Jerzy Perzanowski Wymiary serca

KWARTALNIK FILOZOFICZNY
T. XXXVI, Z. 3, 2008
Jerzy Perzanowski
Wymiary serca
Drogiemu Adamowi Węgrzeckiemu
na Jego Siedemdziesięciolecie
1. Rozum, serce i ciało należą do zasobów potocznej antropologii – zarówno zwyczajowej,
jak i literackiej, biblijnej i filozoficznej. Przyjrzyjmy się im z lotu ptaka, uwagę skupiając na
sercu.
2. Serce jest złożoną składową psyche, czyli mysłowości, człowieka. Składową – dosłownie –
środkową, centralną. 1
W nim, z jednej strony, nasza umysłowość spotyka się z naszą zmysłowością; z
drugiej zaś – nasza władza obrazowania spotyka się z władzą działania: obrazy i idee
spotykają się z czynami.
3. Mamy więc co najmniej dwa osie serca – oś myśli i oś czynów.
Serce ma też trzy warstwy: warstwę rozumową, w tym serce rozumu i rozum serca,
warstwę uczuć i czynów, oraz warstwę odczuć. Romantycy w cień usunęli warstwę rozumu
serca, czyniąc z serca organ uczuć, sentymentów.2 Z serca jakby wyłuskali jądro, ów na dnie
serca gwieździsty dyjament.
Oś myśli, czyli mysłowość
4. Tworzymy sobie obrazy faktów.3 Obraz jest faktem w przestrzeni ontologicznej,
przestrzeni wszystkich możliwości. Jest faktem ujętym w perspektywie możliwości.
5. Myśli to obrazy logiczne, ustrukturowane i zorganizowane, zmyśli zaś to obrazy czuciowe,
czyli zmysłowe, odczucia bądź wrażenia zmysłowe, niekiedy po prostu sygnały zmysłowe,
czucia proste.
1
Etymologicznie, serce znaczy środkowość (podobnie środa, środek). Zob. A. Brűckner
„Słownik etymologiczny języka polskiego”. Wiedza Powszechna, Warszawa, 1970.
2
Jest to rozumienie romantyczne, potoczne.
3
Cf. L. Wittgensteina „Logisch-Philosophische Abhandlung“: 2. 1 Wir machen uns Bilder
der Tatsachen.
6. Odróżniamy rozumienie (zrozumienie, akt rozumu), myślenie (myśl, akt umysłu), wgląd
(spojrzenie myślowe w głąb, akt serca rozumu), wierzenie (akt wiary, rozumu serca),
przeświadczenie (myśl osadzona w sercu, przenikliwe świadectwo), uczucie (czucie
odśrodkowe, od serca), czucie samo (zmyśl, akt czucia).
Stąd odróżniamy rozum i umysł (razem – umyślność (umysłowość) człowieka) oraz
serce i zmyślność (zmysłowość) człowieka.
7. Rozum produkuje myśli, które pozwalają rozumieć, intelekt – ich wiązki, teorie. Serce zaś
tworzy przeświadczenia, które koją niepokój, nadają sens temu, czego w istocie – rozumem –
nie rozumiemy.
Serce widzi tam, gdzie rozum nie chwyta, ciało zaś nie czuje.
8. Myśli tworzą umysłowość człowieka U, zmyśli – jego zmyślność (zmysłowość) Z.
Dziedziny te krzyżują się. Pierwsza składowa to umysłowość czysta (umysł czysty) UC,
trzecia to zmyślność czysta, dziedzina zmyśli samych, ZC; druga zaś to umysł zmyślny
(zmysłowy) UZ, dziedzina obrazów logicznych i zmysłowych zarazem.
9. Część środkowa, wspólna, to dziedzina serca. Serce leży w strefie granicznej umysłowości
i zmysłowości człowieka. Stąd jego zarazem: mądrość i czułość, gibkość i kruchość,
racjonalność i irracjonalność, jasność i ciemność.
