plik pdf

Dariusz Piasecki
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Hermeneutyka Centonu Homeryckiego – studium przypadku
Celem niniejszego artykułu jest próba ukazania związków i podobieństw
zachodzących pomiędzy tradycją homerycką, zawartą w Iliadzie i Odysei, a tradycją biblijną
przekazaną w Ewangeliach. Spotkanie tych dwóch tradycji ma miejsce w Centonach
Homeryckich. Żeby zrozumieć relacje zachodzące pomiędzy tymi tradycjami, istnieje
konieczność uświadomienia sobie, czym jest sam centon oraz czym są Centony Homeryckie.
Słowo centon pochodzi z języka łacińskiego cento, z języka greckiego ke/ntrwn, co
oznaczało szatę pozszywaną z rozmaitych kawałków tkanin. Na gruncie literackim centon
oznaczał utwór skomponowany z fragmentów różnych dzieł znanych autorów1. Była to dość
popularna forma utworów, coś w rodzaju zabawy literackiej, polegającej na kopiowaniu
części lub całych passusów danego utworu i poprzez umiejętne zestawienie komponowanie
nowego, o zupełnie innej treści. Taka technika musiała zakładać doskonałą znajomość źródła
literackiego, zarówno u autora centonu, jak i u publiczności, dlatego sięgano do znanych
powszechnie autorów greckich, np. Homera, czy też na gruncie rzymskim do Owidiusza,
Wergiliusza i innych.
Tematyka tych dzieł jest różnorodna, dotyczy polityki, spraw religijnych, a nawet
nieobyczajnych, stąd naturalnie, ze względu na poruszaną w nich tematykę, dzielą się na
niereligijne i chrześcijańskie. Powstanie tych ostatnich, chrześcijańskich, spowodowane było
poniekąd edyktem Juliana Apostaty z 362 roku, który odmawiał chrześcijanom wykształcenia
opartego na znajomości kultury helleńskiej2. Tworzono więc parafrazy biblijne zachowujące
pogańską formę dzieła, a treść opartą na Ewangeliach. To, co dla starożytnych stanowiło
1
Cento: (1) Materiał zrobiony ze sfilcowanych wełnianych nitek, które otrzymywano z kawałków starych
wełnianych ubrań. Używany był dla ochrony odzieży podczas pracy, jako dera do przykrywania zwierząt itp.
Szczególnie ważne znaczenie miał podczas wojny, gdyż impregnowanym c. okrywano drewniane części maszyn
oblężniczych dla ochrony przed pożarem. (2) Poemat skompilowany z poszczególnych wierszy wyjętych z
różnych poematów. W Grecji popularne były Homero-centones, czyli poematy zbudowane z niektórych pieśni
Homera. W Rzymie najczęściej układano c. z wierszy Wergiliusza – Mała Encykopedia Kultury Antycznej,
PWN, Warszawa 1990, s. 141.
2
Por. H. Wójtowicz, Studia nad Nonnosem, Lublin 1980, s. 125.
117
pewną kompilacyjną zabawę literacką, dla autorów chrześcijańskich stwarzało szansę i
możliwość przesłania ewangelicznych treści w języku i stylu pogańskich autorytetów
literackich. Centony miały być pomostem pomiędzy literaturą pogańską a chrześcijańską,
transpozycją treści ewangelicznych do języka, formy i stylu antycznych utworów. Taki
zabieg, który stwarzał zupełnie nowy utwór poetycki, miał na celu przybliżenie
społeczeństwu, wykształconemu w szkołach pogańskich, idei zbawienia, dokonanego przez
Jezusa na krzyżu, z drugiej natomiast strony autorzy parafraz chcieli przybliżyć
chrześcijanom helleński styl literatury.
Do dziś zachował się manuskrypt Centonów Homeryckich zawierający teksty kilku
autorów3, parafrazujący teksty biblijne w wiersze homeryckie. Wydanie to zawiera
pięćdziesiąt utworów, które językiem Homera opowiadają o misji Syna Bożego, ułożonych
chronologicznie, począwszy od powzięcia przez Boga Ojca zamiaru zbawienia człowieka i
zleceniu tej misji swojemu Synowi, poprzez znane nam wydarzenia ewangeliczne, aż do
wniebowstąpienia Syna posłusznego do końca woli Ojca.
Centony Homeryckie doczekały się wydania krytycznego, w którym zastosowano
określone znaki, symbole dla ukazania zachodzących związków między tekstami Iliady i
Odysei a tekstami centonów. Informują one o: oryginalnej, nietkniętej transpozycji tekstu
źródłowego opatrzonej na końcu wersetu symbolem [=]; częściowej modyfikacji w stosunku
do tekstu źródłowego [<]; wersety użyte po raz pierwszy, następnie powtórzone w innym
centonie [*]; wersety powtórzone, których pierwsze użycie wystąpiło już we wcześniejszym
centonie [→]; wersety utworzone z części zapożyczonych [/]4. Poszczególne symbole
odsyłają do wersetów źródłowych znajdujących się w konkretnej księdze Iliady i Odysei,
tworząc spójny kontekst z pozostałymi wersetami. W oderwaniu od nich powodują lukę
znaczeniową i same niewiele mówią. Autor tworzy więc z tych, umiejętnie powyciąganych,
poszczególnych wersetów zwartą konstrukcję znaczeniową, nadając jej odpowiednią formę
utworu. Jako przykład prezentuję poniżej drugi centon, zatytułowany O posłuszeństwie Syna.
Występują w nim bowiem wszystkie zjawiska i związki zachodzące pomiędzy tradycją
homerycką a biblijną.
