Proces projektowania
Transkrypt
Proces projektowania
Proces projektowania Wszystko trzeba robić tak prosto, jak to tylko jest możliwe, ale nie prościej. Albert Einstein Mikrus MR 300 – pojazd polskiej konstrukcji, wyprodukowany w liczbie zaledwie 100 egzemplarzy. Prekursor metodologii projektowania: Franz Reuleaux (1829-1905) Lehrbuch der Kinematik: Theoretische Kinematik. Grundzüge einer Theorie des Maschinenwesens - 1875 Lehrbuch der Kinematik: Die praktischen Beziehungen der Kinematik zu Geometrie und Mechanik - 1900. Franz Reuleaux i jego wkład do przedmiotu PKM 1877 rok - Franz Reuleaux w książce Briefe aus Philadelphia Franz Reuleaux porównał ‘tanie i liche’ produkty niemieckich wytwórców z produktami wytworzonymi przez angielskich i amerykańskich przedsiębiorców. Zaproponował on jedną z podstawowych obecnie ekonomicznych zasad projektowania: ‘kiedy pojawia się konkurencja to powinno się polepszać jakość a nie zmniejszać cenę’. Reuleaux wierzył, że oprócz niezbędnej inwencji twórczej istnieją również naukowe zasady wspomagające projektowanie nowych maszyn. Próbował on stworzyć naukowe podstawy teoretyczne zasad projektowania. Przeprowadził on klasyfikację maszyn w zależności od spełnianych zadań oraz sposobu przenoszenia napędu. W uzupełnieniu do swojej teorii kinematyki maszyn, Reuleaux zbudował ponad 800 modeli różnorodnych mechanizmów. W jego przekonaniu modele te kodyfikowały elementy maszyn. Każdy z tych modeli został opisany w jego książce Kinematyka Maszyn wraz z zaprezentowaniem sposobu użycia modelu w nauczaniu kinematyki maszyn. Sekwencja fotoujęć ilustruje działanie spiralnej pompy Cornell kupił w 1882 roku kolekcje modeli Reuleaux’a w celu nauczania studentów kinematyki maszyn Używając idei topologii, Reuleaux rozpatrywał elementy maszyn jako łańcuch kinematyczny lub układ par połączonych ze sobą części, w którym ruch każdej części jest ograniczany przez sąsiednie części łańcucha (pary kinematyczne). Takie podejście do tego zagadnienia nasunęło mu myśl, że poszczególne części w takim łańcuchu mogą być odwzorowane za pomocą zbioru symboli. Jako pierwszy na świecie użył symboliki do odwzorowania maszyn. W odwzorowania maszyn, Reuleaux użył trzech różnych symboli: ¾ symbole klasy lub nazwy [S – śruba, P – pryzmat, C – cylinder, K – stożek, G – sfera, itp.], ¾ symbole kształtu [+ pełna bryła, – otwarta bryła, z – ząb, λ – ciecz, γ – gaz, itp.], ¾ symbole relacji […… powiązanie, _____ powiązanie bazowe, || równoległe osie, itp.]. Przykładowo, zastosowanie symboli C– i C+ oznacza odpowiednio otwór cylindryczny w bryle oraz pełny walec. Najistotniejszy wkład Reuleaux do metodologii projektowania maszyn to przede wszystkim: ¾ próba sformułowania (wraz z Moll’em) ogólnych zasad projektowych, ¾ wprowadzenie koncepcji optymalnej konstrukcji, tj. struktury o takim kształcie, w której wszystkie części równocześnie osiągają granicę sprężystości, ¾ promowanie idei estetycznego projektowania maszyn, ¾ wygenerowanie szczegółowych zasad projektowych dla określonych elementów maszynowych, ¾ zdefiniowanie modułów w konstrukcji maszyn w sposób bardziej czytelny aniżeli to zrobili jego poprzednicy. Tendencje w projektowaniu maszyn Tendencje w projektowaniu maszyn ¾ precyzyjne sterowanie ruchem maszyn ¾ dokładne obróbka powierzchni elementów maszyn ¾ niezawodność maszyn i systemów technicznych ¾ maszyny bardzo małych wymiarów ¾ maszyny bardzo dużych wymiarów ¾ maszyny pracujące w ekstremalnych warunkach ¾ nanotechnologia ¾ zastosowanie nowoczesnych materiałów roboty wspomagające chirurgię inwazyjną Dokładność sterowania ruchem robota 10 mikronów. napędy dysków komputerowych o bardzo dużej pojemności maszyny do produkcji mikroprocesorów Tendencje w projektowaniu maszyn ¾ precyzyjne sterowanie ruchem maszyn ¾ dokładne obróbka powierzchni elementów maszyn ¾ niezawodność maszyn i systemów technicznych ¾ maszyny bardzo małych wymiarów ¾ maszyny bardzo dużych wymiarów ¾ maszyny pracujące w ekstremalnych warunkach ¾ nanotechnologia ¾ zastosowanie nowoczesnych materiałów aluminiowe zwierciadła optyczne i soczewki wygładzane do chropowatości powierzchni Ra= 50 angstromów (5 nm) formowane asferyczne i sferyczne soczewki łożyska aerostatyczne i aerodynamiczne • prędkość obrotowa 0÷20 000 obr/min • prędkość obrotowa 0÷250 000 obr/min Łożysko powietrzne Turbine λ = 405 nm NA = 0.85 Warstwa 0.1 mm Tendencje w projektowaniu maszyn ¾ precyzyjne sterowanie ruchem maszyn ¾ dokładne obróbka powierzchni elementów maszyn ¾ niezawodność maszyn i systemów technicznych ¾ maszyny bardzo małych wymiarów ¾ maszyny bardzo dużych wymiarów ¾ maszyny pracujące w ekstremalnych warunkach ¾ nanotechnologia ¾ zastosowanie nowoczesnych materiałów Linie ciągłego odlewania lub walcowania koszt eksploatacji 10.000 € /h Linie ciągłego malowania karoserii samochodów koszt eksploatacji 100.000 € /h Tendencje w projektowaniu maszyn ¾ precyzyjne sterowanie ruchem maszyn ¾ dokładne obróbka powierzchni elementów maszyn ¾ niezawodność maszyn i systemów technicznych ¾ maszyny bardzo małych wymiarów ¾ maszyny bardzo dużych wymiarów ¾ maszyny pracujące w ekstremalnych warunkach ¾ nanotechnologia ¾ zastosowanie nowoczesnych materiałów Maszyny do obróbki mikroczęści Wrzeciono napędzane powietrzem w zastosowaniu do obróbki części