Przejawy dyskryminacji osób z niepełnosprawnością ruchową

Przejawy dyskryminacji osób
z niepełnosprawnością
ruchową
Piotr Todys
Tekst opracowany na II seminarium specjalistyczne pt. Niepełnosprawność ruchowa
i intelektualna, jako przesłanki dyskryminacji w ramach Specjalistycznej Szkoły
Facylitacji Społecznej na rzecz Przeciwdziałania Dyskryminacji – poziom
zaawansowany
Seminaria odbywają się w ramach projektu Sieć na rzecz promowania równości i
różnorodności w działaniach administracji publicznej „Równość i Różnorodność –
praktycznie” realizowanego przez Fundację Fundusz Współpracy i Towarzystwo
Edukacji Antydyskryminacyjnej
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu
Społecznego
1. O KIM MOWA?
Osoby niepełnosprawne lub przewlekle chore stanowią ponad 15% ogółu ludności Unii
Europejskiej. W 2020 roku co czwarty Polak będzie miał ponad 60 lat.
Z Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego w 2002 roku wynika, że w Polsce
jest prawie 5,5 mln osób niepełnosprawnych. Z tej liczby około 4,5 mln to osoby
niepełnosprawne prawnie, czyli mające aktualne orzeczenie o niepełnosprawności.
Oznacza to, że, w zależności o definicji niepełnosprawności, w Polsce niepełnosprawni
stanowią od 11% do 14% ludności. Nie wiadomo, jaki procent stanowią osoby niesprawne
ruchowo; przyjmuje się, że jest ich około 10% ogólnej liczby osób niepełnosprawnych.
Liczba ta rośnie, jeśli przyjąć, że niepełnosprawność ruchowa wraz z wiekiem dotyka
większości mieszkańców naszego kraju.
Osoby z niepełnosprawnością są gorzej wykształcone niż reszta społeczeństwa. W 2010
roku osoby ze średnim wykształceniem stanowiły prawie 34% populacji niepełnosprawnych;
w przypadku osób sprawnych odsetek ten wynosi 54%. Wykształceniem wyższym pochwalić
może się ponad 6% niepełnosprawnych; wśród osób sprawnych jest to poziom ponad 19%.
Sytuacja społeczno-ekonomiczna jest pochodną sytuacji zawodowej.
W 2010 roku
pracowało prawie 22% osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym. Wśród osób
sprawnych ten odsetek jest prawie dwa razy większy.
Kogo uznajemy za niepełnosprawnego zależy od przyjętej definicji. W medycznym ujęciu
niepełnosprawności ograniczenia, na jakie natrafiają niepełnosprawni, są konsekwencją
choroby lub urazu. Właściwym lekarstwem na niepełnosprawność jest nomen omen
działanie medyczne, ewentualnie rehabilitacja. Niepełnosprawność w tym ujęciu jest
niejako osobistą sprawą czy problemem konkretnej osoby i widziana jest w kontekście
pacjent – system opieki medycznej. W modelu społecznym niepełnosprawność występuje
na styku osoby z niepełnosprawnościami i społeczności. Patrząc szeroko, można
niepełnosprawność widzieć w kategoriach takich jak: uprzedzenia innych osób, bariery
techniczne i architektoniczne, niedostosowany transport publiczny, ograniczony dostęp do
informacji, ograniczenia na rynku pracy. Taka definicja niepełnosprawności zakłada, że
jej źródła znajdują się nie w jednostce, ale w otoczeniu społecznym. Jednocześnie zmiana
otoczenia, czy to nastawienia ludzi czy zmiany techniczne, mogą niepełnosprawność
rekompensować i zmniejszać jej dolegliwości.
2
Międzynarodowa
Organizacja
Zdrowia
(WHO)
w
2001
roku
zdefiniowała
pojęcie
niepełnosprawności w następujący sposób: niepełnosprawność (ang. disability) rozumie się
jako „wielowymiarowe zjawisko wynikające ze wzajemnych oddziaływań między ludźmi a
ich fizycznym i społecznym otoczeniem”.