3
Centons Homériques (Homerocentra), Patricius, Eudocie, Optimus, Côme de Jérusalem, Sources Chrétiennes,
N. 437, Les Éditions du Cerf, Paris 1998.
4
Centons…, s. 93 – skrót cytowanego powyżej dzieła, podobnie przywołane będą następne wystąpienia.
118
Peri\ th=j u(pakoh=j tou= ui(ou=
1 To\n de\ parista/menoj prosefw/nee fai/dimoj u(io/j:
=
„w)= pa/ter, o(/j te qeoi=si kai\ a)nqrw/poisin a)na/sseij,
<
ginw/skw, frone/w: ta/de dh\ noe/onti keleu/eij
<
w(/ste path\r %(= paidi\ kai\ ou)/pote lh/somai au)tw=n:
=
5 kai\ ga\r e\gw\ qeo/j ei)mi, ge/noj de/ moi e)/nqen o(/qen soi/.
=
a)lla\ ma/l” eu)/khloj ta\ fra/zeo o(/ss” e)qe/l$sqa:
<
ou) ga\r a)po/blhton e)/poj e)/ssetai, o(/tti/ ken ei)/p$j.
<
ei)/ pe/r moi <kai\ moi=ra> qanei=n kai\ po/tmon e)pispei=n,
/
pa/nta ma/l” e)ktele/w kai\ pei/somai w(j su\ keleu/eij
=
10 au)to\j s%= qum%=, gnw/wsi de\ pa/ntej
)Axaioi/
/
w(j e)mo\j ou)/pote qumo\j e)ni\ sth/qessin a)/pistoj.
*
bouloi/mhn d” a)\n e)/gwge kai\ a)/lgea polla\ mogh/saj
=
pa/ntwn a)nqrw/pwn r(u=sqai geneh/n te to/kon te
→
kai\ ga\r e)moi\ no/oj e)sti\n e)nai/simoj ou)de\ meqh/mwn:
<
14a bou/lom” e)gw\ lao\n sw=n e)/mmenai h)/ a)pole/sqai“.
=
15 oi( me\n ta\ frone/ontej e)fe/stasan a)llh/loisin
=
a)llh/lwn i)o/thti, xa/rin a)/ndressi fe/rontej
=
a)qa/natoi qnhtoi=si kata\ zei/dwron a)/rouran5.
<
1 Znakomity syn, stanąwszy przed ojcem, powiedział:
„Ojcze, który władasz bogami i ludźmi,
Rozumiem i pojmuję: rozkazujesz to temu, kto rozumie
jak ojciec swego syna i nigdy nie zapomnę [twoich] słów:
5 albowiem i ja jestem bogiem, a pochodzenie moje stąd, skąd i twoje.
lecz bardzo spokojnie rozważ, co zamierzysz:
albowiem prośba, którą wypowiesz, nie będzie zlekceważona.
jeśli moim losem jest nie tylko umrzeć, lecz także dopełnić przeznaczenia,
5
Tamże, ks. II, s. 120 – 122.
119
wszystko dokładnie wypełnię i będę posłuszny wszystkiemu, co rozkażesz
10 w swoim sercu, niech poznają wszyscy Achajowie
że serce moje nigdy nie było we mnie niewierne.
Chciałbym zaś, zniósłszy liczne cierpienia
wybawić wszystkich ludzi, zarówno ród, jak i potomstwo
ponieważ serce moje nie jest gnuśne, lecz prawe:
14a chcę, aby lud twój żył, niż zginął”.
15 Zatroskani o te sprawy stanęli wobec siebie
jednomyślni, niosąc ludziom pomoc
nieśmiertelni śmiertelnym na urodzajnej ziemi6.
Poniżej prezentuję kontekst źródłowy tradycji Homerowej odnoszący się paralelnie do
każdego wersetu Centonu. Związek, jaki zachodzi pomiędzy obiema tradycjami, ujęty jest w
nawiasie.
Ad. 1. [=] to\n de\ parista/menoj prosefw/nee fai/dimoj u(io/j7 - Odys przybywa do
Laertesa: Widząc złamanego starca, żartego smutkiem głębokim, niezłomny boski Odys stanął
pod gruszą wysoką i płakał. W myślach i sercu rozważał, czy uścisnąć i ucałować ojca, i od
razu wszystko powiedzieć, jako przyszedł i wrócił do ziemi ojczystej, czy wpierw go wypytać i
wystawić na próbę. Po namyśle uznał, że lepiej wpierw ostrym słowem go zaskoczyć. I z tą
myślą wprost ku niemu ruszył boski Odys. I gdy tamten z głową pochyloną okopywał Drewo,
stanął w pobliżu i rzekł doń jasny syn: „Starcze, nie brak tobie skrzętności w doglądaniu
ogrodu, wielkie tu widać staranie8 (ks. 24, s. 348-349).
Ad. 2. [<] Zeu= pa/ter, o(/j te qeoi=si kai\ a)nqrw/poisin a)na/sseij (ks. 20, w. 112) modlitwa młynarki do Zeusa: Ona to stojąc przy żarnach rzekła słowo-znak swemu panu: Ojcze Zeusie, który bogom i ludziom panujesz, zaiste potężnie zagrzmiałeś z gwiaździstego
nieba, choć ani chmurki nie widać: to jakiś twój znak. I mnie, biednej, spełń teraz słowo, które
6
Tłumaczenie własne.
Homeri Odyssea, Ed. P. von der Muhll, Basel 1962, ks. 24, w. 243. Księgi Odysei oznaczone są cyframi
arabskimi.
