ZARYS TEOLOGII PRAKTYCZNEJ MAŁŻEŃSTWA I RODZINY

Transkrypt

Ks. Stanisław Paszkowski
ZARYS TEOLOGII PRAKTYCZNEJ
MAŁŻEŃSTWA I RODZINY
skrypt dla studentów
2
Wrocław 2008
SPIS TREŚCI
Spis treści
strona
Rozdział I. Teologia praktyczna małżeństwa i rodziny………………………………………..4
§1.Ewolucja koncepcji teologii pastoralnej……………………………………………4
§2.Przedmiot teologii praktycznej………………………………………………….......5
§3.Zasady metodologiczne teologii praktycznej……………………………………….6
§4.Teologia praktyczna małżeństwa i rodziny…………………………………………6
Rozdział II. Analiza socjologiczna sytuacji rodziny polskiej………………………………….7
§1.Kierunki przemian rodziny………………………………………………………...10
a) Wzrost opinii o naruszalność zasad i form życia rodzinnego………………...10
b) Formy życia rodzinnego………………………………………………………11
c) Sytuacja demograficzna…………………………………………………...….21
d) Sytuacja bytowa polskich rodzin……………………………………………..34
§2.Uwarunkowania życia małżeńsko – rodzinnego…………………………………..43
a) Aktywność zawodowa i bezrobocie…………………………………………..43
b) Zagraniczne rozłąki zarobkowe………………………………………………47
Rozdział III. Sytuacja religijno – moralna polskich rodzin…………………………………..48
§1.Postawy wobec wiary……………………………………………………………...48
§2.Moralność małżeńsko – rodzinna………………………………………………….51
§4.Praktyki religijne ………………………………………………………………….54
Rozdział IV. Duszpasterstwo małżeństw i rodzin……………………………………………57
§1.Założenia duszpasterstwa rodzin…………………………………………………..57
a) Założenia doktrynalne………………………………………………………...58
b) Kościół jako podmiot duszpasterstwa rodzin…………………………………59
c) Wskazania prawa kanonicznego……………………………………………...60
d) Zasady duszpasterstwa rodzin………………………………………………...61
§2.Zadania duszpasterstwa rodzin…………………………………………………….67
a) Zadania fundamentalne i ogólne……………………………………………...68
b) Zadania szczegółowe………………………………………………………….76
§3.Struktura duszpasterstwa rodzin…………………………………………………...77
a) Rada do spraw Rodziny Episkopatu Polski…………………………………...78
b) Duszpasterstwo rodzin w diecezji…………………………………………….79
3
c) Duszpasterstwo rodzin w parafii……………………………………………...81
§4.Formacja do pracy w duszpasterstwie rodzin……………………………………..82
a) Rekrutacja……………………………………………………………………..82
b) Kształcenie kadr pracowników duszpasterstwa rodzin……………………….82
c) Formacja pracowników duszpasterstwa rodzin……………………………….83
§5.Rodzina podmiotem urzeczywistniania się Kościoła……………………………...84
a) Rodzina szkołą apostolatu…………………………………………………….84
b) Kręgi apostolstwa rodziny…………………………………………………….85
c) Grupy rodzin katolickich……………………………………………………...86
§6.Współpraca Państwo, Samorząd – Kościół………………………………………..88
a) Zadania państwa wobec rodziny……………………………………………...88
b) Zdania samorządu wobec rodziny…………………………………………….92
c) Wskazania dla działań Kościoła – w trosce o rodzinę………………………..96
d) Wskazania dotyczące duszpasterstwa rodzin…………………………………97
e) Formy współpracy między duszpasterstwem rodzin a instytucjami
państwowymi samorządowymi……………………………………………….97
4
Rozdział I. Teologia praktyczna małżeństwa i rodziny
§1. Ewolucja koncepcji teologii pastoralnej.
Teologia praktyczna, zwana dotąd najczęściej pastoralną przeżywa okres istotnych
przemian. Ukonstytuowana pod koniec XVIII w. jako odrębna dyscyplina nauczania na
wydziałach teologicznych i seminariach duchownych, najpierw w Wiedniu i krajach języka
niemieckiego, później we wszystkich uczelniach katolickich. Pierwsza koncepcja nowej
dyscypliny przedstawiona w 1774r. przez S. Romtenstraucha, miała cel praktyczny:
zgrupować w obrębie jednej, oddzielnej nauki to, co dotyczyło przygotowania księży do
spełniania ich przyszłych zadań duszpasterskich.
Teologia pastoralna stała się nauką o obowiązkach i zadaniach księdza – duszpasterza.
Wzięła też nazwę swoją (łac. pastor. – pasterz) theologia pastoralis.
Na kształt teologii pastoralnej ostatniego
stulecia
zaciążył ponadto pewien
klerykalizm. Założenia licznych opracowań teologii pastoralnej było swoiście pojmowane
pośrednictwo zbawcze kapłana – duszpasterza.
Utożsamiano go w sposób równie ogólnikowy co nieprecyzyjny z Chrystusem:
sacerdos alter Christus i konsekwentnie przypisywano jego pośrednictwu tę konieczność, jaka
cechuje pośrednictwo Chrystusa. Tak ujmowana rola kapłana – jedynego nosiciela misji
zbawienia Chrystusowego – kontrastowała i uzupełniała się całkowicie biernie pojmowaną
rolę wiernych, odbiorców zbawczego pośrednictwa kapłańskiego. – Pasterz – owczarnia. –
pojęcie kościoła – ta koncepcja zmienia się. Dzisiejsze rozumienie Kościoła jako zbawczej
wspólnoty – Lud Boży – powołanego do urzeczywistnienia Królestwa Bożego na ziemi.
W takim ujęciu teologia praktyczna jest nauką o samourzeczywistnieniu się Kościoła
w teraźniejszości (w świecie współczesnym). Prekursorem teologii praktycznych był Arnold
Graf teolog z Tybingi z połowy ubiegłego stulecia, proces samookreślenia się teologii
pastoralnej, jako teologii praktycznej datuje się od lat poprzedzających wybuch drugiej wojny
światowej. C. Hoppel, R. Filister, F. x Arnold, K. Rahner i jego uczeń H. Schuster 1.
Przedmiotem materialnym teologii praktycznej jest działalność całego Kościoła
określona jako – samourzeczywistnienie
się – to wszystko, co czyni Kościół obecnym
w świecie współczesnym.
1
A. Zuberbier. Materiały do teorii teologii praktycznej. ATK – 1974.s.40
5
Chodzi o obecność aktywną, prężną dynamiczną, przemieniającym ludzi i świat.
Można powiedzieć, że refleksja teologii praktycznej obejmuje trzy dziedziny:
1. Ci, którzy stanowią Kościół, którzy urzeczywistniają kościół, podejmują misję
daną Kościołowi przez Chrystusa.
2. Cel i znaczenie misji Kościoła. Chodzi o ustalenie nie tylko celu ostatecznego, ale
także etapów pośrednich , prowadzących do tego celu.
3. Istotne funkcje, przez które Kościół wypełnia swoją misję: Podstawowe funkcje
Kościoła:
a) Głoszenie Słowa,
b) Kult liturgiczny,
c) Szafarstwo sakramentów,
d) Karność kościelna,
e) Apostolat chrześcijański,
f) Caritas.
To wszystko stanowi przedmiot materialny teologii praktycznej.
Przedmiotem formalnym jest „teraźniejszość” to znaczy okoliczności, w których Kościół
urzeczywistnia się „hic et nunc”, aktualna obecna sytuacja człowieka i świata. Bóg nie
milczy, przemawia do nas w teraźniejszości.
Apelem Bożym skierowanym do Kościoła i świata są także znaki czasu.
Zadaniem Kościoła jest odczytywanie tych znaków i realizacja Bożego wezwania w nich
zawartego.
§2. Przedmiot teologii praktycznej.
Wraz ze zmianą koncepcji teologii pastoralnej uległo zmianie także ujęcie podmiotu
tej nauki. Dla teologii praktycznej podmiotem już nie jest pojedynczy pasterz, ale cały
Kościół jako Lud Boży nowego przymierza (kk 9) jako sakrament. Lud Boży ma za zadanie
głosić Dobrą Nowinę, dążyć do zbawienia wiecznego. Wszystkie stany w Kościele mają
zadania – wynikające bądź to z kapłaństwa powszechnego lub hierarchicznego.
Cały zatem Lud Boży staje się odpowiedzialny za misję Kościoła w dobie obecnej i staje się
podmiotem teologii praktycznej.
6
§3. Zasady metodologiczne teologii praktycznej.
Teologia praktyczna posługiwać się musi metodami właściwymi dla wszystkich
innych dyscyplin teologicznych a służących do interpretacji objawienia w jego rozwoju
w świadomości Kościoła. Sprawą wymagającą jednak szczególnej uwagi jest sposób
określania i interpretacji aktualnej sytuacji kulturowej, w której Kościół działa. Winna to być
interpretacja teologiczna a nie tylko socjologiczna.
Teologiczna analiza teraźniejszości, opierając się na badaniach socjologicznych
i ogólnej: nauk o kulturze, winna uwzględnić – według Schustera – następujące grupy
zagadnień:
a) zagadnienia dotyczące sytuacji i struktury dzisiejszego świata jako całości.
b) zagadnienia, do sytuacji i obecnych struktur różnych społeczności ludzkich.
Jakie jest faktycznie miejsce Kościoła wobec innych ludzkich społeczności
i wśród nich?
c) Zagadnienia odnoszące się do sytuacji jednostek w dzisiejszym świecie.
Analiza teraźniejszości jako miejsca i komponenty działania Kościoła, postawi z kolei
zagadnienie, jak teologia praktyczna winna interpretować dotychczasowe formy działania
Kościoła w świecie, służące temu instytucje i zaistniałe związki Kościoła z kulturą. Regułą
naczelną w tym względzie jest to, że teologia praktyczna nie może się sugerować zastaną
sytuacją. Nie trzeba zakładać jej nienaruszalności. Trzeba sprawdzać sensowność i owocność
istniejących form działalności Kościoła w aktualnych sytuacjach. Teologia praktyczna musi
więc podejmować swoistą krytykę działalności Kościoła w świecie. Nie powinna więc pytać,
w jaki sposób umożliwić zachowanie dotychczasowych form życia kościelnego, ale jak
umożliwić adekwatne relacje Kościoła w stosunku do teraźniejszego świata.
§4. Teologia praktyczna małżeństwa i rodziny.
Teologia praktyczna dzieli się na dwie części: ogólną i szczegółową.
Ogólna zajmuje się podstawami teologii praktycznej, omawia jej historię, podaje
definicje, przedmiot materialny, przedmiot formalny, metodę oraz sięga do zasadniczych
elementów eklezjologii i antropologii pastoralnej.
Teologia praktyczna szczegółowa natomiast zajmować się będzie refleksją nad
poszczególnymi funkcjami Kościoła, nad tymi, którzy mają sprawować te funkcje w sposób
7
sobie właściwy, nad etapami urzeczywistniania Kościoła w świecie współczesnym. Należy
dodać, że w skład szeroko pojętej teologii praktycznej wchodzą dyscypliny, które już
usamodzielniły się, tworząc odrębne nauki w ramach teologii (liturgika, katechetyka,
misjologia).
Teologia praktyczna szczegółowa poświęca specjalny dział swoich rozważań
małżeństwu i rodzinie. Ten właśnie dział – możemy określić jako teologię praktyczną
małżeństwa i rodziny.
Teologia
praktyczna
małżeństwa
i
rodziny
jest
refleksją
naukową,
teologiczną,
o urzeczywistnianiu się Kościoła w teraźniejszości w rodzinie i przez rodzinę.
Trzy elementy istotne należą do tak pojętej teologii praktycznej małżeństwa i rodziny:
1. Analiza socjologiczno – pastoralna współczesnej sytuacji małżeństwa i rodziny.
2. Małżeństwo i rodzina jako przedmiot rozważań teologicznych i wysiłków
duszpasterskich.
3. Małżeństwo i rodzina jako podmiot urzeczywistniania Kościoła w świecie
współczesnym.
Rozdział II. Analiza socjologiczna sytuacji rodziny polskiej.
Rodzina choć jest najstarszą i podstawową społecznością, to jej struktura, skład
osobowy, zasady i wzory wzajemnych stosunków, sposoby wypełniania zadań, w ogromnej
mierze zalezą od społeczeństwa w jakim ona żyje. Wykrycie tych powiązań pomiędzy
społeczeństwem a rodziną jest przedmiotem licznych badań2.
Wielu socjologów zajmujących się tymi zagadnieniami interpretuje zależności
w różny sposób. Można wyróżnić trzy grupy interpretacji:
1. Rodzina w pełni zależy od społeczeństwa i jest przez nie całkowicie kształtowana.
Stanowisko powyższe prezentują behawioryści i marksiści.
2. Rodzina tworzy swój mikro świat i jest niezależna od społeczeństwa.
3. Rodzina i społeczeństwo są odrębnymi systemami , ale tworzą układ wzajemnych
powiązań i zależności.
Społeczeństwo wpływa na rodzinę, ale i ona ma wpływ na społeczeństwo. Wzajemne
powiązania
pomiędzy
rodziną
i
społeczeństwem
mogą
mieć
charakter
zarówno
instytucjonalny jak i personalny3.
2
L. Dyczewski. Czynniki wpływające na przemiany rodziny polskiej. W: Rodzina Polska i kierunki jej
przemian. W-wa 1981. s.43
3
tamże s.45
8
Charakter instytucjonalny wyraża się:
w przepisach, normach, urzędowych relacjach rodziny z zakładami pracy, organizacjami,
szkołą, Kościołem.
Personalny charakter wzajemnych powiązań pomiędzy rodziną i społeczeństwem ma
swoją podstawę w tym, że te same osoby uczestniczą w życiu rodzinnym i społecznym.
Wnoszą w życie rodzinne, wartości, idee, normy, dążenia życiowe, upodobania wzory
zachowań, wytwory materialne jakie spotykają w swoich miejscach pracy, organizacjach.
Z kolei ich rodzinne układy, rodzinne formy spędzania czasu, upodobania, system wartości –
rzutują na kontakty poza rodzinne.
Przypatrzmy się bliżej mechanizmowi wzajemnego wpływu społeczeństwa i rodziny.
Każde społeczeństwo, niezależnie od jego wielkości i poziomu rozwoju ma dwa
wymiary życia:
- wymiar struktury,
- wymiar kultury symbolicznej.
Na strukturę społeczeństwa składają się takie elementy jak:
pozycje społeczne, kategorie jednostek, grupy społeczne, organizacje, instytucje , zawody.
Kulturę symboliczną społeczeństwa tworzą: wartości, idee, normy moralne, wzory zachowań,
dążenia życiowe.
Te dwa wymiary życia społecznego są ściśle powiązane i podlegają ciągłym zmianom.
Zmiany zachodzące w polskim społeczeństwie w dziedzinie struktury są następujące:
1. Występuje silna tendencja do zmiany struktury społecznej polskiego społeczeństwa.
2. Struktura społeczna w Polsce jest coraz bardziej otwarta i mobilna tzn. powstają nowe
grupy społeczne, instytucje, zawody. Nowe instytucje, zawody pracy, są otwarte
na nowych pracowników i członków. A przynależność do nich bardziej niż
poprzednio, zależy od osobistych zainteresowań, uzdolnień, społecznego uznania
i możliwości materialnych jednostek.
3. Jednostki należą do różnych grup, często bardzo zróżnicowanych, ale jest to
przynależność częściowa, nie wymaga się od jednostki pełnego zaangażowania.
Instytucje i organizacje, do których należą, nie angażują ich całościowo, lecz
fragmentarycznie, a więc w takim zakresie, w jakim to jest potrzebne, pozostawiając
w pełni ich zamiłowanie i uzdolnienia do wykorzystania zgodnie z możliwościami.
Mówiąc inaczej, gwarantują im duży margines prywatności.
4. Kładzie się nacisk na rozwój warstwy średniej, czyli polskie społeczeństwo,
strukturalnie zdąża do państwa dobrobytu.
9
Zmiany w dziedzinie kultury symbolicznej są nie mniejsze. Można wymienić następujące:
1. Silna tendencja do zmiany kultury, wyraża się w przekonaniu: „wszystko trzeba
zmienić”. I rzeczywiście próbuje się zmieniać wszystko, także to, co dobre, co zdało
egzamin życia.
Chrześcijański system wartości i norm na „nieokreślony”, a generalnie zwany
liberalnym lub pluralistycznym, postawy narodowo- religijne na tzw. Otwarte
i antyreligijne.
2. Pogłębia się poczucie wolności i wzrastają możliwości dokonywania wyborów.
Obywatele nie tylko mają świadomość, że są wolni, ale przeżywają swoją wolność
i mogą ją realizować.
3. Rozwija się tendencja do uniwersalizmu, wyrażająca się w chęci jak najszybszego
dorównania społeczeństwom zachodnim, wręcz utożsamiają się z nimi, przy
jednoczesnym uświadomieniu sobie potrzeby pluralizmu.
4. Upowszechnia się subiektywizm oraz współwystępujący z nim indywidualizm.
Subiektywizm wyraża się przede wszystkim w poglądach i normach, indywidualizm
zaś w zachowaniach i działaniach.
5. Upowszechnia się ideologia sukcesu i współzawodnictwa.
6. Nasilają się idee demokracji i równości.
7. Wzrasta pragnienie osobistego szczęścia, pragnienie przeżycia tego szczęścia jak
najszybciej i jak najintensywniej. Rodzą się postawy hedonistyczne.
Rodzina uczestnicząc w zmianach struktury społecznej zdecydowanie przeciwstawiła się
zmianom w kulturze, opowiedziała się za dawną polską kulturą o jej religijnym charakterze.
Stała się twórczym nośnikiem kultury głęboko zakorzenionej w społeczeństwie, którą nowa
socjalistyczna władza na różne sposoby i przy ogromnym nakładzie środków usiłowała
zmienić. Zmianom struktury społecznej nie odpowiadały zmiany kultury symbolicznej.
Te dwie dziedziny życia społecznego nie były ze sobą sprzęgnięte, niejednokrotnie
funkcjonowały niezależnie od siebie. Taka sytuacja istniejąca w latach powojennych,
w dużym stopniu uwarunkowała powolność zmian polskiej rodziny w stosunku do krajów
zachodnich. Od zmiany ustroju jaka dokonała się w 1989r. struktura i kultura zbliżyły się
do siebie w zakresie tempa zmian. W ostatnich kilku latach gwałtownym zmianom struktury
społecznej towarzyszą nie mniej gwałtowne zmiany w kulturze symbolicznej. Więcej, jeżeli
tempo zmian w dziedzinie struktury społecznej raczej słabnie, to w dziedzinie kultury
przybiera na sile. W dziedzinie kultury nastąpiło otwarcie się na oścież
kulturze
10
nowoczesnych społeczeństw zachodnich i to tak dalece, że może zagrozić tożsamości
kulturowej naszego społeczeństwa.
W zmiany te włącza się rodzina uczestnicząc w nich aktywnie. Osłabiły się w niej
mechanizmy oporu i selekcji, jakie uruchomiła rodzina w stosunku do tzw. kultury
socjalistycznej.
Obok silnego tempa zmian w strukturze społecznej i kulturze znaczący wpływ
na dzisiejszą rodzinę polską mają także dwa inne czynniki:
1. Pogarszające się warunki życia oraz postępująca laicyzacja społeczeństwa. Zmiany te
kumulują się, występując łącznie oddziałują na rodzinę w sposób zaawansowany.
2. Rodzina nie uruchamia mechanizmów obronnych i selektywnych przyjmując nowy
styl życia i postępowania bezkrytycznie.
§ 1. Kierunki przemian rodziny polskiej.
Zmiany w rodzinie polskiej są liczne, obejmują wszystkie dziedziny życia.
W powyższym paragrafie omówimy najważniejsze.
a) Wzrost opinii o nienaruszalności zasad i form życia rodzinnego.
Otwarcie się rodzin polskich „ku Europie” bez zachowania należytej ostrożności,
przyniosło nowe zagrożenie w postaci relatywizmu moralnego. Osłabia ono mechanizmy
oporu i selekcji, które znamionowały postawę wielu polskich rodzin w obliczu systemu
totalitarnego4.
W społeczeństwie upowszechnia się opinia, że obowiązujące dotychczas zasady
i formy życia rodzinnego są także naruszalne i kształtują się nowe jako równorzędne do
dawnych.
Proces powyższy jest powolny, ale ciągle postępuje.
Doskonale go ilustruje stosunek opinii rodzinnej i społecznej do zasady życia
rodzinnego nakazujące, aby było ono oparte na sakramentalnym związku małżeńskim.
Dotychczas społecznie nie aprobowano związków małżeńskich cywilnych, a także
wolnych związków. Dzisiaj sprawa ta wygląda już nieco inaczej.
Można powiedzieć, że opinia sąsiedzka i rodzinna zaaprobowały małżeństwo bez
sakramentu , coraz mniej zdziwienia budzi wolny związek bez żadnej legalizacji.
Podobnie akceptuje się współżycie seksualne przedmałżeńskie.
4
II Polski Synod Plenarny (1991-1999) Pallotinum 2001. s.17
11
Przyjmuje się zasadę, że dotychczasowe normy moralne dotyczące życia
małżeńskiego i rodzinnego są zmienne, jak wiele innych zasad życia, a życie koryguje
dotychczasowe normy religijne i moralne.
b) Formy życia rodzinnego.
Przeobrażenia ustrojowe, związane z nimi liczne deformacje i towarzyszące im
trudne warunki bytowe nie osłabiły w społeczeństwie polskim dążenia do zakładania
rodziny, w której dominującą podstawą jest małżeństwo.
Od początku stulecia obserwuje się powolny, lecz stały wzrost zawierania
małżeństw, co jest bardzo widoczne po drugiej wojnie światowej.
Rodzina pełna
Narodowy Spis Powszechny5 z 1988r. wykazał 9591 tyś. rodzinnych gospodarstw
domowych, w których żyło 34 515 tyś. osób co stanowi 91% ogółu ludności Polski. Można
zatem przyjąć, że społeczeństwo polskie u progu II transformacji
(1989r.) było
społeczeństwem rodzin. Rodziny te tworzą małżeństwa z dziećmi, a więc rodziny pełne.
Od 1994r. następuje systematyczny spadek ilości zawieranych małżeństw:
1994r. – 87,3% żyło w małżeństwach
1995r. - 84% żyło w małżeństwach
W 1996r. była niższa liczba zawierania małżeństw w porównaniu z 1989r. o 20,4%. Tempo
spadku w mieście jest wyższe niż na wsiach. Współczynnik zawierania małżeństw
w przeliczeniu na 100 ludności obniżył się w mieście z 6,8% do 5,1%, na wsi 6,7% do 5,6%.
Spadek liczby nowo zawieranych związków, idący w parze ze wzrostem liczby małżeństw
rozpadających się, prowadzi w konsekwencji do negatywnego bilansu małżeństw
zawieranych i rozwiązywanych. Po raz pierwszy przewagę małżeństw rozwiązywanych nad
zawartymi zanotowano w 1993r. w miastach; w liczbach absolutnych wyniosła ona wówczas
926, co przy dodatnim bilansie na wsi nie spowodowało spadku liczby małżeństw
istniejących. W kolejnym, 1994r. nadwyżka na wsi nie zdołała zrekompensować niedoboru
w mieście, na skutek czego w skali ogólnopolskiej liczba małżeństw zmniejszyła się o 3941.
W roku 1996r. liczba małżeństw rozwiązanych była wyższa już o 12 463 w zestawieniu
z liczbą związków nowo zawartych6.
5
6
Rodzina w świetle wyników NSP 1988. Materiały i opracowania statystyczne GUS. Warszawa 1991. s.40 i nn.
Pełnomocnik Rządu do spraw Rodziny. Raport o sytuacji polskich rodzin. Warszawa 1998. s. 22 i n.
12
Z obserwacji dynamiki zmian obu wielkości wynika jednoznacznie, że spadek, liczby
zawieranych małżeństw jest spowodowany znaczącym osłabieniem skłonności do ich
zawierania przez osoby w wieku największej intensywności zmian stanu cywilnego.
Przyczyn spadku doszukiwać się można zarówno w uwarunkowaniach demograficznych jak
i społeczno ekonomicznych (trudne warunki ekonomiczne młodego pokolenia(bezrobocie,
niskie dochody, trudności mieszkaniowe)).Wielu młodych ludzi w okresach niepewności jutra
powstrzymuje się przed założeniem rodziny.
W tym kontekście można przypuszczać, że stwierdzony poziom zawieranych
małżeństw nie osiągnął jeszcze spodziewanego okna depresji, której oczekuje nasz kraj
w najbliższych latach. Powstrzymywanie się części młodych ludzi od decyzji zawarcia
małżeństwa wpłynie na niższy poziom przyrostu urodzin.
Od roku 2003 obserwujemy trend pozytywny jeżeli chodzi o ilość zawieranych
małżeństw. Szacuje się, że w 2007r. zarejestrowano prawie 249 tyś. związków małżeńskich.
– o ponad 22 tyś. więcej niż rok wcześniej. Współczynnik małżeństw ( liczony na 1000
ludności) wzrósł o 0,6 pkt. Do poziomu 6,5‰. Począwszy od 2003r. obserwuje się wzrost
liczby nowozawartych małżeństw – co pozwala przewidywać utrzymanie pozytywnego
trendu, jakim jest rosnąca liczba urodzeń.
Częstość zawierania małżeństw jest nieznacznie niższa w miastach. Niezmiennie
wśród nowozawartych związków ok. 86% stanowią małżeństwa pierwsze, tj. panien
z kawalerami. Małżeństwa wyznaniowe, tj. zawarte w kościołach i jednocześnie
zarejestrowane w urzędach stanu cywilnego, stanowią około 70% zawieranych prawnie
związków.
Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat zdecydowanie zwiększył się wiek
nowożeńców. Na początku lat 90-tych ponad połowa mężczyzn zawierających małżeństwo
nie osiągnęła wieku 25 lat, w 2006r. – już tylko 27%; wśród kobiet udział ten zmniejszył się
o 1/3, tj. z 73% na 48%. Najczęściej mężczyźni żenią się „przed trzydziestką”; w 2006r.
udział tej grupy (wiek 25-29 lat) wśród nowożeńców wynosił 44 % (na początku lat 90-tych
ponad 48% mężczyzn brało ślub będąc w wieku 20-24 lata , obecnie ok. 26%).