Niepełnosprawność to szeroki termin, obejmujący także uszkodzenia, ograniczenia
aktywności i ograniczenia uczestnictwa. W klasyfikacji tej podano szczegółowe definicje
niepełnosprawności, np. osoby niepełnosprawne fizycznie, osoby z niepełnosprawnością
sensoryczną oraz zdefiniowano takie pojęcia jak, np.:
 aktywność – wykonywanie zadań lub czynności przez daną osobę;
 ograniczenie aktywności – oznacza trudności, których człowiek może doświadczać
podczas podejmowania aktywności;
 uczestnictwo – zaangażowanie człowieka w sytuacje życiowe;
 ograniczenia uczestnictwa – problemy, których dana osoba może doświadczać,
angażując się w sytuacje życiowe.
W przyjętych w 1993 roku przez ONZ Standardowych Zasadach Wyrównywania Szans Osób
Niepełnosprawnych odnaleźć można terminy:
 niepełnosprawność - obejmującą wiele ograniczeń funkcjonalnych, występujących
w każdym społeczeństwie i w każdym kraju na świecie. Niepełnosprawność może
być fizyczna, intelektualna lub polegać na dysfunkcji zmysłów; może wynikać z
choroby somatycznej lub choroby umysłowej. Wymienione zaburzenia, sytuacje lub
choroby mogą mieć charakter stały lub przejściowy.
 upośledzenie - oznaczające utratę lub ograniczenie możliwości uczestniczenia w
życiu społeczeństwa w tym samym stopniu, co inni obywatele.
Termin ten wskazuje na konflikt pomiędzy osobą niepełnosprawną a jej
środowiskiem. Celem tego terminu jest zwrócenie uwagi na braki w środowisku i w
wielu
zorganizowanych
działaniach
społecznych,
dotyczących
na
przykład
informacji, komunikacji międzyludzkiej i edukacji, które uniemożliwiają osobom
niepełnosprawnym uczestnictwo na równych zasadach.
3
2. JAK MÓWIMY O NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI
W języku polskim można znaleźć wiele określeń dotyczących niepełnosprawności. Garbus,
inwalida, kaleka, kulawy, paralityk, platfus, kuternoga to tylko kilka opisujących
niepełnosprawność ruchową. Trudno określenia te uznać za pozytywne.
Słowo kaleka było w użyciu jeszcze na początku XX wieku i było podstawowym pojęciem
rehabilitacji i pedagogiki specjalnej; dziś używane jest raczej w znaczeniu negatywnym,
dla określenie kogoś niezaradnego, niezręcznego. Innym popularnym określeniem osób
niesprawnych ruchowo był termin inwalida. Inwalida za słownikiem języka polskiego to
„człowiek, który utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy”. Z łaciny invalidus to
człowiek słaby, schorowany,
bez wartości. Słowo inwalida pojawia się czasem w
towarzystwie określenia „wojenny”. Inwalida wojenny, czyli „żołnierz, który utracił
zdrowie lub uległ kalectwu podczas działań wojennych” – ten, który poświęcił swoje
zdrowie dla ratowania ojczyzny, to pierwsze w historii pozytywne skojarzenie z
niepełnosprawnością. Ma ono wyraz w nazwie placu poświęconego takim bohaterom – Plac
Inwalidów w Warszawie czy Hotel des Invalides w Paryżu. Hotel Inwalidów to pierwsze na
taką skale działanie mające na celu wspieranie weteranów, będące alternatywą dla
żebractwa. Od początku istnienia, w XVII wieku, służył jako szpital i pensjonat dla
inwalidów wojennych. W swoich salach mógł pomieścić około czterech tysięcy chorych i
rannych. Symbolicznie inwalidzi zostali docenieni, gdy w Hotelu des Invalides spoczęły
włoki Cesarza Napoleona. Zupełnie niedawno, bo w latach 70-80 tych XX wieku w użycie
weszło słowo niepełnosprawny. Zgodnie ze słownikową definicją niepełnosprawny to
„nieosiągający pełnej sprawności fizycznej lub psychicznej” . Termin ten zastąpił w dużym
stopniu stosowane wcześniej słowo inwalida. Pokonanie w czasie i społecznym odbiorze
drogi od kaleka, poprzez inwalida, do niepełnosprawny zajęło kilka wieków. Obecnie
używa się terminu osoba niepełnosprawna lub osoba z niepełnosprawnością, by wyraźnie
odejść od opisywania istoty ludzkiej jedynie przez prymat jej sprawności.