8
Wszystkie przekłady pochodzą z: Homer, Odyseja, przekład Jan Parandowski, Czytelnik, Warszawa 1981.
7
120
powiem: żeby to dziś ostatni raz zalotnicy zasiedli do uczty w domu Odysa (…) (ks. 20, s.
299).
Ad. 3. [<] gignw/skw, frone/w: ta/ ge dh\ noe/onti keleu/eij (ks. 20, w. 136) – Telemach
spotykając Eumajosa prosi, by ten poszedł do Penelopy oznajmując, że powrócil z Pylos. Sam
obawia się pójść z obawy przed Achajami. Eumajos odpowiada Telemachowi: - Rozumiem,
pojmuję, sam o tym myślałem, co mówisz (…) (ks. 16, s. 242).
[<] gignw/skw, frone/w: ta/ ge dh\ noe/onti keleu/eij (ks. 17, w. 193) - Odys z
Eumajosem w drodze do miasta, odzywa się pasterz świń: - Tak więc, gościu, chcesz iść do
miasta już dzisiaj, jak mój pan przykazał. Co prawda ja bym wolał zostawić ciebie tu jako
stróża zagrody, lecz boję się i lękam, żeby on mnie za to nie skarcił: przykra to rzecz, gdy pan
łaje. Idźmy więc, już sporo dnia ubyło i prędko nastanie chłód wieczorny. Odpowiadając mu,
rzekł Odys przemądry: - rozumiem, pojmuję i myślę tak, jak ty mówisz. Idźmy więc, a ty
prowadź do końca. I daj mi kij w miarę przycięty, bo mówicie, że ta droga bardzo śliska (ks.
17, s. 256-257).
Ad. 4. [=] w(/j te path\r %=( paidi/, kai\ ou)/ pote lh/somai au)tw=n (ks. 1, w. 308) - Atena
w postaci Mentesa, przyjaciela Odyseusza, pojawia się Telemachowi w Itace i skłania go do
podróży do Pylos, gdzie ma się dowiedzieć o losach swojego ojca. Telemach zwraca się do
Mentesa: - Zaiste, gościu, mówisz to z głębokiej życzliwości, jak ojciec do syna – ani słowa
nie zapomnę. Lecz chociaż tak śpieszysz w drogę, zostań gościu (ks. 1, s. 40).
Ad. 5. [=] kai\ ga\r e)gw\ qeo/j ei)mi, ge/noj de/ moi e)/nqen o(/qen soi/9 - Hera do Zeusa:
(…) Jestem boginią. Mój boski ród jednakowy jest z twoim! Życie mnie także przebiegły dał
Kronos, więc me dostojeństwo z rodu boskiego pochodzi, a także z imienia małżonki twojej,
co władzę najwyższą sprawujesz wśród nieśmiertelnych10 (ks. IV, w. 58 61, s. 77).
9
Homeri Ilias. Ed. T. W. Allen. Oxford 1931, ks. IV, w. 58. Księgi Iliady oznaczone są cyframi rzymskimi.
Wszystkie przekłady pochodzą z: Homer, Iliada, przeł. Kazimiera Jeżewska, Prószyński i S-ka, Warszawa
2005.
10
121
Ad. 6. [<] a)lla\ ma/l” eu)/khloj ta\ fra/zeai a(/ss” e)qe/l$sqa (ks. I, w. 554) - Hera do
Zeusa po jego rozmowie z Tetydą: najokrutniejszy Kronido, jakieś ty słowa powiedział?
Nigdy nie pytam cię o nic ani ciekawie nie badam, wszakże bez przeszkód zamyślasz to
wszystko, czego zapragniesz. Boję się jednak dziś strasznie, by ciebie nie nakłoniła starca
morskiego latorośl, o srebrnych stopach Tetyda (ks. I, w. 552-556, s. 39).
Ad. 7. [<] ou)/ toi a)po/blhton e)/poj e)/ssetai o(/tti ken ei)/pw (ks. II, w. 361) –
przemowa Nestora, który sprzeciwia się powrotowi do Grecji, a jest za kontynuowaniem
wojny: (…) Niechże więc nikt stąd do domu powracać się nie ośmieli, zanim nie spocznie przy
brance – któregoś z Trojan małżonce, mszcząc się za ciężkie westchnienia i za zgryzoty
Heleny. Jeśli zaś który tak bardzo zapragnął do domu powrócić, niechże się chwyta czarnego,
o pięknych burtach okrętu, aby zły los go doścignął dość prędko i śmierć przed innymi.
Rozważ to dobrze sam, władco, i mnie uważnie wysłuchaj, słowo głoszone przeze mnie nie
bywa godne pogardy: Agamemnonie, spraw szyki zależnie od rodów i plemion, ród niech
pomaga rodowi, a plemię swojemu plemieniu (ks. II, w. 354-363, s. 50).
Ad. 8. [/] ei)/ pe/r moi kai\ moi=ra Dio\j plhge/nti keraun%= (ks. XV, w. 117) – w złości
po śmierci syna Askalafa, Ares krzyczy: Dzisiaj boskiego Aresa cios srogi Zeusa dosięgnął.
Syn jego został zabity, najbardziej z wszystkich kochany, ten, co go Ares waleczny za swego
już uznał – Askalaf. (…) I Ares twardą się pięścią uderzył w uda mocarne i żalem
niepowstrzymanym wybuchnął: Teraz mi chyba nie wezmą za złe mieszkańcy Olimpu, że pod
okręty Achajów mścić się za syna wyruszę, choćby zły los mi przeznaczył, że tam piorunem
rażony Dzeusa z innymi trupami mam leżeć we krwi i w kurzawie (ks. XV, w. 110-118, s.
