W., Wincenciak L., Analiza efektów
bezpośrednich reform ubezpieczeń społecznych, podatku dochodowego i świadczeń
społecznych na redystrybucję dochodów, 2007);
4. porównanie bezpośrednich efektów dystrybucyjnych i kosztów fiskalnych różnych
stóp procentowych waloryzacji świadczeń emerytalno-rentowych (Morawski L.,
Waloryzacja - zastosowanie modelu SIMPL2005 do analizy wybranych metod
waloryzacji rent i emerytur, 2007);
5. symulowane
efekty
dystrybucyjne
wprowadzenia
w
Polsce
świadczeń
warunkowanych dochodem z pracy wzorowanych na rozwiązaniach brytyjskich
uzyskanie na podstawie oszacowania strukturalnego modelu podaży pracy (Bargain
O., Morawski L., Myck M., Wsparcie finansowe dla osób o niskich zarobkach w
Polsce – poprawa pozycji osób o niskich kwalifikacjach na rynku pracy, 2007);
6.
porównanie różnic w ocenach efektów dystrybucyjnych wybranych reform
dochodowych otrzymanych za pomocą podejścia niebehawioralnego i behawioralnego
tzn. uwzględniającego wpływ zmian regulacyjnych na podaż prac (Bargain O.,
Morawski L., Myck M., Nicińska A., Wpływ wybranych reform podatkowoświadczeniowych na redystrybucję dochodów z uwzględnieniem decyzji o podaży
pracy, 2007;
7. zastosowanie
metodologii
indeksowania
systemów
i
danych
w
modelu
mikrosymulacyjnym do analizy pakietu zmian wprowadzonych w różnych latach na
przykładzie analizy propozycji wyborczych, odnoszących się do zmian w systemie
podatku dochodowego, indeksacji emerytur, poziomu zasiłków i zasad przyznawania
świadczeń, formułowanych przez główne ugrupowania biorące udział w wyborach do
Sejmu, w październiku 2011 r. (Domitrz A., Morawski L., Myck M., Semeniuk A.,
Raport Przedwyborczy CenEA 2011. Wybory Parlamentarne 2011: kto zyska, a kto
straci i ile to będzie kosztowało?, 2011);
8. wykazanie możliwości wykorzystania danych z BBGD do budowy modelowej bazy
danych na potrzeby EUROMOD (Bargain O., Morawski L., Myck M., Socha M. W.,
ICUE Feasibility Study: Poland 2005, 2007).
37
Łącznie z 13 wcześniej wymienionymi wynikami zastosowania modelowania
mikrosymulacyjnego otrzymujemy 21 oryginalnych rezultatów dotyczących efektów
zmian w polityce regulacyjnej.
3.2 Pozostałe prace związane z analizą rynku pracy
Wykorzystując dane z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności z lat 1996-2003 i
z badania struktury wynagrodzeń według zawodów w październiku 2006 r. (badanie na
podstawie formularza Z-12) zbadano wpływ zmian w strukturze zatrudnienia na wartość
zagregowanych płac przeciętnych za pomocą metodologii zaproponowanej w Blundell i in.
(2003) pozwalającej uwzględnić nielosową selekcję osób do zatrudnienia, intensywność pracy
oraz zmiany w zróżnicowaniu płac w czasie. 22 Uzyskane wyniki pozwoliły stwierdzić, że
zmiany w strukturze zatrudnienia odpowiadały za około 10% oficjalnie podawanej dynamiki
płac oraz, że w okresie 1998-2002 udział tego czynnika dochodził nawet do 25%. Badanie
pokazało, że w okresach dużej zmienności struktury zatrudnienia interpretowanie zmian
zagregowanego, przeciętnego wynagrodzenia jako skutku zmian w wydajności pracowników
nie jest uzasadnione.
W pracy Morawski i Pilipczuk (2013) wykorzystano dane panelowe z Europejskiego
Badania Dochodów i Warunków Życia (EU-SILC), z lat 2005-2008, do estymacji wartości
estymatora efektów stałych w modelu płac dla kobiet, z uwzględnieniem liczby i wieku
dzieci. 23 Otrzymane wyniki pozwoliły zasugerować, że w badanym okresie macierzyństwo
było raczej skutkiem, a nie przyczyną niskiej aktywności matek na rynku pracy. Na taki
kierunek
relacji
wskazywał
dodatni
wpływ
na
decyzje
o
posiadaniu
dzieci
nieobserwowalnych charakterystyk zwiększających płacę. Wartość oszacowanego kosztu
płacowego, mierzonego godzinową stawką brutto, wyniosła ok. 8% z tytułu pierwszego i 15%
z tytułu trzeciego dziecka.