4
3. PRZEJAWY DYSKRYMINACJI
Stanowienie prawa
Panująca powszechnie opinia głosi, że rozwiązania stosowane w polskim systemie prawnym
chronią w wystarczający sposób prawa osób z niepełnosprawnościami. Mówi się, że prawo
jest wystarczająco skuteczne, by dbać o interesy tej grupy – głównym mankamentem
istniejących
rozwiązań
jest
ich…
niestosowanie.
Słabe
stanowienie
prawa,
nieprzestrzeganie przepisów, swobodne traktowanie zapisów ustawowych, niestaranność
instytucji publicznych we wdrażaniu rozwiązań legislacyjnych jest, niestety, bardzo częstą
praktyką.
W Ustawie z dnia 3 grudnia 2010 roku o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej
w zakresie równego traktowania zakazuje się nierównego traktowania
m. in. w zakresie
dostępu i warunków korzystania z zabezpieczenia społecznego, usług mieszkaniowych,
jednak w katalogu wymienionych grup nie ma osób niepełnosprawnych. W tej samej
ustawie zakazuje się nierównego traktowania osób fizycznych w zakresie opieki zdrowotnej
oraz oświaty i szkolnictwa wyższego – i znów ustawodawca pominął niepełnosprawnych.
Bardzo trudno zrozumieć, dlaczego ustawodawca wprowadził takie wyłączenia.
Polska do dzisiaj nie ratyfikowała Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych przyjętej przez
Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 2006 roku. 23 grudnia 2010 roku
Konwencja została ratyfikowana przez Unię Europejską, a w 2007 roku została podpisana
przez Polskę. Celem dokumentu jest „promowanie, ochrona oraz umożliwienie osobom
niepełnosprawnym nieograniczonego dostępu do wszystkich fundamentalnych swobód i
praw”. Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych wymienia szereg praw fundamentalnych,
między innymi takich, jak: poszanowanie godności, równość, niedyskryminacja, wolność i
bezpieczeństwo osobiste, mobilność, wolność ekspresji, wolność poruszania się, dostęp do
edukacji i opieki zdrowotnej. Wydaje się, że polski rząd boi się finansowych konsekwencji,
jakie niosłoby ratyfikowanie Konwencji.
Innym przykładem jest nie egzekwowanie prawa budowlanego. Od kilkunastu lat istnieją w
polskim prawie rozwiązania zobowiązujące inwestorów do budowania dostosowanych
obiektów użyteczności publicznej. Jednak praktyka jest zupełnie inna. Nadal powstaje
wiele budynków niedostosowanych do potrzeb osób mających utrudnione poruszanie się.
5
Budynki są najeżone schodami, wejścia bronione są przez ciężkie drzwi, stosuje się drzwi
obrotowe, brak jest wind – dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich czy o
kulach są to bariery nie do przebycia.
Często dostosowanie budynków kończy się na wejściu do nich. Brak jest dostosowania
wewnętrznych ciągów komunikacyjnych, np.: różnice poziomów łączone są za pomocą
schodów. Często brak jest dostosowanych toalet.
Komunikacja publiczna
Innym rażącym przykładem dyskryminacji jest niedostosowana komunikacja publiczna, tak
na poziomie taboru, jak infrastruktury. Przytłaczająca większość pociągów w Polsce,
praktycznie 100%, nie jest w stanie obsłużyć klientów niesprawnych ruchowo. Dostanie się
do wagonu czy skorzystanie z toalety jest praktycznie niemożliwe. W większości
przypadków podróż możliwa jest jedynie przy samym wejściu, tuż obok drzwi do toalety.
Raport NIK dotyczący infrastruktury dworców kolejowych pokazuje gigantyczną skalę
zaniedbań. Zarządzający dworcami nie podejmowali praktycznie żadnych działań
zmierzających do zapewnienia odpowiednich warunków obsługi osób niepełnosprawnych.