mikromaszyn: • maksymalne obroty 80000 obr/min, • odkształcenie cieplne w osi Z-axis mniejsze niż 0,001 mm, • niewspółśrodkowość wrzeciona mniejsza niż 0,002 mm. Silniki elektryczne (prądu stałego i krokowe) The diameter and total length of the assembled micro-motor is 1.0 mm and 8 mm (including an adjusting spring), respectively. MEMS (ang. Micro Electro-Mechanical Systems), lub też Mikrosystemy - określenie zintegrowanych układów elektro-mechanicznych, których co najmniej jeden wymiar szczególny znajduje się w skali mikro (0,1 - 100 μm). Różne nazwy dla systemów mikroelektromechanicznych MEMS: ¾USA – MEMS ¾Europa – Microsystem technology ¾Japonia - Micromachines MEMS MEMS są zbudowane z elementów (czujników, nastawników, itp.), których wymiary zawarte są pomiędzy 1 to 100 mikrometrów, tj. od 0.001 do 0.1 mm. Systemy MEMS mają wymiary w zakresie od 20 mikrometrów (20 milionowa cześć metra) do 1 milimetra. Najmniejszy w świecie silnik parowy Tłoki maja średnice 5 mikronów i aktualnie pracują. Woda w przestrzeni trzech cylindrów jest podgrzewana przez prąd elektryczny aż do wyparowania. Wytworzona para naciska na tłoki. Siły kapilarne cofają tłoki po zamknięciu dopływu prądu. MEMS (micro-electro-mechanical-systems) Micro-assembly of MEMS NEMS (ang. Nano Electro-Mechanical Systemsokreślenie zintegrowanych układów elektromechanicznych, których co najmniej jeden wymiar szczególny znajduje się w skali nano (od 1 nm do 100 nm). Wymiar 10 nm jest 1 000 razy mniejszy niż średnica włosa człowieka. najmniejsza gitara świata: 9 długość – 10 μm 9 sześć strun o średnicy 50 nm (100 atomów) 9 materiał krystalizowany krzem Graficzna reprezentacja nanorobota ‘pracującego’ w naczyniach krwionośnych w celu usunięcia komórek rakowych Tendencje w projektowaniu maszyn ¾ precyzyjne sterowanie ruchem maszyn ¾ dokładne obróbka powierzchni elementów maszyn ¾ niezawodność maszyn i systemów technicznych ¾ maszyny bardzo małych wymiarów ¾ maszyny bardzo dużych wymiarów ¾ maszyny pracujące w ekstremalnych warunkach ¾ nanotechnologia ¾ zastosowanie nowoczesnych materiałów największe wyzwanie dla większości budowanych obiektów technicznych ⇓ uzyskanie jak największych osiągów (szybszy, większy, mocniejszy, itp.). Ok. 120r.p.n.e. Antypater z Sydonu, poeta grecki, opisał 7 cudów świata antycznego. Teoria francuskiej szkoły filozoficznej Port Royal z XVIII wieku W swym pełnym wątpliwości spoglądaniu na ludzkość doszła do konkluzji, iż trzy wartości wpływające zasadniczo na rozwój historii to: 9władza, 9pieniądze, 9pożądanie. Petronius najwyższa wolnostojąca Platform konstrukcja na świecie do stycznia 2008 roku Petronius Platform Empire State Building Wieża Eiffla Pałac Kultury i Nauki w Warszawie Petronius Platform Baldpate Platform Bullwinkle Platform Troll A Platform Gullfaks C Platform Największa w świecie ładowarka Oasis of the Seas "Oasis of the Seas" - największy i najdroższy statek pasażerski. Statek kosztował 900 milionów Euro Jednostka ma 360 m długości - o 22 m więcej niż uważany dotychczas za największy na świecie "Freedom of the Seas". Jest szeroki na 47 m, ma 16 pokładów i wystaje na 65 m ponad poziom morza. "Oasis of the Seas" może zabrać na pokład 6630 pasażerów i 2160 członków załogi. Tendencje w projektowaniu maszyn ¾ precyzyjne sterowanie ruchem maszyn ¾ dokładne obróbka powierzchni elementów maszyn ¾ niezawodność maszyn i systemów technicznych ¾ maszyny bardzo małych wymiarów ¾ maszyny bardzo dużych wymiarów ¾ maszyny pracujące w ekstremalnych warunkach ¾ nanotechnologia ¾ zastosowanie nowoczesnych materiałów Bardzo duże prędkości Maglev w Szanghaju - otwarto w 2004 roku - odległość do lotniska (30 km) - prędkość 430 km/h pojazd pustynny używany przez Delta Force Tendencje w projektowaniu maszyn ¾ precyzyjne sterowanie ruchem maszyn ¾ dokładne obróbka powierzchni elementów maszyn ¾ niezawodność maszyn i systemów technicznych ¾ maszyny bardzo małych wymiarów ¾ maszyny bardzo dużych wymiarów ¾ maszyny pracujące w ekstremalnych warunkach ¾ nanotechnologia ¾ zastosowanie nowoczesnych materiałów Nanotechnologia Wszystko zbudowane jest z atomów. Kamień, pióro, gra video, TV, pies, wszystko składa się z atomów. Atomy budują cząsteczki i tworzą materiały. Nanotechnologia Wszystko zbudowane jest z atomów. Kamień, pióro, gra video, TV, pies, wszystko składa się z atomów. Atomy budują cząsteczki i tworzą materiały. Nanotechnologia zajmuje się manipulowaniem atomami i cząstkami tak, aby wytworzyć materiały, urządzenia, a nawet maszyny. Odkąd tylko ludzie zaczęli “robić przedmioty”, zaczynali od “dużych rzeczy” (drewno, kamień, rudy metali) aby otrzymać, albo wydobyć, to co chcemy. Teraz chcemy zaczynać od “małych rzeczy” (atomów i cząstek) i złożyć je tak, aby otrzymać to co chcemy. Zaczynanie od “dużych rzeczy” oznaczało wytwarzanie rzeczy z taką precyzją, jaką “byliśmy w stanie osiągnąć”, ale - jednocześnie - wytwarzanie dużej ilości odpadów i zanieczyszczeń oraz zużywanie dużej ilości energii. Kiedy lepiej opanowaliśmy technologię, precyzja się poprawiła, odpady i zanieczyszczenia zmniejszyły się, ale podejście pozostało takie samo. Zaczynanie od “małych rzeczy” oznacza: 9 dokładność absolutną (co do pojedynczego atomu !), 9 całkowitą kontrolę procesu (brak odpadów ?), 9 zużywanie mniejszej ilości energii (mniej CO2, mniejszy efekt cieplarniany). CO TO JEST NANOTECHNOLOGIA? Nanotechnologia zajmuje się manipulowaniem materią w nano skali tak, aby wytworzyć nowe materiały, urządzenia i systemy. struktury (np.materiały) urzadzenia (np. czujniki) systemy (np. NEMS) Tendencje w projektowaniu maszyn ¾ precyzyjne sterowanie ruchem maszyn ¾ dokładne obróbka powierzchni elementów maszyn ¾ niezawodność maszyn i systemów technicznych ¾ maszyny bardzo małych wymiarów ¾ maszyny bardzo dużych wymiarów ¾ maszyny pracujące w ekstremalnych warunkach ¾ nanotechnologia ¾ zastosowanie nowoczesnych materiałów SILNIKI MOLEKULARNE Biologiczne nanosilniki molekularne Rys. 1 W silniku obrotowym rotor obraca się wewnątrz pierścieniowego statora Rys. 2 Rys. 3 Zależność kierunku Obserwacja obrotu rotora γ, ε, c12 obrotu od syntezy lub hydrolizy kompozyty samolot kompozytowy wzmocnienia belki teowej rura z fibrobetonu Chevrolet Corvette Z51 Lockheed F-117A Nighthawk Stealth Fighter materiał kompozytowy (łac. compositus = złożony) - materiał zbudowany z co najmniej dwóch różnych składników połączonych na poziomie makroskopowym w celu uzyskania nowego „lepszego” materiału historia Egipcjanie (od ok. 3600 lat p.n.e.) - sklejka drewniana Izraelici (od XIII w. p.n.e.) – domy z bloków z mieszanki błotnej wzmocnionej słomą i końską sierścią średniowiecze - miecze i tarcze zbudowane z warstw różnych materiałów nowoczesne materiały kompozytowe okres II wojny światowej - włókna szklane lata 50-te XX wieku - niskomodułowe włókna węglowe lata 60-te XX wieku - wysokomodułowe włókna węglowe lata 70-te XX wieku włókna aramidowe (KEVLAR) dlaczego kompozyty ? doskonałe parametry wytrzymałościowe i sztywnościowe doskonałe własności mechaniczne mały ciężar właściwy Wypadek Roberta Kubicy przy prędkości 275km/h składniki kompozytu faza ciągła - matryca (osnową) faza rozproszona zbrojenie warstwakompozytowa kompozytowa warstwa matryca (osnowa) włókna laminatkompozytowy kompozytowy laminat Nanomateriały - wszelkie materiały, w których występują regularne struktury na poziomie molekularnym, tj. nie przekraczającej 100 nanometrów. Zmniejszając rozmiar uporządkowanych struktur materiałów można uzyskać znacznie lepsze właściwości fizyko-chemiczne, mechaniczne, itp. Wiele struktur biologicznych (np. skóra), jest w istocie rodzajem nanomateriałów. Nanocząsteczki złota ~ 300 atomów złota Nanorurki wegla Nanorurki Nanorurki - struktury nadcząsteczkowe, mające postać pustych w środku walców. Współcześnie najlepiej poznane są nanorurki węglowe, których ścianki zbudowane są ze zwiniętego grafenu (jednoatomowej warstwy grafitu). Istnieją jednak także nieorganiczne nanorurki (m.in utworzone z siarczku wolframu) oraz nanorurki utworzone z DNA. nanorurki węglowe układ pamięci oparty o nanorurki (2004) nanorurka węglowa • moduł Young‘a > 1000 MPa (stal ∼ 200 MPa) • wytrzymałość na rozciąganie ∼ 200 GPa (stal ∼ 1000 MPa) • sztywność: porównywalna z diamentem Na Tour de France 2006 Floyd Landis korzystał z roweru którego konstrukcję wzmocniono nanorurkami. Pozwoliło to zmniejszyć masę ramy roweru do jednego kilograma. CZĄSTECZKI ZBUDOWANE WYŁĄCZNIE Z ATOMÓW WĘGLA. MAKROCZĄSTECZKI WIELOWYMIAROWE Diament Grafit (GRAFEN!) Fulleren W badaniach w 2006 roku znaleziono nanorurki w stali damasceńskiej, co mogłoby tłumaczyć jej legendarną twardość. Stopy z pamięcią kształtu Stopy z pamięcią kształtu są to materiały w których zachodzi odwracalna, termosprężysta, przemiana martenzytyczna. Powrót elementu do kształtu początkowego, po odkształceniu, następuje w wyniku wyzwolenia naprężeń wewnętrznych podczas przemiany odwrotnej w wyniku nagrzewania lub wskutek zwolnienia naprężenia odkształcającego. Pierwszy stop z efektem pamięci kształtu odkrył szwedzki badacz Arne Olader w 1932 r. Był to stop złota z kadmem. Zjawisko efektu pamięci kształtu zostało wyjaśnione w 1938 r. Najpopularniejszy stop z efektem pamięci kształtu został odkryty w 1958 r. Był to Nitinol, który nazwę otrzymał od symboli Ni, Ti oraz placówki gdzie został odkryty (NOL). Nitinol jest stopem niklu (49-51%) i tytanu (49-51%). Proces projektowania Cykl życia maszyny i jego etapy - przypomnienie Przygotowanie produkcji Generowanie i identyfikacja potrzeb Produkcja Dystrybucja Eksploatacja Likwidacja technologiczność wytwarzania podatność transportowa niezawodność recykling podatność montażowa przechowalność naprawialność podatność na kasację inne inne inne inne właściwości obiektu technicznego Etap przygotowania produkcji – stadium cyklu życia maszyny, w którym decyduje się o jej ostatecznym kształcie, – następuje szczegółowe odwzorowanie zamysłu projektanta odnośnie postaci przyszłej maszyny, – najczęściej występująca forma przedstawiania tego zamysłu ⇒ utwór w postaci projektu konstrukcji, który powstał podczas fazy projektowania, będącej elementem składowym tego etapu. Systemowe ujęcie projektowania dowolnej maszyny nakazuje równoczesne analizowanie trzech następujących jego aspektów: ¾podmiotu projektowania ¾przedmiotu projektowania ¾procesu projektowania podmiot projektowania – osoba lub zespół ludzi wykonujący lub mogący wykonać działanie zwane projektowaniem (ktoś kto projektuje) przedmiot projektowania - maszyna, proces, cecha, itp. (coś co jest projektowane; nie musi być fizycznie