W Morawski (2001) dane jednostkowe BAEL wykorzystano badania charakteru
zatrudnienia osób z niskim poziomem wykształcenia w małych firmach w kontekście
22
Myck M., Morawski L., Mycielski J., Employment Fluctuations and Dynamics of the Aggregate Average Wage
in Poland 1996-2003, The Economics of Transition in 2007, No 4
23
Pilipczuk O., Morawski L., Motherhood wage penalty for women in Poland, Ekonomista, (“w druku” po
uzyskaniu pozytywnej recenzji).
38
koncepcji dualnego rynku pracy. 24 W pracy zauważono, że porównywanie różnic średnich
wynagrodzeń w przedsiębiorstwach o różnej wielkości zatrudnienia bez uwzględnienia
efektów selekcji związanych z decyzjami podażowymi nie jest wystarczające do stwierdzenia,
iż praca w małych firmach odpowiada cechom „gorszego zatrudnienia” (secondary
employment).
W badaniu, wykorzystującym dane BAEL, oszacowano model płac
Heckmana, w celu skontrolowania wpływu na wybór zatrudnienia cech nieobserwowalnych w
danych.
W tym samym nurcie utrzymana była praca Morawski, Popko i Rzymska (2001)
również nawiązująca do koncepcji dualnego podziału na rynku pracy. 25 W tej pracy
postawiono pytanie: czy praca w małym lub średnim przedsiębiorstwie może być uważana za
gorsze zatrudnienie w sensie dualnej teorii rynku pracy Doringera i Piore, także w przypadku
pracowników o wysokim poziomie kapitału ludzkiego? Na podstawie wyników estymacji
funkcji płac stwierdzono, że chociaż cechy zatrudnienia w sektorze MSP odpowiadają
gorszemu segmentowi, to nie można jednoznacznie twierdzić, że jest to spowodowane
niekonkurencyjną alokacją pracowników na rynku pracy.
W trzech pracach analizujących determinanty wyboru pracy na własny rachunek jako
formy aktywności na rynku pracy skorzystano z danych CHER (Consortium of Household
Panel for European Socio-Economic Research). W pierwszym badaniu (Determinanty
wyboru…) 26, na podstawie modelu probitów, stwierdzono znacznie silniejszy wpływ
wykształcenia wyższego na prawdopodobieństwo wyboru pracy na własny rachunek, jako
formy zatrudnienia, w Polsce niż w Niemczech lub Wielkiej Brytanii. W drugiej (Diffrent
paths…) 27 i trzeciej pracy (Kim są potencjalni przedsiębiorcy ?) 28, skoncentrowano się na
24
Morawski L., Small businesses and employment of persons with a low level of education, "Ekonomista", no.
3, 2001.
25
Morawski L., Popko A., Rzymska I., Wages in small and large companies. Gospodarka Narodowa, 2001, no. 5-
6.
26
Morawski L., Socha M.W., Determinants of employment type choice: Poland vs Germany and the United
Kingdom, Ekonomista", 2003, no. 5.
27
Morawski L., Socha M.W., Different paths to non-agricultural self-employment Evidence from Poland,
German and the United Kingdom , Emergo Journal of Transforming Economies and Societies , 2003, no. 1.
28
Morawski L., Socha M.W., Who are the potential entrepreneur? Comparative analysis of Polish, Hungary and
the United Kingdom, MBA 2003, no. 5.
39
dyskusji przyczyn oraz konsekwencji selekcji osób o lepszych cechach nieobserwowalnych
do samozatrudnienia w Polsce w porównaniu z innymi krajami.