Umysł
10. Umysł to przestrzeń przedstawień myślowych: wyobrażeń, obrazów faktów, pojęć, myśli,
supozycji i stwierdzeń, hipotez i twierdzeń, przekonań, widzeń intelektualnych, wierzeń.
Na umysł składa się rozum (umysłu), intelekt, serce rozumu, rozum serca i duchowość
człowieka, jego duch.
11. Rozum to umysł dyskursywny, przestrzeń dyskusji i dociekań, problemów i odpowiedzi,
twierdzeń i kontrprzykładów, szukania alternatywnych rozwiązań. Intelekt zaś to rozum
teoretyczny, organizujący stwierdzenia w teorie.
Motorem rozumu jest ciekawość teoretyczna.
12. Z serca idzie niezmysłowa wiedza bezpośrednia, idą głębokie wierzenia i wątpliwości,
przeświadczenia podstawowe. Serce rozumu to władza chwytania sedna spraw. Widzenia
sedna. Władza scalania jakby w jednym spojrzeniu. W jednym mgnieniu oka. Widzenia
jednego w wielu. Władza intuitywna, poniekąd mistyczna4.
Wytworem owej swoistej kardiognozji5, między innymi, są:
1. Władza orzekania, co umysł zgodnie z prawami natury ma wybierać (Leibniz),
2. Intuicja intelektualna wskazująca prawdy pierwotne logiki, matematyki, metafizyki i
fizyki oraz dziedzin pochodnych (Pascal),
3. Źywa wątpliwość, czyli zasadna racja ku wątpieniu (Peirce),
4. Żywa pewność, czyli zasadna racja ku wierzeniu (Augustyn, Anzelm, Pascal, Leibniz,
Gödel)
5. Pierwotne akty Ducha: Wiara, Nadzieja i Miłość (św. Paweł, Peirce)
6. Podstawowe idee Rozumu: Prawda, Dobro i Piękno (Platon, Peirce),
7. Podstawowe chcenia serca, w tym dążenie do poznania Prawdy6, Sprawiedliwości,
Harmonii,
8. Niepokój7 teo\logiczny8, kierujący naszym poznaniem zasad podstawowych oraz
poszukiwanej Zasady, Logosu.9
13. Na duchowość człowieka, jego ducha, składają się wartości i prawdy podstawowe, którym
daje świadectwo, którym służy.
Duch jest jądrem – sercem – serca rozumu.
14. Podmiot pełny, nie kaleki, jest racjonalny. Poszukuje racjonalnych obrazów świata, tj.
obrazów – w intuicji empirycznej i intelektualnej – zasadnych i trafnych, oraz koherentnych,
niesprzecznych.
Niesprzeczność jest conditio sine quo non racjonalnego podmiotu, warunkiem
rozumu. Nie znaczy to, że obiekty rozważane są niesprzeczne. Niesprzeczny, w myśleniu i
innym działaniu, ma być – rozważający je i kierujący nimi – rozum.
Serce
15. Serce to, z jednej strony, wrażliwość podmiotu, przestrzeń jego emocji i uczuć, sympatii i
awersji, miłości i nienawiści. Z drugiej strony, serce to zmysł moralny, miejsce odczuć,
reakcji i zasad. Matecznik smaku. Z trzeciej zaś strony serce to organ wiary, miejsce i źródło
wierzeń.
Motorem serca jest ciekawość serca, niepokój, pragnienie, tęsknota.
16. Na serce składa się: rozum serca, czyli serce wiary, miłość serca – jego uczuciowość,
wola serca – jego siła sprawcza, moc serca – jego siła i męstwo, oraz sensorium serca – jego
Odczucie świata jako ograniczonej całości jest tym, co mistyczne. (L. Wittgenstein, Traktat,
teza 6.45, podkreślenie – JP)
5
Termin Leibniza.