„Tylko nieliczna grupa 11 dworców (4,9% obiektów czynnych) spełniała podstawowe
kryteria dostępności dla tej grupy pasażerów. W obszarze pozostałych dworców czynnych
(214 z 223) występowały bariery
architektoniczne i transportowe, częściowo lub
całkowicie uniemożliwiające osobom niepełnosprawnym dotarcie do budynków i peronów
oraz korzystanie ze świadczonych na ich obszarze usług. Przede wszystkim niedostosowane
były parkingi oraz toalety.”
Korzystanie z komunikacji miejskiej jest w praktyce także niemal niemożliwe. Autobusy i
tramwaje w skali kraju są praktycznie niedostosowane. Brak w nich informacji świetlnej i
głosowej. Przystanki pociągów, autobusów i tramwajów są w większości niedostosowane.
Podobnie sytuacja wygląda w autobusowej komunikacji krajowej.
Rozwiązania techniczne
Postęp techniczny wykorzystywany nierozważnie w dużej mierze obraca się przeciw
osobom niepełnosprawnym i starszym. Bankomaty ułatwiające życie są nie do obsługi dla
osób niesprawnych ruchowo.
6
Osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich w wielu przypadkach nie są w stanie do
nich dotrzeć. Bankomaty są zbyt wysoko, w głębokich wnękach, w pomieszczeniach ze
schodami.
Miniaturyzacja powoduje, że urządzenia techniczne, jak choćby telefony komórkowe z
małymi klawiaturami i nieczytelnymi wyświetlaczami, stają się niedostępne dla osób mniej
sprawnych fizycznie. Mała czcionka w drukach reklamowych, folderach czy instrukcjach
obsługi staje się kolejną przeszkodą.
Coraz częściej szczegóły wielu ofert można znaleźć jedynie w internecie lub uzyskać za
pomocą poczty elektronicznej. Choć wiadomo, że osoby z niepełnosprawnością to jedna z
największych grup społecznych zagrożonych wykluczeniem cyfrowym.
Oferty usług
Coraz więcej usług kierowanych jest do osób młodych i super sprawnych. Banki nie chcą
udzielać pożyczek, kredytów, wystawiać kart kredytowych i wydawać zgody na zakupy na
raty osobom starszym i niepełnosprawnym mimo udokumentowanego dochodu. Firmy
ubezpieczeniowe ograniczają swoją ofertę dla osób z tych dwóch grup. Osoby starsze i
niepełnosprawne mają trudności w zakupie ubrań czy obuwia właściwego do ich potrzeb.
Prawa obywatelskie
Jaskrawym przykładem dyskryminacji osób z niepełnosprawnościami jest utrudnianie
dostępu do punktów wyborczych. Zgodnie ze znowelizowanym w 2011 roku Kodeksem
Wyborczym, co najmniej 1/5 lokali obwodowych komisji wyborczych w każdej gminie
powinna być dostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych. Zgodnie z informacjami
Państwowej Komisji Wyborczej, podczas ostatnich wyborów w Polsce było ponad 24 tys.
obwodów wyborczych, dostosowanych zostało zaś ponad 7 tys. czyli powyżej 28%. Jednak
to tylko pozornie dobre wiadomości. Nadal niedostosowanych jest ponad 70% wszystkich
lokali, głosowanie w dostępnym lokalu wiąże się często z koniecznością przeniesienia się
do innego obwodu wyborczego, a dostosowuje się lokale głównie w dużych miastach.
Instytucja głosowania przez pełnomocnika oznacza ujawnienie preferencji wyborczych i
może stanowić usprawiedliwienie dla tych samorządów, które nie spieszą się z
dostosowywaniem lokali.
7
Ochrona zdrowia
Polska służba zdrowia nie jest przystosowana do świadczenia usług osobom niesprawnym
ruchowo, w tym osobom starszym. Brakuje lekarzy geriatrów, są województwa, gdzie nie
ma osób z taką specjalnością. Narodowy Fundusz Zdrowia nie jest w stanie uwzględnić
specyfiki
wynikającej
niepełnosprawnych
-
z
odrębnego
potrzeby
podejścia
dłuższej
do
leczenia
hospitalizacji,
osób
starszych
i
występowania
złożonych
i
wieloczynnikowych schorzeń, zaangażowania w proces diagnozowania i leczenia większej
niż zwykle liczby specjalistów. Skutkuje to niedoszacowaniem kosztów leczenia w obu tych
grupach. Brakuje programów profilaktycznych i prewencyjnych. Zdarza się, że lekarze nie
kierują osób starszych na kompleksowe badania, oszczędzają na profilaktyce.