3.3 Prace związane z regulacją rynku telekomunikacyjnego
W latach 1999-2004, współpracując z instytucjami odpowiedzialnymi za regulację
rynku
usług telekomunikacyjnych
(Ministerstwo
Łączności
oraz
Urząd
Regulacji
Telekomunikacji), starałem się zwracać uwagę na znaczenie procesu koncesyjnego dla
rozwoju rynku, a także na niebezpieczeństwa wynikające ze strategicznego ustalania cen
przez dominujących operatorów. O znaczeniu asymetrii informacji w procesie koncesyjnym
pisałem między innymi na łamach „Rzeczpospolitej”. W 2000 r. rozpoczęto, z mojej
inicjatywy, prowadzenie analiz porównujących, za pomocą koszyków usług, ceny usług
telekomunikacyjnych w Polsce z cenami w innych krajach. Analizy cen zawarte były w
raportach: Morawski (2000) 29 oraz w cyklu analiz Kwiatkowski, Morawski i Wierzbicki
(2001, 2002). 30
Drugim obszarem tematycznym, w który aktywnie się zaangażowałem w tym czasie
była popularyzacja podejścia ekonomicznego wśród praktyków zajmujących się regulacją
rynku telekomunikacyjnego. Odwołując się do wniosków wynikających z teorii rynków
niedoskonale konkurencyjnych, zwracałem uwagę decydentów na znaczenie takich zjawisk,
jak: „poszukiwanie renty”, „wpływ na regulację”, „strategiczne ustalenie cen”. Swoje uwagi
zawarłem w opracowaniach: Cieślik, Jasiński i Morawski (1999) 31; Kopczewski i Morawski
(1999) 32; Morawski i Mycielski (1999) 33; Morawski (2001) 34.W tym czasie brałem czynny
udział
w
organizacji
dwóch
konferencji:
„Ekonomiczne
uwarunkowania
rozwoju
telekomunikacji w Polsce” (24.03.2000 r.), „Regulacja i konkurencja w telekomunikacji:
aspekty prawne i ekonomiczne” (15.01.2001 r.). Efektem moich zainteresowań związanych z
29 Morawski L., Porównywanie cen usług telekomunikacyjnych w Polsce z innymi krajami OECD: Koszty
rozmów w publicznej komutowanej sieci telekomunikacyjnej (PSTN) ponoszone przez gospodarstwa domowe w
Polsce i innych krajach OECD, Ministerstwo Łączności, luty 2000.
30 Kwiatkowski M., Morawski L., Wierzbicki J., Analiza porównawcza cen usług telekomunikacyjnych w sieciach
PSTN i GSM w Polsce z wybranymi krajami europejskimi (Wrzesień 2001, Listopad 2001, Luty 2002), URT.
31 Cieślik A., Jasiński P. i Morawski L., Regulacja a konkurencja w telekomunikacji - doświadczenia krajów UE.
Metody przeciwdziałania porozumieniom kartelowym w telekomunikacji, Ministerstwo Łączności, 1999.
32 Kopczewski T., Morawski L., Mikroekonomiczne konsekwencje rozszerzenia koncesji spółce Centertel na
GSM 900, Ministerstwo Łączności, 1999.
33 Morawski L., Mycielski J., Zróżnicowania cen a dobrobyt w świetle proponowanych zmian taryf TP SA,
Ministerstwo Łączności, 1999.
34 Morawski L. Ekonomiczne konsekwencje zapowiedzianych na maj 2001 roku zmian w polityce cenowej TP
SA, URT, 2001
40
problematyką telekomunikacyjną były dwie publikacje w czasopismach 35, jeden rozdział w
książce 36 oraz prezentacja na konferencji International Telecommunications Society, która
odbyła się w 2004 r. w Berlinie 37.
4. Podsumowanie
Informacje zawarte w autoreferacie prezentują moje osiągnięcia naukowobadawcze od momentu uzyskania stopnia doktora. W tym czasie byłem autorem lub
współautorem:
1.
20 artykułów w recenzowanych czasopismach o zasięgu ogólnokrajowym, w
tym: „Ekonomista” (4 prace, w tym 1 oczekujący na publikację, IF dla 2011 r.
- 0.141, IF), „Bank i Kredyt” (3 prace), „Wiadomości Statystyczne” (2 prace),
„Gospodarka Narodowa” (3 prace), „Polityka Społeczna” (2 prace),
„Ekonomia” (1 praca)
2. 2 artykułów w czasopismach zagranicznych: „Labour Economics” (IF-1.205 38)
i Economics of Transition 2007 (IF- 0.978),
3. 1 artykułu znajdującego się w poprawkach po pierwszych recenzjach „Fiscal
Studies” (IF- 0.616)
4. 1 artykułu oczekującego na recenzję w czasopiśmie zagranicznym: „Social
Policy and Administration” (IF- 1.157)
5.