6
Dążeniem do poznania prawd poszczególnych, cząstkowych, rządzi zdrowy rozsądek,
„chłopski” rozum, common sense. Jego szacunek dla faktów.
7
Niepokój serca: Niespokojne jest serce moje Panie, póki w Tobie nie spocznie (św.
Augustyn, Wyznania).
8
Teologika, czyli filozofia pierwsza, nauka o bycie jako bycie i jego zasadach (Arystoteles,
Metafizyka).
9
[…] as to God, open your eyes – and your heart, which is also a perceptive organ – and you
see him (Peirce, CP 2.655, podkreślenie – JP),
4
czucia, drgnienia. A także, w wymiarze mistycznym, dusza serca, czyli serce mistyczne,
wnętrze duchowe.
Do serca sensu largo przynależy też serce rozumu, czyli intuitywne jądro rozumu.
Jego oko.
17. Rozum serca i jego dusza są na granicy rozumu i serca, sensorium serca – na granicy serca
i zmysłowości; podczas gdy miłość, wola i moc serca przynależą jakby do dwu światów – są
na granicy umysłowości i zmysłowości. Leżą dodatkowo na osi czynów.
18. Na rozum serca, w tym na serce wiary10, składa się zespół racjonalnych (respektujących
zasady rozumu) przeświadczeń, przekonań, świadectw i wierzeń. Rozum serca jest na granicy
rozumu i serca. Nadal w granicach umysłowości, choć na przedprożu zmysłowości.
Rozum serca przechodzi w serce rozumu. Rozum serca to serce, o którym pisali
Augustyn, Anzelm i Pascal.
19. Pascal głosił, że zasady serca są inne niż zasady rozumu, iż nie są to zasady dyskursu,
intelektu, lecz intuicji, naszej bezpośredniej wiedzy, w tym intuicji pierwszych zasad liczb,
czasu, przestrzeni i ruchu. Oraz intuicji Boga.
Prawdy Boże przez serce trafiają do umysłu. Drogą do nich jest miłość.11 Wszak:
1. Serce ma swoje racje, których rozum nie zna.
2. Boga czuje serce, nie rozum.
3. Wiara – to dar Boga.[...] Oto, co jest wiara: Bóg dotykalny dla serca, nie dla
rozumu.12
20. Augustyn, Anzelm i Leibniz13 twierdzili zaś, że logika rozumu jest też logiką serca wiary.
Serce wiary, poszukując samozrozumienia, prawdy wiary przenosi – przez rozum – do
intelektu.
Rozum serca poszukuje rozumienia swych prawd. Przenosi je do intelektu i serca
rozumu. Fides quarens intellectum.
21. Rozum serca słucha się jedynie argumentów i świadectw. Jego motorem jest ciekawość
serca, niepokój, pragnienie, tęsknota.
22. Pokazuje to kilka stwierdzeń na temat serca wiary, czyli rozumu serca:
1. W górę serca! Wznosimy je do Pana.
2. Niespokojne jest serce moje Panie, póki w Tobie nie spocznie.
3. Powiedział głupi w sercu swoim: nie ma Boga.
4. Przyjdzie jedno wielkie serce i samo dokona cudu. 14
5. Wielkie myśli przychodzą z serca.
23. Dusza serca i duch rozumu to dwa residua duchowości, pierwsze – w zakresie widzenia
serca, w tym mistyki, drugie – w zakresie dyskursu.
W wielu językach wierzyć to dać z serca. Por. łac. credere (wierzyć) = cor dare (dać serce).
Por. B. Pascal „Rozważania ogólne nad geometrią”, [w:] tenże „Rozprawy i listy”, Inst.
Wyd. PAX, Warszawa, 1962.
12
Por. B. Pascal „Myśli”, Inst. Wyd. PAX, Warszawa, 1972 (tł. T. Boy – Żeleński).
13
Zob. J. Perzanowski „Medytacje anzelmiańskie” oraz tegoż „Medytacje leibniziańskie”.