Wiek czy niepełnosprawność staje się wyłączną podstawą diagnozy – może to prowadzić do
nierozpoznania wielu chorób.
Osoby starsze
mają do czynienia z
ograniczeniami wiekowymi
w dostępie do
specjalistycznych badań, np.: badań prostaty czy mammografii. Ograniczeniom podlega
także dostęp do
przeprowadzenia
usług z zakresu rehabilitacji. Zdarzają się też rezygnacje z
specjalistycznego
zabiegu
ze
względu
na
wiek
pacjenta,
np.:
wszczepienia endoprotezy stawu biodrowego.
Brakuje także mobilnych gabinetów medycznych dla osób unieruchomionych w domu.
Niedostępne
są
mobilne
usługi
stomatologiczne
czy
ginekologiczne.
Starość
czy
niepełnosprawność są traktowane jako rodzaj nieuleczalnej choroby.
Stereotypowe widzenie ról społecznych
Stereotypy, jakimi posługujemy się w codziennym życiu, zawężają role, jakie pozwalamy
odgrywać innym aktorom społecznej rzeczywistości. W Polsce dominują dwa sposoby
widzenia osób niepełnosprawnych: bohater, zdobywca bieguna, Mount Everest oraz biedny,
nieradzący sobie w codziennym życiu, godny litości. Obie perspektywy nie pozwalają na
nawiązanie równorzędnych, partnerskich relacji z taką osobą. „Skośna relacja” w tym
przypadku skutkuje paternalizmem albo bałwochwalstwem.
Także język, jakim posługujemy się w opisie rzeczywistości, staje się narzędziem
kreowania świata społecznego. Wobec osób starszych stosuje się także określenia, które
dalekie są od okazywania szacunku wobec innych istot ludzkich.
8
Publiczne używanie przez funkcjonariuszy służb publicznych wobec niespokrewnionych
osób określeń w rodzaju: „dziadziu”, „babciu” są przykładem deprecjonowania osób
starszych i niewłaściwego skracania dystansu. Zdarzające się odsyłanie w urzędach osób
starszych i niedołężnych, proponowanie im, by przyszły z młodszymi krewnymi w celu
załatwienia sprawy, jest kolejnym przykładem zachowań dyskryminujących.
Pozorna integracja – dyskryminujące rozwiązania specjalnie dedykowane osobom
niepełnosprawnym
W Polsce istnieją rozwiązania, które działają sprzecznie z założeniami przyjętymi przez
ustawodawcę. Osoby, którym brakuje nie więcej niż cztery lata do osiągnięcia wieku
emerytalnego chronione są przed zwolnieniem. Jednak paradoksalnie przepis ten
powoduje, że pracodawcy unikają zatrudniania takich osób.
Pozbawianie świadczenia rentowego osób niepełnosprawnych, gdy podejmą pracę i osiągną
określone zarobki, przez lata demotywowało do poszukiwania pracy. Od 1 stycznia 2012
osoba pobierająca rentę socjalną czy z tytułu niezdolności do pracy będzie mogła zarobić
70 proc. średniej krajowej czyli 2356,30 zł brutto bez utraty świadczenia. Wiele osób
niepełnosprawnych bało się podejmować pracę ze strachu o utratę świadczenia na zawsze.
Jednocześnie wiadomo, że koszty życia osób niepełnosprawnych są większe niż sprawnych i
renta w pewnym stopniu może te koszty rekompensować.