Panny młode pozostały w grupie wieku 20 – 24 lata, ale w okresie minionych 16 lat
ich udział zmniejszył się z 51 na 42% na korzyść wieku 25 – 29 lat (wzrost udziału tej grupy
nastąpił z 13,5% do ponad 34%). Średni wiek kobiet zawierających związek małżeński
(mediana wieku) wynosił w 2006r. 25 lat, wobec niespełna 23 lat na początku lat 90- tych,
z kolei wśród mężczyzn wzrósł o około 1,5 roku – do 27 lat. Nowożeńcy w miastach są o 1,5
roku starsi od mieszkających na wsi.
13
Zmiany w wieku zawierania małżeństw.
Obserwacja struktury małżonków w/g wieku w momencie zawarcia małżeństwa:
Wiek nowożeńców zawierających związki małżeńskie w 1996r.
Mężczyźni: wiek 20 -24 lata - 48,3%
w tym - miasto
46,3%
- wieś
Kobiety:
wiek 20 -24 lat
51,3%
- 55,5%
w tym - miasto
53,3%
- wieś
58,6%
Wiek nowożeńców zawierających związki małżeńskie w roku 2006.
Mężczyźni: wiek 25 -29
– 42%
Kobiety:
– 34%.
wiek 25 -29
Małżeństwo pierwotne i wtórne.
Małżeństwa pierwotne stanowią najliczniejszą grupę stanowiącą 87,5% wśród ogółu
związków małżeńskich z pewną tendencją do wzrostu.
Małżeństwo wtórne „zrekonstruowane” pozostające w ścisłym związku z narastaniem
rozwodów obserwujemy tutaj tendencje wzrostowe. Dokonujące się zmiany wzorca tworzenia
rodziny uznać można jako niekorzystne , mogące mieć negatywne skutki biologiczne
i społeczne, tak w wymiarze mikro jak makro społeczne. Za niepokojące należy uznać
symptomy kryzysu etyczno – moralnego.
Rozwody.
Podstawową przyczyną rozpadu małżeństw w latach 1989- 1996 w Polsce stanowi
zgon jednego ze współmałżonków W jego wyniku w 1989r. ustało średnio 705 związków na
1000,a w 1996r. – 853 związki na 1000. Poziom obliczonego współczynnika na wsi był
w obu latach wyższy niż w mieście w 1989r. – 662 na 1000, a na wsi 773. Zasadniczą
przyczyną istotnego wzrostu proporcji związków ustających na skutek śmierci jest
nadumieralność mężczyzn w średnim wieku7.
Statystyka rozwodów.
7
Raport o sytuacji Polskich Rodzin. Warszawa 1998. s.24
14
Statystyki rozwodów wskazują, że liczba rozwodów w Polsce stale wzrasta. Według
danych przedstawionych przez GUS w roku 2006 rozwiodło się około 72 tyś. par
małżeńskich, podczas gdy w roku 2005 było ich prawie 68 tysięcy. W roku 2006 – średni – na
1000 istniejących małżeństw 8 zostało rozwiązanych na drodze sądowej, a w roku 2004
niespełna 5,4 tyś. Z tego wynika, że w roku 2006 współczynnik rozwodów wyniósł 1,9%.
W miastach intensywność jest prawie trzykrotnie wyższa niż na wsi. W ponad 2/3
przypadków powództwo o rozwód wnosi kobieta. Orzeczenie rozwodu z winy żony następuje
w niespełna 3% przypadków, ale najczęściej – w ponad 70% przypadków- wina nie jest
orzekana. Rozwiedzeni
małżonkowie przeżyli ze sobą – średnio- 13 lat. Z danych
dotyczących 2006r. wynika, że około 63% małżeństw wychowywało w momencie rozwodu
prawie 67 tysięcy nieletnich dzieci ( w wieku do 18 lat). Najczęściej (w 62% przypadków)
sąd przyznaje
opiekę nad dziećmi wyłącznie matce, wyłącznie ojcu jedynie w 3,8%
przypadków, a ponad 32% - włada rodzicielska jest sprawowana przez oboje rodziców.
W porównaniu liczby rozwodów, zostało zawartych ponad 226 tysięcy związków
małżeńskich , co oznacza przyrost o ponad 19 tysięcy małżeństw do roku poprzedniego.
Współczynnik małżeństw wzrósł o 0,5 pkt do poziomu 5,9%.
Tabela 1. Liczba rozwodów w latach 1995 – 2006
Rok
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
Liczba rozwodów (w tys.)
38,1
42,8
45,3
45,4
48,6
56,3
67,6
71,9
Tabela 2.Przyczyny rozwodów w Polsce w latach 2000 – 2006
Przyczyny rozwodów w Polsce w latach
2000-2006
Niezgodność charakterów
Zdrada
Alkohol
Naganny stosunek do rodziny
Problemy finansowe
Inne
w%
32,0
24,0
23,0
9,0
9,0
3,0
15
Demograficzne aspekty rozwodowe.
- rozwody przyczyniają się do zmniejszenia przyrostu naturalnego oraz zwiększenia
liczby rodzin małodzietnych.
- rodziny niepełne
- związki wtórne.
Socjologiczne aspekty rozwodu.
- Z punktu widzenia socjologicznego – rozwód jest rozbiciem grupy społecznej jaką
jest rodzina. Jedną z najciekawszych prób wyjaśniania procesu rozpadu związku
małżeńskiego jest teoria Levingera. Jest on twórcą modelu, który można uznać
za podstawowy dla rozważań nad procesami integracji i dezintegracji rodziny. Punktem
wyjścia jest stwierdzenie, że tym większe prawdopodobieństwo rozwodu, im niższa jakość
małżeństwa. Jakość małżeństwa jest tym większa, im większa jest satysfakcja małżonków
z ich stylu życia, im większe są zyski małżeńskich interakcji.
W koncepcji Levingera odpowiednikiem pojęcia jakości małżeńskiej jest pojęcie
atrakcyjności związku małżeńskiego. Na atrakcyjność małżeństwa składają się zyski
symboliczne , takie jak wykształcenie, status zawodowy, podobieństwo między małżonkami
w zakresie wykształcenia, przynależności do grupy religijnej, wieku oraz zyski materialne,
takie jak dochód rodziny czy własny dom. Zyski mogą mieć charakter emocjonalny
(koleżeństwo, szacunek, satysfakcja seksualna).
Zależność między jakością a stabilnością małżeństwa nie jest prosta ani
jednokierunkowa. Jednym z istotnych czynników wpływających na tę relację są bariery przed
rozwodem, niejednokrotnie utrzymujące trwałość małżeństwa mino jego niskiej jakości lub
nawet mimo dramatycznych napięć. Levinger uważa, że o losie małżeństwa decyduje nie
tylko to, ile satysfakcji (lub bolesnych przeżyć) doświadczają partnerzy w małżeństwie, ale
również to jak bardzo silne są więzy krępujące małżonków, którzy chcieliby się rozwieść.
Bariery funkcjonują więc jako koszty. Jeżeli bariery okażą się wystarczająco silne, możemy
mieć do czynienia z nierzadkim przypadkiem trwałych, aczkolwiek nieszczęśliwych
małżeństw. Ale bywa też tak, że dochodzi do rozwodu mimo wysokiej jakości małżeństwa.
Należy przypuszczać, że współistniały słabe bariery przed rozwodem i silne atrakcje
alternatywne.
Levinger
wymienia
następujące
bariery
przed
rozwodem:
poczucie
zobowiązania wobec niesamodzielnych dzieci, presja ze strony grup podstawowych (rodzina,
przyjaciele) oraz otoczenia społecznego, przekonania religijne, poczucie zobowiązania
do zachowania przysięgi małżeńskiej, a także przewidywane koszty związane z rozwodem.
16
Psychologiczne aspekty rozwodów.
- z psychologicznego punktu widzenia – rozwód jest przede wszystkim przeżyciem
emocjonalnym.
Stres związany z rozwodem dotyczy strefy społecznej.
- utrata kontaktu ze współmałżonkiem, dziećmi, związane z tym poczucie opuszczenia
i osamotnienia.
- sfera psychologiczna: uczucie rozgoryczenia, zależności, beznadziejności, poczucie
mniejszej wartości.
Syntetyczny model procesu rozwodowego obejmuje:
I.
faza dyssatysfakcji,
II.
faza konfliktów,
III.
faza decyzyjna,
IV.
faza stresu porozwodowego,
V.
faza przystosowania i odbudowy.
Ad. I. Faza dyssatysfakcji:
Narastanie napięcia spowodowanego nie rozwiązanymi problemami wywołuje uczucia
dyssatysfakcji i frustracji. Uświadomienie sobie przez jedno lub oboje małżonków tego stanu
rzeczy jest właściwym początkiem procesu rozpadu, przy czym zwykle bywa tak, że jedno
z małżonków odczuwa napięcie silniej niż drugie. Etap uświadomienia sobie sytuacji jest
zwykle poprzedzany przez fazę, w której występują próby rozwiązywania pojawiających się
problemów. W tej fazie małżonkowie jeszcze nie zdają sobie sprawy z tego, że podstawowym
źródłem napięć jest samo małżeństwo i usiłują znaleźć drogę wyjścia z kryzysu poprzez
działania zastępcze, np. zmiana mieszkania pracy, itp. Dopiero po okresie rozpoznania
faktycznego stanu rzeczy i realnego zagrożenia rozpadem związku szukanie dróg wyjścia
nabiera cech racjonalnych. Do takich prób można zaliczyć „ucieczkę” w aktywność
pozarodzinną, zmianę stylu życia, zmianę orientacji z prorodzinnej na bardziej indywidualną.
Mimo to, często utrzymuje się gra pozorów, fasada trwałości. Faktycznie jednak można już
mówić o zaawansowanym rozwodzie emocjonalnym.
Ad.II. Faza konfliktów.
17
Uświadomienie sobie, że dane małżeństwo samo w sobie jest przyczyną napięć i zrozumienie
ryzyka
czy
wręcz
nieuniknioności
separacji
zwiększa
intensywność
emocji.
Charakterystyczna jest ich silna ambiwalencja: od miłości do nienawiści. Ponownie pojawiają
się próby pojednania, ale też wzmagają się konflikty, będące wyrazem pogłębiającego się
rozpadu więzi. Następuje wyraźny zanik intymności życia małżeńskiego, co wyraża się
między innymi w poszukiwaniu alternatywnego partnera jako formy psychologicznego
„zabezpieczenia” na wypadek separacji. Rysuje się rozłam w fasadzie małżeńskiej
solidarności, związek wkracza w fazę otwartej, często publicznej walki, również z udziałem
prawników. Przejście fazy konfliktów w płaszczyzny wewnątrzrodzinnej na forum dyskusji
publicznej znamionuje nowy jakościowo etap procesu rozwodowego.
Ad.III. Faza decyzyjna.
Najpełniejszą charakterystykę okresu decyzyjnego podali Kressel i Deutsch. Na plan pierwszy
wysuwa się ambiwalencja wobec decyzji rozwodowej – małżonkowie często zmieniają
zdanie. Okresy pojednania przeplatane są ponownymi wybuchami konfliktów. Podjęta
decyzja rozwodowa z jednej strony budzi uczucie wyzwolenia, z drugiej zaś pojawia się lęk,
a nawet panika w obliczu rozwodu. W tej fazie może wzmocnić się intymność związku.
Podejmowanie i odwoływanie decyzji rozwodowej – czemu towarzyszą silne emocje – trwa
tak długo, aż nie zostanie ostatecznie zaakceptowana nieuniknioność rozwodu. Podjęcie
ostatecznej decyzji ponownie wyzwala falę ostrych konfliktów.
Ad.IV. Faza stresu porozwodowego.
Cały proces rozwodowy jest nasycony silnymi emocjami . W okresie następującym
bezpośrednio po rozwodzie stres jest jeszcze silniejszy niż w okresie rozpadu. Wraz
z upływem czasu wzrasta depresja odzwierciedlająca kłopoty natury emocjonalnej
i materialnej. Depresja pojawia się jako konsekwencja przełomowych zmian w życiu,
pomimo że uzyskanie rozwodu wydawałoby się formą wyjścia z bardzo trudnej i stresującej
sytuacji.
Ad.V. Faza przystosowania i odbudowy.
W okresie tym można dostrzec dwa aspekty: psychologiczny i społeczny. W aspekcie
psychologicznym proces rozwodowy kończy się ukształtowaniem się nowego stylu życia,
przywróceniem poczucia wartości i ponownym zdefiniowaniem celów życiowych.
18
Jednocześnie słabną negatywne uczucia i pojawia się gotowość do nawiązywania nowych,
satysfakcjonujących związków z pełnym zaangażowaniem emocjonalnym.
Rodzina niepełna.
Rodzinę niepełną tworzą matka lub ojciec z dziećmi albo same dzieci. Liczba tego
typu rodzin rośnie. Wśród ogółu rodzin z dziećmi do lat 24 pozostających na utrzymaniu
w 1994r. matki z dziećmi stanowiły 11,6% (770 tyś.) a ojcowie z dziećmi – 1,1% (72 tyś.).
Z badań wynika, że występuje tendencja do wzrostu liczby rodzin niepełnych. Statystyki
mówią że co roku przybywa w Polsce około 100 tyś. rodzin niepełnych . Tworzą je: około
35 tyś. matek rodzących dzieci pozamałżeńskie, około 35 – 40 tyś. dzieci po utracie jednego
lub obojga rodziców, około 30 tyś. dzieci z małżeństw rozwiedzionych. Większość
z rozwiedzonych osób po raz wtóry lub kolejny zawiera formalny związek małżeński.
Badacze te związki nazywają „poligamią sukcesywną” lub „poligamią sekwencyjną”.
Problemy matek samotnie wychowujących dzieci.
Samotne matki przeżywają wiele trudności na drodze życia i wychowywania swoich
dzieci. Problemy wiążą się z zaspokojeniem potrzeb bytowych rodziny, wychowania dzieci
czy życia religijnego. Trudności przeżywają zarówno rodziny matek niezamężnych jak
i rozwiedzionych. Z reguły samotne matki, jako jedyni żywiciele rodzin często muszą
podejmować dodatkowe prace zawodowe by zapewnić dzieciom niezbędne warunki
materialne. Sprawia to, że pozostaje im mniej czasu na kontakty z dziećmi. Wzory
wychowawcze narzucone dzieciom przez matki z rodzin niepełnych w zasadzie nie różnią się
od wzorów wychowawczych rodzin pełnych. Matki dążą, by ich dzieciom zapewnić dobre
warunki materialne w przyszłości, pragną pomóc dzieciom w zdobyciu wykształcenia,
popłatnego zawodu, dobrej pozycji społecznej.
Pragną wykształcić w nich takie cechy, jak: dobroć uczciwość, szacunek dla innych ludzi,
gotowość niesienia pomocy.
Autorytet samotnych matek jest podstawowym warunkiem socjalizacji dzieci. Pozyskiwanie
autorytetu przez matki ułatwia im skuteczniejsze stosowanie środków wychowawczych.
Jednak skuteczne oddziaływanie wzorów osobowych matek zależy od ich normalnych
właściwości, cech naśladowanych zachowań i więzi emocjonalnej z dziećmi. Pełną akceptację
dziecka może pozyskać tylko matka zaspokajająca jego potrzeby bezpieczeństwa, uznania
i miłości.
19
Jednak brak ojca w rodzinie oddziałuje negatywnie na postawę dzieci a także samotnych
matek.
Kobiety z rodzin niepełnych mają często negatywny obraz mężczyzny. Zjawisko to
szczególnie nasilone jest wśród matek niezamężnych. Zarówno samotne matki jak i jej dzieci
odczuwają brak ojca. Matki te wypracowały sobie taki schemat życia, w którym nie ma
miejsca na mężczyznę. Jest to niezwykle silny czynnik patogenny zaburzający przygotowanie
dziewczynek i chłopców do pełnienia ról związanych z płcią.
Brak ojca w rodzinie jest czynnikiem upośledzającym życie rodzinne. Przejawia się ono
wysokim poziomem u matek i dzieci, poczuciem lęku i niepewności jutra. Odpowiedzią
matek na tą sytuację są próby zacieśnienia swoich relacji z dzieckiem przeradzających się
w postawy nadopiekuńcze. Rodzi to w dziecku postawy obronne i agresywne w stosunku do
matki.
Problemy ojców samotnie wychowujących dzieci.
Pośród rodzin niepełnych rodziny samotnych ojców stanowią pewnego rodzaju
„novum”. Wzbudzają one większe zainteresowanie społeczne, spotykają się z większą
sympatią niż rodziny matek samotnych. Szczególnego znaczenia w tych rodzinach nabiera
więź osobowa.
Można mówić o niej wówczas, gdy kontakty pomiędzy poszczególnymi członkami
wynikają ze wspólnych dążeń, zaufania, wzajemnej atrakcyjności i pragnienia bliskości, a nie
wyłącznie z faktów wspólnego zamieszkania. Jednym z symptomów panującej w rodzinie
silnej więzi osobowej jest wzajemne darzenie się zaufaniem. Duża liczba ojców przed
podjęciem samotnej opieki nad dziećmi nie przejawia prawie żadnego zaangażowania
w pracach domowych. Stąd większość tych rodzin korzysta ze stołówek.
Ojcowie częściej niż matki stymulują dzieci do myślenia, rozbudzają w nich ciekawość
świata, uczą podejmować ryzyko samodzielnych działań.
Zwłaszcza córki nierzadko w dorosłym życiu łatwiej sobie radzą niż inne kobiety.
Samotnemu ojcu kontakt z dziećmi daje głęboką satysfakcję. Dzieci utrzymują poczucie
bliskości i miłości przy jednoczesnym uznawaniu autorytetu.
Oddziaływanie rodziny niepełnej na osobowość dziecka.
Brak trwałych, pozytywnych relacji z rodzicami już od pierwszych lat życia odbijają się
niekorzystnie na rozwoju dziecka. U dzieci z rodzin niepełnych ujawniono niedostateczne
panowanie nad sobą, podwyższony poziom pobudliwości, napięcia nerwowego. Czynnik
20
niepewności odgrywa dużą rolę w przypływie agresji. Dzieci te przejawiają większą
pobudliwość, podejrzliwość, wrogość w stosunku do innych, poczucie winy i nieufność.
Chłopcy z rodzin rozbitych przejawiają większą skłonność do kłamstwa, kradzieży,
opuszczania zajęć szkolnych, agresji, niszczenia. Nieobecność ojca wywiera wpływ
na kształtowanie postaw rodzicielskich u dzieci. U dziewcząt zaznacza się nadmierna
koncentracja uczuciowa, negatywny stosunek do ról małżeńskich i rodzinnych. W postawach
chłopców pozbawionych ojców występuje brak poszanowania praw u dziecka oraz aprobaty
jego działań.
Rodzina niepełna oddziałuje negatywnie na rozwój dzieci. Matki i ojcowie samotnie
wychowujący dzieci mają zwykle poczucie porażki i zawodu. Często zatracają zdolność
adekwatnej samooceny.
Związki kohabitacyjne.
Kobieta i mężczyzna żyją bez żadnego formalnego związku małżeńskiego. W Polsce
były to najczęściej wspólnoty rodzinne zakładane przez osoby rozwiedzione, które z różnych
powodów nie zawierają ponownego formalnego związku małżeńskiego. Czynniki sprzyjające
rozwojowi formy życia rodzinnego opartego na związku kohabitacyjnym są różne i niezbyt
dokładnie przebadane. W przypadku osób rozwiedzionych z pewnością są nimi przepisy
majątkowe i spadkowe.
Natomiast u osób wolnych wydaje się dominować niechęć do formalizowania swojego
życia rodzinnego, negatywna postawa wobec małżeństwa i rodziny jako instytucji oraz pewna
moda na taki styl życia.
W krajach zachodnich ta forma życia rozwija się wśród osób, które są wolne.
We Francji i Niemczech ponad 1 mln par żyje bez żadnego ślubu. Tego typu związki
małżeńsko – rodzinne najczęściej występują w następujących krajach:
Dania
- 13,6% - ogółu związków małżeńskich,
Holandia
- 6,7% - ogółu związków małżeńskich,
Wielka Brytania - 5,0% - ogółu związków małżeńskich,
a więc w krajach o daleko zaawansowanej laicyzacji. Inny obraz tego zjawiska widzimy
w krajach bardziej zaangażowanych religijnie.:
Grecja
- 0,4% - wszystkich małżeństw,
Irlandia
Portugalia
Hiszpania
- 0,5% - wszystkich małżeństw.
21
To zjawisko narasta w Polsce od 1988r. W 1995r. – było takich związków około 1,5%
wszystkich małżeństw.
c) Sytuacja demograficzna.
1. Wzorce zachowań prokreacyjnych.
Zachowania prokreacyjne w długim okresie czasu wyznaczone są przez wiele czynników,
z których część ma charakter stały, względnie stały i zmienny.
Do pierwszej grupy należą czynniki biologiczne, określające fizjologiczną zdolność
rozrodczą małżonków, na podstawie której można określić hipotetyczny potencjał
dzietności rodzin.
Potencjał ten określają struktury demograficzne:
- relacje płci (ilość kobiet i mężczyzn)
- wiek (społeczeństwa)
- stan cywilny.
Społeczeństwo polskie charakteryzuje się osłabionym potencjałem rozrodczym na skutek
spadku liczebności kobiet w wieku największej płodności.
Dalszym czynnikiem ograniczającym dzietność jest wzrastająca liczba małżeństw
bezpłodnych – to zjawisko wzrasta, a od kilku lat ma charakter stały. Innym czynnikiem jest
wzrost wieku nowożeńców zawierających małżeństwa ( 25 -29 lat – mężczyźni 42%, kobiety
34%).
Drugą grupę tworzą czynniki określające stopień świadomości postaw prokreacyjnych.
Zaobserwowano, że w długim przedziale czasu wzorzec postaw prokreacyjnych jest funkcją
systemu wartości moralnych, kulturowych i materialnych.
W okresie transformacji
- otwarcia się granic i destrukcyjnej propagandy mediów –
antyrodzinna jest częściowo przyjmowana przez społeczeństwo polskie.
Stopień świadomości neomaltuzjańskiej w naszym społeczeństwie narasta a poglądy
głoszące iż rodzina egalitarna jest oznaką współczesności i nowoczesności znajdują
w społeczeństwie wielu zwolenników.
Trzecią grupę stanowią czynniki gospodarcze ekonomiczne i społeczne.
2. Stan ludności i dynamika przyrostu.
Według wstępnych szacunków, w końcu 2007 roku ludność Polski liczyła ok. 38111 tyś.
osób, tj. o ponad 10 tyś. mniej niż przed rokiem. Liczba ludności Polski zmniejsza się już od
11 lat, w latach 1997 – 2007 ubyło nas ok. 180 tyś. Ujemne tempo przyrostu ludności
22
wynosiło od minus 0,01% w 1997r. do minus 0,08% w 2006r., w minionym roku – minus
0,03%. W latach 90-tych ubiegłego stulecia średnioroczna stopa przyrostu ludności
kształtowała się na poziomie ok. + 0,09%, ale już w drugiej połowie tych lat dynamika
przyrostu była zerowa lub ujemna.
Bezpośrednią przyczyną zmniejszania się liczby ludności Polski – obserwowaną w długim
okresie – jest notowany w latach 1984 – 2003 spadek liczby urodzeń przy prawie nieistotnych
zmianach w liczbie zgonów. Od 1993r. urodzenia kształtują się na poziomie poniżej 500 tyś.,
a od 1998r. – poniżej 400 tyś. Nadal znajdujemy się w depresji urodzeniowej, aczkolwiek od
2004r. obserwuje się stopniowy wzrost liczby urodzeń.
W 2007r. dzięki pozytywnym zmianom w poziomie urodzeń (odnotowano istotny
wzrost liczby urodzeń, ale także zwiększenie liczby zgonów) przyrost naturalny był dodatni
i wyniósł prawie 11 tyś.; przeciętnie – na każde 10 tyś. ludności – przybyły 3 osoby
( w 2006r. – 1 osoba, a na początku lat 90-tych ubiegłego stulecia – ponad 40 osób). Dodatni
przyrost naturalny odnotowujemy drugi rok; cztery wcześniejsze lata charakteryzowały się
ubytkiem naturalnym, np. w 2005r. wyniósł on minus 3,9 tyś., a największy odnotowano
w 2003r. i wynosił minus 14,1 tyś.
Pod względem liczby ludności Polska znajduje się na 31 miejscu wśród krajów świata
i na 6 w krajach Unii Europejskiej. W przypadku gęstości zaludnienia plasujemy się w grupie
średnio zaludnionych państw europejskich. Na 1 km² powierzchni mieszkają 122 osoby;
w miastach około 1095, na terenach wiejskich 51. Nadal maleje liczba i udział mieszkańców
miast w ogólnej ludności kraju; obecnie ludność miejska stanowi niewiele ponad 61%,
natomiast sukcesywnie rośnie liczba ludności zamieszkałej na wsi.
Tempo przyrostu ludności jest zróżnicowane w poszczególnych regionach kraju.
Tabela 3. Ludność według województw.
Województwa
Polska
Dolnośląskie
Kujawsko - pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
Łódzkie
Małopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Ludność w tysiącach
2000
38254,0
2912,2
2067,8
2206,2
1008,5
2627,8
3222,4
5115,0
1070,6
2101,4
stan w dniu 31.12
2005
2006
38157,1 38125,5
2888,2
2882,3
2068,3
2066,4
2179,6
2172,8
1009,2
1008,5
2577,5
2566,2
3266,2
3271,2
5157,7
5171,7
1047,4
1041,9
2098,3
2097,6
Średnioroczne tempo przyrostu
2007*
38114,7
2878,9
2065,4
2167,2
1008,5
2558,5
3276,8
5184,1
1038,0
2097,3
(ubytku) ludności w %
2000
2005
2006
2007*
-0,02
-0,04
-0,08
-0,03
-0,17
-0,17
-0,20
-0,12
-0,05
-0,00
-0,09
-0,05
-0,13
-0,25
-0,31
-0,26
+0,05
+0,00
-0,07
-0,00
-0,36
-0,40
-0,44
-0,30
+0,35
+0,18
+0,15 +0,17
+0,05
+0,23
+0,27 +0,24
-0,34
-0,39
-0,52
-0,38
+0,12
+0,01
-0,03
-0,01
23
Podlaskie
Pomorskie
Śląskie
Świętokrzyskie
Warmińsko-mazurskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
*Dane wstępne
1210,7
2172,3
4768,7
1302,7
1427,5
3345,3
1697,9
1199,7
2199,0
4685,8
1285,0
1428,6
3372,4
1694,2
1196,1
2203,6
4669,1
1279,8
1426,9
3378,5
1692,8
1193,6
2208,6
4658,5
1276,3
1425,9
3384,8
1692,3
-0,13
+0,28
-0,37
+0,01
+0,19
+0,17
+0,06
-0,23
+0,23
-0,32
-0,29
-0,01
+0,21
-0,04
-0,30
+0,21
-0,36
-0,40
-0,12
+0,18
-0,08
-0,21
+0,23
-0,23
-0,28
-0,07
+0,19
-0,03
W minionym roku w 4 województwach odnotowano przyrost liczby ludności
(małopolskie, mazowieckie, pomorskie i wielkopolskie), województwa te od początku
bieżącego stulecia charakteryzują się zwiększaniem liczby ludności. W pozostałych
województwach obserwowany jest spadek liczby ludności, jednak tempo tego ubytku
rzeczywistego jest wyraźnie słabsze w stosunku do odnotowanego w ubiegłym roku.