14
Wielkie serce – człowiek wielkiej wiary, miłości, mocy.
10
11
Dusza serca to wewnętrzne miejsce modlitwy, izdebka serca, spotkania z Bogiem: Ty
zaś, gdy chcesz się modlić, wejdź do swej izdebki, zamknij drzwi i módl się do Ojca twego,
który jest w ukryciu. (Mt 6, 6).15
Oś czynów
24. Tworzy ją triada <miłość – moc – wola> serca.
25. Owo potrójne serce, serce czynów, przeciwstawia się rozumowi dyskursywnemu,
dopełniając go.
Światem rozumu kieruje ciekawość i namysł,
światem serca – niepokój, strach, troska, a także miłość i współczucie.
Rozum ujmuje świat w kategoriach,
serce – w nasyconych nastrojem i uczuciem obrazach.
Rozum – pyta,
serce – wzywa i prosi.
Rozum dąży do wyjaśnienia,
serce – do uspokojenia i zadośćuczynienia.
Celem rozumu jest prawda,
serca – uspokojenie, kojący spokój.
Pytania rozumu szukają odpowiedzi,
głos serca – odzewu.
Rozum produkuje teorie,
serce – czyny.
Przedsięwzięcia rozumu są zbiorowe,
serca – indywidualne.
Rozum tropi wespół,
serce – w samotności.16
26. Miłość serca to serce związków i uczynków, uczuć i emocji. Serce miłości. Motorem jej
jest pragnienie, niepokój, tęsknota. Chęć przezwyciężenia samotności udręczonych.
Serce to samotny myśliwy. 17
Samotność mędrców mistrzyni.18
27. Świat spaja czynem, solidarnością, serdecznością, miłością zwykłą i miłosierdziem.
Miłosierdziem, czyli miłością serca.
28. Miłość serca to także miejsce ocen czynów, a poprzez nie ocen tych, co czynią. To czyny
świadczą, nie słowa.
Cnota nie farbowana i męstwo wrodzone
świeci się, zasłużoną sławą otoczone...19
Za wskazówkę dziękuję p. Adamowi Królikowskiemu.
Za J. Perzanowski „Jak filozofować”, fragment przedmowy (z dwiema zmianami) do: J.
Perzanowski, red. „Jak filozofować?’, PWN, Warszawa, 1989.
17
William Sharp, spopularyzowane przez Carson Mc Cullers.
18
Adam Mickiewicz „Dziady”, cz. III, Prolog.
19
Z ody Horacego Angustum Amicae, w swobodnym przekładzie Zbigniewa Morsztyna.
15
16
29. Ocen poprzez smak. Miłość serca jest domeną estetyki moralnej, w której cnoty są piękne,
niecnoty zaś wstrętne, obrzydliwe. W której to widzimy.
30. Miłość serca świadczy się w potrzebie. Miłość ojczyzny – gdy w opałach, miłość dziecka
– gdy chore, miłość bliźniego i przyjaciół – gdy w biedzie, miłość Boga – gdy wołamy: Ratuj
w potrzebie20 oraz, gdy trzeba dać świadectwo.
A także bez specjalnych okoliczności. Po prostu za to, że jest. Że jesteś. Za to, że
jesteśmy, tu i teraz – razem.
31. Mówią o tym, między innymi, następujące określenia i skrzydlate słowa:
1. Będziesz miłował Pana, Boga twego, ze wszystkiego serca twego i ze wszystkiej duszy
twej, i ze wszystkiej siły twojej. (Księga Powtórzonego Prawa 6, 5)