Osoby
z
niepełnosprawnościami
do
niedawana
miały
zagwarantowany
ustawowo
zmniejszony dobowy i tygodniowy wymiar czasu pracy (z zachowaniem wynagrodzenia jak
w pełnym wymiarze pracy), dodatkową przerwę w pracy na gimnastykę usprawniającą,
zakaz pracy w nocy i w nadgodzinach, dodatkowy urlop wypoczynkowy (10 dni), płatne
zwolnienie na turnus rehabilitacyjny. Na skutek takich zapisów wydajność pracowników
niepełnosprawnych w porównaniu z innymi pracownikami jest z założenia niższa o co
najmniej 20%. Takie uprawnienia powodują, że zatrudnianie niepełnosprawnych jest
utrudnione
w
zmianowym
systemie
pracy,
powoduje
konieczność
zatrudniania
dodatkowych pracowników, może powodować konflikty w zespole pracowniczym.
Innym przykładem działań pozornie niedyskryminujących mogą być rozwiązania dostępności
budynków dla osób poruszających się na wózkach.
9
Często zdarza się, że dostosowane wejścia są umiejscawiane z tyłu budynku lub w innym
miejscu, niż ogólnie dostępne dla wszystkich pozostałych osób. Osoby poruszające się na
wózkach inwalidzkich niejednokrotnie dostają się do budynków tą samą drogą co dostawcy
towarów.
Dyskryminacja na rynku pracy
Dyskryminacja ze względu na wiek i co za tym idzie często ze względu na
niepełnosprawność, na rynku pracy zdarza się już po ukończeniu 40. roku życia. Podobnie
rzecz ma się z osobami niepełnosprawnymi. Wśród pracodawców pokutuje opinia, że starsi
czy niepełnosprawni pracownicy są mniej wydajni, częściej chorują, są gorzej
wyedukowani. Nadal można znaleźć ogłoszenia, w których określona jest wyraźna granica
wiekowa zatrudnienia.
W przypadku zwolnień grupowych to właśnie starsi pracownicy są częściej zwalniani.
Stopa aktywności zawodowej osób w przedziale 55-64 lata wynosi w Polsce zaledwie 26,2%,
i jest jedną z najniższych w Europie. Odpowiednio: w Szwecji wynosi 69,1% , w Wielkiej
Brytanii 56,2%, w Niemczech 41,8%.
Psychologiczne aspekty dyskryminacji osób niepełnosprawnych
Etykietki i stereotypy, które stosowane są wobec osób niepełnosprawnych potrafią
skutecznie przekonać ich, że jako osoby są niewiele warci i niepotrzebni. Zapisy
znajdujące się w orzeczeniach o niepełnosprawności (wystawianych przez ZUS czy
Powiatowe Zespoły ds. Orzekania o Niepełnosprawności)
„zatrudnienie - nie dotyczy”,
w rodzaju: „żadna praca”,
„całkowicie niezdolny do pracy”
skutecznie przekonują
samych niepełnosprawnych, że właściwie mają zakaz pracy i nie są w stanie funkcjonować
samodzielnie bez pomocy innych osób. Tak wystawione swego rodzaju „cenzurki” poparte
autorytetem poważnych państwowych instytucji są w stanie skutecznie zniechęcić do
jakiejkolwiek aktywności.
Czarny humor dyskryminacyjny
Coraz częściej w miejscach użyteczności publicznej można spotkać specjalnie dostosowane
toalety dla osób z niepełnosprawnościami. Bywa tak, że specjalnie dostosowana toaleta
znajduje się w części np.: tylko dla kobiet, tak jakby niepełnosprawni byli tylko jednej płci
lub byli tej płci pozbawieni jak małe dzieci.
10
Często dostosowane toalety są zamknięte na klucz, a klucz znajduje się w recepcji, piętro
niżej lub w niedostosowanej części budynku. W jednym z centrów handlowych toaleta dla
osób niepełnosprawnych nie jest zamykana od wewnątrz ze względu na bezpieczeństwo
znajdujących się w niej osób. Drzwi wejściowe otwierają się dokładnie na wprost muszli
klozetowej.
W jednym z warszawskich urzędów przyschodowy podnośnik dla osób poruszających się na
wózkach inwalidzkich zamknięty jest na klucz, by osoby sprawne nie mogły z niego
korzystać. Klucz do podnośnika jest w recepcji na parterze, a informacja o tym
przyczepiona jest do podnośnika znajdującego się na pierwszym piętrze.