Województwa, w których liczba ludności maleje najszybciej to opolskie oraz łódzkie
i świętokrzyskie.
Migracje zagraniczne ludności.
Drugim składnikiem ubytku rzeczywistego powodującego zmniejszanie się liczby
ludności Polski jest ujemne – w całym okresie powojennym - saldo migracji zagranicznych 8,
tzw. definitywnych (na pobyt stały) . Szacuje się, że w 2007 roku ujemne saldo migracji
zagranicznych
9
wyniosło ok.21 tyś. i było o ok. 15 tyś. mniejsze niż w 2006r., w którym
odnotowano gwałtowny wzrost liczby emigracji na pobyt stały; z ok. 20-25 tyś. –
rejestrowanych przez ostatnich 15 lat w ciągu każdego roku – do prawie 47 tyś. Jednocześnie
systematycznie wzrastała liczba imigrantów (najczęściej powracających Polaków) – do ok. 11
tyś. w 2006r.; ze wstępnych danych wynika, że w 2007r. było ich prawie 15 tyś.
Dodatkowo, dane wyszacowane w oparciu o różne źródła (statystyczne i poza
statystyczne) wskazują, że w końcu 2006r. poza granicami Polski – na emigracji czasowej –
przebywało ok. 1950 tyś. mieszkańców naszego kraju, w tym ponad 1600 tyś. w Europie.
Zdecydowana większość czasowych emigrantów z Polski przebywa w krajach członkowskich
UE – w końcu 2006r. było ich ok. 1550 tyś. (najwięcej w Wielkiej Brytanii – ok. 580 tyś. oraz
w Niemczech – ok. 450 tyś.). W okresie naszego członkostwa w UE liczba się podwoiła;
w końcu 2004r. w krajach UE przebywało czasowo ok. 750 tyś. mieszkańców naszego kraju;
8
Szacunek liczby i struktury ludności opracowany metodą bilansową uwzględnia wyłącznie migracje na pobyt
stały.
9
Dane o migracjach dotyczące I-III kwartału 2007r.pochodzą z rejestru ludności PESEL (MSWiA),dane dla IV
kwartału zostały wstępnie oszacowane.
24
w końcu 2005r. – już ok. 1170 tyś., a w 2006r. liczba czasowych emigrantów zwiększyła się
o kolejne 380 tyś. Szacunek ten uwzględnia także tych Polaków, którzy od dłuższego czasu
przebywali poza granicami Polski, w tym w krajach UE, bez względu na ich status pobytu.
Osoby przebywające czasowo za granicą ( bez względu na czas tego pobytu) są
uwzględniane w opracowywanych przez GUS bilansach liczby i struktury mieszkańców
Polski. Należy podkreślić, że osoby, których czasowa nieobecność w Polsce wynosi
co najmniej rok powinny być zaliczone do rezydentów kraju przebywania. Wstępne szacunki
wskazują że liczba imigrantów przebywających w Polsce czasowo10 w końcu 2006r. wynosi
około 200 tyś.; największą zbiorowość stanowią obywatele Ukrainy. Imigranci przebywający
w Polsce czasowo nie są uwzględniani w bilansach ludności.
Urodzenia i dzietność kobiet.
W 2007r. zarejestrowano ponad 388 tyś. urodzeń żywych, co oznacza wzrost o prawie
14 tyś. w stosunku do roku 2006, ale także o 30% urodzeń mniej niż w 1990r. i blisko połowę
mniej (ponad 46%) niż w 1983r., który był szczytowym rokiem ostatniego wyżu
demograficznego (724 tyś. urodzeń). W 2007r. współczynnik urodzeń wyniósł 10,2‰
(o 0,4 pkt więcej niż w roku poprzednim, ale o ponad 4 pkt mniej niż w 1990r. i 9,5 pkt mniej
niż w 1983r.).
W latach 1984 – 2003 z roku na rok rodziło się coraz mniej dzieci, miniony rok był
czwartym z kolei, w którym odnotowano większą ich liczbę w stosunku do roku 2003 –
najbardziej niekorzystnego dla rozwoju demograficznego. Zwiększenie natężenia urodzeń ma
miejsce zarówno wśród rodzin zamieszkałych w miastach, jak i na wsi – z niewielką
przewagą dla ludności miejskiej, ale współczynnik urodzeń na wsi jest w dalszym ciągu
wyższy. W 2006r. współczynnik urodzeń na wsi wynosił 10,5‰, w mieście 9,3‰ ( w 2005r.
– odpowiednio 10,4‰ i 9,0‰ ).
Pomimo rosnącej liczby urodzeń – w dalszym ciągu poziom reprodukcji nie
gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń, od 1989r. utrzymuje się w Polsce okres
głębokiej depresji urodzeniowej. W 2006r. współczynnik dzietności wynosił 1,27, co oznacza
wzrost ( o 0,05 pkt.) w stosunku do odnotowanego w 2003r., w którym był najniższy od
ponad 50 lat. Należy przypomnieć, że najbardziej korzystną sytuację demograficzną określa
współczynnik kształtujący się na poziomie 2,1 – 2,15, tj. gdy w danym roku na jedną kobietę
w wieku 15 -49 lat przypada średnio 2 dzieci.
10
W drugim kwartale 2008 roku zostaną przeprowadzone dwa badania statystyczne poświęcone imigrantom,
które pozwolą zweryfikować powyższe dane szacunkowe i dostarczą więcej informacji na temat zasobów
imigracyjnych w Polsce.
25
Wynikiem przeobrażeń demograficznych z lat 90-tych jest między innymi przesunięcie
najwyższej płodności kobiet z grupy wieku 20-24 lata do grupy 25 – 29 lat. Jest to efekt
wyboru, jakiego coraz częściej dokonują ludzie młodzi decydując się najpierw na osiągnięcie
określonego poziomu wykształcenia i stabilizacji ekonomicznej, a dopiero potem na założenie
rodziny oraz jej powiększanie. Poddając analizie poziom wykształcenia matek zauważa się, że
od początku lat 90-tych prawie pięciokrotnie wzrósł odsetek kobiet z wykształceniem
wyższym (z 6% do 29%), natomiast istotnie zmniejszył się odsetek kobiet z wykształceniem
podstawowym i bez wykształcenia (z 18% do 8%).
Konsekwencją zmiany zachowań pro – rodzinnych jest podwyższenie zarówno
średniego wieku rodzenia dziecka, który w 2006r. wynosił 27,6 roku (wobec ok.26 lat
w połowie lat 90-tych), jak i średniego wieku urodzenia pierwszego dziecka – 25,6 w 2006r.
(ok.23 lata w latach 90-tych).
Na dzietność kobiet w istotnym stopniu wpływa liczba zawieranych związków
małżeńskich. Zdecydowana większość dzieci (w 2006r. – ponad 80%) rodzi się w rodzinach
tworzonych przez prawnie zawarte związki małżeńskie , a prawie połowa dzieci małżeńskich
rodzi się w okresie pierwszych trzech lat trwania małżeństwa rodziców.
Jednocześnie
od
kilkunastu
lat
systematycznie
rośnie
odsetek
urodzeń
pozamałżeńskich. Na początku lat 90-tych ze związków pozamałżeńskich rodziło się ok.6-7%
dzieci, zaś w ostatnich latach 17 – 19%. Odsetek ten jest zdecydowanie wyższy w miastach –
w 2006r. wynosił prawie 22%, zaś na wsi – niespełna 15%.
Rosnący współczynnik dzietności pozamałżeńskiej przy równolegle zmniejszającym
się ogólnym współczynniku dzietności może oznaczać że zwiększa się liczba rodzin
tworzonych przez związki partnerskie lub rośnie liczba matek samotnie wychowujących
dzieci – tworzących rodziny niepełne.
Tabela 4. Przyrost naturalny w latach 1983 – 2007 (żywe urodzenia w tysiącach)
Rok
1983
1990
1995
1997
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007*
*Dane wstępne
Urodzenia żywe
721,0 tys.
547,7 tys.
433,1 tys.
412,0 tys.
378,3 tys.
368,2 tys.
353,8 tys.
351,1 tys.
356,1 tys.
364,4 tys.
374,2 tys.
388,0 tys.
26
Umieralność.
Wstępne dane wskazują że w 2007r. zmarło ponad 377 tyś. osób, tj. o prawie 8 tyś.
więcej niż w 2006r.; współczynnik umieralności zwiększył się o 0,2 pkt. do poziomu 9,9‰.
W ogólnej liczbie osób zmarłych ok.47% stanowią kobiety.
W latach 1992 – 1998 obserwowany był systematyczny spadek umieralności;
od 1999r. nastąpił wzrost – rejestrowano ok. 360 – 380 tyś. zgonów rocznie. Także
w ostatnich latach liczba zgonów nieznacznie rośnie, ale tempo tego wzrostu jest w miarę
jednostajne – co można przyjąć za początek procesu stabilizacji poziomu umieralności
w Polsce.
Głównymi przyczynami zgonów w Polsce są choroby układu krążenia i choroby
nowotworowe; stanowią one ponad 70% wszystkich zgonów, trzecią grupą przyczyn są urazy
i zatrucia – prawie 7%.
Od kilku lat obserwuje się istotną poprawę w zakresie umieralności z powodu chorób
układu krążenia; w pierwszej połowie lat 90-tych były przyczyną ponad 52% ogółu zgonów;
na początku tego stulecia – prawie 48% , zaś w 2006r. stanowiły 45,6% wszystkich przyczyn.
Wśród kobiet umieralność w wyniku chorób układu krążenia jest zdecydowanie wyższa,
stanowią one prawie 52% ogólnej liczby zgonów kobiet, wśród mężczyzna – ok.40%.
Stopniowo zmniejsza się także odsetek zgonów powodowanych urazami i zatruciami,
które obecnie stanowią 6,8% wszystkich zgonów , wobec 7,6% na początku lat 90-tych.
W tym przypadku także występuje duże zróżnicowanie umieralności według płci; wśród
mężczyzn urazy zatrucia stanowią 9,6% przyczyn zgonów, a wśród kobiet ok.3,5%.
Niekorzystnym zjawiskiem jest bardzo szybki wzrost liczby zgonów powodowanych
chorobami nowotworowymi, przy jednoczesnym wzroście liczby nowych zachorowań.
W 1990r. nowotwory złośliwe były przyczyną 18,7% zgonów, w 2000r. stanowiły 23%,
a obecnie 24,8% wszystkich przyczyn (wśród mężczyzn stanowią niewiele ponad 26%; wśród
kobiet – ponad 23%).
W 2007r. zarejestrowano 2,3 tyś. zgonów dzieci w wieku poniżej 1 roku życia,
co oznacza niewielki wzrost ( o niespełna 0,1 tyś.) w stosunku do roku poprzedniego.
Pozytywny – obserwowany nieprzerwanie – trend malejącej umieralności niemowląt
potwierdza współczynnik wyrażający liczbę zgonów niemowląt na 1000 urodzeń żywych,
który w minionym roku zmniejszył się (o 0,1 pkt) do poziomu 5,9‰ (w 1990r. wynosił
19,3‰). W ogólnej liczbie zmarłych niemowląt ponad 70% umiera przed ukończeniem
pierwszego miesiąca życia (w okresie noworodkowym), w tym ok. ¾ w okresie pierwszego
27
tygodnia życia. Przyczyną ponad połowy zgonów niemowląt są choroby i stany okresu
okołoporodowego, czyli powstające w trakcie trwania ciąży matki i w okresie pierwszych
6 dni życia noworodka, kolejną 1/3 zgonów stanowią wady rozwojowe wrodzone, a pozostałe
są powodowane chorobami nabytymi w okresie niemowlęcym lub urazami.
Podobnie jak ogólny współczynnik zgonów niemowląt także współczynnik
umieralności okołoporodowej (urodzenia martwe i zgony niemowląt w wieku 0-6 dni na 1000
urodzeń żywych i martwych) wykazuje tendencję spadkową; w 2006r. kształtował się na
poziomie 8,0‰, na początku tego stulecia wynosił 9,7‰; zaś na początku lat 90-tych –
19,5‰.
Trwanie życia.
Nadal utrzymuje się duża różnica między trwaniem życia mężczyzn i kobiet. W 2006r.
przeciętne trwanie życia dla mężczyzn wynosiło 70,9 lat oraz 79,6 lat dla kobiet.
W porównaniu do początku lat 90-tych trwanie życia wydłużyło się o prawie 5 lat dla
mężczyzn oraz o ok. 4,5 roku dla kobiet.
W Polsce występuje zjawisko wysokiej nadumieralności mężczyzn. Mimo, że
w dekadzie lat 90-tych różnica między przeciętnym trwaniem życia kobiet i mężczyzna
malała, początek bieżącego stulecia przyniósł wzrost tej wartości do 8,7 roku w 2006r.
Zjawisko wysokiej nadumieralności mężczyzn (ponad poziom umieralności kobiet)
obserwowane jest we wszystkich grupach wieku i różnica ta zwiększa się wraz z wiekiem.
Wyraźny postęp w wydłużaniu się przeciętnego trwania życia należy przypisywać
szeroko propagowanemu – od początku lat 90-tych – prowadzeniu zdrowego stylu życia.
Badania stanu zdrowia ludności przeprowadzone przez GUS w 1996 i powtórzone w 2004r.
potwierdzają tezę, iż w zachowaniach Polaków nastąpiły korzystne zmiany. W ciągu 3 lat
poprzedzających badanie z 2004r., co 6-7 osoba dorosła zmieniła swój sposób odżywiania.
Wyraźnie zmniejszył się odsetek osób – głównie mężczyzn – palących tytoń (papierosy,
cygara, fajka). Co prawda coraz więcej osób dorosłych pije alkohol, nastąpiły jednak istotne
zmiany w typowym wzorcu konsumpcji alkoholu; wyniki badania wskazują że piwo powoli
wypiera wódkę i inne napoje spirytusowe. W ostatnich latach wyraźnie zwiększył się udział
kobiet wykonujących specjalne badania profilaktyczne.
Wyniki badania z 2004r. wskazują, że dorośli Polacy są bardziej zadowoleni ze stanu
swojego zdrowia – ponad 53% dorosłych oceniło je jako bardzo dobre lub dobre, podczas gdy
w 1996r. analogiczny odsetek wynosił niecałe 44%.
28
Struktura płci i wieku ludności.
W ogólnej liczbie ok.38115 tyś. ludności Polski kobiety stanowią prawie 52%; na 100
mężczyzn przypada ich 107 (wśród ludności miejskiej 111, zaś na obszarach wiejskich 101).
Liczebna przewaga mężczyzn występuje wśród ludności w wieku do 44 roku życia – gdzie na
100 mężczyzn przypada 97 kobiet; w wieku powyżej 44 lat współczynnik feminizacji wynosi
124, przy czym w najstarszych rocznikach wieku (65 lat i więcej) na 100 mężczyzn
przypadają średnio 164 kobiety.
W 2006r. mediana wieku ludności Polski wynosiła 37 lat; dla mężczyzn - 35 lat, dla
kobiet 39 (w 2000r. odpowiednio: 35,4, 33,4, 37,4). Ludność zamieszkała w miastach jest
starsza – średni wiek wynosi 38,2 lat, zaś dla mieszkańców wsi – 35,2 lat.
Rezultatem przemian w procesach demograficznych jest gwałtowne zmniejszanie się
liczby dzieci i młodzieży (0-17), ich udział w ogólnej liczbie ludności obniżył się do ok. 20%
z 29% w 1990r. (w 2000r. odsetek ten wynosił ok.24,4%). Dzieci w wieku poniżej 15 roku
życia stanowią obecnie niespełna 16% ogólnej populacji wobec prawie 25% w 1990r.
(w 2000r. – ponad 19%).
Szczególnie duże zmiany można zaobserwować także w grupie osób w wieku
produkcyjnym (kobiety w wieku 18 – 59 lat, mężczyźni – 18 -64 lata). Od 1990r. odsetek
osób w wieku zdolności do pracy (w ogólnej liczbie ludności) wzrósł o 6 punktów
procentowych, tj. z poziomu ok.58% do ponad 64% (w 2000r. wynosił prawie 61%), przy
czym tempo przyrostu ludności w wieku produkcyjnym jest coraz wolniejsze.
Począwszy od 2002r. wiek produkcyjny osiągają coraz mniej liczne roczniki
18-latków; w 2001 roku było ich ponad 694 tys., w 2002r. – już 679 tys., zaś w 2007r. na
rynek pracy mogło wejść tylko 569 tys. 18-latków. Jednocześnie występuje proces starzenia
się zasobów siły roboczej powodowany zwiększeniem się liczby osób w wieku niemobilnym,
tj. powyżej 44 roku życia. Udział ludności w tym wieku wynosi 24,4% i jest o ponad 3 punkty
procentowe większy niż w 2000r., kiedy osiągnął 21%.
Tabela 5. Ludność według wieku w wybranych latach. Stan w dniu 31 XII
Wyszczególnienie
Ludność ogółem
W wieku:
1990
38073
Lata
2000
2006
w tysiącach
38254
38125
2007*
1990
38115
100,0
Lata
2000
2006
w odsetkach
100,0 100,0
2007*
100,0
przedprodukcyjnym
11040
9333
7661
7490
29,0
24,4
20,1
19,7
produkcyjnym
22148
23261
24482
24550
58,2
60,8
64,2
64,4
15256
15218
15250
15257
40,1
38,9
40,0
40,0
mobilnym (18-44 lata)
29
niemobilnym (45-59/64)
poprodukcyjnym
6892
8043
9232
9293
18,1
21,0
24,2
24,4
4885
5660
5983
6075
12,8
14,8
15,7
15,9
*Dane wstępne
Szacuje się, że w latach 2001 – 2007 liczba ludności w wieku produkcyjnym
zwiększyła się o ponad 1,2 mln., tj. corocznie przybywało średnio prawie 200 tys. osób.
Przyrost liczby ludności w tej grupie był bardzo zróżnicowany: w 2006r. wynosił 77 tys.
podczas gdy w 2001 r. – 265 tys.; należy podkreślić, że przyrosty te w zasadzie dotyczyły
osób z grupy wieku niemobilnego (45-65 lata dla mężczyzn i 45- 59 lat dla kobiet). Szacuje
się, że w 2007r. liczba ludności w wieku produkcyjnym wzrosła o ok. 68 tys.
W ostatnich latach obserwowany jest także dalszy wzrost liczby osób w wieku
emerytalnym (mężczyźni 65 lat i więcej , kobiety 60 lat i więcej). Udział tej grupy ludności
w ogólnej populacji wynosi 15,9% (w 2000r. – prawie 15%, a w 1990r. niespełna 13%).
Szacuje się, że w końcu 2007r. ludność w wieku poprodukcyjnym liczyła ponad 6 mln osób
wobec nieco ponad 5,6 mln w 2000roku.
Coraz mniej korzystne stają się relacje między poszczególnymi grupami wieku
ludności – co obrazuje współczynnik obciążenia ekonomicznego; na 100 osób w wieku
produkcyjnym przypada 56 osób w wieku nieprodukcyjnym (tj. 25 osób w wieku
poprodukcyjnym oraz 31 w wieku 0-17 lat), podczas gdy w 2000r. wielkość współczynnika
obciążenia wynosiła 64 (24 – dla poprodukcyjnego i 40 – przedprodukcyjnego), a w 1990r.
odpowiednio – 74, 22 i 52.
Udział osób w wieku 65 lat i więcej (razem mężczyzn i kobiet ) stanowi obecnie
13,5%, w 2000r. wynosił 12,4%, a w 1990r. – 10,2%.
Struktura wieku ludności ulega nadal dynamicznym zmianom, liczba i struktura
ludności w wieku produkcyjnym determinuje podaż zasobów siły roboczej na rynku pracy.
Należy jednak pamiętać, że w prezentowanych stanach ludności uwzględnione zostały osoby,
które czasowo wyemigrowały za granicę i – chociaż są one w Polsce zameldowane na stałe –
nie są już polskimi rezydentami, jeśli ich czas pobytu za granicą wynosi co najmniej 1 rok.
W zdecydowanej większości osoby te są w wieku produkcyjnym mobilnym.
Zmiany demograficzne, jakie są obserwowane w ostatnich latach, tj. przede wszystkim
wzrost liczby urodzeń oraz nowozawartych małżeństw, mogą wskazywać na przełom
w dotychczasowym rozwoju ludności. Jednak perspektywa szybkiego wyjścia z głębokiej
30
depresji demograficznej, w jakiej znajduje się Polska już od dłuższego czasu, jest dosyć
odległa. Dzietność polskich kobiet kształtuje się na najniższym poziomie wśród krajów UE
i jednym z najniższych w krajach europejskich. Jednocześnie coraz więcej osób wyjeżdża
z Polski deklarując pozostanie za granicą przynajmniej przez dłuższy czas.
Perspektywy rozwoju demograficznego w najbliższych w najbliższych latach wydają
się być już przesądzone. Głęboki niż demograficzny z lat 90-tych oraz utrzymująca się duża
emigracja za granicę (zwłaszcza emigracja czasowa ludzi młodych – jak ma to miejsce od
2004r.) będą powodować – już w nieodległej perspektywie – coraz większe utrudnienia
w rozwoju demograficznym, na rynku pracy oraz w systemie zabezpieczenia społecznego.
Zgodnie z prognozą rozwoju ludności Polski opracowaną przez GUS w roku 1996, w 2000r.
liczba ludności wyniesie 38,9 mln, a w 2010r. 40,2 mln, a w 2020r. – 40,7 mln.
W okresie objętym prognozą należy oczekiwać istotnych zmian w strukturze przyszłych
trendów demograficznych, jak też z falowaniem dotychczasowej struktury ludności Polski
według wieku.11
Tabela 6. Podstawowe dane demograficzne dla lat 1990 - 2007
Wyszczególnienie
Ludność ogółem w tys.(w dn,31,XII)
Przyrost roczny
w tys.
w%
1990
1995
38073
85
2000
38284
19
38254
-9
2001
38242
-12
2002
38219
-24
2003
38191
-28
2004
38174
-17
2005
38157
-17
2006
38125
-32
2007*
38115
-10
0,22
0,05
-0,02
-0,03
-0,06
-0,07
-0,04
-0,04
-0,08
-0,03
Mężczyźni (w tys.)…………………...
18552
18628
18537
18525
18507
18486
18470
18454
18427
18412
Ludność miejska (w tys.)……….……
23546
23675
23670
23627
23571
23513
23470
23424
23369
23334
w %.........................
61,8
61,8
61,9
61,8
61,7
61,6
61,5
61,4
61,3
61,2
przedprodukcyjnym (0-17 lat)……...
29,0
26,6
24,4
23,5
22,7
21,9
21,2
20,6
20,1
19,7
produkcyjnym (18-59/64 lata)……...
58,2
59,6
60,8
61,5
62,2
62,9
63,5
64,0
64,2
64,4
mobilnym (18-44 lata)…………
40,1
40,0
39,8
39,9
39,9
39,9
40,0
40,0
40,0
40,0
niemobilnym (45-59/64 lata)….
18,1
19,6
21,0
21,6
22,3
23,0
23,5
24,0
24,2
24,4
poprodukcyjnym (60/64 lat i więcej)
12,8
13,8
14,8
15,0
15,1
15,2
15,3
15,4
15,7
15,9
0-14 lat (dzieci)………………………
24,4
21,6
19,1
18,4
17,8
17,2
16,7
16,2
15,8
15,5
65 lat i więcej………………………...
10,2
11,3
12,4
12,6
12,8
13,0
13,1
13,3
13,4
13,5
mężczyźni…………………………
66,5
67,6
69,7
70,2
70,4
70,5
70,7
70,8
70,9
-
kobiety……………………………
75,5
76,4
78,0
78,4
78,8
78,9
79,2
79,4
79,6
-
Małżeństwa (w tys.)………...……..
255,4
207,1
211,2
195,1
191,9
195,4
191,8
206,9
226,2
249
na 1000 ludności……..
6,7
5,4
5,5
5,1
5,0
5,1
5,0
5,4
5,9
6,5
(w tys.)……...…………
42,4
38,1
42,8
45,3
45,4
48,6
56,3
67,9
71,9
65
na 1000 ludności……...
1,1
1,0
1,1
1,2
1,2
1,3
1,5
1,8
1,9
1,7
(w tys.)……...………..
-
-
1,3
2,4
2,7
3,0
5,9
11,6
8,0
5
Urodzenia żywe (w tys.)……………
547,7
433,1
378,3
368,2
353,8
351,1
356,1
364,4
374,2
388
14,3
11,3
9,9
9,6
9,3
9,2
9,3
9,6
9,8
10,2
Ludność w wieku w %
Przeciętne dalsze trwanie życia
Rozwody
Separacje
na 1000 ludności…
11
Pełnomocnik Rządu d/s Rodziny. Raport (…) dz. cyt. s.17
31
dzietność kobiet….
2,04
1,61
1,37
1,31
1,25
1,22
1,23
1,24
1,27
-
Zgony ogółem (w tys.)…………….
390,3
386,1
368,0
363,2
359,5
365,2
363,5
368,3
369,7
377
na 1000 ludności….
10,2
10,1
9,6
9,5
9,4
9,6
9,5
9,7
9,7
9,9
choroby układu krążenia……………
52,2
50,4
47,7
47,9
47,1
47,2
46,4
45,7
45,6
-
nowotwory złośliwe………………..
18,7
20,2
23,0
23,8
24,4
24,2
24,7
24,5
24,8
-
według przyczyn: (w %)
urazy i zatrucia …………………….
7,6
7,5
7,0
6,9
7,1
6,8
6,9
6,9
6,8
-
w tym: wypadki drogowe……….
2,12
1,83
1,58
1,41
1,49
1,41
1,47
1,37
1,29
-
samobójstwa…………….
1,27
1,42
1,59
1,61
1,65
1,59
1,67
1,64
1,57
-
przyczyny niedokładnie określone….
6,5
8,5
6,6
6,6
6,5
6,5
6,6
6,6
6,4
-
Zgony niemowląt (w tys.)…………..