realizowalne) proces projektowania - zbiór czynności (działań) podmiotu projektowania nakierowany na przedmiot projektowania podmiotu projektowania – osoba lub zespół ludzi wykonujący lub mogący wykonać działanie zwane projektowaniem (ktoś kto projektuje), przedmiotu projektowania - maszyna, proces, cecha, itp. (cos co jest projektowane; nie musi być fizycznie realizowalne). procesu projektowania - zbiór czynności (działań) podmiotu projektowania nakierowany na przedmiot projektowania. Czynności podmiotu projektowania skierowanych na przedmiot projektowania mogą być uporządkowane według: ¾ związku przyczynowego ich wyniku (uporządkowanie logiczne), ¾ następstwa czasowego ich rzeczywistego wykonania (uporządkowanie organizacyjne ). Uporządkowanie procesu projektowania stanowi jego strukturę. Struktura taka może być opisywana z różnym stopniem dokładności. Klasycznym opisem uznawanym przez projektoznawców jest opis podany przez Asimowa, składający się z uporządkowanych kroków wykonywanych wg jednolitego schematu. Wyniki‘i-1’ego kroku i-1 krok Powtórz i krok NIE Proces przetwarzania informacji i-tego kroku Żródło informacji i-tego kroku i+1 krok Decyzja TAK Wyniki i-tego kroku do i+1 kroku Jednym z typowych wielokrotnie powtarzających się działań wykonywanych w procesie projektowania jest podejmowanie decyzji. Proces wyboru decyzji może przebiegać różnymi sposobami: ¾ wskazanie decyzji ad hoc przez projektanta na podstawie jego wiedzy, doświadczenia i intuicji, ¾ wskazanie decyzji na podstawie badań, analizy informacji lub modelu podejmowania decyzji jednoznacznie określającego zależność między przyjęciem decyzji a jej wynikiem. Proces projektowania można rozpatrywać z wielu punktów widzenia, m.in. w zależności od: ¾ poziomu innowacyjności, ¾ charakteru wykonywanych czynności, ¾ stopnia konkretyzacji. Poziom innowacyjności: ¾ projektowanie rutynowe, rutynowe ¾ projektowanie innowacyjne, innowacyjne ¾ projektowanie kreatywne. kreatywne Podstawowe powody stosowania innowacyjności podczas projektowania: – uproszczenie złożonych mechanizmów, – poszerzenie charakterystyk. projektowanie rutynowe - komponowanie maszyny z elementów znormalizowanych lub należących do określonych typoszeregów Schemat instalacji obiegowego smarowania przekładni projektowanie innowacyjne - wprowadzanie zmian w strukturze określonego węzła konstrukcyjnego maszyny Innowacja (łac. innovatio - odnowienie). Innowacyjność - termin ten wiąże się z wprowadzeniem czegoś nowego, nowatorstwem, ulepszeniem. Za innowacyjne uznaje się wszystkie ulepszenia, jak i tworzenie zupełnie nowych rzeczy, zjawisk lub wartości. Innowacje mogą dotyczyć zarówno najwyższych technologii, jak i elementów życia codziennego. Nieudane próby zbudowania maszyny do szycia - XVIII wiek. Pierwsze zastosowanie praktyczne maszyna do szycia francuskiego krawca Barthelemy Thimonniera, który w 1830 roku opatentował swój wynalazek. Jego maszyna była ciężka, z igłą pracującą w pozycji horyzontalnej, bo tak od tysiącleci szyły kobiety, rwąca i plącząca nić, co stanowiło jej największą wadę. Amerykanin Isaac M. Singer wpadł na pomysł, iż igła powinna chodzić z góry na dół, że inaczej trzeba ustawić czółenka, a w ogóle całe urządzenie musi być względnie tanie, łatwo dostępne i tak proste, aby można posługiwać się nim w domu. projektowanie kreatywne - całkowita zmiana w koncepcji realizacji określonych funkcji szyna zasilająca ze sterownikiem podwójny układ zasilający w paliwo i olej zintegrowany automatyczny filtr oleju układ zasilający pompa paliwowa pompa olejowa czujnik położenia wału Silnik typu Flex jest oparty na technologii common-rail (potocznie wysokociśnieniowe sterowanie wtryskiem paliwa) Konwencjonalne torpedy nie są w stanie poruszać się szybciej w środowisku wodnym, barierą jest tu opór wody. Nowoczesne torpedy osiągają prędkości od 30 do 55 węzłów. Ciecz zawsze będzie stawiać większy opór niż powietrze, nawet dowolne zwiększanie mocy urządzeń napędowych nic tu nie zmieni. Rewolucją okazała się tu dopiero kawitacja. Jest to zjawisko powstawania w cieczy tzw. "dziur" lub "bąbli" które mogą być wypełnione parą lub gazem na skutek miejscowego spadku ciśnienia. Torpeda superkawitacyjna po wystrzeleniu z wyrzutni porusza się w wodzie, w otoczeniu bąbli powietrza które ułatwiają poruszanie się torpedy. Rosjanie uważają że ich torpeda typu Szkwał osiąga prędkość ponad 200 węzłów. Charakter czynności wykonywanych prac projektowych: ¾ projektowanie konceptualne ¾ projektowanie szczegółowe projektowanie konceptualne ⇒ wyznaczanie i dobór sposobów działania maszyny oraz wyznaczanie jej koncepcji konstrukcyjnej Ms I1; M1 I2; M2 Ms 1 13 1 3 2 3 4 6 2 7 8 12 B A B-B A B Szczegół A-A 5 9 11 10 projektowanie szczegółowe (konstruowanie) ⇒ dobór cech konstrukcyjnych i ich weryfikacja zgodnie z przyjętymi założeniami Stopień konkretyzacji: 1. Założenia konstrukcyjne ⇒ uściślenie sformułowania zadania. 2. Projektowanie koncepcyjne ⇒ wybór optymalnej koncepcji działania maszyny. 3. Projektowanie konstrukcyjne ⇒ dobór cech (właściwości) projektowanej maszyny. 4. Projektowanie realizacyjne ⇒ uzupełnienie projektu różnymi rysunkami, przepisami, itd. Stopień konkretyzacji: 1. Założenia konstrukcyjne ⇒ uściślenie sformułowania zadania. 