264).
[/] Ou) ga/r pw/ toi moi=ra qanei=n kai\ po/tmon e)pispei=n (ks. VII, w. 52) Helenos do Hektora po zamyśle bogów w sprawie walki Hektora z Ajasem: Synu Pryjama,
Hektorze, mądrością do Dzeusa podobny, zachciej mnie teraz usłuchać, twym bratem jestem
rodzonym. Rozkaż, by inni spoczęli – Trojanie i wszyscy Achaje, ty zaś sam wyzwij któregoś z
najlepszych spośród Achajów do pojedynku i stawaj do walki na śmierć i na życie. Jeszcze cię
Mojra śmiertelna i przeznaczenie nie wzywa, wszystko to sam usłyszałem od bogów, co
trwają wieczyście (ks. VII, w. 47-53, s. 129).
122
Ad. 9. [=] pa/nta ma/l” e)ktele/w kai\ pei/somai w(j su\ keleu/eij (ks. XXIII, w. 96) –
Achilles do Patroklosa, który ukazał mu się we śnie (prośba, aby kości ich razem spoczęły w
jednej urnie): Czemu najdroższa mi głowo, z wyrzutem do mnie przychodzisz, każdą z tych
rzeczy zlecając z osobna? Ja przecież najchętniej wszystko wypełnię i będę twoim życzeniom
posłuszny. Podejdźże bliżej. Niech jeden drugiego weźmie w ramiona, abyśmy mogli
lamentem żałobnym nasycić się wzajem (ks. XXIII, w. 94-98, s. 396).
Ad. 10. [/] au)to\j s%= qum%= ei)dw=si de\ pa/ntej )Axaioi/ (ks. 2, w. 112) – Telemach
zwołuje zgromadzenie mieszkańców Itaki, domagając się wygnania z domu zalotników
swojej matki Penelopy. Sprzeciwia się temu Antinoos, przejrzawszy podstęp Penelopy, mówi
do Telemacha: Tobie więc oświadczają zalotnicy, żebyś dobrze wiedział, żeby wiedzieli
wszyscy Achajowie: matkę odeślij i skłoń, by poślubiła tego, kogo ojciec każe i kogo sama
sobie upodobała (ks. 2, s. 47-48).
[/] dw/$ kammoni/hn, gnw/wsi de/ pa/ntej )Axaioi/ (ks. XXIII, w. 661) - Achilles
do zgromadzonych Achajów na igrzyskach ku czci Patroklosa, w sporze o mulicę: Obaj
Atrydzi i w pięknych nagolennicach Achaje! Mężów dwóch teraz wezwijcie najlepszych, by o
nagrodę dzielnie na pięści walczyli. Któremu zaś z nich Apollon odnieść zwycięstwo pozwoli,
co wszyscy uznają Achaje, ten do namiotu powiedzie mulicę krzepką w robocie, a zwyciężony
w zapasach dwuuszną czarę odbierze (ks. XXIII, w. 657-662, s. 410-411).
[/] gnw/$ s”
)Atrei+/dhj, gnw/wsi de\ pa/ntej
)Axaioi/ (ks. XXIV, w. 688) -
Hermes przemawia we śnie do Priama, jak wyprowadzić go spośród okrętów achajskich:
Starcze, ty wcale nie myślisz, co tutaj tobie zagraża, wszak jesteś między wrogami, pomimo
łaski Achilla. Teraz twój syn wykupiony, bogate dałeś zań dary, ale za ciebie żywego
trzykrotną cenę zapłacą dzieci, co z wszystkich ci jeszcze zostały, jeśli o tobie dowie się wódz
Agamemnon Atryda i inni Achaje (ks. XXIV, w. 681-687, s. 434).
Ad. 11. [*] w(j e)moj ou)/ pote qumo\j u(perfi/aloj kai\ a)phnh/j (ks. XXIII, w. 611) Menelaos do Antilocha w sporze o klacz: Teraz ja sam Antilochu, gotów ci jestem ustąpić,
mimo żem gniewny, bo przedtem nie byłeś ani bezczelny, ani zuchwały. To młodość twój
rozum dziś zwyciężyła. Strzeż się więc także w przyszłości lepszego zwalczać podstępem. Inny
z Achajów na pewno tak prędko by mnie nie przejednał, ale ty przecież już dla mnie w
123
przeszłości tyle poniosłeś trudów i cierpień wraz z twoim ojcem dostojnym i bratem, że nie
potrafię odmówić twej prośbie i nawet się zrzeknę klaczy, choć do mnie należy, ażeby wszyscy
poznali, że nieugiętość i pycha mojemu sercu jest obca (ks. XXIII, w. 601-610, s. 409).
[*] h)= ma/la ti/j toi qumo\j e)ni\ sth/qessin a)/pistoj (ks. 14, w. 391) – Eumajos
mówi o sytuacji w domu Odyseusza. Odpowiada mu Odyseusz: - Zaiste, serce masz w
piersiach nieufne: nawet przysięgą nie mogę cię skłonić, byś uwierzył (ks. 14, s. 220).
Ad. 12. [=] bouloi/mhn d” a)\n e)gw/ ge kai\ a)/lgea polla\ mogh/saj (ks. 3, w. 232) –
Atena do Telemacha: - Telemachu, jakież to słowo wymknęło się tobie z zagrody zębów?
Łatwo, jeśli zechce, bóg męża ocali, nawet z daleka. Ja bym wolał po wielu dopiero
zgryzotach oglądać dzień powrotu w swym domu niż przybiec do rodzinnego ogniska i zginąć,
jak zginął Agamemnon zdradą Ajgista i własnej żony (ks. 3, s. 63).