10,6
5,9
3,1
2,8
2,7
2,5
2,4
2,3
2,2
2,3
na 1000 urodzeń żywych….
19,3
13,6
8,1
7,7
7,5
7,0
6,8
6,4
6,0
5,9
Przyrost naturalny (w tys.)…………
157,4
47,0
10,3
5,0
-5,7
-14,1
-7,4
-3,9
4,5
11
4,1
1,2
0,3
0,1
-0,1
-0,4
-0,2
-0,1
0,1
0,3
na 1000 ludności……….….
Migracje zagraniczne na stałe
imigracja (w tys.)………………….
2,6
8,1
7,3
6,6
6,6
7,0
9,5
9,3
10,8
15
emigracja (w tys.)………………….
18,4
26,3
27,0
23,3
24,5
20,8
18,9
22,2
46,9
36
-15,8
-18,2
-19,7
-16,7
-17,9
-13,8
-9,4
-12,9
-36,1
-21
saldo
(w tys.)………………….
*Dane wstępne
W okresie do roku 2020 należy oczekiwać następujących zmian w strukturze ludności według
wieku:
1. znacznego udziału liczby dzieci i młodzieży w wieku nauczania w szkołach
ponadpodstawowych (15 – 18 lat) oraz wyższych (19 – 24 lata),
2. istotnego przyrostu populacji w wieku 20 – 29 lat (zawieranie małżeństw),
3. znaczny przyrost liczby ludności w wieku produkcyjnym (18 – 59/64 lata),
4. starzenie się ludności w wieku produkcyjnym,
5. istotny przyrost ludności w wieku poprodukcyjnym (60 – 65 i więcej).
Wraz z starzeniem się ludności kraju, szczególnie silnym po roku 2010, należy podjąć
skuteczne działania związane z budową nowoczesnego systemu ubezpieczenia społecznego.
Mając na uwadze znaczący przyrost ludności w najstarszych grupach (70 lat i więcej) w tym
wysoki udział ludzi samotnych, należy przewidywać konieczność dokonywania gruntownych
zmian systemu opieki społecznej lub przygotować rodziny do pełnienia funkcji opiekuńczych
nad osobami starszymi.12
Tabela 7. Średni wzrost liczby ludności ze względu na wiek i płeć (liczba ludności w tys.)
Rok
Wiek
Ogółem
00-04
05-09
12
tamże s.19
Ogółem
38,646
2,017
2,479
2000
Mężczyźni
18,779
1,036
1,270
Kobiety
19,867
981
1,209
Ogółem
38,011
1,703
1,890
2025
Mężczyźni
18,347
875
970
Kobiety
19,665
829
920
32
10-14
15-19
20-24
25-29
30-34
35-39
40-44
45-49
50-54
55-59
60-64
65-69
70-74
75-79
80-84
85+
2,859
3,363
3,197
2,836
2,416
2,612
3,168
3,114
2,530
1,608
1,711
1,616
1,372
953
410
384
1,461
1,715
1,627
1,443
1,232
1,318
1,584
1,536
1,226
753
769
694
540
333
133
110
1,398
1,648
1,570
1,393
1,183
1,294
1,584
1,579
1,304
856
942
921
833
620
278
275
2,004
2,069
1,949
1,957
2,402
2,763
3,273
3,043
2,646
2,178
2,243
2,532
2,230
1,533
731
861
1,049
1,060
996
999
1,221
1,397
1,629
1,524
1,314
1,068
1,060
1,144
946
598
252
245
995
1,009
953
958
1,181
1,365
1,607
1,519
1,333
1,111
1,183
1,388
1,283
934
479
616
Tabela 8. Przeciętny roczny wzrost ludności w latach 1950 - 2050
Rok
Liczba ludności
Okres
Wskaźnik wzrostu
1950
1960
1970
1980
1990
(w tys.)
24,824
29,590
32,526
35,578
38,119
1950-1960
1960-1970
1970-1980
1980-1990
1990-2000
(w procentach)
1,8
0,9
0,9
0,7
0,1
1991
1992
1993
1994
1995
38,253
38,371
38,469
38,551
38,603
2000-2010
2010-2020
2020-2030
2030-2040
2040-2050
0,0
-0,1
-0,3
-0,5
-0,6
1996
1997
1998
1999
2000
38,633
38,656
38,664
38,658
38,646
2010
2020
2030
2040
2050
38,691
38,455
37,377
35,702
33,780
Małżeństwa bezdzietne.
W świecie 1 mln par małżeńskich tzn. 20 – 25% - co piąta para małżeńska ma
trudności z poczęciem. Światowa organizacja zdrowia przedstawia dane mówiące, że 8% par
ma trudności z rozrodem. W świecie 50 – 80 mln ludzi wymaga leczenia z powodu
33
niepłodności. Co roku przybywa 2 mln nowych par niepłodnych. Raport o sytuacji polskich
rodzin mówi, że przyczyny niepłodności są różnorodne.
Pierwszą grupę stanowią małżeństwa bezpłodne i małżeństwa, w których kobieta nie może
donosić i urodzić poczętego dziecka.
Nowym zjawiskiem jest bezdzietność z wyboru.
W ostatnich latach odsetek małżeństw bezdzietnych systematycznie wzrasta.
W roku: - 1988 – 22,8% - 2329 tys.
- 1995 – 23,6% - 2483 tys.
Badania socjologiczna wskazują, że następuje systematyczny wzrost małżeństw
bezpłodnych i bezdzietnych.
W roku 2005 – 25% stanowią małżeństwa bezdzietne.
W 2007 – 2008 – 26% stanowią małżeństwa bezdzietne13.
d) Sytuacja bytowa polskich rodzin.
Kondycja finansowa polskich rodzin w ostatnich latach 1997 – 2002 i następnych ulega
powolnej, ale systematycznej poprawie, co wyraża się we wzroście poziomu życia przeciętnej
rodziny, choć nadal zbyt duża część z nich znajduje się w złych warunkach finansowych14.
Po okresie znacznego spadku kondycji finansowej w pierwszym okresie transformacji
w latach 1993 – 1997, rozpoczęły się pozytywne zmiany – wzrasta realny poziom dochodów
i wydatków w gospodarstwach domowych oraz zmienia się korzystnie struktura spożycia.
Towarzyszy jednak temu procesowi zjawisko rozwarstwienia się materialnego społeczeństwa
oraz nienajlepszy antyrodzinny system podatkowy. Badania przeprowadzone w 2000r.
pokazują, że sytuacja materialna większości polskich rodzin jest przeciętna – ponad połowa
badanych (54%) zadeklarowała, iż wystarcza im jedynie na bieżące wydatki. W gorszej
sytuacji znajduje się ponad jedna czwarta obywateli (28%) – osoby te sporadycznie lub wręcz
od dłuższego czasu nie są w stanie opłacić podstawowych świadczeń. Najmniej liczną grupę
Polaków (17%) stanowią rodziny dobrze sytuowane.
Rys.1. Sytuacja materialna polskich rodzin w 2000r.
13
14
Pełnomocnik Rządu d/s Rodziny. Raport (…) dz. cyt. s.32
R. Bieleń. Duszpasterstwo rodzin we współczesnej Polsce. Lublin 2001. s. 113.
34
17%
28%
54%
Prognozy na przyszłość.
Niemal połowa społeczeństwa (47%) przewiduje, że w ciągu następnych lat sytuacja
finansowa nie ulegnie zasadniczym zmianom. Niepomyślnego rozwoju sytuacji – pogorszenia
się kondycji finansowej gospodarstw domowych – obawia się jedna czwarta polaków (27%),
natomiast optymistycznie patrzy w przyszłość (21%) polaków.
Prognozy ewentualnych zmian warunków materialnych polskich rodzin są uzależnione
również od oceny obecnej sytuacji finansowej gospodarstwa domowego (zakresu możliwych
wydatków) jak i dotychczasowych doświadczeń (porównania obecnej sytuacji materialnej do
tej sprzed roku):
- poprawę warunków materialnych własnego gospodarstwa domowego przewidują
głównie osoby, którym obecnie dobrze się wiedzie (mogą sobie pozwolić na ekstra wydatki)
lub odnotowały poprawę sytuacji w porównaniu do kwietnia ubiegłego roku;
- pogorszenie warunków materialnych własnego gospodarstwa domowego obawiają zaś
przede wszystkim badani, którym obecnie źle się powodzi (nie stać ich czasami na opłacenie
podstawowych świadczeń) lub, w przeciągu ostatniego roku, odnotowali pogorszenie sytuacji
ekonomicznej rodziny;
- ekonomiczną stabilizację materialnych warunków życia swojej rodziny prognozują
najczęściej osoby, którym obecnie powodzi się średnio (stać ich jedynie na bieżące wydatki)
lub których sytuacja finansowa nie zmieniał się w ciągu ostatniego roku.
Dochody rodzin.
Głównym czynnikiem kształtującym warunki życia gospodarstw domowych jest
wysokość dochodów. W kwietniu 2002r. średni miesięczny dochód przypadający na członka
rodziny wyniósł 665zł i był o 14% wyższy niż przed rokiem (584zł). Świadczy to
35
o niewielkiej poprawie, a przy bardziej ostrożnym podejściu – o stabilizacji sytuacji
finansowej przeciętnej polskiej rodziny w ostatnim roku15.
Porównanie wysokości przeciętnych dochodów per capita w rodzinach respondentów,
którzy różnią się pod względem poziomu wykształcenia, statusu materialnego i zawodowego,
źródeł utrzymania, stosunku do zatrudnienia, wielkości rodziny, liczby dzieci na utrzymaniu
czy wielkości miejsca zamieszkania, ukazuje znaczne zróżnicowanie kondycji finansowej
rodzin16.
Do czynników najsilniej różnicujących sytuację finansową rodzin należą poziom
wykształcenia oraz pozycja społeczno – zawodowa badanych 17. Gospodarstwa domowe
respondentów legitymujących się wyższym wykształceniem dysponują średnim miesięcznym
dochodem na osobę w wysokości 1260 zł, znacznie mniejszymi kwotami rozporządzają
rodziny ankietowanych z wykształceniem średnim (798zł), natomiast do najgorzej
sytuowanych
należą
gospodarstwa osób z wykształceniem podstawowym
(495zł)
i zasadniczym zawodowym.
Wśród badanych aktywnych zawodowo najwyższy średni miesięczny dochód na osobę
w rodzinie uzyskują przedstawiciele kadry kierowniczej i inteligencji (1341zł) oraz
prywatnych przedsiębiorców (1100zł). W rodzinach kadry kierowniczej i inteligencji dochód
na
jedną
osobę
jest
ponad
dwukrotnie
wyższy
niż
w
rodzinach
robotników
wykwalifikowanych (629zł) i ponad trzykrotnie wyższy niż w rodzinach rolniczych (412zł).
Spośród rodzin respondentów zawodowo biernych, mających głównie niezarobkowe
źródła utrzymania (rencistów, emerytów, gospodyń domowych, uczniów i studentów,
bezrobotnych), najwyższymi średnimi miesięcznymi dochodami na osobę (753zł) dysponują
rodziny emerytów, których sytuacja finansowa jest znacznie lepsza niż ogółu gospodarstw
domowych. Warto podkreślić, że znacznie niższe są dochody rodzin rencistów (582zł)18.
Najgorsza jest kondycja finansowa rodzin osób bezrobotnych (326zł). Równie niskie jak
bezrobotni średnie miesięczne dochody w przeliczeniu na osobę mają jedynie rodziny
najliczniejsze – sześcioosobowe i większe (326zł). Zdecydowanie najgorsza jest natomiast
15
W 2001 r. przeciętny miesięczny dochód na osobę w gosp. domowym ustalony przez GUS na podstawie badań
budżetów domowych wyniósł 611 zł, natomiast ustalony na podstawie dwunastu comiesięcznych badań
sondażowych CBOS – 604 zł. Roczny wskaźnik inflacji (luty 2001 – luty 2002) wynosi 3,5% (GUS).
16
Należy podkreślić, że poziom dochodów, przeciętny dla całej grupy społeczno-ekonomicznej gospodarstw, nie
odzwierciedla różnic, jakie istnieją w jej ramach między osobami najzamożniejszymi i najbiedniejszymi.
17
Przynależność społeczno – zawodową rodzin określamy poprzez wykształcenie i kwalifikacje zawodowe
wylosowanej osoby, niekoniecznie dostarczającej głównego źródła utrzymania lub pełniącej rolę głowy rodziny.
18
W niektórych badaniach (np.GUS) emerytów i rencistów traktuje się jako jedną kategorię, mimo zasadniczych
różnic ich położenia społeczno – ekonomicznego.
36
sytuacja finansowa rodzina wielodzietnych, mających na utrzymaniu czworo dzieci i więcej
(212zł per capita).
Sytuacja finansowa rodziny silnie i prostoliniowo wiąże się z wielkością gospodarstwa
domowego oraz liczbą dzieci pozostających na utrzymaniu. Im więcej osób liczy
gospodarstwo domowe, im więcej dzieci pozostaje na utrzymaniu rodziny, tym niższa kwota
przypada miesięcznie na jednego jej członka19.
Tabela 9. Średni miesięczny dochód na osobę w gospodarstwie domowym w zależności od wielkości
gospodarstwa domowego ( wg CBOS)
Wielkość gospodarstwa
domowego
Jednoosobowe
Dwuosobowe
Trzyosobowe
Czteroosobowe
Pięcioosobowe
Sześcioosobowe i większe
ogółem
Średni miesięczny dochód na
osobę w gospodarstwie domowym
981 zł
841 zł
779 zł
629 zł
519 zł
326 zł
665 zł
Tabela 10. Średni miesięczny dochód na osobę w gospodarstwie domowym w zależności
od liczby dzieci na utrzymaniu rodziny (wg CBOS)
Liczba dzieci pozostających na
utrzymaniu rodziny
brak dzieci na utrzymaniu
Jedno
Dwoje
Troje
czworo i więcej
ogółem
Średni miesięczny dochód na
osobę w gospodarstwie domowym
826 zł
628 zł
561 zł
396 zł
212 zł
665 zł
Wyraźny wpływ na kondycję finansową rodzin ma także wielkość środowiska ich
zamieszkania – na ogół im mniejsza jest miejscowość, w której mieszkają badani , tym niższe
są przeciętne dochody przypadające na jej mieszkańca. Najwyższe przeciętne dochody
per capita osiągają mieszkańcy wielkich aglomeracji miejskich (1112zł) oraz dużych miast
(730zł), najniższe zaś – rodziny wiejskie (487zł). Zróżnicowania te wynikają między innymi
z odmienności struktury społecznej tych środowisk (im większa jest miejscowość, tym więcej
jej mieszkańców ma wyższe wykształcenie oraz wysokie kwalifikacje zawodowe),
z odmiennej sytuacji na rynku pracy (na ogół im większa miejscowość, tym mniejsze
bezrobocie). Ponadto rodziny wiejskie częściej niż miejskie są wieloosobowe i wielodzietne,
19
Wiąże się to między innymi z faktem, że rodziny osób gorzej wykształconych, a więc i gorzej sytuowanych,
częściej są wielodzietne i wieloosobowe.
37
co też pogarsza ich sytuację finansową. Warto jednak pamiętać że stosunkowo słabą kondycję
finansową tych rodzin w pewnym stopniu rekompensuje to, iż w znacznej mierze są one
samowystarczalne w zaspokajaniu potrzeb żywnościowych.
Podsumowując należy podkreślić i zastrzec, że analiza dochodów opiera się
na deklaracjach respondentów, a tego typu informacje niekoniecznie muszą dokładnie
odzwierciedlać sytuację finansową rodzin. Niektórzy respondenci mogą bowiem przejawiać
skłonność do zaniżania swoich dochodów, ponieważ wolą przemilczeć dodatkowe ich źródła.
Niekiedy badanych zawodzi pamięć. Trudności z określaniem miesięcznych dochodów mają
również osoby pracujące na własny rachunek, szczególnie w rolnictwie, a także uczniowie
i studenci oraz gospodynie domowe i bezrobotni 20. Mimo takich słabości wskaźnika poziom
życia rodzin oceniany za pomocą przeciętnych miesięcznych dochodów per capita pozostaje
w silnym związku z subiektywnymi wskaźnikami sytuacji finansowej rodziny.
Subiektywny wymiar sytuacji finansowej rodzin
Porównanie własnej sytuacji finansowej z sytuacją innych rodzin
Z dokonanego przez ankietowanych porównania dochodów własnej rodziny
z przeciętnymi dochodami innych rodzin w naszym kraju wynika, że obecnie prawie połowa
polaków (49%) uznaje dochody swojej rodziny za niższe od przeciętnych ( w tym 34%
określa je jako raczej niższe, a 15% - jako znacznie niższe). Ponad jedna trzecia (36%) uważa,
że są one średnie, natomiast jedna dziesiąta (10%) uznaje je za wyższe od przeciętnych.
Tabela 11. Dochody rodzin aktualnych w porównaniu z dochodami przeciętnymi ( wg CBOS):
Czy uważa Pan(i), że obecne dochody Pana(i)
rodziny w porównaniu z przeciętnymi
dochodami rodzin w Polsce są:
znacznie wyższe
raczej wyższe
takie same (przeciętne)
raczej niższe
znacznie niższe
trudno powiedzieć
Odpowiedź „tak” w %
2
8
36
34
15
5
Jak rodziny gospodarują pieniędzmi?
Obecnie 6% Polaków uważa, że ich rodziny żyją bardzo biednie, a dochód, którym
dysponują, nie starcza nawet na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Jedna trzecia
20
W omawianym badaniu średnich miesięcznych dochodów przypadających na osobę w rodzinie nie
zadeklarowało 25% ankietowanych (48% rolników, 35% uczniów i studentów, 32% gospodyń domowych, 28%
bezrobotnych, 24% pracujących na własny rachunek poza rolnictwem oraz około 20% ankietowanych
reprezentujących pozostałe grupy badanych aktywnych i biernych zawodowo).
38
(34%)ocenia życie swoich rodzin jako skromne, co oznacza, że muszą one na co dzień bardzo
oszczędnie gospodarować pieniędzmi. Ponad połowa badanych (53%) określa poziom życia
rodzin jako średni, to znaczy, że dochody wystarczają im jedynie na codzienne wydatki,
natomiast muszą oszczędzać na poważniejsze zakupy. Zaledwie 7% ankietowanych uznaje, że
ich rodzinom żyje się dobrze („starcza na wiele bez specjalnego oszczędzania”),
a 1% przyznaje, że ich rodziny mogą sobie pozwolić nawet na pewien luksus.
Ocena sposobu gospodarowania pieniędzmi w gospodarstwie domowym ukazuje,
że ponad połowa Polaków uznaje poziom życia swoich rodzin za średni, jednak odsetek
przekonanych, że ich rodziny żyją na poziomie niższym od przeciętnego (skromnie i bardzo
biednie), jest pięciokrotnie większy, niż tych, którzy oceniają poziom życia swoich rodzin
jako wyższy od średniego (dobry i bardzo dobry).
Tabela 12. Które z wymienionych określeń najlepiej charakteryzuje sposób gospodarowania pieniędzmi w
pan(i) gospodarstwie domowym ( wg CBOS).
Które z wymienionych określeń najlepiej charakteryzuje
sposób
gospodarowania
pieniędzmi
w
Pana(i)
gospodarstwie domowym?
Żyjemy bardzo biednie – nie starcza nam nawet na
podstawowe potrzeby
Żyjemy skromnie – musimy na co dzień bardzo oszczędnie
gospodarować
Żyjemy średnio- starcza nam na co dzień, ale musimy
oszczędzać na poważniejsze zakupy
Żyjemy dobrze – starcza nam na wiele bez specjalnego
oszczędzania
Żyjemy bardzo dobrze – możemy pozwolić sobie na pewien
luksus
Odpowiedzi w %
6
34
53
7
1
Opinie respondentów o poziomie życia ich gospodarstw domowych zmieniały się
w ciągu ostatnich dziewięciu lat. W latach 1993 – 1995 ponad połowa badanych określała
poziom życia swoich rodzin jako niższy od przeciętnego, a odsetek żyjących dobrze lub
bardzo dobrze był znikomy (nie przekraczał 4%). Od końca 1995r. poziom życia rodzin
zaczął się poprawiać. Stopniowo malała grupa rodzin, które deklarowały, że żyją skromnie,
natomiast rosła liczba rodzin żyjących średnio, ustabilizował się też – na nieco wyższym niż
poprzednio poziomie – odsetek żyjących dobrze. Stan ten w zasadzie utrzymał się do drugiej
połowy 1997r. W latach 1999 – 2000 poziom życia rodzin uległ wyraźnemu pogorszeniu
(wzrost liczby rodzin żyjących skromnie, spadek odsetka żyjących średnio). Obecnie
odnotowujemy poprawę w tym względzie (w stosunku do czerwca 2000 roku 8-punktowy
wzrost odsetka rodzin żyjących średnio oraz 7-punktowy spadek żyjących skromnie lub
bardzo biednie).
39
Bezradność wobec zagrożenia biedą zdecydowanie najczęściej (74%) ujawniają
osoby, o których można powiedzieć że realnie doświadczają biedy (deklarują że ich rodziny
żyją bardzo biednie) oraz mają poczucie skrajnego upośledzenia finansowego swojej rodziny
(51%). Postawa taka wyraźnie wiąże się ze statusem materialnym i społecznym badanych
oraz z ich wiekiem – im niższe dochody, gorsze warunki materialne, niższe wykształcenie,
a także starszy wiek, tym większy odsetek osób bezradnych wobec zagrożenia biedą.
Najczęściej są to ludzie żyjący w złych warunkach materialnych (40%), najgorzej sytuowani
(34%) i wykształceni (23%), w wieku 55 lat i więcej (24%), samotnie prowadzący
gospodarstwo domowe (25%)21. Lęk przed biedą i bezradność odczuwają jednak przede
wszystkim osoby bierne zawodowo, znajdujące się w trudnej sytuacji życiowej z powodu
trwale złego stanu zdrowia (renciści – 32% wskazań) i bezrobocia (29%), a także starszego
wieku (emeryci – 20%) lub braku środków na utrzymanie (gospodynie domowe – 19%).
Znacznie rzadziej postawę taką przejawiają środowiska osób aktywnych zawodowo – jedynie
13% rolników i 13% robotników niewykwalifikowanych obawia się biedy.
Należy jednak podkreślić że w większości wymienionych wyżej grup liczebnie
przeważają osoby, które obawy przed biedą wiążą z nadzieją na jej przezwyciężenie. Taka
postawa „na przetrwanie biedy” przeważa w rodzinach respondentów gorzej wykształconych
i sytuowanych, mających na utrzymaniu troje dzieci lub więcej, bezrobotnych, rencistów,
robotników niewykwalifikowanych, rolników, osób w średnim wieku (od 38% do 48%
wskazań). Jest ona typowa dla ludzi, którzy deklaruj, że żyją skromnie (49%), a dochody
swoich rodzin określają jako raczej niższe od przeciętnych (50%).
Postawa pozbawiona wprawdzie lęku przed biedą, ale nacechowana obawą
przed pogorszeniem sytuacji materialnej rodziny jest tym częstsza, im wyższy poziom
wykształcenia, dochodów, lepsze warunki materialne oraz młodszy wiek badanych. Przeważa
ona w środowisku osób najlepiej sytuowanych , żyjących w dobrych i średnich warunkach
materialnych, mających wyższe lub średnie wykształcenie, będących w młodym wieku (18-34
lata), również wśród uczniów i studentów (od 43% do 48% wskazań). Najczęściej przejawiają
ją pracownicy umysłowi niższego szczebla (57%), przedstawiciele kadry kierowniczej
i inteligencji (47%), ale również robotnicy wykwalifikowani (49%). Postawa taka jest typowa
dla respondentów, którzy poziom życia swojej rodziny określają jako średni lub wyższy
od średniego (47%), a dochody swoich rodzin – jako przeciętne (50%) lub wyższe (42%).
21
Zob. komunikat CBOS „Polskie rodziny – poczucie bezpieczeństwa materialnego i zagrożenia biedą”, lipiec
1998 (oprac. B. Wciórka).
40
Poczucie bezpieczeństwa materialnego rodziny najczęściej występuje u osób, które
najwyżej oceniają poziom życia swoich rodzin (45%), a ich dochody uznają za wyższe
od przeciętnych (38%). Cechuje ono przede wszystkim osoby żyjące w dobrych warunkach
materialnych
(34%), najlepiej sytuowane (27%) i wykształcone (25%), głównie
przedstawicieli kadry kierowniczej i inteligencji (29%) oraz pracujących na własny rachunek
poza rolnictwem (28%).
Postrzeganie dochodów własnej rodziny na tle przeciętnych dochodów polskich rodzin
wyraźnie zależy od społecznego i materialnego położenia badanych. Poczucie względnego
upośledzenia finansowego najbardziej rozpowszechnione jest nie tylko w grupie osób
najuboższych – osiągających najniższe odchody per capita (83%) i źle oceniających warunki
materialne swoich rodzin (84%), ale także w grupach znajdujących się w najtrudniejszej
sytuacji życiowej z powodu złego stanu zdrowia (renciści – 75%) i bezrobocia (71%).
Dominuje ono także w rodzinach wielodzietnych, mających na utrzymaniu czworo dzieci
i więcej (76%) oraz w gospodarstwach wieloosobowych, liczących co najmniej sześć osób
(64%)22, a także w środowisku rolników i robotników, wśród badanych z wykształceniem
podstawowym i zasadniczym zawodowym , mieszkających na wsi i w małych miastach.
Warto podkreślić, że poczucie upośledzenia finansowego deklaruje także połowa emerytów,
choć w tej grupie średnie miesięczne dochody na osobę są wyższe od przeciętnych23.
Natomiast im lepsze położenie społeczno – materialne badanych – wyższe
wykształcenie, pozycja zawodowa i finansowa, mniej dzieci na utrzymaniu, a także większe
bardziej zurbanizowane środowisko zamieszkania – tym mniejszy ich odsetek określa
dochody
swoich
rodzin
jako
niższe
od
przeciętnych.
Poczucie
względnego
uprzywilejowania finansowego stosunkowo najczęstsze jest wśród kadry kierowniczej
i inteligencji (37%), pracujących na własny rachunek poza rolnictwem (34%), legitymujących
się wyższym wykształceniem (32%), żyjących w dobrych warunkach materialnych (31%)
i najlepiej sytuowanych (26%).
Ocena sytuacji finansowej własnej rodziny w porównaniu z sytuacją innych rodzin
ujawnia znaczne zróżnicowanie kondycji gospodarstw domowych. Średnie miesięczne
dochody na osobę w rodzinach żyjących w poczuciu uprzywilejowania są ponad czterokrotnie
wyższe niż w rodzinach mających skrajne poczucie upośledzenia finansowego.