2. Projektowanie koncepcyjne ⇒ wybór optymalnej koncepcji działania maszyny. 3. Projektowanie konstrukcyjne ⇒ dobór cech (właściwości) projektowanej maszyny. 4. Projektowanie realizacyjne ⇒ uzupełnienie projektu różnymi rysunkami, przepisami, itd. Założenia konstrukcyjne Głównym celem założeń konstrukcyjnych jest: sformułowanie podstawowych założeń techniczno-ekonomicznych projektowanej maszyny, sformułowanie podstawowych funkcji realizowanych przez maszynę, opracowane listy wymagań projektowych czyli tzw. specyfikacji projektowej. W celu sformułowania założeń technicznoekonomicznych należy rozpatrzyć w pierwszej kolejności tzw. racje istnienia maszyny, maszyny tj.: ¾ celowości technicznej, ¾ celowości technologicznej, ¾ celowości ekonomicznej. ⇓ ¾ po co to robimy? ¾ czy jesteśmy w stanie to wykonać? ¾ czy nam się to opłaca? W celu sformułowania podstawowych funkcji maszyny, projektant powinien określić główne elementy założeń konstrukcyjnych: ¾ dane sytuacyjne, ¾ dane ilościowe, ¾ opis istoty działania. Zarówno założenia techniczno-ekonomiczne jak podstawowe funkcje maszyny powinny być sformułowane w postaci wymagań projektowych. projektowych Wymagania te mogą być przedstawione jako: ¾ żądania, dania które należy spełnić bez względu na okoliczności ¾ życzenia, yczenia które powinny być uwzględnione w miarę istniejących możliwości. Formułowanie problemu projektowego Wstępna identyfikacja potrzeb Potrzeby użytkownika? Konkurencyjność? przeszukiwanie informacji Wymagania? Cele? Ograniczenia? Kryteria oceny? interpretacja wyników PROCES FORMUŁOWANIA ZAŁOŻEŃ TECHNICZNYCH literatura przedmiotowa, przeglądy, badanie rynku, obserwacje, porównania z analogami wybór założeń konstrukcyjnych decyzja tak Projektowanie koncepcyjne nie Stopień konkretyzacji: 1. Założenia konstrukcyjne ⇒ uściślenie sformułowania zadania. 2. Projektowanie koncepcyjne ⇒ wybór optymalnej koncepcji działania maszyny. 3. Projektowanie konstrukcyjne ⇒ dobór cech (właściwości) projektowanej maszyny. 4. Projektowanie realizacyjne ⇒ uzupełnienie projektu różnymi rysunkami, przepisami, itd. Projektowanie koncepcyjne Projektowanie koncepcyjne ⇒ część czynności procesu projektowania, w której po sformułowaniu zadania zostaje określony sposób rozwiązania zadania. Pierwszy twórczy zabieg procesu projektowania ⇒ stworzenie koncepcji jako pewnej wizji projektowanej maszyny. Koncepcja zostanie wykreowana wówczas, gdy zgodnie z przyjętą w założeniach konstrukcyjnych istotą działania, pojawi się zarys struktury projektowanej maszyny. Zarys tej struktury może być uzyskany w wyniku: ¾ odwzorowania rozwiązań analogicznych, ¾ doskonalenia istniejących rozwiązań, ¾ wymyślania nowych rozwiązań. odwzorowanie maszyn analogicznych doskonalenia istniejących rozwiązań poszukiwania zupełnie nowych rozwiązań opartych na znanych prawach fizyki 1. Battery 2. Microchip circuit makes quartz crystal oscillate 3. Microchip circuit detects the crystal's oscillations and turns them into regular electric pulses 4. Electric pulses drive miniature electric stepping motor. 5. Electric stepping motor turns gears. poszukiwanie zupełnie nowych rozwiązań opartych na znanych prawach fizyki Vitruvius; nachylenie akweduktu nie mniejsze niż 0,34 m na 1 km jego długości . Tworzenie koncepcji Wyobraźnia jest ważniejsza od wiedzy. Albert Einstein Zasady tworzenia koncepcji Zasada 1. Unikaj za wszelką cenę krytycyzmu podczas generowania koncepcji Zasada 2. Korzystaj z doświadczenia innych – my nie możemy dziedziczyć geniuszu Leonarda ale możemy czytać jego dzieła. Zasada 3. Wzoruj się na dobrych sprawdzonych metodach – możesz zastosować sprawdzone metody w celu zwiększenia swoich możliwości twórczych Zasada 4. Musisz być pozytywnie nastawiony – ty możesz wygenerować koncepcję Zasada 5. Korzystaj ze swojej wiedzy – zrozumienie problemu pozwoli ci go rozwiązać Zasada 6. Musisz włożyć swój wysiłek – Edison zauważył, że: ‘Inwencja to tylko 1% inspiracji twórczej a pozostałe 99% to pot’ pot Wszystkie zasady wynikają z umiejętności a doskonali się je tylko w praktyce. Tworzenie koncepcji Zasada 1. Unikaj za wszelką cenę krytycyzmu podczas generowania koncepcji Tworzenie koncepcji Zasada 2. Korzystaj z doświadczenia innych – my nie możemy dziedziczyć geniuszu Leonarda ale możemy czytać jego dzieła. Tworzenie koncepcji Zasada 3. Wzoruj się na dobrych sprawdzonych metodach – możesz zastosować sprawdzone metody w celu zwiększenia swoich możliwości twórczych. Tworzenie koncepcji Zasada 4. Musisz być pozytywnie nastawiony – ty możesz wygenerować koncepcję Tworzenie koncepcji Zasada 5. Korzystaj ze swojej wiedzy – zrozumienie problemu pozwoli ci go rozwiązać Tworzenie koncepcji Zasada 6. Musisz włożyć swój wysiłek – Edison zauważył, że: ‘Inwencja to tylko 1% inspiracji twórczej a pozostałe 99% to pot’ pot W poszukiwaniu koncepcji rozwiązania mogą być pomocne wszelkiego rodzaju metody wspomagające ich uzyskanie, takie jak np. ¾ burza mózgów, ¾ agregacja, ¾ kombinowanie z interakcją, ¾ metoda delficka, ¾ inkubacja, ¾ macierz morfologiczna, morfologiczna ¾ wiele innych. burza mózgów (grupowe myślenie spontaniczne) wymyślił w 1936 roku Alex Osborn. Składa się ona z dwu zasadniczych etapów: sesji twórczej oraz sesji oceniającej. W czasie sesji twórczej obowiązują cztery zasady: ¾ liczy się liczba pomysłów, ¾ brak krytyki, ¾ pomysły podane przez innych mogą być pochwycone i rozwijane, ¾ rozwiązania niekonwencjonalne są dobre (brak logiki i realizmu). inkubacja Projekt Manhattan (ang. Manhattan Project) – skrócona nazwa od Manhattan Engineering District - kryptonimu amerykańskiego programu budowy bomby atomowej. Badania prowadzono w 3 ośrodkach: w Columbia University w Nowym Jorku, uniwersytecie w Chicago i uniwersytecie stanu Kalifornia, konstrukcję bomby opracowano w Los Alamos; W 1945 roku w ramach Projektu Manhattan wyprodukowano pierwszą amerykańską bombę atomową. W sierpniu tego samego roku podobna konstrukcja została wykorzystana przeciwko Japonii (6 sierpnia Hiroshima, 9 sierpnia Nagasaki). Według szacunków siła wybuchu ładunku plutonu wykorzystanego w bombie nie miała przekroczyć 500 ton trotylu (inaczej TNT). W trakcie wybuchu odnotowano siłę odpowiadającą wybuchowi 18 600 ton TNT. W projekcie brali udział m.in.: Luis Alvarez (noblista 1968) Hans Bethe (noblista 1967) Enrico Fermi (noblista 1938) Emilio Segrè (noblista 1959) Richard Feynman (noblista 1965) Józef Rotblat (noblista 1995) Owen Chamberlain (noblista 1959) Edward Teller J. Robert Oppenheimer Niels Bohr - noblista 1922 Albert Einstein - noblista 1921 Erwin Schroedinger - noblista 1933 Otto Stern - noblista 1943 macierz morfologiczna Istota analizy morfologicznej polega na 1. Rozbiciu obiektu na elementy składowe i określenie wszystkich opisujących te elementy parametrów, atrybutów, cech itd. Terminy mogą się różnić w zależności od dziedziny wiedzy. 2. Stworzeniu listy parametrów. 3. Ustaleniu zbioru możliwych wartości parametrów. Zbiór zawiera skończoną ilość elementów. Elementy mogą być liczbami, przedziałami liczb, przymiotnikami, itd. 4. Analizie wszystkich kombinacji tych wartości, poszukiwanie i wybór takich powiązań, które rozwiązują problem. Wyobraźmy sobie, że chcąc skonstruować zawór dla popularnych cieczy, stworzyliśmy listę parametrów i wybraliśmy ich wartości. 1. Rodzaj energii napędzającej zawór: {mięśnie rąk, mięśnie nóg, mechanicznie, elektrycznie, hydraulicznie, pneumatycznie} 2. Sposób wykonania czynności: {naciskać, ciągnąć, pchać, suwać, obracać} 3. Kształt zaworu: {walec, kula, stożek, nieregularny, zmienny} 4. Materiał zaworu: {stal, miedź, mosiądz, złoto, tworzywo sztuczne, szkło, porcelana, żywa substancja} 5. Kształt uchwytu: {krzyżakowy, cylindryczny, kwadratowy, stożkowy} 6. Materiał uchwytu: {stal, miedź, mosiądz, złoto, tworzywo sztuczne, szkło, drewno} Tabela 1. Macierz odkrycia dla parametrów: „rodzaj energii napędzającej zawór” i „sposób wykonania czynności” Sposób wykonania czynności Rodzaj energii napędzającej zawór mięśnie rąk naciskać mięśnie rąk ciągnąć mięśnie rąk pchać mięśnie rąk suwać mięśnie rąk obracać mięśnie nóg naciskać mięśnie nóg ciągnąć mięśnie nóg pchać mięśnie nóg suwać mięśnie nóg obracać mechanicznie naciskać mechanicznie ciągnąć mechanicznie pchać mechanicznie suwać mechanicznie obracać elektrycznie naciskać elektrycznie ciągnąć elektrycznie pchać elektrycznie suwać elektrycznie obracać hydraulicznie naciskać hydraulicznie ciągnąć hydraulicznie pchać hydraulicznie suwać hydraulicznie obracać pneumatycznie naciskać pneumatycznie ciągnąć pneumatycznie pchać pneumatycznie suwać pneumatycznie obracać Tabela 2. Macierz odkrycia dla wstępnych iloczynów morfologicznych wybranych z tabeli 1 i „kształtu zaworu” jako kolejnego parametru Kształt zaworu hydraulicznie ciągnąć hydraulicznie ciągnąć walec hydraulicznie ciągnąć kula hydraulicznie ciągnąć stożek hydraulicznie ciągnąć nieregularny hydraulicznie ciągnąć zmienny elektrycznie suwać elektrycznie suwać walec elektrycznie suwać kula elektrycznie suwać stożek elektrycznie suwać nieregularny elektrycznie suwać zmienny elektrycznie obracać elektrycznie obracać walec elektrycznie obracać kula elektrycznie obracać stożek elektrycznie obracać nieregularny elektrycznie obracać zmienny hydraulicznie obracać hydraulicznie obracać walec hydraulicznie obracać kula hydraulicznie obracać stożek hydraulicznie obracać nieregularny hydraulicznie obracać zmienny pneumatycznie obracać pneumatycznie obracać walec pneumatycznie obracać kula pneumatycznie obracać stożek pneumatycznie obracać nieregularny pneumatycznie obracać zmienny E lement napędzający Brak E lement po średniczący C ylindrycz D ysk p łask i Sferyczny ny D ysk p łaski T oro idalny Stożko w y niezgodność brak zmiany przełożenia brak zm iany przełożenia brak zm iany przełożenia brak zmiany przełożenia niezgodność brak zmiany przełożenia T oroidaln y niezgodność niezgodność niezgodność niezgodność niezgodność Stożko w y brak zm iany przełożenia C ylindryczny Sferyczny niezgodność Stopień konkretyzacji: 1. Założenia konstrukcyjne ⇒ uściślenie sformułowania zadania. 2. Projektowanie koncepcyjne ⇒ wybór optymalnej koncepcji działania maszyny. 3. Projektowanie konstrukcyjne ⇒ dobór cech (właściwości) projektowanej maszyny. 