4. POLSKIE I ZAGRANICZNE PRZYKŁADY ROZWIĄZAŃ PRZEŁAMUJĄCYCH DYSKRYMINACJĘ
Podejmowane są różne inicjatywy mające na celu przeciwdziałanie dyskryminacji osób
niepełnosprawnych.
W Warszawie z inicjatywy Uniwersytetu Warszawskiego prowadzone były szkolenia
wszystkich kierowców komunikacji miejskiej (w sumie około 3,5 tysiąca osób). Miały one na
celu dostarczenie wiedzy pomocnej przy obsłudze niepełnosprawnych klientów. Poza
zdobytą wiedzą dotyczącą osób z niepełnosprawnościami, kierowcy doskonalili swoje
umiejętności związane z obsługą wszystkich klientów.
W Hamburgu działa hotel, który jest jednocześnie domem opieki społecznej dla seniorów.
Goście hotelowi i osoby starsze korzystają z takich wspólnych przestrzeni jak stołówka,
kawiarnia, ogród, sala gimnastyczna. Działanie tego hotelu doskonale przełamuje izolację
osób starszych, a także daje szansę na coraz już rzadszą we współczesnym świecie
możliwość kontaktu z osobami starszymi.
W Urzędzie Dzielnicy Warszawa Wola realizowany był program zatrudniania osób chorych
na schizofrenię. Władze Dzielnicy wspólnie ze Stowarzyszeniem Dom Pod Fontanną
zatrudniły kilka niepełnosprawnych osób do obsługi interesantów w Biurze Obsługi Klienta,
czyli na pierwszej linii kontaktu Urzędu z mieszkańcami. Okazało się, że przy pewnym
wsparciu osoby chore mogą być wartościowymi pracownikami, a przy tym przełamano
wśród kolegów i koleżanek z pracy stereotyp osoby chorej psychicznie.
W jednym z niemieckich miast działa przedszkole, w którym poza zwykłą obsługą pracują
„przyszywani” dziadkowie i babcie.
11
Dzieci mają bezpośredni kontakt z osobami starszymi, często nie mając już własnych
dziadków. Mogą czerpać z życiowego doświadczenia i spokoju osób starszych, jednocześnie
osoby starsze mają możliwość bycia aktywnymi i czują się potrzebne.
W ramach Programu Rozwoju Bibliotek Fundacji Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego
prowadzone były szkolenia pracowników bibliotek w dziedzinie obsługi niepełnosprawnego
klienta. Biblioteki często są jedyną instytucja kultury na terenie gminy i przygotowani
pracownicy mają duże szanse na angażowanie osób niepełnosprawnych. Efekt integracyjny
szkolenia osiągano także poprzez zespół trenerski złożony z osoby sprawnej i
niepełnosprawnej.
Ciekawy sposób na pokazywanie absurdów życia osoby niepełnosprawnej, ale też działań
dyskryminacyjnych znalazł Marek Sołtys – Szalony Wózkowicz. Marek Sołtys zamieszcza w
Internecie filmy pokazujące, jak trudno żyje się w wielkim mieście osobie poruszającej się
na wózku. Wszystko to pokazane z humorem i dużym dystansem do siebie. Jedna z akcji
nosi tytuł „Kaleka czy COOL-awy”. Gra słów pokazuje jak można próbować odczarować
wizerunek osoby niepełnosprawnej za pomocą językowych skojarzeń.
Koncepcją świetnie przeciwdziałającą dyskryminacyjnemu myśleniu jest Uniwersalne
Projektowanie. Jest to taki sposób podejścia do planowania i projektowania - tak
produktów, urządzeń, jak i otoczenia - przestrzeni publicznej, by były one dostępne dla
wszystkich użytkowników w jak największym stopniu.
To pomysł mający na celu promowanie społeczeństwa włączającego wszystkich obywateli
niezależnie od ich sprawności. Jednym z celów Uniwersalnego Projektowania
jest
promowanie równości i zapewnienie pełnego uczestnictwa w życiu społecznym osobom z
niepełnosprawnościami poprzez usuwanie istniejących barier i zapobieganie powstawaniu
nowych.