Ad. 13. [→] pa/ntwn a)nqrw/pwn r(u=sqai geneh/n te to/kon te - wiersz ten powtórzony
jest po raz drugi. Pierwsze jego wystąpienie znajduje się w pierwszym centonie11 wraz ze
wskazaniem źródła (ks. XV, w. 141).
Ad. 14. [<] kai\ ga\r e)moi\ no/oj e)sti\n e)nai/simoj, ou)de/ moi au)t$= (ks. 5, w. 190) –
nimfa Kalipso do Odyseusza: Myślę i mówię tak, jakbym samej sobie radziła, gdyby zaszła
taka potrzeba. Duch mój jest prawy i w piersiach mam serce nie z żelaza, ale miłosierne (ks.
5, s.96).
[<] )alla ma/l” ou)k )Axilh=i+ xo/loj fresi/n, a)lla\ meqh/mwn (ks. II, w. 241) Łajanie Agamemnona przez Tersytesa: Na co się skarżysz i czego jeszcze pożądasz, Atrydo?
Pełne masz spiżu namioty i wiele kobiet dorodnych w twoich namiotach się kryje. Achaje
przecież je tobie jako pierwszemu przyznali, gdy jakiś gród zwyciężyli. Czyżbyś ty złota
pożądał, gdy je ktoś z Trojan, wybornych jeźdźców, z Ilionu przyniesie, aby okupić nim syna,
gdy ja go w pętach przywlokę, czy któryś z innych Achajów? Albo kobiety chcesz młodej,
11
Centons…, ks. I, w. 36, s. 112.
124
ażeby z nią użyć miłości, kiedy sobie ją zabierzesz, gdzieś w kącie? To nie jest godziwe, jeśliś
jest wodzem, sprowadzać zagładę na synów Achajów. Tchórze bezwstydni, kobiety achajskie,
a nie Achajowie – ruszmy pospołu do domu w okrętach, a tego zostawmy, aby pod Troją
łupami się sycił i aby zrozumiał, czy pomagamy w wojennych mu dziełach, czy może
szkodzimy. Teraz on przecież Achilla, lepszego o wiele od siebie, ciężko pohańbił, bo jego
zaszczytny dar mu zagrabił. Widać ospały jest Achill i w sercu swym nie posiada żółci, gdyż
byłbyś, Atrydo, drwił z niego po raz ostatni (ks. II, w. 225-242, s. 46-47).
Ad. 14a. [=] bou/lom” e)gw lao\n sw=n e)/mmenai h)\ a)pole/sqai (ks. I, w. 117) Agamemnon do Kalchasa: Nieszczęść wróżbito, dobrego nie obwieściłeś mi nigdy, miłe to
sercu twojemu, że tylko zło przepowiadasz, ale pomyślnych słów dla mnie nie powiesz ani nie
spełnisz. Także i dziś, gdy tłumaczysz wyroki boskie Danajom. Mówisz, że z dala godzący bóg
za to zsyła nam klęski, że ja za córkę Chryzesa okupu, choć był wspaniały, przyjąć nie
chciałem. To prawda, bo milej mi ją u siebie w domu mieć, bowiem ją nawet nad Klytajmestrę
przenoszę – prawą małżonkę, bo nie jest przy porównaniu z nią gorsza wzrostem, pięknością i
sercem ani rąk swoich pracami. Ale wbrew temu wszystkiemu ją oddam, gdy każe
konieczność. Wolę przy życiu zachować me wojsko, aniżeli wytracić (ks. I, w. 106-117, s.
28).
Ad. 15. [=] oi( me\n ta\ frone/ontej e)fe/stasan a)llh/loisin (ks. XV, w. 703) - Walka
Trojan przy okrętach greckich: Znów rozgorzała zacięta bitwa przy lotnych okrętach. Można
by rzec: niestrudzeni, niewyczerpani stawali jedni i drudzy do bitwy – z takim ścierali się
ogniem. Myśl taka sama budziła w nich męstwo. Walczący Achaje, wiedząc, że nie ma
ucieczki przed klęską, pragnęli wyginąć. Serce zaś w piersiach każdego z Trojan wierzyło, że
spalą wrogie okręty i w bitwie herosów achajskich wygubią. Myślą więc taką natchnieni
walczyli jedni i drudzy (ks. XV, w. 697-704, s. 279).
Ad. 16. [=] a)llh/lwn i)o/thti, xa/rin a)/ndressi fe/rontej (ks. V, w. 874) - Żal Aresa do
Zeusa, po ugodzeniu go przez Atenę: Dzeusie, mój ojcze! Czy widząc złe czyny, gniewu nie
czujesz? Zawsze jesteśmy, bogowie, najbardziej poszkodowani, postępowaniem tych innych,
gdy ludziom pomoc niesiemy. Wszyscy jesteśmy przeciwko tobie, boś córę szaloną zrodził, co
zgubę nam niesie, czynom oddana przeklętym (ks. V, w. 872-876, s. 113).
125
Ad. 17. [<] a)qa/natoi qnhtoi=sin e)pi\ zei/dwron a)/rouran (ks. 19, w. 593) – rozmowa
Penelopy z Odysem. Penelopa myśląc, że rozmawia z przybyszem, opowiada Odysowi sny:
Jeślibyś zechciał, mój gościu, posiedzieć tu i bawić mnie, sen by nie dotknął moich powiek.
Lecz niepodobna być ludziom zawsze bez snu, każdemu jego część dali nieśmiertelni na tej
ziemi zbożorodnej (ks. 19, s. 295).