22
Poczucie upośledzenia finansowego częściej niż inni deklarują też badani z gospodarstw jedno
i dwuosobowych (odpowiednio: 56% i 51%).
23
Prawdopodobnie wynika to z faktu, że emeryci częściej niż inni samotnie ponoszą ciężar utrzymania całego
gospodarstwa domowego. Wpływ może też mieć często niekorzystny stosunek emerytury do dochodów
uzyskiwanych z pracy.
41
Ostatnie dwa lata przyniosły pozytywne zmiany w opiniach Polaków na temat
kondycji finansowej ich rodzin. Od czerwca 2000r. zmalała liczba badanych mających
poczucie skrajnego upośledzenia finansowego rodziny, wzrósł natomiast odsetek osób
uznających dochody swoich rodzin za przeciętne. Poprawiła się też ocena poziomu życia
rodzin – więcej respondentów ocenia, iż żyje im się średnio, mniej – że skromnie lub bardzo
biednie. Nieco zmalał lęk i bezradność wobec biedy, a wzrosły obawy przed pogorszeniem
kondycji materialnej rodziny.
Mimo zaobserwowanych oznak poprawy, nadal dwie piąte rodzin badanych - według
ich własnej oceny – żyje skromnie (musi na co dzień bardzo oszczędnie gospodarować
pieniędzmi) lub bardzo biednie (nie może zaspokoić nawet swoich podstawowych potrzeb).
Lęk przed biedą odczuwa natomiast połowa ankietowanych - wprawdzie w większości
przypadków towarzyszy temu nadzieja, że rodzina przezwycięży to zagrożenie, jednak
znaczna grupa czuje się bezradna wobec biedy. Wśród badanych, którzy rzeczywiście
doświadczają biedy, odnotowujemy ponadto – zaobserwowane w ciągu ostatnich czterech lat
– osłabienie nadziei na przetrwanie biedy i wzrost bezradności wobec niej. Może to
świadczyć o pogłębianiu się ubóstwa rodzin żyjących w biedzie, a także o pogarszaniu się
kondycji psychicznej członków rodzin dotkniętych tym trudnym doświadczeniem.
Sytuacja mieszkaniowa.
Po II wojnie światowej sytuacja mieszkaniowa polskich rodzin była dużym
problemem dla władz państwowych. Niedobór mieszań w latach 1950 – 1970 kształtował się
powyżej 1.200 tys. Mieszkań, w latach następnych stale się pogłębiał, w roku 1978 wynosił
1.622 tys., a w 1990r. już 2.949 tys. 24 Powyższa sytuacja doprowadziła do stanu zapaści
mieszkaniowej. Dzisiaj co 10 gospodarstwo domowe nie ma własnego mieszkania, a ponad
40% obywateli żyje w mieszkaniach przeludnionych. Sytuację mieszkaniową pogarszała
kondycja finansowa wielu ludzi, która powoduje rosnące zaległości w opłatach związanych
z użytkowaniem mieszkań, co prowadzi do groźby ich utraty. W 1998r. było 20.160 eksmisji.
Mimo wysiłków państwa nadal brakuje około 2 mln mieszkań, a wysokie ceny
mieszkań powodują, że młode małżeństwa nie są w stanie wykupić mieszkań.
Podstawową barierą rozwiązania zapaści mieszkaniowej wydaje się możliwość
płatnicza rodzin. Panująca sytuacja jest pilnym wyzwaniem dla polityki mieszkaniowej
państwa w celu podjęcia potrójnych działań wobec rodzin: umożliwienia im uzyskania
24
A. Jezierski, C. Leszczyńska. Materialne warunki życia ludności. W. Historia w liczbach. Warszawa 1998. s.
1998-2008.
42
samodzielnego mieszkania, wsparcia rodzin celem poprawy ich warunków mieszkaniowych
oraz pomoc rodzinom w utrzymaniu tegoż mieszkania.
§ 2. Uwarunkowania życia małżeńsko - rodzinnego.
a) Aktywność zawodowa i bezrobocie.
Praca zawodowa stanowi jeden z najbardziej istotnych elementów życia rodzinnego
determinujących postawy i zachowania dorosłych. W sposób pośredni oddziałuje ona również
na postawy i zachowania dzieci w rodzinie, kształtując ich system wartości ocen, wpływa na
jakość kontaktów z rówieśnikami.
Szczególnie ujemny wpływ na funkcjonowanie rodziny ma bezrobocie, którego skutki
obejmują nie tylko osoby dorosłe, bezpośrednio nimi dotknięte, ale także członków ich
rodzin. Wyraża się to między innymi stopniowym ograniczeniem konsumpcji, rezygnacją
z wielu życiowych aspiracji, w tym także materialnych – potrzeb wyższego rzędu.
Następstwa bezrobocia są różnorodne, do najdotkliwszych w życiu rodziny należą:
1. niepokój o jutro – wywołujący atmosferę zagrożenia i stres,
2. narastanie konfliktów małżeńskich i rodzinnych,
3. okazja do uzależnienia się od alkoholu i narkotyków,
4. depresja.
5. narastające postawy antyspołeczne,
6. rozwija się poczucie niskiej wartości samego siebie, obniżają się możliwości twórcze.
Długotrwałe bezrobocie często prowadzi do dezintegracji rodziny i jej rozpadu.
Bezrobocie jest jednym z najbardziej dokuczliwie odczuwanych negatywnych
skutków następstw transformacji ustrojowej. W końcu 1989r. było zaledwie 10 tys.
bezrobotnych. W 1990r. liczba ich wyniosła 1126 tys., w 1991r. – 2156 tys., w roku 2002
osiągnęła około 3 – 3,5 mln.
Stopa bezrobocia w grudniu 1995r. wynosiła 14,9% w skali kraju w niektórych
województwach była o wiele wyższa: koszalińskie (26,8%), suwalskie (27,3%), olsztyńskie
(26 %), słupskie (28,1%).
43
Została zatem przekroczona bariera społecznego bezpieczeństwa, którą eksperci
określają na 8%.
Wśród rodzin z osobą bezrobotną dominują małżeństwa z: - dwojgiem dzieci – 42%,
- jednym dzieckiem – 35%,
ale relatywnie najwyższe bezrobocie dotyka małżeństwa z trójką i więcej dzieci25.
Wśród bezrobotnych niepokojącym zjawiskiem jest duża liczba osób młodych:
poniżej 35 roku życia
- 59%
długotrwałe bezrobocie - 44%
pozbawieni zasiłku
- 69,5%
bezrobocie kobiet
- 60%.
Od roku 2006 obserwujemy systematyczny spadek bezrobocia w Polsce. Wrzesień
2008r. był kolejnym miesiącem, w którym odnotowano spadek liczby bezrobotnych i stopy
bezrobocia zarówno w stosunku do poprzedniego miesiąca, jak i do analogicznego okresu
2007r. Większa niż przed miesiącem była liczba bezrobotnych nowo zarejestrowanych oraz
wyrejestrowanych z ewidencji urzędów pracy. Więcej osób niż przed miesiącem (ale mniej
niż przed rokiem) skreślono z ewidencji z powodu podjęcia pracy, jednak nadal jest to główna
przyczyna wyrejestrowywania się. W końcu września br. Urzędy pracy dysponowały
mniejszą liczbą ofert pracy niż w sierpniu br., ale większą niż w analogicznym okresie ub.
roku.
Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy w końcu września 2008r.
wynosiła 1376,6 tys. osób (w tym 814,2 tys. kobiet) i była niższa niż przed miesiącem
o 27,8 tys. osób (tj. o 2,0%). W ujęciu rocznym obniżyła się ona o 401,2 tys. (przed rokiem
zanotowano jej spadek o 585,9 tys.). Z ogólnej liczby bezrobotnych 44,9% mieszkało na wsi.
W stosunku do sierpnia br. spadek liczby bezrobotnych odnotowano we wszystkich
województwach, najbardziej znaczący w śląskim (o 3,3%), pomorskim (o 3,0%) oraz
kujawsko – pomorskim (o 2,9%) i mazowieckim (o 2,8%). Również w porównaniu
do analogicznego okresu 2007r. bezrobocie zmniejszyło się we wszystkich województwach,
najbardziej istotny spadek odnotowano w województwach: śląskim ( o 32,4%), pomorskim
(o 30,9%) oraz opolskim i wielkopolskim (po 28,5%).
25
A. Tyminski. Polityka społeczna a reforma gospodarcza. W: Państwo a kultura gospodarcza. Warszawa 1994.
s. 125-131
44
Bezrobotni zarejestrowani w urzędach pracy w końcu września 2008r. stanowili 8,9%
26
cywilnej ludności aktywnej zawodowo (w sierpniu 2008r. – 9,1%; we wrześniu 2007r. –
11,6%). Najwyższa stopa bezrobocia utrzymywała się nadal w województwach: warmińsko –
mazurskim (15,4%), świętokrzyskim (13,2%) oraz kujawsko – pomorskim, podkarpackim
i zachodniopomorskim
(po 12,3%). Najniższą stopą bezrobocia charakteryzowały się
województwa: wielkopolskie (5,8%), śląskie (6,7%), małopolskie (7,0%) oraz mazowieckie
(7,2%).
Najwyższą stopę napływu27 bezrobotnych do urzędów pracy we wrześniu 2008r.
zanotowano w województwach: warmińsko- mazurskim (2,8%), lubuskim (2,7%) oraz
zachodniopomorskim (2,4%), zaś najniższą – w mazowieckim (1,0%) i małopolskim (1,2%).
Do urzędów pracy w ciągu miesiąca zgłosiło się 240,0 tys. osób poszukujących
zatrudnienia (o 47,7 tys. więcej niż w sierpniu 2008r. i o 13,0 tys. więcej niż przed rokiem).
Wśród bezrobotnych nowo zarejestrowanych 180,4 tys. osób, tj. 75,1% stanowiły osoby
rejestrujące się po raz kolejny (przed miesiącem – 78,7%, przed rokiem – 77,0%). Spośród
osób nowo zarejestrowanych 30,0% stanowiły osoby dotychczas niepracujące (przed
miesiącem 30,3% i 32,2% przed rokiem). Osoby do 24 roku życia stanowiły 38,2% ogólnej
liczby nowo zarejestrowanych (przed miesiącem – 36,6%, przed rokiem – 39,5%). Odsetek
nowo zarejestrowanych osób w okresie do 12 miesięcy od dnia ukończenia nauki wyniósł
16,4% (przed miesiącem – 12,5%, przed rokiem – 16,3%); w tej grupie 24,8% stanowiły
osoby, które ukończyły szkołę wyższą do 27-go roku życia (w sierpniu 2008r. – 35,9%,
we wrześniu 2007r. – 24,3%). Udział osób zwolnionych z przyczyn dotyczących zakładu
pracy w ogólnej liczbie nowych rejestracji wyniósł 1,5% (1,6% w sierpniu br., we wrześniu
2007r. – 1,4%). Spośród osób nowo zarejestrowanych 40,6% mieszkało na wsi (przed
miesiącem 40,3%, przed rokiem 40,1%).
We wrześniu 2008r. stosunkowo wysoką stopę odpływu28 bezrobotnych z urzędów
pracy odnotowano w województwie opolskim (24,1%), lubuskim (24%), śląskim (23,8%)
oraz wielkopolskim (23,7%), zaś najniższy wskaźnik w woj. świętokrzyskim (14,2%) oraz
podkarpackim (14,7%).
Ogółem wyłączono z ewidencji 267,8 tys. osób, tj. 19,1% ogółu bezrobotnych z końca
ubiegłego miesiąca (w sierpniu 2008r. – 210,8 tys., tj. 14,8%, we wrześniu 2007r. – 271,1 tys.
osób, tj. 14,9%). Z ogólnej liczby wyrejestrowanych 104,1 tys. (38,9%) bezrobotnych podjęło
26
Stopa bezrobocia została obliczona jako procentowy udział liczby bezrobotnych w liczbie ludności aktywnej
zawodowo.
27
Stosunek liczby bezrobotnych nowo zarejestrowanych do liczby aktywnych zawodowo w danym miesiącu.
28
Stosunek liczby bezrobotnych wyrejestrowanych w miesiącu sprawozdawczym do liczby bezrobotnych na
koniec poprzedniego miesiąca.
45
pracę oferowaną przez urzędy pracy (w poprzednim miesiącu 74,5 tys. osób, tj. 35,4% przed
rokiem 115,9 tys. osób, tj. 42,7%), z tego 18,0 tys. osób podjęło prace subsydiowane, m.in.
interwencyjne, roboty publiczne (w sierpniu 2008r. – 15,8 tys., we wrześniu 2007r. –
17,5 tys.), a 86,1 tys. – niesubsydiowane, w tym sezonowe (w sierpniu 2008r. – 58,7 tys.,
we wrześniu 2007r. – 98,4 tys.). W związku z rozpoczęciem szkolenia i stażu wyłączono
z rejestru bezrobotnych 41,1 tys. osób. Z pozostałych osób wykreślonych z ewidencji
75,7 tys. utraciło status bezrobotnego w wyniku nie potwierdzenia gotowości do pracy, zaś
15,6 tys. osób dobrowolnie z niego zrezygnowało. Ponadto 1,4 tys. osób nabyło prawa
emerytalne lub rentowe.
W omawianym miesiącu w wyniku pomocy urzędów pracy – 4,7 tys. osób podjęło
prace interwencyjne (przed rokiem 5,6 tys.), przy robotach publicznych zatrudniono 3,8 tys.
osób (przed rokiem 4,4 tys.).
Większość bezrobotnych pozostających w ewidencji urzędów pracy to osoby, które
wcześniej pracowały zawodowo. W końcu września 2008r. zbiorowość ta liczyła 1050,3 tys.
(tj. 76,3% ogółu zarejestrowanych), wobec 1075,4 tys. (76,6%) w sierpniu 2008r.
i 1353,7 tys. (76,1%) we wrześniu 2007r. W tej grupie 38,3 tys. osób, tj. 3,6% utraciło pracę
z przyczyn dotyczących zakładu pracy (w poprzednim miesiącu 40,3 tys., tj. 3,7%, przed
rokiem 60,2 tys., tj. 4,4%).
Najliczniejszą grupę wśród bezrobotnych stanowiły osoby w wieku 25 – 34 lata
(28,4% ogółu zarejestrowanych) oraz 45 – 54 lata (23,6%). Osoby w wieku do 24 lat
w ogólnej liczbie bezrobotnych stanowiły 20,7 %. Odsetek zarejestrowanych bezrobotnych
w wieku 35 – 44 lata wyniósł 18,5%, a powyżej 54 lat – 8,8%. W stosunku do analogicznego
okresu 2007r. największe zmiany w strukturze bezrobotnych zanotowano w grupie osób
45 – 54 lata (różnica in minus o 1,6 punktu procentowego), w grupie 35 – 44 ( różnica
in minus o 0,8 punktu procentowego), natomiast w grupie osób do 24 lat (różnica in plus
o 1,2 punktu procentowego) oraz w grupie powyżej 54 lat (różnica in plus o 0,7 punktu
procentowego).
Podobnie jak w poprzednich okresach, największa grupa bezrobotnych posiadała
wykształcenie gimnazjalne i niższe – 30,3% oraz zasadnicze zawodowe – 28,3% ogółu
zarejestrowanych w urzędach pracy. Świadectwem ukończenia szkół policealnych i średnich
zawodowych legitymowało się 22,7% ogółu bezrobotnych, średnich ogólnokształcących 10,4%, a dyplomem ukończenia szkół wyższych
- 8,3%. W porównaniu z wrześniem
ub. roku najistotniejsze zmiany w strukturze bezrobotnych zanotowano w grupie osób
z wykształceniem gimnazjalnym i niższym (różnica in minus o 1,6 punktu procentowego),
46
w grupie z wykształceniem zasadniczym zawodowym (różnica in minus o 1,3 punktu
procentowego) oraz w grupie z wykształceniem wyższym (różnica in plus o 1,5 punktu
procentowego).
Wśród bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy w końcu września 2008r. –
39,3% oczekiwało na pracę przez okres powyżej 1 roku. Osoby pozostające bez pracy
stosunkowo krótko, tj. do 1 miesiąca , stanowiły 14,9%, od 1 do 3 miesięcy – 16,2%, od 3 do
6 miesięcy – 12,8%, zaś od 6 do 12 miesięcy – 16,8% ogółu bezrobotnych. W porównaniu
z analogicznym okresem ub. roku najistotniejsze zmiany w strukturze bezrobotnych
zanotowano w grupie osób pozostających bez pracy powyżej 1 roku (różnica in minus
o 8,9 punktu procentowego) oraz w grupie pozostających bez pracy do 1 miesiąca (różnica
in plus o 4,1 punktu procentowego).
Tabela 13. Bezrobotni zarejestrowani w urzędach pracy 2008 rok
Województwo
Stan bezrobocia w %
Warmińsko-mazurskie
Świętokrzyskie
Kujawsko-pomorskie
Podkarpackie
Zachodniopomorskie
Wielkopolskie
Śląskie
Małopolskie
Mazowieckie
Ogólnopolskie dane stanu bezrobocia*
*cywilnej ludności aktywnej zawodowo
15,4
13,2
12,3
12,3
12,3
5,8
6,7
7,0
7,2
8,9
Jak wynika z prognoz GUS w następnych latach bezrobocie będzie spadać, choć ten
spadek będzie wolniejszy niż w ostatnich dwóch latach.
b) Zagraniczne rozłąki zarobkowe.
W 1988r. liczba wyjazdów polskich obywateli za granicę wynosiła 9,9 mln, w roku
następnym , 1989 wzrosła do 19 323 tys. (zniesienie wiz przez wiele państw zachodnich).
Obecnie wyjazdy zarobkowe są mniejsze, chociaż wraz z wejściem do Unii Europejskiej
zjawisko to zaczyna rosnąć. Badania wykazują, iż są to wyjazdy kilkumiesięczne – zaledwie
10% uważa, że można wyjechać na dłuższy czas.
Wyjazdy polskich obywateli za granicę najczęściej realizowane są w pojedynkę.
Rozłąka małżeńska i rodzinna zaburzają funkcjonowanie wspólnoty rodzinnej:
1. stają się przyczyną oziębienia stosunków między małżonkami,
2. wzrasta niepokój i niepewność o przyszłość rodziny,
47
3. zakłócenia w procesie socjalizacji – nerwowość i apatia dzieci,
4. osłabienie intensywności urodzin,
5. rozpad małżeństw.
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej 1 maja 2004r. nie oznaczało jednak, że we
wszystkich państwach członkowskich nasi obywatele mogli od razu podejmować każdą pracę.
Obecnie obywatele polscy mogą bez ograniczeń pracować w Wielkiej Brytanii, Irlandii,
Szwecji (od 1 maja 2004r.), Hiszpanii, Portugalii, Grecji, Finlandii i Islandii (od 1 maja
2006r.), we Włoszech (od 31 lipca 2006r.), Holandii (od 1 maja 2007r.) oraz w tzw. nowych
państwach członkowskich Unii Europejskiej. Rzeczywistość migracji została jeszcze bardziej
ułatwiona 21 grudnia 2007r., kiedy Polska znalazła się w strefie Schengen. Współczesne
czasy przyniosły integrację europejską, spowodowały spore nasilenie migracji zarobkowych.
Migracje zarobkowe we współczesnej historii są zatem wolnym wyborem
motywowanym czynnikami ekonomicznymi.
Rozdział III. Sytuacja religijno – moralna polskich rodzin.
Rodzina jako rzeczywistość naturalna - najmniejsza komórka społeczna, jest
jednocześnie wspólnotą religijną. Rok 1989, będąc początkiem okresu transformacji
ustrojowej spowodował, że również wierzący Polacy znaleźli się w nowej sytuacji, do której
musieli, i w dalszym ciągu muszą się dostosowywać. Religijność w naszym kraju nie uległa
gwałtownej zmianie i trwające w tej płaszczyźnie trendy są uwarunkowane różnorodnymi
wpływami, ale zmiany społeczne tak gwałtowne, wpłynęły na życie religijne. Otwarcie się na
świat, zwłaszcza zachodni, przyniosło nowe spojrzenie na religię i jej miejsce
w społeczeństwie. Polacy w czasie rozchwiania społecznego i moralnego, narażeni są
szczególnie na przyjmowanie negatywnych treści, które niesie tzw. kultura zachodnia29.
W analizie współczesnej sytuacji małżeństwa w aspekcie religijnym omówimy
postawy wobec wiary, stan moralności małżeństwa i rodziny oraz postawy Polaków wobec
Kościoła.
§ 1. Postawy wobec wiary.
29
L. Dyczewski. Trwałość kultury polskiej. W: Wartość w kulturze polskiej. Lublin 1993. s.10-50.
48
Wiara, która jest niezbędnym elementem życia chrześcijańskiego pojedynczych osób
jak i małżeństw i rodzin, jest w swoim zewnętrznym wyrazie deklaracją przynależności
wyznaniowej. Polacy przyznają się do chrześcijaństwa w znacznej większości.
Tabela 14. Deklarowana religijność Polaków w latach 1991 - 2008
Deklarowana religijność Polaków w latach 1991 - 2008
Rok
Wierzący %
Niewierzący %
1991
95,9
1,3
1996
93,8
1,2
1999
96,0
4,0
2006
96,0
4,0
2008
93,0
7,0
Ogólna liczba niezdecydowanych i obojętnych religijnie wynosi 4,2% w ostatnich
latach lekko wzrasta.
Nie ma wielkiego zróżnicowania między wsią i miastem, jedynie w dużych
aglomeracjach niski jest wskaźnik głęboko wierzących - 7,4%.
Kobiet głęboko wierzących – 13,9%
Mężczyzna głęboko wierzących – 7,1%.
Największy procent głęboko wierzących obserwuje się wśród osób starszych:
61 i więcej lat - 23,9%
renciści
- 20,7%
emeryci
- 19,8%.
Wśród młodzieży religijność wygląda nieco inaczej . Spada ilość młodzieży
przyznającej się do wiary. W latach 1989 – 1990 – deklarowało wiarę 95% młodzieży,
1992 – 83% wierzących,
1994 - 81% wierzących ,
1997 - 75% wierzących ,
2005 - 70% wierzących,
2008 - ok.68% wierzących.
Jeszcze gorzej przedstawiają się praktyki religijne.
Praktykujący systematycznie: 1988 – 50%
2005 – 36%.
Praktykujący rzadko:
1988 – 10%
2005 – 19%.
Nie praktykujący:
1988 – 4%
49
2005 – 10%.
Zauważa się dwie tendencje. Pierwsza: liczba osób szukająca religii, odczuwająca głód
transcendencji nie spada. Dla prawie 90% młodzieży wiara religijna, choć w różnym stopniu,
ma istotną wartość w ich życiu osobistym.
Druga tendencja: zwiększa się zbiorowość ludzi religijnych,
którzy nie potrzebują Kościoła. Dla przykładu około 5% deklarujących się jako głęboko
wierzący w ogóle nie chodzi na Mszę Św., nie przystępuje do spowiedzi.
Okazuje się, że na poziom zaangażowania religijnego mają wpływ różne czynniki.
Płeć - dziewczęta w większym procencie deklarują wiarę niż chłopcy, wpływ ma też miejsce
zamieszkania – im mniejsza miejscowość, tym większe zaangażowanie religijne oraz poziom
wykształcenia rodziców – im wyższe wykształcenie, tym mniejsze zaangażowanie religijne.
Wiara rozpatrywana w aspekcie hierarchii wartości jest ważna dla 78,4% Polaków.
Istnieje wyraźny rozdźwięk pomiędzy deklaracjami, a rzeczywistym postępowaniem.
Małżonkowie pytani na temat celów małżeństwa – wspólne dążenie do świętości stawiają
dopiero na 6-tym miejscu, przy czym ten cel dostrzega zaledwie 23,5%, natomiast zrodzenie
i wychowanie potomstwa za ważny cel uznaje 92,8% małżonków. Podobna jest sytuacja
w innych dziedzinach życia. Różny jest też stopień akceptacji prawd wiary.
Tabela 15.Akceptacja prawd wiary przez wierzących katolików.
wierzę w %
79,0
90,3
86,6
83,3
73,4
mam wątpliwości w %
18,7
8,2
10,3
14,2
20,4
nie wierzę w %
2,2
1,5
3,1
2,5
6,2
Ducha Świętego
Śmierć Jezusa na krzyżu dla zbawienia
92,3
6,7
1,0
ludzi
Zmartwychwstanie Jezusa
Sąd Ostateczny
W wieczności niebo lub piekło
87,1
82,7
73,1
10,6
13,2
21,8
2,3
4,1
5,1
Pismo Święte zawiera Słowo Boże
Bóg osobowy
Bóg w trzech Osobach
Stworzenie człowieka
Dziewicze poczęcie Jezusa za sprawą
Tabela 16. Kim jest Duch Święty?
Kim jest Duch Święty?
Odpowiedzi w %
Trzecią Osobą Boską
62,4
symbolem Bożej obecności
26,0
bezosobową boską energią
5,9
trudno powiedzieć
5,7
Tabela 17. Kim jest Jezus Chrystus?
Kim jest Jezus Chrystus?
Bogiem, który ukazał się w ludzkiej
postaci, ale nie był prawdziwym
człowiekiem
Odpowiedzi w %
18,7
50
prawdziwym Bogiem i jednocześnie
prawdziwym człowiekiem
mitem wymyślonym przez apostołów
jedynie wybitnym człowiekiem
65,1
1,5
5,9
9
trudno powiedzieć
Wśród optymistycznych procesów świadczących o żywotności polskiej wiary
i zarazem religijności Polaków do 2008r. można było umieścić wysoki wskaźnik powołań
kapłańskich, dzięki czemu Polska była skarbcem powołań dla zgromadzeń misyjnych.
W 1987r. zgłosiło się o 1/5 mniej kandydatów – rozpoczął się więc spadek powołań
kapłańskich w naszym kraju. Rokowania są niekorzystne – ponieważ rozpoczął się niż
demograficzny.
Zsumowane wyniki autodeklaracji wiary i praktyk religijnych wskazują na specyfikę
polskiej religijności, która jest przede wszystkim deklarowana i manifestowana.
Religijność ta sprzyja funkcjonowaniu narodu, ale z drugiej strony nie jest związana
ściśle z wymogami ewangelicznymi i etycznymi. Powyższe dane pozwalają więc zauważyć
powolny, ale stale postępujący rozdźwięk pomiędzy wiarą ojców, a wiarą życia, czyli
pomiędzy wiarą deklarowaną a realizowaną – i to zarówno wśród osób dorosłych, jak i wśród
młodzieży.