5. PODSUMOWANIE
Konieczne
wydaje
się
kształtowanie
i
promocja
pozytywnego
wizerunku
osób
niepełnosprawnych. Tak wśród samych zainteresowanych, jak w odbiorze społecznym.
Kultura masowa zdominowana jest przez kult ludzi wiecznie młodych i super sprawnych.
Inni, w tym starsi i z niepełnosprawnościami, postrzegani są jako nieproduktywni, mało
aktywni, niepotrzebni.
12
W zasadzie jedynie konsumenci postrzegani są jako ważni i potrzebni. Osoby starsze i
niepełnosprawne dysponujące mniejszą siła nabywczą nie są atrakcyjni dla mediów i rynku.
Także oferta rozrywki kierowana jest do tych „młodszych” i „sprawniejszych”. Inni
pozostają poza obrębem jej zainteresowania.
Europejska kultura zdaje się zapominać, że starość czy mniejsza sprawność jest
nieodzowną cechą ludzkiej egzystencji. Stąd tak bardzo jesteśmy bezbronni w momencie
przejścia na emeryturę czy zmniejszenia lub zaprzestania aktywności ze względu na
niepełnosprawność. Wraz ze wzrastającą liczbą osób starszych i niepełnosprawnych coraz
większym problemem dla państwa będzie finansowe wpieranie osób, które nie są w stanie
samodzielnie sprostać wyzwaniom współczesności. Ważne też wydaje się edukowanie ludzi
do pogodzenia się z ze stanem, w jakim się znaleźli i przeciwdziałanie ich
samowykluczaniu się ze społeczeństwa.
Wiele do zrobienia mają w tej dziedzinie
organizacje pozarządowe i celowe jest, by były w tym wspierane przez państwo i samorząd
lokalny. Konieczna jest też współpraca z mediami. Ważne jest, by zmieniać stereotypowe
widzenie niepełnosprawności: pokazywać ludzi z ich pasjami, aktywnościami. Jednocześnie
by obrazy te miały wymiar normalności, a nie tylko postaw heroicznych czy takich, nad
którymi można się jedynie litować.
Same osoby niepełnosprawne mogą sporo dla siebie zrobić pod warunkiem, że opuszczą
getto, w którym same się zamykają. Nieodzowne jest szukanie sojuszników i włączanie się
w walkę z dyskryminacją wespół z innymi dyskryminowanymi grupami, tak jak to np.: ma
miejsce na forum Koalicji na rzecz równych szans.
13
Organizacje pozarządowe:
Akademia Rozwoju Filantropi w Polsce
Fundacja Aktywnej Rehabilitacji
Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego
Fundacja TUS
Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego – Koalicja na rzecz równych szans
Pomorska Fundacja Sportu i Turystyki Osób Niepełnosprawnych "Keja"
Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji
Towarzystwo Przyjaciół Szalonego Wózkowicza
Przy przygotowywaniu tekstu korzystałem z następujących materiałów:
www.senior.info.pl; Eurostat; Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej; GUS; raport
SMG/KRC - Osoby Niepełnosprawne Na Rynku Pracy; „Podejście historyczne i językowe do
pojęć „niepełnosprawny” oraz „niepełnosprawność”” - oprac. Renata Niecikowska,
Warszawa grudzień 2006 r.; “Opis Prawnych podstaw definicji niepełnosprawności” oprac. Renata Niecikowska, Warszawa grudzień 2006 r.; Rekomendacje do polityki
społecznej państwa dotyczącej osób nie pełnosprawnych, Fundacja Pomocy Ludziom
Niepełnosprawnym,
Warszawa
2008;
Biuro
Pełnomocnika
Rządu
ds.
Osób
Niepełnosprawnych; Uwagi Polskiego Towarzystwa Prawa Antydyskryminacyjnego (PTPA) do
Projektu ustawy o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego
traktowania; Raport Departamentu Komunikacji I Systemów Transportowych Najwyższej
Izby Kontroli - Informacja o wynikach kontroli stanu technicznego i przygotowania
kolejowych obiektów dworcowych do obsługi pasażerów - Warszawa październik 2008;
„Praktyczny poradnik savoir – vivre wobec osób niepełnosprawnych”; „Projektowanie
uniwersalne. Objaśnienie koncepcji
14