Na podstawie powyższej prezentacji można wysunąć następujące wnioski:
a. dotyczące ogólnej struktury centonu:
Centon w całości składa się z monologu, odpowiedzi Syna danej Ojcu (wiersze: 214a). Poprzedza go wiersz wstępny, kończą trzy podkreślające wspólną decyzję Ojca i Syna,
dotyczącą ofiarowanego śmiertelnikom zbawienia. Na poszczególny wiersz Centonu składają
się oderwane wersety tekstu źródłowego Iliady lub Odysei, osadzone w konkretnym
kontekście, czy to walki, czy modlitwy, czy też zaczepnej rozmowy, zwykłej odpowiedzi,
kłótni, aż do przemowy wojennej. Same, pozbawione kontekstu, niewiele znaczą, jednak
połączone z pozostałymi wierszami, poddanymi podobnemu zabiegowi, dają konkretną treść i
formę, tworząc w ten sposób zupełnie nowy utwór. Ponadto centonista wykorzystał
różnorodne wypowiedzi postaci poematów Homerowych, które uczynił słowami Ojca i Syna
w przedstawionej tradycji biblijnej. Godne zauważenia jest również i to, że treści tradycji
pogańskiej, dotyczące w dużej mierze wojny, toczonych walk zbiorowych i pojedynczych,
sporów, kłótni, łajania, a więc mających negatywny wydźwięk, udało się autorowi wyrwać z
ich kontekstu i poukładać w taki sposób, że stało się możliwe stworzenie tekstu pozytywnego:
dialogu Ojca z Synem. Wyizolowanie tych wierszy dało w efekcie nowy byt poetycki, nowy
poemat diametralnie różny od źródłowego. Wszystkie te transpozycje wierszy w całości i ich
modyfikacje pozwalają sądzić, że centonista bardzo dobrze znał teksty źródłowe. Nie udało
się jednak autorowi skompletować dokładnie siedemnastu wierszy z poematów Homera. Na
siedemnaście wierszy Centonu osiem jest dokładnym, niezmienionym przełożeniem z
oryginału, pozostałe musiał uzupełniać innymi wierszami, dodać coś od siebie, dokonać
niewielkich modyfikacji. Może to świadczyć o różnicach zachodzących pomiędzy tradycją
biblijną a homerycką.
b. dotyczące warstwy znaczeniowej:
126
Niektóre z transponowanych terminów sprawiają kłopoty znaczeniowe: w drugim
wierszu występuje problem rozumienia qeoi=si12. Niejasne jest rozumienie rządów Boga nad
bogami w aspekcie chrześcijańskim. Spotykają się tu obydwie tradycje: pogańska i
chrześcijańska. Chrześcijaństwo jest monoteistyczne. Wyrażenie: rządzisz, panujesz nad
bogami sprzeciwia się istocie religii chrześcijańskiej, w której oprócz Boga Trójjedynego nie
ma innego. Wydaje się, jakoby centonista chciał pogodzić rządy Boga Ojca religii
chrześcijańskiej z ojcem bogów pogańskich, Zeusem. Ponadto, w wierszu 14a, Agamemnon
w rozmowie z Kalchasem ponad własne korzyści stawia ocalenie własnego wojska. W tekście
Homerowym na określenie wojska użyte jest słowo lao/j13, które znaczy również lud, naród.
Agamemnon zaś gotów jest ponieść osobistą ofiarę na rzecz ocalenia swego wojska. Trudno
byłoby zachować tłumaczenie słowa lao/j jako wojsko w transpozycji biblijnej. Syn Boży
nie przyszedł z woli Ojca ocalić jedynie wojsko, ale wszystkich ludzi. Lao/j tłumaczone w
tekście jako lud, naród, lepiej pozwala wykorzystać je w sensie chrześcijańskim, w którym
Syn Boży chce ocalić od zniszczenia i zagłady cały naród, w rozumieniu wszystkich ludzi.
c. wnioski teologiczne:
W wierszu piątym podkreślona jest boskość i pierwotna równość Ojca z Synem: kai\
ga\r e\gw\ qeo/j ei)mi, ge/noj de/ moi e)/nqen o(/qen soi.
Wiersze: ósmy i dziewiąty akcentują bezwzględne posłuszeństwo Syna swemu Ojcu i
Jego woli zbawienia ludzi: ei)/ pe/r moi <kai\ moi=ra> qanei=n kai\ po/tmon e)pispei=n, /
pa/nta ma/l” e)ktele/w kai\ pei/somai w(j su\ keleu/eij.
Wiersz jedenasty podkreśla doskonałą znajomość Syna: w(j e)mo\j ou)/pote qumo\j
e)ni\ sth/qessin a)/pistoj.
Wiersze: dwunasty, trzynasty i czternasty „a” wskazują na przeznaczenie Syna,
wypełnienie woli Ojca i wybawienie wszystkich ludzi: bouloi/mhn d” a)\n e)/gwge kai\
a)/lgea polla\ mogh/saj, / pa/ntwn a)nqrw/pwn r(u=sqai geneh/n te to/kon te, /
bou/lom” e)gw lao\n sw=n e)/mmenai h)/ a)pole/sqai.
w)= pa/ter, o(/j te qeoi=si kai\ a)nqrw/poisin a)na/sseij - Ojcze, który rządzisz ludźmi i bogami.
Lao/j, o( - lud, naród, wojsko (piesze); Słownik grecko – polski do wyboru z pieśni Homera, opr. Artur
Rapaport, Książnica – Atlas, Lwów – Warszawa 1932, s. 205.