2 rozdziałów w książce zagranicznej,
6. 4 rozdziałów w książkach krajowych,
7. 5 prac zamieszczonych w zagranicznych seriach „discussion papers” (IZA,
Euromod Country Reports)
8. 22 opracowaniach o charakterze opinii lub ekspertyz.
Sumaryczny impact factor publikacji naukowych według listy Journal Citation
Reports (JCR), zgodnie z rokiem opublikowania wyniósł 2.32.
35
Cieślik A., Morawski L., Ocena polityki regulacyjnej wobec telefonii lokalnej. Czy zarzuty Brukseli są
uzasadnione?, MBA 2002, nr 2; Morawski L., Ceny stacjonarnych usług telefonicznych świadczonych w
Polsce i innych krajach OECD, Prawo i ekonomia w telekomunikacji, 2002, nr 1.
36
Cieślik A., Morawski L., Pozycja operatora narodowego a rozwój rynku telefonii lokalnej w Polsce, w:
T. Żylicz, (red.), Dziesięć Lat Transformacji Gospodarki Polskiej, Wydział Nauk Ekonomicznych,
Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2001.
37
Competition or Entry Deterrence: The Case of Poland's first MVNO, ITS 15th Biennial Regional
Conference, Berlin 2004 (współautor: Wojciech Dorabialski).
38
„5-year impact factor” dla roku publikacji
41
Według listy Ideas/Repec z dnia 14.09.2013 r. znajdowałem się wśród 25%
najczęściej cytowanych autorów z Polski (Top 25% authors in Poland), a według danych
z listy „Social Science Research Network” z dnia 01.06.2013 r., na której
zarejestrowanych jest 228 711 autorów z całego świata zajmowałem 37 307 pozycję w
rankingu cytowań oraz 61 634 pozycję pod względem korzystania z publikacji
(downloads). Indeks h dla moich prac, według strony „Publish or Perish” w dniu
19.06.2013 r., wynosił 6, a liczba cytowań 84.
Po uzyskaniu stopnia doktora uczestniczyłem w 14 projektach badawczych, w tym
3 międzynarodowych. W dwóch z nich brałem udział jako koordynator grup krajowych, a
w jednym jako główny wykonawca. W latach 2006-2012 współpracowałem jako
„Country Coordinator” z naukowcami z ISER (Essex University) przy budowie i
walidacji polskiego modułu modelu EUROMOD realizowanego w ramach dwóch
projektów: I-CUE i EUROMODupdate. W latach 2007-2009 jako przedstawiciel UW
należałem do konsorcjum badawczego realizującego projekt I-CUE (6 Program
Ramowy). W ramach współpracy międzynarodowej realizowałem prace wspólnie z
naukowcami z Essex University, European Center (Wiedeń), IZA (Bonn) oraz DIWBerlin dzięki czemu uczestniczyłem we wspólnych spotkaniach roboczych (workshops).
W 8 projektach krajowych byłem kierownikiem lub koordynatorem, a w 3
uczestniczyłem jako główny wykonawca. W ramach seminariów na WNE UW
realizowałem projekty ze środków na badania statutowe zakończone publikacjami
naukowymi (Morawski 2001, Morawski, Popko i Rzymska 2001, Boguta i Morawski
2001, Morawski, Pilipczuk 2013; Morawski, Semeniuk 2013).
Wygłosiłem 6 referatów na konferencjach zagranicznych: “ITS 15th Biennial
Conference of International Telecommunication Society”, “1st General Conference of the
International Microsimulation Association”, “Tax-benefit Microsimulation in the
Enlarged Europe” (European Center, Vienna), “Ageing, Savings & Retirement ” (DIWBerlin), “Warsaw International Economic Meeting” oraz “Polish Stata Users Group
Meeting”. Brałem udział w organizacji 3 konferencji krajowych: „Ekonomiczne
uwarunkowania rozwoju telekomunikacji w Polsce” (24.03.2000 r.), „Regulacja i
konkurencja w telekomunikacji: aspekty prawne i ekonomiczne” (15.01.2001) oraz
„Modele mikrosymulacyjne jako narzędzie wspierające ocenę polityk rynku pracy”
(18.03.2008). Recenzowałem pracę w “Bank i Kredyt” oraz projekt dla NCN.
42