Utrwala się zjawisko polaryzacji religijnej. W ciągu ostatnich 10 lat struktura religijna
jest prawie ta sama: 10% głęboko wierzących i bardzo zaangażowanych, 20% praktykujących , 50% obojętnych oraz około 20% wrogich Kościołowi.
Polaryzacja oraz postępujący spadek liczby wiernych są dla Kościoła wezwaniem.
§ 2. Moralność małżeńsko - rodzinna.
Moralność rodziny wpływa na życie społeczne i rozwój wspólnoty narodowej.
Przedstawię sytuację panującą w dziedzinie akceptacji norm moralnych życia małżeńskiego
na podstawie badań przeprowadzonych w latach 1994 - 1996.
Wśród wybranych norm etyki małżeńskiej wysoki stopień akceptacji w badaniach
wykazuje wierność małżeńska. Badania przeprowadzone w 1996r. w olsztyńskim wykazały:
zdrada małżeńska: jest niedopuszczalna: - 73,7%
to zależy
- 12,5%
dopuszczalna
- 4,0%
nie mam zdania
- 11,7%.
Zestawiając te dane z oceną wierności w początkach transformacji, tj. z badaniami
ogólnopolskimi z 1991r. dochodzimy do wniosku, że poglądy nie uległy istotnej zmianie:
51
to zależy
- 11,4%
dopuszczalna
- 4,4%
nie mam zdania
- 11,3%30.
Młodzież w badaniach wykazuje podobne deklarowane poglądy:
to zależy
- 17,7%
dopuszczalna
- 5,6%
nie mam zdania
- 10,5%31.
Czystość przedmałżeńska w ocenie badanych Polaków jest normą mniej
akceptowaną.
W 1996r. badania przeprowadzone na temat wolnej miłości, czyli podejmowania kontaktów
seksualnych przez wolne osoby. Wyniki były następujące: niedopuszczalne - 41,7%
nie mam zdania
- 29,5%
tak
- 13,6%
nie wiem
- 20,3%.
Młodzież: czy można współżyć przed małżeństwem? 1988 – 34% tak
1998 – 62% tak
2005 – 80% tak.
Natomiast na temat podjęcia współżycia seksualnego przez narzeczonych lub
pomiędzy związkiem cywilnym a ślubem kościelnym bardzo liberalne:
niedopuszczalne podjęcie współżycia
- 23,4%
nie mam zdania
- 22,9%
tak - można współżyć
- 35,5%
nie wiem
- 13,5%32.
Badania wcześniejsze z roku 1991 wykazały postawy bliższe nauce Kościoła, a zatem
następuje powolne, ale systematyczne odrzucanie powyższej normy zarówno przez młodzież
jak i dorosłych katolików.
Nieco lepiej na tle akceptacji dwóch powyżej omówionych norm przedstawia się
stopień akceptacji przez Polaków nierozerwalności związku małżeńskiego i przerwania ciąży.
W przypadku nierozerwalności małżeństwa dane są następujące:
niedopuszczalne
30
- 35,5%
Sztychmiler. Istotne obowiązki małżeńskie. Warszawa 1997. s. 320.
R. Bieleń. Duszpasterstwo rodzin (…). dz. cyt. s.178.
32
Zdaniewicz. Zachowania. s.62-63
31
52
to zależy
- 36,6%
dopuszczalne
- 20,3%
nie mam zdania
- 6,1%.
Młodzież jest zwolennikiem związków partnerskich – ślub nie jest potrzebny:
2002 – 15%
2005 – 21%.
Za przerywaniem ciąży opowiada się:
niedopuszczalne
- 35,1%
to zależy
- 32,3%
dopuszczalne
- 19,7%
nie mam zdania
- 8,4%.
Środki antykoncepcyjne są akceptowane przez Polaków w dużym procencie.
Ten zakaz jest właściwie ignorowany przez katolików:
niedopuszczalne
- 17,7%
to zależy
- 17,4%
dopuszczalne
- 47,8%
nie mam zdania
- 17,1%.
Natomiast młodzież odrzuca tę normę w jeszcze większym procencie:
niedopuszczalne
- 5,5%
to zależy
- 10,5%
dopuszczalne
- 77,4%
nie mam zdania
- 2,8%.
Młodzież – środki antykoncepcyjne są dozwolone:
1988 – 70%
1998 – 80%
2005 – 90%.
Powyższe badania wykazały, że wyraźny problem z akceptacją norm mają nawet
wierzący i głęboko wierzący. Dotyczy to z jednej strony wysokiej dopuszczalności
stosowania środków antykoncepcyjnych (odpowiednio za 63,7%, współżycia między ślubem
cywilnym a kościelnym 49,5% i w okresie narzeczeńskim 36,3%, rozwodów 20, 1% oraz
przerywania ciąży 19,2%)33.
33
R. Bieleń. Duszpasterstwo rodzin (…). dz. cyt. s. 180 i n.
53
Analogicznie z powyższą sytuacją kształtuje się akceptacja wybranych norm w grupie
praktykujących systematycznie i praktykujących niesystematycznie . Pierwsza z nich około
20 punktów wyprzedza drugą w przyjmowaniu wskazań Kościoła.
Akceptacja norm także zależy od płci, wieku i wykształcenia oraz sytuacji zawodowej.
Według badań z 1996r. można zauważyć, że kobiety akceptują w pełniejszy sposób wierność,
ograniczenia seksualne. W poglądach na temat rozwodów i antykoncepcji nie zauważa się
większych różnic.
Podejście do norm warunkuje także stan cywilny. Badania z 1991r. pokazały,
że największą akceptację wybranych norm miały osoby żyjące w małżeństwie, potem osoby
stanu wolnego, a najmniejszą rozwiedzeni.
Młodzież powyższe normy akceptuje bardzo podobnie jak dorośli, różnicuje je przede
wszystkim miejsce zamieszkania – mieszkańcy mniejszych miejscowości są bardziej moralni.
Dziewczęta akceptują w sposób pełniejszy normy niż chłopcy.
§ 3. Praktyki religijne.
Praktyki religijne, będące uzewnętrznieniem postawy wiary, są najbardziej
widocznym przejawem akceptacji tejże wiary i najbardziej uchwytnym symptomem związku
wierzącego z Bogiem oraz wyrazem „kościelności” poszczególnych osób. W socjologii religii
wyróżnia się obowiązkowe praktyki, jednorazowe, czyli rytuały przejścia, które są w świetle
badań najbardziej powszechne i zarazem stabilne. Kolejnym rodzajem są praktyki
obowiązkowe powtarzane, jak np. udział w niedzielnej Mszy Św., przystąpienie do spowiedzi
i komunii św. W okresie wielkanocnym. Trzecią grupę tworzą praktyki nadobowiązkowe.
Polska jest krajem , w którym praktyki religijne są wykonywane przez dużą liczbę wiernych.
Jak wyglądają poszczególne praktyki w badaniach:
Msza Święta niedzielna:
ogólnie uczestniczy
- 76,2% katolików
w każdą niedzielę
- 25,7%
w prawie każdą niedzielę
- 29,8%
selektywnie (raz lub dwa razy w miesiącu) - 21,2%
sporadycznie z okazji świąt
- 18,2%34.
Podobnie wyglądają badania OBOP-u:
ogólnie uczęszcza
34
Zdaniewicz. Zachowania. dz. cyt.s.51.
- 79% katolików
54
- 48%
nieregularnie
- 31%
rzadko
- 16%.
Kobiety w badaniach wypadają korzystniej – ich udział w niedzielnej Mszy Św. jest
wyższy niż mężczyzn. Wierzący mieszkający w mniejszych miejscowościach uczęszczają nas
niedzielną Mszę Św. częściej.
Młodzież według badań z 1997r. w podobnej liczbie jak dorośli uczęszczają na Mszę
Św. niedzielną – 73,1%:
- 31,1%
w prawie każdą niedzielę
- 29,9%
selektywnie
- 13,1%
sporadycznie
- 18,1%
wcale
- 7,9%.
Przy czym uwidacznia się systematyczny spadek wśród osób praktykujących systematycznie
– w 1992r. – 61%, w 1994r. – 57%35.
Wskaźnik przyjmowania komunii św. jest dużo rzadszy i wśród przystępujących
często, tj. ostatnim tygodniu utrzymuje się na stałym poziomie: w 1991 – 13,9%, 1997 –
12,1%.
Motywacja uczestnictwa we Mszy Św. jest następująca 1997r.:
- spełnienie nakazu sumienia
- 83,4%
- przeżycie religijne
- 79,6%
- wypełnienie obowiązku wobec Kościoła - 59,5%36.
Spowiedź św. wymaga większego zaangażowania, dlatego jest też ważniejszym
przejawem religijności:
raz w miesiącu
- 48,5%
raz na kilka miesięcy - 19,1%
raz na rok
- 9,4%
raz na kilka lat
- 15,5%
wcale nie chodzi
- 2%.
Natomiast młodzież badana w 1997r. stwierdziła, że:
35
36
w ostatnim tygodniu skorzystała ze spowiedzi
- 5,9%.
raz w miesiącu
- 23,2%
Pawlina. Polska młodzież przełomu wieków. Warszawa 1998.s. 34-37.
Mariański. Obowiązkowe (…). dz. cyt. s.75.
55
raz na kilka miesięcy
- 44,0%
raz na rok
- 8%
przed kilkoma laty
- 13,3%
w ogóle nie chodzi
- 3,9%37.
Praktyki religijne nadobowiązkowe powoli, ale systematycznie spadają, szczególnie
uczęszczanie na nabożeństwa okresowe.
Proces ten wskazuje na postępującą dechrystianizację Polaków w aspekcie praktyk
religijnych. Do najważniejszych przejawów stanu praktyk nadobowiązkowych należy życie
modlitewne. W Polsce jest ono duże, co cieszy, bo jest ważnym przejawem życia religijnego
wyrażającym więź z Bogiem i żywotność wiary.
Modlitwa codzienna 63,1% wierzących – nie modli się w ogóle 2%. Przy czym
różnica na korzyść kobiet wynosi 20%. Do 40 roku życia 50%, po czym wzrasta do 82,9%.
Najczęściej modlą się głęboko wierzący 94%, praktykujący systematycznie 87,4%. Natomiast
trudności z modlitwą mają przede wszystkim niezdecydowani 10,0%, niepraktykujący 35,5%,
kupcy i biznesmeni 35,3%38.
Młodzież według badań z 1997r. modli się najmniej39:
codziennie modli się
- 51,9%
raz w tygodniu
- 17,4%
raz w miesiącu
- 1,0%
kilka razy w roku
- 12%
nigdy
- 10,4%.
Udział w praktykach i zwyczajach religijnych przeżywanych przede wszystkim
w rodzinie, pozostaje na w miarę stabilnym poziomie (dane 1991 i 1997r.)40.
Dotyczy to łamania opłatkiem na Boże Narodzenie, święcone na Wielkanoc (98,6% - 96,4%),
Post ścisły – Popielec 93%, udział w procesji na Boże Ciało 82,8%, wspólne śpiewanie kolęd
71,9%.
Natomiast niższy jest już procent rodzinnego czytania Pisma Świętego. 34%.
Podsumowując powyższe dane można stwierdzić, że więź kulturowa jest zakorzeniona
silnie w rodzinie i przekazywana kolejnym pokoleniom, co nie jest połączone jednak
z osobową i pogłębioną religijnością.
37
Pawlina. Polska młodzież (…). dz. cyt. s.37-39.
Zdaniewicz. Zachowania (…).dz. cyt. s.58-60.
39
Pawlina. Polska młodzież (…). dz. cyt. s.39.
40
Mariański. Nadobowiązkowe praktyki religijne. Rel.PL 1991. s.91
38
56
Następuje
wyraźny
proces
indywidualizacji,
prywatyzacji
i
sekularyzacji
obyczajowości rodzinnej, a także wzrost dowartościowania godności osobowej i pozycji
człowieka w rodzinie. Zachodzące zmiany powodują więc przede wszystkim osłabienie
jakościowe a nie ilościowe. Należy dodać, że poziom praktyk religijnych jest wyraźnie
związany z zaangażowaniem obywatelskim. Im człowiek częściej chodzi do kościoła, tym
więcej czasu poświęca na pracę w organizacjach społecznych.
Rozdział IV. Duszpasterstwo małżeństw i rodziny.
Małżeństwo i rodzina stanowią jedno z najcenniejszych dóbr ludzkości. Z tego
powodu, na wszystkich ludziach i tworzonych przez nich wspólnotach i organizacjach, ciąży
niezbywalny obowiązek skutecznej troski o powszechną promocję małżeństwa i rodzin oraz
chronienia ich przed wszelkimi zagrożeniami.(KDK 52)
Kościół uznaje służbę rodzinie za jedno ze swych najistotniejszych zadań, za pierwszą
i z wielu względów najważniejszą drogę posłannictwa i posługi.(LR 2 i 1)
Pomoc tę pragnie zaofiarować tym, którzy znając wartość małżeństwa i rodziny starają
się pozostać im wierni: tym, którzy w „niepewności i niepokoju poszukują prawdy i tym,
którzy niesłusznie napotykają przeszkody w realizacji własnej wizji rodziny”(FC 1).
§ 1. Założenia duszpasterstwa rodzin.
Przez „duszpasterstwo rodzin” rozumie się system kościelnych działań celowych,
które zmierzają do urzeczywistnienia zbawczego planu dotyczącego małżeństwa i rodziny 41.
Duszpasterstwo rodzin jest więc zorganizowaną zbawczą działalnością Kościoła, dotyczącą
małżeństwa i rodziny. K. Wojaczek określa duszpasterstwo rodzin jako działalność Kościoła,
który pełni zbawcze posłannictwo wobec rodziny, obejmując wszystkie etapy jej rozwoju
oraz całość treści jej życia w perspektywie sakramentalności małżeństwa i wymiaru
eklezjalnego rodziny42.
Duszpasterstwo rodzin obejmuje swoim zasięgiem dwie podstawowe płaszczyzny
działalności – działanie duszpasterskie oraz refleksję naukową.
41
Konferencja Episkopatu Polski. Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin. Warszawa. 2003. s. 9.
K. Wojaczek. Koncepcja duszpasterstwa rodzin w „Familiaris consortio”. W: Małżeństwo i rodzina w świetle
nauki Kościoła i współczesnej teologii. Lublin 1989. s. 288.
42
57
Pierwsza z nich polega na nieustannym towarzyszeniu małżeństwu i rodzinie
w codziennych chwilach dnia, czyli na progresywnym byciu z nimi w ciągu całego ich życia,
pójściu „krok za rodziną”.(FC 65)
Druga płaszczyzna duszpasterstwa rodzin polega na naukowym precyzowaniu zadań
Kościoła wobec małżeństwa i rodziny, ustalaniu zasad poprawności ich wykonywania oraz
opracowywaniu sposobów i środków tej działalności.
Obydwie płaszczyzny duszpasterstwa rodzin powinny się wzajemnie uzupełniać
i wspierać, aby nie popaść w niebezpieczne skrajności.
a) Założenia doktrynalne.
Założenia doktrynalne związane z małżeństwem i rodziną znajdują się w:
- Leon XIII, Encyklika o małżeństwie chrześcijańskim. Arcanum divinae sapientiae,
10.02.1880,
- Pius XI, Encyklika casti connubii, 31.12.1939,
- Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym.
Gaudium et spes. Rdz.II.§47-52, Pallot. 1965,
- Papież Paweł VI, Encyklika Humanae Vitae , Watykan 1968,
- Jan Paweł II, Adhortacja Apostolska Familiaris consortio, Watykan 1981,
- Pierwsza Instrukcja Episkopatu Polski dla duszpasterstwa o przygotowaniu wiernych
do sakramentu małżeństwa i duszpasterstwa rodzin, Warszawa 12.02.1969,
- Druga Instrukcja Episkopatu Polski dotycząca przygotowania do małżeństwa i życia
rodzinnego oraz wprowadzenia nowego obrzędu sakramentu małżeństwa, Warszawa
11.03.1976,
- Instrukcja Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele
katolickim, Warszawa 05.09.1986,
- Instrukcja Papieskiej Rady ds. Rodziny. Przygotowanie do sakramentu małżeństwa,
13.05.1996,
- Jan Paweł II, List apostolski o godności i powołaniu kobiety Mulieris dignitatum,
15.08.1988,
- Jan Paweł II, List do rodzin, 22.02.1994,
- Jan Paweł II, List do dzieci w Roku Rodziny, 13.12.1994,
- Jan Paweł II, List do kobiet, 29.06.1995,
- Jan Paweł II, Encyklika o wartości i nienaruszalności życia ludzkiego Ewangelium vitae,
25.03.1995,
58
- Jan Paweł II, List do ludzi w podeszłym wieku, 01.10.1999,
- Stolica Apostolska, Karta Praw Rodziny, 22.10.1983,
- Stolica Apostolska, Deklaracja o przerywaniu ciąży De abortu procurato, 18.11.1974,
- Stolica Apostolska, Deklaracja o eutanazji Iura et bona, 05.05.1980,
- Rada ds. Rodziny, Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin, Warszawa 01.05.2003.
b) Kościół jako podmiot duszpasterstwa rodzin.
Podmiotem duszpasterstwa rodzin jest Kościół, a w sposób szczegółowy małżeństwo
i rodzina. Natomiast adresatem duszpasterstwa rodzin jest życie i działalność rodzin jako
wspólnot „domowego Kościoła”, jako podstawowych komórek Ludu Bożego. Celem
duszpasterstwa rodzin jest osiągnięcie takiego zaangażowania, w którym rodzina faktycznie
stanie się żywym „domowym Kościołem”. W praktyce oznacza to spowodowanie działań,
podjęcie działań, które sprawią że przestanie ona być biernym uczestnikiem w życiu Kościoła
lokalnego i stanie się rzeczywistym podmiotem duszpasterstwa. Punktem odniesienia dla
duszpasterstwa rodzin jest katolickie małżeństwo. Specyfika zbawczej działalności Kościoła
przejawia się w tym, że chociaż zawiera ona znamiona działalności społecznej,
wychowawczej i kulturowej, to jednak nie decydują one o istocie tej działalności. Posługa
Kościoła jest przede wszystkim kontynuacją zbawczej misji Chrystusa. W tej misji
uczestniczą wszyscy ochrzczeni i bierzmowani mocą powszechnego kapłaństwa oraz
małżonkowie i rodziny na mocy sakramentu małżeństwa. W sposób szczególny w posłudze
Kościoła wobec małżeństw i rodzin uczestniczą ci, którzy mocą święceń kapłańskich
otrzymują pełny udział w posłannictwie Chrystusa. Ich misją jest głoszenie Ewangelii
i szafarstwo sakramentów. Wynika stąd, że duszpasterstwem rodzin można nazwać tylko tę
posługę, która jest osadzona w Słowie Bożym i zakorzeniona w sakramentach Kościoła,
przede wszystkim sakramencie Eucharystii oraz pokuty i pojednania (FC. 57-58) , co zakłada
obecność kapłana w duszpasterstwie rodzin.
Ważnym elementem duszpasterstwa rodzin są funkcje zarówno usprawniające jak
i dopełniające.
Funkcja usprawniająca polega na wydobywaniu i ożywianiu licznych darów
naturalnych, które są udziałem małżeństwa i rodziny, jak i wielu darów płynących
z sakramentu małżeństwa i włączenia we wspólnotę Kościoła. W zakres tej funkcji wchodzi
poradnictwo, poszerzenie wiedzy oraz wspieranie różnych inicjatyw, np. rozwój ruchów
małżeńskich i rodzinnych, działalności charytatywnej, społecznej czy politycznej.
59
Funkcja dopełniająca jest związana z charyzmatem kapłaństwa i dotyczy posłannictwa
kapłana – duszpasterza. Polega ona na głoszeniu Słowa Bożego, przewodniczeniu liturgii oraz
sprawowaniu sakramentów z rodzinami i dla rodzin43.
Ideą przewodnią tak zarysowanej koncepcji jest dążenie do uświadomienia
małżeństwom i rodzinom ich zadań oraz mobilizacja ich, by stawały się aktywnymi
wspólnotami ewangelizującymi.
Powyższe działania, aby miały charakter celowy potrzebują podbudowy teoretycznej –
w tym ujęciu duszpasterstwo rodzin jest dziedziną teologii praktycznej. Celem tej nauki jest
refleksja nad posługą Kościoła wobec rodziny. Poprzez taką refleksję konkretyzuje się
zadania duszpasterstwa, ustala zasady ich realizacji, wskazuje błędy i sposoby ich unikania,
opracowuje metody i formy działania. Obydwie płaszczyzny duszpasterstwa rodzin
praktyczna i teoretyczna są komplementarne i koherentne.
c) Wskazania Prawa Kanonicznego.
Kodeks prawa kanonicznego w księdze IV- uświęcające zadania Kościoła – tytuł VII –
małżeństwo w kanonach 1063 – 1072 zajmuje się pasterską troską i czynnościami
poprzedzającymi zawarcie małżeństwa. Prawodawca nakłada na duszpasterzy obowiązek
troszczenia się o to, aby własna wspólnota kościelna świadczyła pomoc wiernym, dzięki
której stan małżeński zachowa ducha chrześcijańskiego i będzie się doskonalić. (Kan, 1063)
Pomoc ta winna być udzielana przede wszystkim:
- poprzez przepowiadanie, katechezę, odpowiednio przystosowaną dla małoletnich,
młodzieży i starszych także przy użyciu środków społecznego przekazu, dzięki czemu wierni
otrzymają pouczenie o znaczeniu małżeństwa chrześcijańskiego, jak również o obowiązkach
małżonków i chrześcijańskich rodziców,
- przez osobiste przygotowanie do zawarcia małżeństwa, przysposabiające nupturientów
do świętości ich nowego stanu i jego obowiązków,
- przez owocne sprawowanie liturgii małżeństwa, która winna ukazywać, że małżonkowie są
znakiem i zarazem uczestniczą w tajemnicy jedności oraz płodnej miłości Chrystusa
i Kościoła,
- przez świadczenie pomocy małżonkom, ażeby wiernie zachowując i chroniąc przymierze
małżeńskie, osiągnęli w rodzinie życie coraz bardziej święte i doskonałe.
43
J. Wilk. Duszpasterstwo rodzin. Próba określenia jego istoty. Roczniki Teologiczno – Kanoniczne: 27/1980
z.6.s.72.
60
Kan. 1064 – Jest rzeczą ordynariusza miejsca troszczyć się o właściwe organizowanie tego
rodzaju pomocy, po wysłuchaniu także, gdy się to wyda pożyteczne, zadania mężczyzn
i kobiet odznaczających się doświadczeniem i biegłością.
Kan. 1065 - §1. Katolicy, którzy nie przyjęli jeszcze sakramentu bierzmowania, powinni go
przyjąć przed zawarciem małżeństwa, gdy jest to możliwe bez poważnej niedogodności.
§2. Aby przyjąć owocnie sakrament małżeństwa usilnie zaleca się, ażeby
nupturienci przystąpili do sakramentu pokuty i Najświętszej Eucharystii.
Kan. 1067 – Konferencja Episkopatu powinna wydać normy dotyczące egzaminu
narzeczonych,
zapowiedzi
przedmałżeńskich
oraz
innych
odpowiednich
środków
do przeprowadzenia badań przed zawarciem małżeństwa, aby proboszcz pilnie ich
przestrzegając mógł przystąpić do asystowania przy małżeństwie.
Kan. 1072 – Duszpasterze powinni odwodzić od zawarcia małżeństwa młodzież przed
osiągnięciem wieku, w którym zgodnie z miejscowymi zwyczajami zawiera się małżeństwo.
d) Zasady duszpasterstwa rodzin.
Duszpasterstwo rodzin zwykło się rozumieć jako rodzaj zbawczej posługi Kościoła
skierowanej na małżeństwo i rodzinę. Celem owej posługi, jak nauczał Jan Paweł II jest
okazywanie pomocy małżeństwu i rodzinie w odkrywaniu i przeżywaniu swego powołania
i posłannictwa. (FC69)
Trzeba podjąć każdy wysiłek ażeby zorganizować i rozwinąć duszpasterstwo rodzin,
troszcząc się o tę pierwszoplanową dziedzinę w przekonaniu, że przyszłość ewangelizacji
zależy w wielkiej mierze do „Kościoła Domowego”. To wołanie Kościoła wskazuje z jednej
strony na ogromną potrzebę duszpasterstwa rodzin, a z drugiej na nieustanną jego
aktualizację. Jest więc duszpasterstwo rodzin działalnością zbawczą, ukierunkowaną
na rodzinę, na konkretnego, żyjącego w niej człowieka, na stosunki międzyosobowe
wewnątrz i zewnątrz wspólnoty rodzinnej oraz samo środowisko rodzinne 44. Opisując rodzinę
należy wskazać, że posiada ona swoją sakramentalność wywodzącą się z sakramentu
małżeństwa oraz swój charakterystyczny eklezjalny wymiar. Dość precyzyjną podstawę
organizacji duszpasterstwa małżeństw stanowi sakramentalność małżeństwa, która jednak nie
44
P. Poręba. Potrzeba naukowego duszpasterstwa rodzin. Roczniki Teologiczno – Kanoniczne. T. XVIII z. 3.
1971.
61
obejmuje pozostałych więzi i powiązań rodziny, będących przedmiotem duszpasterstwa
rodzin.
Są to relacje rodziców z dziećmi, rodziny jako pewnej całości z innymi rodzinami oraz
rodziny w szerszej społeczności np. parafialnej, narodowej czy państwowej. Wydaje się,
że taką podstawę organizacji duszpasterstwa rodzin stanowi eklezjalny wymiar rodziny.
Jeśli duszpasterstwo rodzin w swym aspekcie przedmiotowym jest zbawczą posługą
Kościoła ukierunkowaną na małżeństwo i rodzinę , to istotnym punktem odniesienia jest
katolickie małżeństwo i rodzina, będące źródłem określania charakteru i zadań duszpasterstwa
rodzin.
Rzeczywistość zaś katolickiego małżeństwa i rodziny najlepiej tłumaczy się poprzez
wydobycie podstawowych aspektów: teologicznego i kariologicznego, a w konsekwencji
prakseologicznego. Konkretne warunki, rzeczywistość jest dla Kościoła kairosem –
wezwaniem do nowego ukierunkowania swej posługi w miarę zmniejszających się
uwarunkowań. Dla duszpasterstwa rodzin kairosem jest współczesna rodzina, która jest
w ciągłym rozwoju i razem z całym społeczeństwem jest uwikłana w skomplikowany proces
zmian.
Podstawą
teologicznego
aspektu
jest
fakt
sakramentalności
małżeństwa.