4. Projektowanie realizacyjne ⇒ uzupełnienie projektu różnymi rysunkami, przepisami, itd. Projektowanie konstrukcyjne Projektowanie konstrukcyjne ⇒ przypisywanie cech konstrukcyjnych do projektowanej maszyny. Cechy konstrukcyjne: ¾ cechy geometryczne ¾ cechy materiałowe ¾ cechy dynamiczne cechy geometryczne: wymiary, kształt, tolerancje, pasowania, stan powierzchni, itp. cechy materiałowe: masa, struktura materiału, wytrzymałość, wskaźniki fizykochemiczne (gęstość, lepkość), itp., cechy dynamiczne: obciążenia, naprężenia, napięcia wstępne, itp. Dobór poszczególnych cech konstrukcyjnych musi być zgodny z tzw. zasadami konstrukcji. konstrukcji Rozróżnia się następujące zasady konstrukcji: 9 szczegółowe zasady konstrukcji 9 ogólne zasady konstrukcji Szczegółowe zasady konstrukcji ¾ podstawowe zasady konstrukcji (zawsze powinny być uwzględniane w projekcie) ¾ pomocnicze zasady konstrukcji (powinny być uwzględniane w projekcie w miarę istniejących możliwości - estetyka, możliwość wykorzystania materiałów rodzimych. Podstawowe zasady konstrukcji 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 funkcjonalność, trwałość, niezawodność, sprawność, lekkość, taniość i dostępność materiałów (zasada optymalnego tworzywa), właściwy układ przenoszenia obciążenia (zasada optymalnego obciążenia), technologiczność wytwarzania, łatwość eksploatacji, ergonomiczność, zgodność z obowiązującymi przepisami. Funkcjonalność Funkcjonalność ⇒ poprawne spełnienie przez maszynę funkcji, do których spełnienia jest ona przeznaczona. Funkcje maszyny: ¾ podstawowe – są niezbędne do działania maszyny ¾ podrzędne – nie są niezbędne do działania maszyny ¾ zbędne - są, ale nikt ich nie oczekuje zbędne (wydziela ciepło) PRZYKŁAD: Lodówka podrzędne (kostkarka do lodu) podstawowa (ma chłodzić) Funkcje są określane przez zadania, które maszyna ma wykonać, oraz parametry techniczne, takie jak: moc, prędkości obrotowe, udźwig, itp. Zasada funkcjonalności musi być bezwzględnie spełniona. Trwałość Trwałość (w sensie opisowym) ⇒ właściwość maszyny do pozostawania w stanie zdolności do poprawnej pracy z koniecznymi przerwami na obsługę zapobiegawczą lub naprawczą aż do chwili osiągnięcia stanu granicznego. Stan graniczny może być związany z nadmiernym zużyciem, pęknięciem, zbyt dużym luzem, itp. Typowym przykładem zespołu maszynowego o zdanej trwałości są łożyska toczne. Niezawodność Niezawodność (w sensie opisowym) ⇒ właściwość maszyny poprawnej pracy do wystąpienia uszkodzenia w określonych warunkach pracy. Sprzęgło Silnik Przekładnia Uszczelnienie Łożysko Jeżeli warunki pracy ulegną zmianie to zmieni się również niezawodność Sprawność Sprawność ⇒ stosunek energii efektywnie zużytkowanej w maszynie do energii doprowadzonej. Zmniejszenie zużycia energii wymaga zwiększenia sprawności maszyn a to z kolei wymaga zmniejszenia oporów w jej węzłach. Można to uzyskać dwiema drogami: ¾ poprzez dobór odpowiednich parametrów (charakterystyk) konstrukcyjnych maszyny ¾ poprzez dobór odpowiednich warunków tarcia w węźle maszyny dobór odpowiednich parametrów charakterystyk) konstrukcyjnych maszyny, np. kąta pochylenia linii śrubowej, odpowiedniej temperatury pracy maszyn, itp., γ 100 η [%] 80 60 50 40 20 0 0 γ 10º 20º 30º 40º kąt pochylenia gwintu γ 50º poprzez dobór odpowiednich warunków tarcia w węźle maszyny, np. zapewnienie odpowiedniej gładkości trących elementów, dobór odpowiednich materiałów i odpowiedniego smarowania Lekkość maszyny Lekkość maszyny związana jest z koniecznością zmniejszenia zużycia materiału. Uzyskuje się ją poprzez właściwe wykorzystanie materiału, ukształtowanie części, i odpowiedni dobór materiałów. Może to się wiązać jednocześnie ze zmniejszeniem trwałości i niezawodności w wyniku zwiększenia obciążeń oraz ze wzrostem kosztów wywołanych użyciem drogich materiałów i kosztowniejszych metod wytwarzania. Naprężenia zginające σ= Mg Wx σ - naprężenia zginające, Mg – moment gnący (obciążenie), Wx – wskaźnik przekroju poprzecznego na zginanie zaginanego elementu . Wskaźnik Wx charakteryzuje sztywność zginanego elementu. Wskaźnik Wx dla przekroju prostokątnego: 2 b⋅h Wx = 6 h h b b decyduje o sztywności zginanego elementu h Naprężenia skręcające Ms τ= Ws τ - naprężenia zginające, Ms – moment skręcający (obciążenie), Ws – wskaźnik przekroju poprzecznego na skręcanie skrecanego elementu . Wskaźnik Ws charakteryzuje sztywność skręcanego elementu. τ max M ⇒ M ρ Wskaźnik Ws dla przekroju kołowego: pełnego Ws = drążonego πd 3 16 Ws = π (D − d 4 16 D d D d 4 ) Taniość i dostępność materiałów Dobierając materiały, należy uwzględnić te, które spełniają wymagania wytrzymałościowe i technologiczne, a spośród nich wybrać możliwie najtańsze, jednocześnie dostępne na rynku. Istnieje duża różnorodność tworzyw konstrukcyjnych, mających różne właściwości fizyko-chemiczne (wytrzymałość, odporność na zużycie, właściwości cierne, zdolność pochłaniania drgań) oraz technologiczne (obrabialność, tłoczność, spawalność). Właściwy układ przenoszenia obciążenia Właściwy układ przenoszenia obciążenia ⇒ dobór schematu konstrukcyjnego maszyny do danego układu przenoszenia obciążeń. Można to uzyskać poprzez m.in.: a) zapewnienie równomierności rozkładu obciążeń i naprężeń, b) podział obciążenia na większą liczbę elementów, c) wprowadzenie obciążeń wstępnych. Właściwy układ przenoszenia obciążenia a) zapewnienie równomierności rozkładu naprężeń – belka równej sztywności b) podział obciążenia na większą liczbę elementów W S J C c) wprowadzenie obciążeń wstępnych a) b) c) d) P<1000 N 1000 N P>1000 N Technologiczność wytwarzania (konstrukcji) Technologiczność konstrukcji ⇒ zespół cech konstrukcyjnych