12
13
127
Nowy Testament podkreśla zbawienie wszystkich, którzy uwierzą w Boga i w Jego
Syna Jezusa Chrystusa. Do tej idei nowotestamentalnej odnosiłyby się słowa: pa/ntwn
a)nqrw/pwn r(u=sqai geneh/n te to/kon te, z kolei bou/lom” e)gw\ lao\n sw=n e)/mmenai h)/
a)pole/sqai odnoszą się do starotestamentalnego narodu wybranego, ale i do wszystkich
ludzi, którzy dzięki ofierze Syna Bożego i wierze w Niego dostępują ocalenia.
Słowa a)llh/loisin - a)llh/lwn z wierszy 15 i 16 ukazują wzajemną zgodę
pomiędzy Ojcem a Synem oraz posłuszeństwo Syna poleceniom Ojca.
d. podobieństwa i różnice tradycji Homerowej z chrześcijańską:
W centonie Peri\ th=j u(pakoh=j tou= ui(ou= na siedemnaście wierszy aż osiem
zachowało niezmienioną postać tekstu źródłowego. Tak duża ilość niezmienionych wierszy
zbliża centon do epickiego źródła i czyni doń podobnym. Należą do nich wiersze:
Tekst źródłowy
Nr
zależn
wiersza
1
ość
To\n de\ parista/menoj prosefw/nee
=
fai/dimoj u(io/j
4
w(/ste path\r %(= paidi\ kai\ ou)/pote
=
kai\ ga\r e\gw\ qeo/j ei)mi, ge/noj de/ moi
=
pa/nta ma/l” e)ktele/w kai\ pei/somai w(j
=
bouloi/mhn d” a)\n e)/gwge kai\ a)/lgea
=
bouloi/mhn d” a)\n e)/gwge kai\ a)/lgea
polla\ mogh/saj
bou/lom” e)gw lao\n sw=n e)/mmenai h)/
=
a)pole/sqai
15
pa/nta ma/l” e)ktele/w kai\ pei/somai
w(j su\ keleu/eij
polla\ mogh/saj
14a
kai\ ga\r e)\gw\ qeo/j ei)mi, ge/noj de/ moi
e)/nqen o(/qen soi
su\ keleu/eij
12
w(/ste path\r %(= paidi\ kai\ ou)/pote
lh/somai au)tw=n
e)/nqen o(/qen soi
9
To\n de\ parista/menoj prosefw/nee
fai/dimoj u(io/j
lh/somai au)tw=n
5
Tekst centonu
bou/lom” e)gw lao\n sw=n e)/mmenai h)/
a)pole/sqai
oi( me\n ta\ frone/ontej e)fe/stasan
=
a)llh/loisn
oi( me\n ta\ frone/ontej e)fe/stasan
a)llh/loisn
128
a)llh/lwn i)o/thti, xa/rin a)/ndressi
16
a)llh/lwn i)o/thti, xa/rin a)/ndressi
=
fe/rontej
fe/rontej
Modyfikacje oznaczone symbolem „<”
W sześciu wierszach nastąpiła nieznaczna modyfikacja. Centonista dokonuje
delikatnych zmian dotyczących imienia czy miejsca, zastępując Homerowe takimi, które będą
zgodne z tekstami ewangelicznymi. Należą do nich: 2, 3, 6, 7, 14, 17.
Nr
Tekst źródłowy
Tekst centonu
Modyfikacje
Zeu= pa/ter, o(/j te
w)= pa/ter, o(/j te qeoi=si
Zeu= pa/ter, w: w)= pa/ter
wiersza
2
3
qeoi=si kai\ a)nqrw/poisin
kai\ a)nqrw/poisin
a)na/sseij
a)na/sseij
ginw/skw, frone/w: ta/
ge dh\ noe/onti keleu/eij
6
a)lla\ ma/l” eu)/khloj
ta\ fra/zeai a(/ss”
ginw/skw, frone/w: ta/de
ta/ ge dh\, w: ta/de dh\
dh\ noe/onti keleu/eij
a)lla\ ma/l” eu)/khloj ta\
fra/zeo o(/ss” e)qe/l$sqa
fra/zeai a(/ss”, w:
fra/zeo o(/ss”
e)qe/l$sqa
7
ou/) toi a)po/blhton e)/poj
e)/ssetai, o(/tti/ ken ei)/pw
14
kai\ ga\r e)moi\ no/oj
e)sti\n e)nai/simoj, ou)de/
ou) ga\r a)po/blhton e)/poj
e)/ssetai, o(/tti/ ken ei)/p$j
kai\ ga\r e)moi\ no/oj e)sti\n
ou/) toi, w: ou) ga\r;
ei)/pw, w: ei)/p$j
moi au)t$=, w: meqh/mwn
e)nai/simoj ou)de\ meqh/mwn
moi au)t$=
17
a)qa/natoi qnhtoi=sin
e)pi\ zei/dwron a)/rouran
a)qa/natoi qnhtoi=si kata\
e)pi\, w: kata\
zei/dwron a)/rouran
W wierszu drugim źródłowe: Zeu= pa/ter, o(/j te qeoi=si kai\ a)nqrw/poisin
a)na/sseij uległo zmianie w: w)= pa/ter, o(/j te qeoi=si kai\ a)nqrw/poisin a)na/sseij –
129
zmodyfikowano Zeu= pa/ter… w: w)= pa/ter, zachowując w ten sposób chrześcijański
charakter wezwania do Boga Ojca.
W wierszu trzecim modyfikacja dotyczy partykuły enklitycznej ge [ginw/skw,
frone/w: ta/ ge dh\ noe/onti keleu/eij], która w Centonie przeszła w partykułę enklityczną
de [ginw/skw, frone/w: ta/de dh\ noe/onti keleu/eij], zmiana ta nie wprowadza jednak
znaczących zmian w rozumieniu tekstu.