2. Błogosławieni czystego serca, albowiem oni Boga oglądać będą. (Mt, 5,8)
3. Bez serc, bez ducha, to szkieletów ludy!
4. Miej serce i patrzaj w serce!
5. Radość serc.
6. Raduje się serce, raduje się dusza...
7. Złamane serce – serce niezłomne.
8. Człowiek serce21 – serce serc – serce nienasycone.
9. Skrwawione serce – gorące serce – zimne serce – serce z lodu.
10. Domyślność serca – wahania serc – serce niewzruszone.
11. Okrutne serce – kamienne serce.
12. Wrażliwe serce – kruche serce. Gołębie serce.
13. Serce na dłoni – skryte serce.
14. W prostocie serca.
15. Wielkie serce: wielkoduszność – małe serce: małoduszność.
16. Twarde serce – miękkie serce –czułe serce.
17. Zatwardzić serce – zmiękczyć serce.
18. Brać coś do serca.
19. Serce?! A to Polska właśnie.
20. Polska jest i żyje w sercach wszystkich Polaków.22
21. W ojczyźnie serce me zostało.
22. A to się pali tylko serce moje.
23. Jeżeli gryzę co – to sercem gryzę.
24. Ku pokrzepieniu serc.
25. Z głębi serca. Z całego serca i z całej duszy (kochać).
26. Milcz serce!
Jak trwoga, to do Boga – Ojca.
Pan Adam Kólikowski zwrócił mi uwagę, że: [...] etymologicznie nasze „serce” ma ten
sam rdzeń, który znajduje się ... w perskim imieniu Zoroastra: sreda – zerda – Zarduszt –
Zaratusztra. Dniem świątecznym u zaratusztran, wyznawców Awesty, była zresztą właśnie
środa.(List z dnia 5. I 2008 r. W sprawie etymologii słowa „serce” por. przypis 1). Zaroastra
więc, to –nomen omen– człowiek serce.
22
Odpowiedź Profesora Juliusza Kleinera w listopadzie 1939 r. dana Jerzemu Putramentowi
na zebraniu z okazji rocznicy mickiewiczowej w okupowanym Lwowie, gdy ten sowiecki
politruk kazał, że Polski już nie ma i wzywał do wdzięczności dla Armii Czerwonej.
Wiadomość tę zawdzięczam śp. Pani Profesor Izydorze Dąmbskiej.
20
21
32. Moc serca to siła, źródło i miejsce czynów. Kategoriami mocy są waleczność i
tchórzostwo. Metodą – przykład, wzór.
Wola serca zaś to czynnik sprawczy czynów. To, przez co stają się. Wola jest
motorem czynów. Jest źródłem mocy.
33. Do mocy i woli serca odnoszą się, między innymi, powiedzenia:
O walecznych i bohaterach:
1. Serce nie sługa, nie zna, co to pany. Nie da się okuć przemocą w kajdany.
2. Lwie serce (Lion-heart) – Waleczne serce (Braveheart).
3. Niezłomne serce – serce nieustraszone.
O tchórzach:
4. Serce w piętach (nogach, portkach).
5. Małe, strachliwe, serce.
34. W końcu, sensorium serca, jego zmysłowość. Składają się nań czucia serca, jego
drgnienia.
Dygotanie. To, co w sercu zmysłowe. Drżenie serca i pożądanie.
Sensorium człowieka
35. U spodu, poza domeną serca, jest cielesność człowieka, sensorium człowieka. Jest ono
dziedziną zmysłów, czuć i odczuć. Rządzą nim czucia i odczucia, (po)żądania, żądze,
wrażenia i emocje zmysłowe.
To, prima facie, dziedzina fizjologii i neurologii. Sfera odczuć sensytywnych.
36. Na sensorium człowieka składają się jego zmysły – jako organon, oraz – w ujęciu
całościowym – całe czujące ciało (organ i medium poznania zmysłowego), i – w aspekcie
reaktywności – drżące ciało. A także, w aspekcie fizjologicznym, wypranym z odruchów
serca i myśli rozumu – trzewia.
Składowe sensorium scalają zmysły, różnicują zaś – serce i rozum.
37. Sensorium człowieka łączy się z sensorium serca. Jedno jest jakby rezonansem drugiego23
– ciało drży w tempie dygotania serca i na odwrót.