określonego elementu umożliwiających łatwe wykonanie go w danych warunkach produkcyjnych. Decydują o tym informacje przekazywane przez projektanta, głównie za pomocą rysunku technicznego (materiały, ich wymiary, kształt, dokładność i jakości powierzchni, twardość, itp. Projektant podając te informacje, powinien uwzględnić nie tylko wymagania wynikające z zadań, jakie ma spełnić dany element maszyny (maszyna), ale również wymagania wynikające z warunku technologiczności konstrukcji. Należy przewidzieć optymalny w danym przypadku materiał i proces technologiczny, jaki będzie zastosowany przy wytwarzaniu projektowanego elementu. Łatwość eksploatacji Łatwość eksploatacji ⇒ przez prostota obsługi i łatwość napraw. Łatwość obsługi, wygodny dostęp do punktów smarowania oraz do elementów wymagających regulacji skraca czas pomocniczy pracy maszyny i pozwala na jej bardziej ekonomiczne wykorzystanie. Łatwość napraw skraca czas przestoju maszyn. RAH-66 Comanche Maintainability Comanche will be easily sustained, will require fewer personnel and support equipment, and will provide a decisive battlefield capability in day, night and adverse weather operations. Comanche has been designed to be exceptionally maintainable and easily transportable. Through its keel-beam construction, numerous access panels, easily accessible line-replaceable units/modules and advanced diagnostics, the RAH-66 possesses "designed-in" maintainability. Comanche aircraft will be able to be rapidly loaded into or unloaded from any Air Force transport aircraft. Ergonomiczność Ergonomiczność ⇒ dostosowanie maszyny do potrzeb i możliwości obsługującego ją człowieka. Należy zapewnić konieczne bezpieczeństwo i wygodę obsługi. Zagrożenia mogą prowadzić do chorób zawodowych lub skażenia środowiska. 90-110’ <90’ 90-110’ <90’ 90-110’ Zgodność z obowiązującymi przepisami i normami Zgodność z obowiązującymi przepisami i normami wymagana jest poprzez uregulowania prawne. Stosowanie norm uzasadnione jest przy tym względami ekonomicznymi. Stosowanie norm na elementy ułatwia proces konstruowania, wytwarzanie oraz wymienność elementów w procesie eksploatacji Uregulowania prawne te mogą mieć charakter: – lokalny, lokalny np. przepisy nadzoru technicznego, budowlanego, górniczego, instytucji klasyfikacyjnych, – ogólnokrajowy, lnokrajowy np. normy państwowe i branżowe, – międzynarodowy, dzynarodowy np. normy ISO (International Organization for Standardization), normy IEC (International Electrotechnical Commission), konwencje międzynarodowe SOLAS, MARPOL. Ogólne zasady konstrukcji tworzą ogólną koncepcje projektowania. Istnieją dwie ogólne zasady konstrukcji: 1. Konstrukcja powinna spełniać wszystkie podstawowe wymagania, wynikające ze szczegółowych zasad konstrukcji w stopniu równym lub wyższym od założonego. 2. Konstrukcja powinna być optymalna (polioptymalna) w danych warunkach ze względu na przyjęte kryterium optymalizacji. 1. Konstrukcja, która spełnia pierwsza zasadę, jest konstrukcja dobrą (poprawną). Zwykle istnieje zbiór konstrukcji dobrych. 2. Konstrukcja spełniająca zasadę drugą jest konstrukcją optymalną (polioptymalną) ze względu na przyjęte kryterium optymalizacji (lub wiele kryteriów w przypadku optymalizacji wielokryterialnej) Z tak sformułowanych ogólnych zasad konstrukcji wynikają istotne wnioski. ¾ po pierwsze, że nie może istnieć nieskończenie wiele konstrukcji dobrych, przy czy pojęcie konstrukcja dobra jest względna. ¾ po drugie, to konieczność poszukiwania konstrukcji możliwie najlepszej, tzn. optymalnej ze względu na przyjęte kryterium optymalizacji. 1. Założenia konstrukcyjne ⇒ uściślenie sformułowania zadania. 2. Projektowanie koncepcyjne ⇒ wybór optymalnej koncepcji działania maszyny. 3. Projektowanie konstrukcyjne ⇒ dobór cech (właściwości) projektowanej maszyny. 4. Projektowanie realizacyjne ⇒ uzupełnienie projektu różnymi rysunkami, przepisami, itd. Projektowanie realizacyjne Projektowanie realizacyjne - część procesu projektowania, w którym uzupełnia się projekt utworu technicznego: 9 ostatecznymi przepisami dotyczącymi układu elementów, 9 kształtu części, 9 rozmiarów części, 9 własności powierzchni części. rozmiar części z obliczeń wałka: ∅58 łożysko dostępne (zgodne z normami): 6212 2Z to oznacza średnicę wewnętrzną łożyska ∅60 kształt części podcięcie obróbkowe własności powierzchni części tarcza szlifierska szlifować O,63 W tej fazie projektowania formułuje się m.in. ustalenia dotyczące rodzajów materiałów, kontroli i możliwości wytwarzania, dostarcza się materiały dokumentacyjne w postaci rysunków lub innej formie w celu materialnego urzeczywistnienia projektu. Również faza przygotowania projektu realizacyjnego wymaga koncentracji uwagi inżyniera projektującego. Decyduje on bowiem o pracach rozwojowych, a jego pierwotne, koncepcje i zamiary nie powinny ulec podczas dalszych działań rozmyciu i zniekształceniu. Nieporozumieniem byłoby założenie, że opisanie części jest podrzędnym i niezbyt ważnym lub mniej interesującym zadaniem. Etapy cyklu życia maszyny a swoboda projektowania, koszt oraz ‘wydatkowana’ wiedza 100% Procent całości Koszt 0% Swoboda projektowa nia Wiedza Projektowanie konceptualne Projektowanie konstrukcyjne Czas realizacji projektu Wytwarzanie Zarządzanie projektem, np. budowlanym