Personalistyczno – dynamiczne ujęcie sakramentalności małżeństwa, w którym relacja
miłości Chrystusa do Kościoła jest widzialnie obecna w relacji miłości męża i żony, pozwala
skategoryzować znak miłości małżeńskiej w sposób obejmujący całokształt ich życia
małżeńskiego i rodzinnego. Aspekt prakseologiczny określa konkretne zasady, z których
wyprowadza się dyrektywy, czyli szczegółowe wytyczne dla duszpasterstwa rodzin, kierunek
realizowania działalności tego duszpasterstwa w teraźniejszości i w przewidywanej
przyszłości.
Uwzględniając powyższe aspekty duszpasterstwa rodzin można ustalić jego
zasadnicze cele. Pierwszym celem jest ochrona i wspieranie sakralnego charakteru
małżeństwa i rodziny (KDK 47). U podstaw małżeństwa i rodziny leży fakt spotkania
z Chrystusem w osobnym sakramencie, który umacnia i konsekruje włączając miłość
małżonków w nieskończoną miłość Boga. Rozwijanie i rozbudzanie świadomości w tym
charakterze dokonuje się poprzez głoszone Słowo Boże, katechizację, rekolekcje, misje,
posługę liturgiczno – sakramentalną. Realizacją tego celu zajmuje się duszpasterstwo rodzin.
Funkcja ta obejmuje własne posłannictwo duszpasterza – kapłana, którego nikt inny zastąpić
nie może. Wiąże się to z jego misją nauczycielską, liturgiczną i pasterską w Kościele
uwzględniającą miejsce i potrzeby rodziny w społeczeństwie. Celem następnym jest ochrona
62
i wspieranie wspólnotowego charakteru małżeństwa i rodziny. Są one nie tylko wspólnotą
z punktu widzenia socjologicznego, ale również wspólnotą religijną opartą na wierze.
Zasady duszpasterstwa rodzin, umożliwiając zgodną współpracę teorii i praktyki
duszpasterskiej, pozwalają zachować wewnętrzną tożsamość duszpasterstwa rodzin przez
ukazanie podobieństw i różnic duszpasterstwa rodzin i duszpasterstwa ogólnego oraz
umożliwiają unikanie błędów.
W duszpasterstwie rodzin wyróżnia się dwie grupy zasad:
1. Zasady kierownicze,
2. Zasady realizacyjne.
Zasady kierownicze wskazują na to, co należy czynić, nadając w ten sposób
podstawowy kierunek duszpasterstwa rodzin.
Zasady realizacyjne odpowiadają na pytanie jak należy nieść pomoc rodzinie. Zasady
realizacyjne informują o sposobie wykonania zaleconych działań45.
Ad.1.Zasady kierownicze.
Zasady kierownicze wynikają z doktryny Kościoła, mają one na celu wszechstronną
promocję daru małżeństwa i rodziny w Kościele i świecie. Do tej grupy należy zasada
teologicznej motywacji, pierwszeństwa środków nadprzyrodzonych oraz uwzględnienie
podmiotowości rodziny w duszpasterstwie rodzin.
A.Zasada teologicznej motywacji.
Pierwszoplanowym zadaniem jest głoszenie rodzinom Dobrej Nowiny o małżeństwie
i rodzinie. Ukazywanie piękna zamysłu Bożego w odniesieniu do tych wspólnot pozwala im
poznać wielkość powołania małżeńskiego i rodzinnego i nimi się zachwycić, co jest zachętą
do życia tym powołaniem w codzienności i wzrastanie na tej drodze świętości.
Powyższa zasada mówi, że duszpasterstwo rodzin będzie wtedy sobą, gdy będzie
głosić Dobrą Nowinę o małżeństwie i rodzinie.
Wzywa ona pracowników, aby uświadomili sobie, że mają głosić teologię małżeństwa
i rodziny na wszystkich płaszczyznach aktywności pastoralnej. Bez teologii działalność ta
przestaje być duszpasterstwem – a zmienia się w doradztwo psychologiczne, pedagogiczne.
Prowadzone w ten sposób duszpasterstwo rodzin nie spełnia postawionego przed nim
zadania.
45
J. Wilk. Duszpasterstwo rodzin: zasady praktycznego działania. Roczniki Teologiczno – Kanoniczne 27(1980)
z.6. s.97-1008.
63
Zasada teologicznej motywacji pozwala także na odpowiednie usytuowanie różnych
dziedzin wiedzy zajmujących się rodziną dzięki uwzględnieniu teologii w całokształcie nauk
o rodzinie. Kompleksowa, teologiczna wizja rodziny ukierunkowuje dodatkowo każdą z nauk
o rodzinie na promocję małżeństwa i rodziny, chroniąc je przed realizacją doraźnych celów46.
B.Zasada pierwszeństwa środków nadprzyrodzonych.
Druga zasada kierownicza akcentuje potrzebę oparcia duszpasterstwa rodzin
w pierwszym rzędzie na łasce Bożej, która dociera z woli Jezusa Chrystusa do człowieka
przez pośrednictwo Kościoła, przez Słowo Boże i sakramenty. Małżonkowie, będąc włączeni
przez sakrament małżeństwa w sposób sobie właściwy w zbawcze dzieło Zbawiciela,
potrzebują dla realizacji swego powołania ciągłego zakorzeniania ich małżeństwa i rodziny
w Chrystusie, aby nieustannie upodobniać się do Jezusa Chrystusa i jednocześnie doznawać
uzdrowienia zranień zadawanych im przez grzech.
Zasada ta wzywa do głoszenia małżeństwom i rodzinom Słowa Bożego oraz
udzielania sakramentów św. W duszpasterstwie rodzin istniej więc stała potrzeba głoszenia
Słowa Bożego , aby następnie mogło ono zostać przyjęte oraz potrzeba dążenia
do nieustannego oparcia się na sakramentach.
Zasada ta wskazuje na fundamentalne znaczenie charyzmatu kapłańskiego. Pokazuje,
że duszpasterstwo rodzin jest pośrednictwem zbawczym i dlatego kapłan odgrywa w tym
niezwykle istotną rolę.
Zadaniem duszpasterza jest doprowadzenie ludzi zranionych do Jezusa i pogłębienie
ich życia przez sakrament eucharystii i pokuty, które uzdrawiają małżeństwo.
C.Zasada podmiotowości rodziny w duszpasterstwie rodzin.
Zasada ta wypływa z teologicznej wizji małżeństwa i rodziny. Zgodnie z Planem
Bożym każda rodzina chrześcijańska, oparta na sakramencie małżeństwa, jest podstawową
komórką Kościoła – domowym Kościołem – ekleziolą – specyficzną wspólnotą obdarzoną
specjalną troską i powołaniem. Bogactwo łaski i daru złożone w rodzinie znajduje wyraz
w uwielbieniu Boga, uświęcenie siebie i całego porządku doczesnego oraz zobowiązuje
małżonków, aby byli nawzajem dla siebie i dla swoich dzieci świadkami wiary i miłości
Chrystusa (KK 35). Wypełniając swe posłannictwo, członkowie rodziny realizują swoje
powołanie apostolskie. (FC 54)
46
R. Bieleń, Duszpasterstwo rodzin we współczesnej Polsce. Lublin 2001. s.68.
64
Zasada podmiotowości rodziny w duszpasterstwie rodzin wzywa duszpasterzy
do uszanowania specyfiki powołania małżeńskiego i rodzinnego oraz do podejmowania
działań mających na celu budowanie każdej rodziny jako „domowego Kościoła” przez
wydobywanie, uświadamianie każdej rodzinie łask jakich w sakramencie małżeństwa Bóg im
udziela. Zasada ta akcentuje prymat rodziny w duszpasterstwie i przypomina, że zgodnie
z zasadą pomocniczości nie można wyręczać rodziny w tym, co do niej z natury należy
i co jest w stanie sama czynić47.
Ad.2.Zasady realizacyjne.
Zasady kierownicze uzupełnianie są przez zasady realizacyjne, które mają źródło
w naukach pomocniczych zajmujących się rodziną oraz w doktrynie i w doświadczeniu
pastoralnym Kościoła. Interdyscyplinarność nauki o rodzinie stawia przed duszpasterstwem
rodzin konieczność syntezy istniejącej wiedzy, obliguje do ciągłej weryfikacji praktyki przez
stawianie ocen i poprawne wyciąganie wniosków oraz wzywa do oparcia się na metodologii
pedagogicznej, bliskiej naukowo duszpasterstwu rodzin.
Wyróżnia się trzy zasady realizacyjne:
1.Zasadę aktualizacji,
2.Zasadę różnicowania i progresji,
3.Zasadę integracji i współpracy.
Ad.1.Zasada aktualizacji.
Zasada ta analizuje proces przemiany rodziny pod wpływem przemian społeczno –
kulturowych.
Realizacja zasady aktualizacji przebiega dwuetapowo:
a) rozeznanie sytuacji rodziny,
b) interpretacja ewangeliczna.
Ad a).Zasada aktualizacji wzywa duszpasterstwo rodzin do rozeznania sytuacji za pomocą
badań naukowych oraz bezpośrednich kontaktów z rodzinami, w jakiej współczesna rodzina
się znalazła. Duszpasterstwo rodzin musi posiadać dane naukowe z różnych dziedzin nauki,
aby ocenić sytuację rodziny. Rozeznanie sytuacji wymaga kadry specjalistów z różnych
dziedzin nauki oraz dobrze przygotowanych kapłanów.
47
R. Bieleń. Duszpasterstwo rodzin. W: Rodzina bezcenny dar i zadanie. Radom 2006. s.242 i n.
65
Ad b).Następstwem rozeznania sytuacji powinna być interpretacja. Pozyskane wyniki
badań są weryfikowane przez powrót do teologii – interpretacja ewangeliczna. Osąd
ewangeliczny uzyskanych wyników dokonuje się poprzez wyodrębnienie z nich „blasków”
będących znakami zbawienia dokonywanego przez Boga w świecie oraz „cieni” będących
znakami odrzucenia miłości Boga przez człowieka.
Ad 2.Zasada progresji.
Druga z zasad realizowanych wskazuje na istnienie różnych etapów w życiu rodziny:
przygotowanie do małżeństwa, małżeństwa, małżeństwa młodego nie posiadającego dzieci,
rodziny wychowującej małe dzieci, rodziny wychowującej młodzież, rodziny wtórnej.
Znajomość tych etapów jest o tyle ważne, że w każdym z tych okresów życia małżeństwo
i rodzina mają specyficzne potrzeby związane z danym etapem życia.
Z powyższych względów duszpasterstwo rodzin jest wezwane do nieustannego
towarzyszenia rodzinie na kolejnych etapach ich życia i rozwoju poprzez zróżnicowane
działania duszpasterskie.
Towarzyszenie to wymaga z jednej strony zróżnicowania działań duszpasterskich
i dostosowania ich do danego etapu rozwoju, a z drugiej strony całościowego powiązania
działań duszpasterskich między kolejnymi etapami i przechodzenia przez poszczególne etapy
w indywidualnym tempie każdej rodziny. Realizacja właściwa tej zasady chroni
duszpasterstwo rodzin przed koncentrowaniem się na jednym etapie48.
Ad 3.Zasada integracji i współpracy.
Zasada ta winna uwzględniać dynamikę i wieloaspektowość życia małżeńskiego
i rodzinnego oraz wynikającą z tego faktu interdyscyplinarności nauk o rodzinie wraz
z koniecznością działań zespołowych. Dla skutecznego wspierania rodziny, potrzebna jest
współpraca pomiędzy naukowcami z różnych dyscyplin naukowych. Uwzględnianie zasady
integracji i współpracy chroni przy tym nauki zajmujące się rodziną przed popadnięciem
w sztuczny izolacjonizm.
Zasada ta domaga się od duszpasterstwa rodzin syntezy wiedzy oraz angażowania
do wsparcia rodziny specjalistami z różnych dziedzin nauk.
Realizacja zasady integracji i współpracy jest trójetapowa:
a) wspólne planowanie i programowanie – wyznaczenie zadań,
b) realizacja przez duszpasterzy i doradców zaplanowanych zadań,
48
R. Bieleń. Duszpasterstwo rodzin we współczesnej (…). dz. cyt. s.73.
66
c) stałą formacja duszpasterzy i doradców niezbędna dla skutecznego działania
pastoralnego.
§ 2. Zadania duszpasterstwa rodzin.
Zadania duszpasterstwa rodzin wskazują na to, co należy czynić, aby skutecznie
wspierać rodziny. Zadania te sformułowane są w oparciu o nauczanie Kościoła, potrzeby
czasu i możliwości pastoralne49.
Zadania duszpasterstwa rodzin można podzielić na dwie grupy: fundamentalne
i ogólne oraz szczegółowe.
Wymienione zadania realizowane są nie tyle przez duszpasterstwo rodzin, ile pod jego
kierownictwem lub wspólnie z innymi podmiotami działalności Kościoła.
Duszpasterstwo rodzin powinno czuwać, aby wszystkie zadania były realizowane,
z drugiej strony powinno przejmować inicjatywę tam, gdzie jest możliwość samodzielnego
realizowania wymienionych zadań.
Wymienia się następujące warunki skuteczności duszpasterstwa rodzin:
a) kształtowanie
świadomości,
że
troska
o
rodzinę
jest
w
dobie
obecnej
pierwszoplanowym zadaniem Kościoła i państwa,
b) budowanie poczucia wsparcia otrzymanego przez rodzinę od Kościoła,
c) prowadzenie badań na temat aktualnej sytuacji polskich rodzin,
d) poznanie nauczania Kościoła o małżeństwie i rodzinie,
e) kształcenia kompetentnej kadry (duchownych i świeckich) dla duszpasterstwa rodzin,
f) rozwijanie profilaktyki i terapii głównych zagrożeń rodziny polskiej (aborcja,
antykoncepcja, alkoholizm, narkomania, rozwody, bezrobocie),
g) współpraca księży i ludzi świeckich w duszpasterstwie rodzin,
h) systematyczne rozwijanie struktur duszpasterstwa rodzin i ich adaptacja do aktualnych
potrzeb50.
a) Zadania fundamentalne i ogólne.
a. zadania fundamentalne związane są z ochroną i wsparciem małżeństwa i rodziny (KDK
47).
49
J. Wilk. Duszpasterstwo rodzin. Próba (…). dz. cyt. s. 79.
B. Mierzwiński. Elementy teologii praktycznej. W: Teologia małżeństwa i rodziny. T.I.Warszawa 1986. s.128177.
50
67
U podstaw zrozumienia tych zadań znajduje się soborowe rozumienie rodziny jako instytucji
naturalnej i sakralnej.
Pierwszym zadaniem fundamentalnym jest ochrona i wsparcie sakralnego charakteru
Drugim zadaniem fundamentalnym jest ochrona i wsparcie naturalnego charakteru
Duszpasterstwo rodzin musi zatem w każdym miejscu i czasie promować małżeństwo
i rodzinę jako podstawową wspólnotę Kościoła, mającą źródło w stwórczym zamyśle Boga
i posiadającą specyficzne zadanie w dziele zbawienia. Promocja dotyczy także małżeństwa
i rodziny jako podstawowej komórki społecznej, będącej fundamentem rozwoju cywilizacji
ludzkiej51.
b. drugą grupę zadań duszpasterstwa rodzin stanowią zadania ogólne. Zadania te mają
swoją niezmienną płaszczyznę, którą niesie nauczanie Kościoła oraz zmienną
podyktowaną konkretną potrzebą czasu oraz realnymi możliwościami pastoralnymi.
Autorzy współcześni – familiolodzy – wyróżniają różne zadania ogólne.
B. Mierzwiński wymienia sześć zadań ogólnych:
1. wychowanie dzieci i młodzieży do miłości,
2. przygotowanie narzeczonych do małżeństwa,
3. organizację poradnictwa parafialnego,
4. sakramentalne duszpasterstwo rodzin,
5. odwiedziny duszpasterskie,
6. aktywizację apostolską52.
W słowniku małżeństwa i rodziny wylicza się siedem zadań:
1. obrona życia człowieka poczętego,
3. prowadzenie przygotowania do małżeństwa,
4. rozwijanie poradnictwa życia rodzinnego w parafii,
5. roztaczanie opieki nad młodymi małżeństwami,
6. pomoc małżeństwom i rodzinom przeżywającym kryzys duchowy lub materialny,
7. tworzenie wspólnoty rodzin53.
Natomiast J. Wilk wylicza następujące zadania ogólne:
51
B. Mierzwiński, J. Wilk, R. Bieleń. Duszpasterstwo rodzin. W: Teologia pastoralna. Lublin 2002. T 2. s.420430.
52
B. Mierzwiński. Elementy teologii (…). dz. cyt. s. 211.
53
B. Mierzwiński. Duszpasterstwo rodzin. S.101.
68
1. wychowanie do miłości,
2. przygotowanie do małżeństwa,
3. poradnictwo rodzinne,
4. obrona nienarodzonych,
5. rozwijanie wspólnot rodzinnych54.
W. Szewczyk ogranicza ilość zadań ogólnych do czterech:
1. przygotowanie do małżeństwa,
2. duszpasterstwo małżeństw i rodzin,
3. poradnictwo skoncentrowane na pomocy rodzinie i obronie życia,
4. wychowanie w rodzinie.
Ponieważ poszczególni autorzy wymieniają różne rodzaje zadań ogólnych istnieje
konieczność
wyodrębnienia
tych
najbardziej
charakterystycznych.
Opierając
się
na dokumentach Kościoła w Polsce wyodrębnimy następujące zadania ogólne:
2. przygotowanie narzeczonych do małżeństwa,
3. poradnictwo rodzinne i pomoc rodzinie,
4. odwiedziny duszpasterskie rodzin,
5. tworzenie wspólnot rodzin.
Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin – dokument Konferencji Episkopatu Polski
z dn. 1 maja 2003r. mówi, że przygotowanie dzieci i młodzieży do małżeństwa obejmuje
trzy etapy:
- przygotowanie dalsze,
- przygotowanie bliższe,
- przygotowanie bezpośrednie.
Przygotowanie dalsze.
Przygotowanie to polega na zdobywaniu odpowiedniej wiedzy i na osiąganiu
stosownych cnót związanych z życiem rodzinnym. Proces ten należy rozpoczynać już
w dzieciństwie i kontynuować na wszystkich etapach szkolnych i katechetycznych.
Celem tego przygotowania jest:
- kształtowanie charakteru,
54
J. Wilk. Miłować rodzinę. S. 53-58.
69
- szacunek dla każdej zdrowej wartości ludzkiej,
- umiejętność współżycia z innymi,
- rozpoznanie i zrozumienie własnego powołania,
- szacunek dla czystości,
- odpowiednią postawę wobec własnej rodziny i instytucji małżeństwa.
Przygotowanie dalsze w rodzinie.
Rodzina jest instytucją i wspólnotą niezastąpioną w budowaniu pozytywnych postaw
wobec życia małżeńskiego i rodzinnego. To dom rodzinny przekazuje podstawowe wartości,
w domu rodzinnym dzieci poznają prawdy chrześcijańskie i uczą się życia wspólnotowego
oraz włączają się w życie religijne rodziny.
Przygotowanie w szkole.
Program wychowania do życia w rodzinie jeżeli jest prowadzony przez osobę dobrze
przygotowaną i zawiera pozytywne treści może także pomóc młodzieży w odczytaniu swego
powołania.
Przygotowanie przez katechizację.
Dyrektorium mówi pkt.22: „Program katechizacji na poszczególne klasy obejmuje
naukę wiary i jej rozwój, poznawanie zasad chrześcijańskich i uczenie życia nimi,
pokazywanie Boga i wprowadzanie w kontakt z Nim w Kościele. Przewiduje też wiele
tematów dotyczących szacunku do siebie i do innych ludzi, miłości rodziców (…)czystości
własnej i poszanowania cudzej, małżeństwa opartego na sakramencie i życiu chrztem. (…)
Dlatego dobre zorganizowanie katechizacji w szkole, odpowiedni katecheci, pilny udział
w niej dzieci i młodzieży, są niezastąpionym elementem przygotowania do małżeństwa
i rodziny”.
Przygotowanie w grupach rówieśniczych.
Wielką rolę w wychowaniu odgrywają grupy rówieśnicze zarówno formalne, jak
i nieformalne. Badania wskazują na bardzo duży autorytet, jakim dla młodzieży są jej
rówieśnicy. Jest rzeczą konieczną, mówi Dyrektorium, by w placówkach oświatowych
istniało i pod odpowiednią opieką funkcjonowało harcerstwo, by w parafii były grupy
oazowe, itp. Grupy rówieśnicze, promujące chrześcijańskie wartości wychowawcze, będą
pośrednio budować dobry fundament pod przyszłe małżeństwo i udaną rodzinę.
Przygotowanie bliższe do małżeństwa.
70
Ten etap przygotowania dotyczy młodzieży szkół ponad gimnazjalnych. Ma to być dla
tej młodzieży katechumenat przed narzeczeństwem i przed zawarciem małżeństwa.
Jego zadaniem jest:
- pogłębić naukę o małżeństwie i rodzinie,
- uwrażliwić na fałszywe teorie w tych dziedzinach,
- przysposobić do międzyosobowego życia w małżeństwie i rodzinie,
- pogłębić życie wspólnotowo – liturgiczne.
Przygotowanie to powinno łączyć trzy zasadnicze elementy: wspólnotowo –
liturgiczny, konferencyjny i dialogowy.
Dyrektorium w pkt.25 mówi: „Niezależnie od katechizacji w szkole, należy w każdej
parafii – jako program optymalny – wprowadzić dla tej młodzieży roczną katechizację
przedmałżeńską, obejmującą co najmniej 25 spotkań analogicznie do przygotowania przed
I Komunią Św., czy przed bierzmowaniem. Należy powołać w parafii Zespół Pastoralny
składający się z duszpasterza, doradcy życia rodzinnego, przedstawicieli małżeńskich
i ruchów rodzinnych”.
„Zespół
ten
dokona
adaptacji
programu
katechizacji
przedmałżeńskiej
do miejscowych warunków i będzie czuwał nad jego wykonaniem”.
„Program katechetyczny powinien zawierać oprócz zagadnień z teologii małżeństwa
i rodziny, także profilaktykę zagrożeń i obrony rodziny oraz omawiać potrzebę i sposoby
zorganizowania się w stowarzyszenia i uczestnictwa w grupach o pogłębionej formacji”
(pkt.25). Młodzieży kończącej katechizację należy wręczyć zaświadczenia. Wykaz
kończących katechizację należy umieścić w specjalnej księdze, którą należy przechowywać
w kancelarii parafialnej.
W
duszpasterstwach
akademickich
należy
przeprowadzić
roczne
studium
przedmałżeńskie według programu wypracowanego przez to duszpasterstwo i Radę
Episkopatu ds. Rodziny. Studium takie zastępuje roczną katechezę w parafii55.
Przygotowanie bezpośrednie – katecheza przedślubna dla narzeczonych.
Dyrektorium mówi, że przygotowanie to obejmuje:
- spotkanie z duszpasterzem w kancelarii parafialnej przynajmniej na trzy miesiące
przed ślubem, podczas którego ustalone zostaną terminy katechez przedślubnych, spotkań
w poradni rodzinnej, udziału w dniu skupienia i rozmowie sprawdzającej wiedzę
narzeczonych dotyczącą małżeństwa i rodziny,
55
Rada d/s Rodziny. Dyrektorium duszpasterstwa rodzin. Warszawa 2003.
71
- trzy bloki katechez przedślubnych z zakresu: teologii małżeństwa, etyki życia
małżeńskiego i liturgii sakramentu małżeństwa,
- co najmniej trzy spotkania w Poradni Życia Rodzinnego,
- spowiedź przedślubną,
- rozmowę dotyczącą wiedzy religijnej narzeczonych.
Zaręczyny.
Dyrektorium zachęca do powrotu do idei zaręczyn. W celu lepszego przygotowania do
małżeństwa, umożliwienia bliższego poznania się rodzin narzeczonych proponuje się
spotkanie narzeczonych i ich rodziców na pół roku przed ślubem – na uroczystości zaręczyn –
podczas tego spotkania rodzice, a gdy ich nie ma dziadkowie, są upoważnieni do
błogosławieństwa pierścionków, które nakładają sobie młodzi, oświadczając, że chcą
traktować się odtąd jako narzeczeni, i że zamierzają się pobrać w określonym czasie.
Przygotowanie bezpośrednie na terenie Archidiecezji Wrocławskiej obejmuje:
9 katechez przedślubnych, 3 spotkania indywidualne w Poradni Życia Rodzinnego i Dzień
Skupienia dla narzeczonych.
Poradnictwo Rodzinne.
Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin w pkt. 37 mówi o poradnictwie rodzinnym.
Wobec narastających zagrożeń małżeństwa i rodziny z jednej strony i wobec coraz
trudniejszych wyzwań, stojących przed rodzinami z drugiej, należy organizować pomoc
rodzinom w odpowiednio szerokim zakresie. Jedną z form pomocy narzeczonym, małżonkom
i rodzicom jest kompetentne poradnictwo rodzinne, łącząc fachowość doradców z ich
osobistym świadectwem życia Ewangelią. Wyróżnić należy: Parafialne Poradnie Rodzinne,
Poradnie Specjalistyczne, Ośrodki Adopcyjno – Opiekuńcze, Telefony Zaufania56.
Parafialne Poradnie Rodzinne.
Poradnię Rodzinną powołuje ksiądz proboszcz w porozumieniu z Wydziałem
Duszpasterstwa Rodzin. Należy dążyć, by każda parafia miała poradnię.
W przypadkach szczególnych, o czym zdecyduje Biskup Diecezjalny, porania może
służyć kilku parafiom. Pracować w niej mogą odpowiednio przygotowane osoby świeckie –
posiadające misję kanoniczną biskupa – zwane Doradcami Życia Rodzinnego.
Zadania Parafialnych Poradni Rodzinnych:
56
Rada d/s Rodziny. Dyrektorium (…). dz. cyt. pkt. 37 i n.
72
Zadaniem poradnictwa rodzinnego w parafii jest:
- ukazywać właściwy wymiar miłości małżeńskiej i rodzinnej,
- uwrażliwiać na godność każdego człowieka od chwili poczęcia do naturalnej
śmierci,
- kształtować postawy prorodzinne,
- nauczać zasad odpowiedzialnego rodzicielstwa, w tym metod diagnostycznych
rozpoznawania okresów płodności małżeńskiej,
- ukazywać potrzebą pełnego miłości towarzyszenia dziecku od poczęcia,
- pomagać w rozwiązywaniu konfliktów rodzinnych i problemów wychowawczych.
Wymagania wobec doradców pracujących w poradni.