Schemat
38. Budowę zarysowanej mysłowości człowieka, płaszczyzn jego psychiki, pokazuje
poniższy schemat:
Jego wyrazem są, jakże trafne, słowa piosenki: Oj, mamo, z miłości drżę; Oj, mamo, już
kocham się! (z piosenki Oj, Mame! Abe Elsteina, tł. Jacek Cygan).
23
Refleksja
39. Czy powyższe kategorie opisują faktyczne składowe poznawczości człowieka, czy też są
jedynie składowymi jednego z kluczowych mitów antropologicznych naszej kultury?
Mitu trójjedni
< umysł – serce – ciało >.
Dodajmy, że mit ów wiąże się z podstawowym obrazem protofizycznym trójjedni
<Logos – Siła/Energia/Harmonia – Kosmos>.
Trójjedni – w Bogu.
40. Anyway, jeśli nawet to mit, to mit to wspaniały. I jak to z mitami bywa – daje do
myślenia.
41.Czy składowe te znajdą miejsce w przyszłej antropologii kognitywistycznej? Gdzie w nich
miejsce na mózg – organ poznawczy człowieka, szerzej – na układ nerwowy? Na truizm, że
wszystko, co my, ludzie (i inne, podobne do nas zwierzęta) przeżywamy jest wskutek pracy
mózgu.
Nie znaczy to jednak, że wszystko, co poznajemy jest wytworem naszej psychiki, a
więc, koniec końców, mózgu. Tak daleko nie idę.
Wszak poznawanie to nie tylko przeżywanie. Poznając tworzymy sobie obrazy
faktów. Obrazy w części są w nas. To, co obrazowane najczęściej jest poza nami.
42. Pierwszy system antropologii kognitywistycznej, dokładniej metafizyki poznającego
podmiotu, czyli myślącego, działającego i czującego podmiotu opracował Immanuel Kant.
Przyjął ów zasadniczy trójpodział myślności podmiotu na: rozum czysty z rozsądkiem, rozum
praktyczny z władzą sądzenia, oraz zmysłowość z wrażliwością. Dziedzinę rozumu
zeschematyzował, serca – uprościł i wyprał z emocji i miłości, rozum serca, dosłownie,
upraktycznił, zmysłowość zaś – odcieleśnił.
43.W sprawie tej po Kancie niewiele, na tę skalę, zrobiono nowego. Na uwagę z pewnością
zasługują fragmenty metafizyki człowieka, ogólniej – antropologii filozoficznej, opracowane
przez Husserla, Schelera, Heideggera, Hartmanna oraz Ingardena, Tischnera i Węgrzeckiego.
W szczególności w ostatnim stuleciu wiele zrobiono, by w psychologii, filozofii i
teologii zrehabilitować ciało (Freud, Jung, Jaspers, Fromm; Witkiewicz, Merleau-Ponty,
Wojtyła).
44. Wraz z postępem nauk, głównie informatyki, neurobiologii i neurokognitywistyki, czas na
twórczą kontynuację przyszedł teraz.
W poglądzie tradycyjnym, potocznym, nadal tkwi nie tylko siła wyrazu, lecz przede
wszystkim siła poznawczej i sprawczej syntezy.
Podziękowanie
Przygotowanie wersji ostatecznej pracy finansowane było ze środków na naukę w
latach 2006 – 2008 jako projekt badawczy Nr 1H01A 002 30. Pani mgr Hannie Filipczyk i pp.
dr. Adamowi Królikowskiemu i dr. Januszowi Sytnik – Czetwertyńskiemu dziękuję za cenne
uwagi i komentarze, p. Tomaszowi Sęczkowskiemu zaś za pomoc w przygotowaniu
diagramów.
Zakład Filozofii Logicznej i Kognitywistyki
Instytutu Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego
& Katedra Logiki Ignatianum
e-mail: [email protected]