W wierszu szóstym modyfikacji uległa forma czasownika fra/zw, z drugiej osoby
pojedynczej fra/zeai [zamierzasz] w drugą osobę imperatiwu epickiego fra/zeo [rozważ!].
Ponadto zmianie uległ zaimek względny o(/stij, z epickiego a(/ssa w: o(/ssa.
W wierszu siódmym pierwszej zmianie uległa partykuła enklityczna toi [zapewne,
przecież], w spójnik ga/r, co nie wnosi istotnej zmiany znaczenia, natomiast druga
modyfikacja dotyczy czasownika ei)=pon, zmianie uległa pierwsza osoba liczby pojedynczej
ei/)pw [powiedziałbym, wyrzekłbym] w: ei)/p$j [powiedziałbyś, wyrzekłbyś].
W wierszu czternastym zaimek osobowy e)gw/, au)to/j, au)th/, au)to/ w dativus
singularis, słowa: moi au)t$= zastąpiono w Centonie przymiotnikiem meqh/mwn [opieszały,
leniwy, niedbały].
Wiersz siedemnasty wprowadza jedynie zmianę przyimków e)pi\ w: kata/.
Modyfikacje oznaczone symbolem „/”
Wiersze oznaczone symbolem „/” składają się z wierszy źródłowych, gdzie jedna bądź
druga część wiersza została przetransponowana do centonu. W analizowanym utworze
występuje tylko jeden, dziesiąty wiersz oznaczony tym symbolem: au)to\j s%= qum%=,
gnw/wsi de\ pa/ntej )Axaioi/, którego część zapożyczono z Odysei: au)to\j s%= qum%=,
ei)dw=si de\ pa/ntej )Axaioi/14, druga natomiast z Iliady: dw/$ kamonni/hn, gnw/wsi de\
pa/ntej
14
15
)Axaioi/15.
Homer, Homeri Odyssea, ks. 2, w. 112.
Homer, Homeri Ilias, ks. XXIII, w. 661.
130
Modyfikacje oznaczone symbolem „*”
Wiersze oznaczone powyższym symbolem wskazują na ich pierwsze użycie w
Centonie i odesłanie do następnego jego powtórzenia w innym, przy czym mogły one również
ulec częściowej modyfikacji. W analizowanym Centonie występuje jeden taki wiersz [11]:
w(j e)mo\j ou)/pote qumo\j e)ni\ sth/wessin a)/pistoj16. Kolejne jego użycie występuje w
ks. XXVII, w. 1317.
Modyfikacje oznaczone symbolem „→”
Wiersze oznaczone tym symbolem wskazują na kolejne jego powtórzenie. W
analizowanym Centonie powtórzonym wierszem jest trzynasty: pa/ntwn a)nqrw/pwn
r(u=sqai geneh/n te to/kon te18, którego pierwsze użycie miało miejsce w ks. I, w. 3619.
Wszystkie powyżej zaprezentowane modyfikacje wskazują na świetną znajomość
ksiąg Homerowych przez centonistę. Żaden z powyższych wierszy Centonu nie jest
utworzony przez autora. Wszystkie mają swoje źródło u Homera. Większość z nich
skomponowana jest z całych i niezmienionych, przetransponowanych wersetów, znaczna
część utworzona z całych, lecz z niewielkimi modyfikacjami, pozostałe natomiast składają się
częściowo z jednego, częściowo z innego wersetu źródłowego, połączonych ze sobą w
logiczną całość.
Nie wszystkie Centony manuskryptu mają swoje odniesienie do tekstów biblijnych.
Wspomniane we wstępie księgi: pierwsza i druga nie mają odniesienia do ksiąg
ewangelicznych. Są tworem centonisty, który poprzez treści tych ksiąg wprowadza czytelnika
w rzeczywistość objawienia. Dostrzega się tu analogię nawiązującą do olimpijskiego świata
bogów pogańskich, ich rozmowy, narady, podejmowane decyzje, w końcu działania do
wydarzeń opisanych w pierwszej i drugiej księdze: zamysł i postanowienie Ojca dotyczące
wybawienia wszystkich ludzi, rozmowa z Synem i podjęcie wspólnej decyzji zbawczej, której
16
Centons…, ks. II, w. 11, s. 120.
Centons…, ks. XXVII, w. 13, s. 310.
18
Centons…, ks. I, w. 36, s. 112.
19
Centons…, ks. I, w. 36, s. 112.
17
131
Syn posłuszny jest aż śmierci. Treść dwóch pierwszych ksiąg wprowadza w kolejne, które
mają już swoje odniesienie do konkretnych wydarzeń ewangelijnych.
Centony jako teksty alternatywne w stosunku do ksiąg Nowego Testamentu umiejętnie
chrystianizują pogańskie poematy, a chrześcijańskim treściom nadają homerycką formę i styl.
Stawiają więc wyzwanie dla badaczy, na ile udało się centonistom przekazać całość
Objawienia Bożego i w jakim zakresie to uczynili, a na ile nie? Jest to pytanie o wierność
treściom ewangelicznym, która jest warunkiem przyjęcia chrześcijaństwa przez pogan lub
jego odrzucenia.
Analiza tego Centonu rodzi szereg pytań i ukazuje nowe spojrzenie na przekaz treści
objawienia, dzięki wykorzystaniu tradycji pogańskiej w poematach Homerowych. Spotkanie
dwóch tradycji w Centonach Homerowych otwiera szerokie horyzonty do dalszych analiz
literackich.
132