Doradcą może być osoba w wieku 25 – 60 lat posiadająca minimum średnie
wykształcenie i odpowiednią wiedzę z zakresu psychologii i teologii małżeństwa i rodziny.
Powinna odznaczać się umiejętnością nawiązywania kontaktów z ludźmi i współpracy z nimi
oraz posiadać pogłębioną formację religijną.
Doradcy podejmują pracę w Parafialnej Poradni Rodzinnej po:
- odpowiednim przygotowaniu, udokumentowanym dyplomem,
- otrzymaniu misji kanonicznej, o którą występuje do Biskupa Diecezjalnego,
Duszpasterza
Rodzin;
warunkiem
odnowienia
misji
jest
weryfikacja
doradcy,
przeprowadzona przez Diecezjalny Wydział Duszpasterstwa Rodzin,
- zaangażowaniu doradcy przed proboszcza.
Organizacja pracy w poradni.
Poradnia powinna dysponować własnym lokalem, estetycznie i funkcjonalnie
urządzonym, zapewniającym możliwość przeprowadzenia rozmów w atmosferze spokoju
i intymności.
W poradni powinny znajdować się materiały poglądowe potrzebne do pracy doradcy
oraz odpowiednio wyposażona biblioteka. Należy też zadbać o to, by osoby korzystające
z poradni miały możliwość zaopatrzenia się w odpowiednią literaturę i inne materiały57.
Poradnia ma być czynna w godzinach korzystnych dla danej parafii. Powyższe
informacje powinny być:
- umieszczone w gablotkach i przy poradni,
- często podawane w ogłoszeniach parafialnych,
- przypominane szczególnie podczas misji i rekolekcji,
- wykładane w formie ulotek oraz udostępnione spowiednikom.
57
Rada d/s Rodziny. Dyrektorium (…). dz. cyt. pkt. 41.
73
Zadania Proboszcza:
- ksiądz proboszcz angażuje doradców i zabezpiecza stosowne wynagrodzenie,
- zabezpiecza materialne warunki pracy w Poradni,
- dba o dokształcanie i formację doradców,
- interesuje się warunkami pracy doradców, wspiera radą, wysyła na zjazdy
organizowane dla nich przez Diecezjalne Duszpasterstwo Rodzin,
- pokrywa koszty ich dokształcania (koszty dojazdu, pobytu i materiałów
szkoleniowych), dba o zaopatrzenie biblioteki i ogłasza terminy funkcjonowania poradni.
Specjalistyczne Poradnie Rodzinne.
Wzrasta liczba potrzebujących pomocy specjalistów w budowaniu wspólnoty
małżeńskiej oraz w dziedzinie komunikacji i wychowania dzieci. Stąd rodzi się potrzeba
powoływania Specjalistycznych Poradni Rodzinnych.
Dyrektorium mówi, że w każdej diecezji winno powołać się taką poradnię, a w miarę
potrzeb rejonowe lub Dekanalne Poradnie Specjalistyczne.
Poradnie takie, w celu zapewnienia zgłaszającym się integralnej pomocy, winne zatrudniać
różnych specjalistów. Oprócz duszpasterza będą w nich dostępni między innymi: psycholog,
pedagog, prawnik, doradca życia rodzinnego.
Osoby zatrudnione w poradniach specjalistycznych powinny odznaczać się
odpowiednią wiedzą, pogłębioną formacją religijną i szczególnym zapałem apostolskim.
Powinny
dysponować
bankiem
informacji
o
możliwościach
dalszej
pomocy
w skomplikowanych sytuacjach życiowych.
Dyrektora Poradni Specjalistycznej powołuje Biskup Diecezjalny. Jej pracami kieruje
Wydział duszpasterstwa rodzin.
Telefon zaufania.
Telefony zaufania winny być
organizowane przez Duszpasterstwo Rodzin
w większych miastach. Dla jego funkcjonowania trzeba zapewnić:
- odpowiednią liczbę zaangażowanych i kompetentnych osób,
- jeden lub dwa numery telefonu,
- fundusze na opłacenie telefonu.
Informacja w funkcjonowaniu telefonu zaufania i o tym, jacy specjaliści w jakich
dniach i godzinach dyżurują, powinna być dostępna w gablotach parafialnych oraz lokalnej
prasie.
74
Katolicki Ośrodek Adopcyjno – Opiekuńczy.
Około 25% małżeństw to małżeństwa bezdzietne. Z drugiej strony niektóre matki
biologiczne, a także małżeństwa z różnych powodów oddają dzieci do adopcji. Powstają
w Polsce ośrodki adopcyjne katolickie, których celem jest:
- pomóc małżonkom w realizacji rodzicielstwa przez wychowanie,
- otoczyć dziecko porzucone zastępczą opieką rodzinną.
Kolejnym zadaniem ogólnym są odwiedziny duszpasterskie rodzin.
Miejscem życia małżeństwa i rodziny jest mieszkanie, w którym koncentruje się
codzienne życie. Miejsce mieszkania jest również przestrzenią istnienia i urzeczywistniania
rodziny jako „Kościoła domowego”. Odwiedziny duszpasterskie rodzin stają się sposobem
funkcjonowania parafii jako wspólnoty wspólnot.
Do podstawowych form wizyty duszpasterskiej w rodzinie należą:
- kolęda,
- przywitanie nowo przybyłych do parafii małżeństw i rodzin,
- udział w uroczystościach rodzinnych,
- akcje społeczno – charytatywne,
- odwiedziny chorych i niepełnosprawnych.
Nie zawsze te możliwości nawiązania bezpośrednich kontaktów są wykorzystywane.
Ostatnim zadaniem ogólnym jest wspieranie już istniejących wspólnot i ruchów
religijnych rodzinnych oraz tworzenie nowych wspólnot.
Wieki rozwój grup i wspólnot małżeńskich i rodzinnych stanowi znak czasu, który
należy odczytać i na niego odpowiedzieć. Małżeństwa zaangażowane we wspólnotach rodzin
dają przykład chrześcijańskiego życia i gorliwego apostolstwa, przyczyniając się skutecznie
do duchowego odrodzenia rodzin. Tworzy to klimat do promowania i wspierania istniejących
grup rodzinnych . Dlatego przed duszpasterstwem rodzin stoi zadanie zakładania nowych
wspólnot.
b) Zadania szczegółowe.
Zadania szczegółowe duszpasterstwa rodzin są odpowiedzią Kościoła na procesy
zachodzące we współczesnym świecie. Te procesy i przemiany mają duży wpływ
na małżeństwo i rodzinę. W Polsce od 1989r. przemiany te są związane z transformacją
75
ustrojową. Zadania powyższe są odpowiedzią na sytuację rodzin w Polsce w XXI wieku.
Można je podzielić na zadania ukierunkowane na wsparcie rodziny jako podstawowej
komórki społecznej – wspólnoty kulturalnej oraz wsparcie rodziny jako wspólnoty
sakramentalnej.
Osobno należy wyodrębnić zadania podejmowane wobec małżeństw i rodzin znajdujących się
w sytuacjach trudnych.
Pierwszą grupę stanowią zadania szczegółowe, wynikające ze społecznej sytuacji
rodziny. Szczególne znaczenie dla duszpasterstwa rodzin ma sytuacja demograficzna polskich
rodzin. Pierwszym etapem jest rozeznanie istniejącej sytuacji w tej dziedzinie, podjęcie
i realizacja programów formacyjnych i informacyjnych. Promowanie pozytywnego
nastawienia do planowania rodziny i wielodzietności. Działania na rzecz powoływania
stowarzyszeń promujących ludzkie życie. Do najważniejszych zadań w dziedzinie prawno –
politycznej należy przyjęcie opcji prorodzinnej, wzmocnienie zaangażowania doradców życia
rodzinnego, współtworzenie polityki prorodzinnej oraz dążenie do przyjęcia przez
ustawodawstwo państwowe i polityków wskazań zawartych w Karcie Praw Rodziny.
W sferze bytowej wymaganiem chwili jest popieranie powstawania prorodzinnych
programów gospodarczych, zabieganie o płacę rodzinną i właściwe usytuowanie pracy kobiet,
promowanie stowarzyszeń katolickich pracodawców, udzielanie pomocy rodzinom w trudnej
sytuacji materialnej. Do zadań duszpasterstwa rodzin jest przeciwdziałanie patologiom
i dysfunkcjom istniejącym w rodzinach.
Druga grupa zadań szczegółowych duszpasterstwa rodzin to zadania, które dotyczą
religijnej sytuacji małżeństwa i rodziny. Pierwszym zadaniem jest kształtowanie właściwej
postawy rodziny wobec wiary. Podjęcie duszpasterskich działań wobec małżeństw, rozwijanie
duchowości małżeńskiej , pogłębianie odpowiedzialności rodziców za wychowanie religijne
swoich dzieci oraz dbałość o katolicką atmosferę domu. W dziedzinie rozwijania wiedzy
religijnej należy podjąć działania, by młodzieży przekazać teologię małżeństwa i rodziny.
W oddziaływaniu na moralność małżeńską i rodzinną trzeba rozwijać katolickie
podejście do ludzkiej płciowości. Niepokoją wyniki badań prowadzonych wśród młodzieży,
a dotyczące stopnia akceptacji przez młodzież norm katolickiej etyki małżeńskiej58.
58
R. Bieleń. Duszpasterstwo rodzin we współczesnej (…). dz. cyt. s.289-400.
76
Trzecia
grupa
zadań
szczegółowych
duszpasterstwa
rodzin
związana
jest
z przypadkami trudnymi, w których żyją współczesne rodziny. Do nich należą: małżeństwa
bezdzietne, rodziny z dziećmi niepełnosprawnymi, rodziny z osobami uzależnionymi, rodziny
z osobami w podeszłym wieku, rodziny rozbite, związki niesakramentalne, małżeństwa żyjące
w związkach mieszanych, małżeństwa na próbę, wolne związki, osoby żyjące w separacji,
osoby po rozwodzie, powtórne związki.
We wszystkich tych przypadkach duszpasterstwo rodzin powinno podjąć adekwatne
działania. Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin w rozdziale V – duszpasterstwo rodzin
w sytuacjach szczegółowych zaleca podjęcie konkretnych działań na rzecz pomocy rodzinom
żyjącym w trudnych sytuacjach. Duszpasterstwo rodzin winno okazać tym rodzinom pomoc
w miarę swych możliwości. Trzeba szukać dróg rozwiązania ich problemów duchowych
i materialnych.
§3. Struktura duszpasterstwa rodzin.
Duszpasterstwo rodzin w Polsce realizuje się na trzech poziomach: centralnym,
diecezjalnym i parafialnym. Szczegółowe zadania i formy pracy zostały zawarte
w Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin – dokument został przyjęty podczas 322 zebrania
plenarnego Konferencji Episkopatu Polski w Warszawie w dn. 1 maja 2003r.
a) Rada d/s Rodziny Konferencji Episkopatu Polski.
Rada do Spraw Rodziny jest organem Konferencji Episkopatu Polski powołanym
w sposób przewidziany w Statucie KEP. Jej celem jest wspomaganie Konferencji w jej pracy
i wykonywaniu jej decyzji w sprawach dotyczących małżeństwa i rodziny.
Skład Rady d/s Rodziny.
Członkami Rady mogą być tylko biskupi. Inne osoby duchowne, zakonne i świeckie,
mogą wejść w skład Rady jako konsulatorzy. Przewodniczącego Rady (którym może być
tylko biskup) wybiera zebranie plenarne na 5 lat. Wybrany Przewodniczący proponuje skład
Rady (członków i konsulatorów), który zostaje zatwierdzony przez zebranie plenarne na 5 lat.
Zadaniem Rady Episkopatu Polski do spraw Rodziny jest koordynacja z ramienia
Episkopatu Polski pracą duszpasterstwa rodzin na terenie Polski.
Dyrektorium w pkt. 11 mówi: „Zadaniem Rady jest troska o rodzinę i o jej prawa,
promocja godności rodziny i kobiety, troska o dzieci, obrona życia poczętego” i związane
77
z tym sprawy”. Rada Episkopatu Polski do spraw Rodziny zwołuje dwa razy w roku
ogólnopolskie spotkania diecezjalnych duszpasterzy rodzin oraz diecezjalnych doradczyń
życia rodzinnego.
Na spotkaniach są omawiane sprawy bieżące, przebieg pracy w diecezjach,
osiągnięcia i trudności oraz programy duszpasterskie na kolejne lata.
Rada Episkopatu Polski do spraw Rodziny współpracuje z innymi radami i komisjami
Episkopatu Polski, wydaje od 1985r. biuletyn „Sprawy rodziny”.
Do
centralnych
struktur
duszpasterstwa
rodzin
należy
Krajowy
Ośrodek
Duszpasterstwa Rodzin, który jest organem wykonawczym Rady Episkopatu Polski
d/s Rodziny. Krajowym Ośrodkiem Duszpasterstwa Rodzin kieruje krajowy duszpasterz
rodzin mający do pomocy krajową doradczynię życia rodzinnego59.
Głównym zadaniem Krajowego Ośrodka Duszpasterstwa Rodzin jest informowanie,
animowanie i koordynowanie pracy pomiędzy Radą a poszczególnymi diecezjami w Polsce.
Szczegółowe zadania Krajowego Ośrodka Duszpasterstwa Rodzin, zadania Dyrektora
Krajowego Ośrodka Duszpasterstwa Rodzin oraz Krajowej Doradczyni Życia Rodzinnego
znajdują się w dyrektorium pkt. 13 -1660.
W strukturze duszpasterstwa rodzin znajdują się rejony duszpasterstwa rodzin
obejmujące kilka diecezji. Polska podzielona jest na sześć rejonów po kilka diecezji
w każdym:
- Rejon południowy: Bielsko Biała, Gliwice, Katowice, Kielce, Kraków, Opole, Tarnów;
- Rejon wschodni: Lublin, Przemyśl, Rzeszów, Sandomierz, Siedlce, Zamość;
- Rejon zachodni: Gniezno, Kalisz, Legnica, Świdnica, Poznań, Włocławek, Wrocław,
- Rejon pomorski: Gdańsk, Koszalin, Pelplin, Szczecin, Toruń, Zielona Góra;
- Rejon centralny: Częstochowa, Łowicz, Łódź, Płock, Radom, Sosnowiec, Warszawa,
Warszawa – Praga;
- Rejon północny: Białystok, Drohiczyn, Elbląg, Ełk, Łomża, Olsztyn.
Spotkania organizowane są w okresie od 1 stycznia do marca każdego roku, co tydzień
w innym rejonie, trwają dwa dni, zwykle we wtorek i środę.
b) Duszpasterstwo rodzin w Diecezji.
Biskup Diecezjalny.
59
60
R. Bieleń. Duszpasterstwo rodzin we współczesnej (…). dz. cyt. s. 200.
Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin. Warszawa 2003. s. 18-20.
78
„Pierwszą osobą odpowiedzialną za duszpasterstwo rodzin w diecezji jest biskup. Jako
ojciec i pasterz winien szczególnie troszczyć się o tę dziedzinę duszpasterstwa, bez wątpienia
pierwszoplanową. Musi poświęcić jej swe zainteresowanie, troskę i czas, zapewnić jej ludzi
i środki” (FC.73)
Wydział Duszpasterstwa Rodzin – Referat Duszpasterstwa Rodzin.
Biskup Diecezjalny w trosce o duszpasterstwo rodzin powołuje Wydział
Duszpasterstwa Rodzin lub Referat. Wydziałem kieruje Diecezjalny Duszpasterz Rodzin
we współpracy z Diecezjalnym Doradcą Życia Rodzinnego.
Diecezjalny duszpasterz rodzin kieruje się w działalności wytycznymi Rady
Episkopatu Polski do spraw Rodziny, uwzględniając je w zakresie planowania,
współdziałania i adaptacji z biskupem diecezjalnym. Diecezjalny duszpasterz rodzin czuwa
nad całokształtem realizacji tych wytycznych w diecezji, inspiruje i rozwija działa
duszpasterstwa rodzin oraz uczestniczy w centralnych spotkaniach duszpasterstwa rodzin.
Do jego zadań szczegółowych należy:
- kieruje Wydziałem Duszpasterstwa Rodzin,
- organizuje duszpasterstwo rodzin w diecezji,
- zabiega o powołanie dekanalnych duszpasterzy rodzin,
- dba o wystarczającą liczbę Parafialnych Poradni Rodzinnych z kompetentną kadrą
doradców,
- odpowiada za organizowanie szkolenia dla przyszłych pracowników duszpasterstwa rodzin
– Doradców Życia Rodzinnego,
- propaguje rekolekcje dla małżonków i rodzin,
- czuwa nad dobrze zorganizowanym i konsekwentnie przeprowadzanym w diecezji
przygotowaniem do małżeństwa na wszystkich etapach oraz nad katechezą dla małżonków
i rodziców do jakiej zobowiązani są proboszczowie,
- dąży do powstania w diecezji, a następnie czuwa nad rozwojem Domu Samotnej Matki,
Ośrodka Adopcyjno – Opiekuńczego, Specjalistycznej Poradni Rodzinnej i Telefonu
Zaufania,
- opracowuje plan pracy na nadchodzący rok uwzględniając program ogólnokrajowy,
- organizuje okresowe spotkania oraz dni skupienia i rekolekcje dla pracowników
duszpasterstwa rodzin w diecezji,
- bierze udział w Rejonowych Spotkaniach i w Ogólnopolskich Sesjach Diecezjalnych
Duszpasterzy Rodzin,
- współpracuje z ruchami i organizacjami rodzinnymi w diecezji,
79
- przygotowuje sprawozdania z rocznej działalności dla Biskupa Diecezjalnego
i dla Krajowego Ośrodka Duszpasterstwa Rodzin.
Dekanalne Ośrodki Duszpasterstwa Rodzin,
Dekanalny Duszpasterz Rodzin,
Dekanalny Doradca Życia Rodzinnego.
Diecezjalne Ośrodki Duszpasterstwa Rodzin inicjują dzieła prorodzinne na terenie
diecezji oraz kierują instytucjami niosącymi pomoc rodzinom w diecezji. Należy do nich
prowadzenie katolickich poradni życia rodzinnego, diecezjalnych ośrodków adopcyjno –
opiekuńczych, telefonów zaufania.
Ogniwem pośrednim duszpasterstwa rodzin między diecezją a parafią są dekanalne
ośrodki duszpasterstwa rodzin. Duszpasterz diecezjalny nie jest w stanie bezpośrednio
dopilnować sprawnego funkcjonowania tak rozległej pracy Kościoła we wszystkich
dekanatach. Musi być ktoś, kto mając oparcie w diecezjalnym duszpasterzu rodzin, dotrze
z łatwością do duszpasterzy parafialnych. Rolę tę dobrze może pełnić dekanalny duszpasterz
rodzin.
Dekanalnych duszpasterzy rodzin powołuje Biskup Diecezjalny polecając im zadania
i odpowiedzialność za funkcjonowanie duszpasterstwa rodzin na terenie dekanatu.
Do zadań dekanalnego duszpasterza rodzin należy:
- inicjowanie na terenie dekanatu różnych inicjatyw duszpasterstwa rodzin,
propagowanie i czuwanie nad ich realizacją,
- informowanie księży o aktualnych zadaniach duszpasterstwa rodzin,
- rozplanowanie i przeprowadzenie w dekanacie katechez dla narzeczonych
oraz spotkań z młodzieżą i dziećmi,
- dopilnowanie funkcjonowania poradni życia rodzinnego na terenie dekanatu.
Duszpasterzem dekanalym winien być proboszcz odznaczający się naukowym
przygotowaniem do tej służby.
Dekanalni duszpasterze rodzin powinni spotykać się co najmniej dwa razy w roku pod
przewodnictwem Biskupa Diecezjalnego, celem omówienia aktualnych problemów
duszpasterstwa rodzin61.
c) Duszpasterstwo rodzin w parafii.
61
R. Bieleń. Duszpasterstwo rodzin (…). dz. cyt. s. 76 i n.
80
Parafia jest najniższym, ale najważniejszym szczeblem w strukturze organizacyjnej
duszpasterstwa rodzin. Od zaangażowania duszpasterzy pracujących w parafii zależy rozwój
duszpasterstwa rodzin. Duszpasterze pracujący w parafiach winni znać problematykę
małżeństwa i rodziny, i troszczyć się o odpowiednią pozycję duszpasterstwa rodzin
w całokształcie pracy parafialnej. Wymaga to od duszpasterza postrzegania każdego
parafianina
jako
członka
rodziny
oraz
podejmowania
inicjatyw
duszpasterskich,
wzmacniających integrację rodziny. Zadaniem proboszcza lub duszpasterza rodzin jest
organizacja duszpasterstwa rodzin w parafii – dopilnowanie, by wszystkie zadania były
realizowane. Jednym z zadań jest powołanie i opieka nad poradnictwem rodzinnym w parafii.
Parafialny duszpasterz rodzin jest także odpowiedzialny za wyszukiwanie w parafii osób
świeckich chętnych i zdolnych do pracy w duszpasterstwie rodzin, a następnie duszpasterz
powinien im zapewnić formację i przygotowanie do pracy w duszpasterstwie rodzin.
Dyrektorium pkt. 6. mówi: „Duszpasterstwo każdej parafii powinno zaliczyć pracę nad
małżeństwem i rodziną do stałych form duszpasterstwa zwyczajnego. Nie chodzi tu bowiem
o pewną jednorazową akcję, lecz o trwałe urzeczywistnianie zawsze aktualnych zadań”.
W programie duszpasterskim parafii będą zatem na stałe obecne takie działania jak: spotkania
młodych małżeństw, katechezy dla rodziców, przygotowanie młodzieży i narzeczonych
do małżeństwa62.
§4. Formacja do pracy w duszpasterstwie rodzin.
a) Rekrutacja.
Zadanie wyszukiwania kandydatów do pracy w duszpasterstwie rodzin spoczywa
na osobach odpowiedzialnych za to duszpasterstwo: od krajowego duszpasterza rodzin
do proboszcza i jego współpracowników w parafii. Właśnie oni najlepiej znają diecezję,
dekanat, parafię oraz osoby, które spełniają określone warunki i chciałyby się zaangażować
w duszpasterstwo rodzin. Zadaniem duszpasterza rodzin jest zachęcanie do podjęcia
pozytywnej decyzji tych osób, które spełniają warunki na kandydatów do pracy
w duszpasterstwie rodzin.
62
Rada d/s Rodziny. Dyrektorium (…). dz. cyt. pkt. 6.
81
Kandydatami na doradców życia rodzinnego mogą być zarówno osoby samotne jak
i małżeństwa, zwłaszcza młode małżeństwa oraz specjaliści z różnych dziedzin zwłaszcza
lekarze pielęgniarki, położne, psychologowie, socjolodzy i nauczyciele. Wybór i powołanie
osób do pracy w poradnictwie rodzinnym i duszpasterstwie rodzin nie może być
przypadkowy. Nie wystarczy sama chęć pracy w duszpasterstwie ze strony kandydatów.
Kandydatom do pracy w duszpasterstwie rodzin stawia się dość wysokie wymagania.
Od kandydata do pracy w duszpasterstwie wymaga się:
- by byli osobami głęboko wierzącymi o konsekwentnych postawach życiowych,
- by mieli uporządkowane życie rodzinne,
- wola apostolskiego zaangażowania,
- pogłębiona wiedza – wyższe wykształcenie,
- chęć pogłębiania problematyki małżeńsko – rodzinnej,
- umiejętność nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi,
- zdolność wytworzenia atmosfery dialogu i umiejętność kierowania dialogiem.
b) Kształcenie kadr pracowników duszpasterstwa rodzin.
W Polsce każda diecezja we własnym zakresie prowadzi przygotowanie pracowników
świeckich i duszpasterzy do pracy w duszpasterstwie rodzin.
Można stwierdzić, że szkolenie kadr do pracy w duszpasterstwie rodzin odbywa się
w naszym kraju według trzech różnych sposobów: Możemy wyróżnić:
1) diecezjalne kursy dla świeckich doradców życia rodzinnego – studium podstawowe,
2) Diecezjalne Studia Życia Rodzinnego (dwu lub trzyletnie),
3) studia uniwersyteckie – Podyplomowe Studia Nauk o Rodzinie.
Ad.1.Diecezjalne kursy dla świeckich doradców życia rodzinnego. Od 1958r. takie kursy trzy
miesięczne organizowano w kilku diecezjach w Polsce przygotowując instruktorki
do nauczania małżonków i narzeczonych regulacji poczęć metodą termiczną.
Ad 2.Drugim sposobem przygotowania pracowników duszpasterstwa rodzin są diecezjalne
studia rodzinne. Studia diecezjalne trwają dwa lub trzy lata, mają obszerniejszy program
pracy w porównaniu z kursami diecezjalnymi – studiami podstawowymi.
Celem diecezjalnego studium rodzinnego jest przygotowanie fachowej kadry księży
i świeckich do pracy duszpasterstwie rodzin przez pogłębioną refleksję naukową nad
problemami małżeństwa i rodziny. Dlatego do ukończenia diecezjalnego studium rodziny
zobowiązani są w pierwszym rzędzie pracownicy duszpasterstwa rodzin. Wykłady na studium
82
prowadzą specjaliści z zakresu teologii małżeństwa i rodziny, antropologii, psychologii,
socjologii, medycyny i teologii praktycznej63.
Ad 3.Trzecim sposobem szkolenia pracowników duszpasterstwa rodzin są studia
uniwersyteckie. W sposób szczególny działalność naukowo – dydaktyczną, poświęconą
małżeństwu i rodzinie prowadzą w Polsce Katolicki Uniwersytet Lubelski i Uniwersytet
Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, i Papieska Akademia Teologiczna
w Krakowie oraz Wyższa Szkoła Filozoficzno – Pedagogiczna „Ignatianum” w Krakowie.
Wymienione uczelnie w kształceniu magistrów, licencjuszy i doktorów do pracy
w duszpasterstwie rodzin wykorzystują wykłady, seminaria, ćwiczenia, sympozja naukowe.
Na wydziałach teologicznych powstają podyplomowe studia nauk o rodzinie kształcące
specjalistów, psychologów, pedagogów, pracowników do pracy z rodziną.
Po ukończeniu dwuletnich studiów nauk o rodzinie, absolwenci pracują w poradniach
życia rodzinnego jako doradcy, natomiast specjaliści (psychologowie, pedagodzy, prawnicy)
w specjalistycznych poradniach rodzinnych.
c) Formacja pracowników duszpasterstwa rodzin.
Formacja doradców życia rodzinnego realizowane jest w diecezjach według planu
zatwierdzonego przez Biskupa Diecezjalnego. W diecezji organizuje się dla duszpasterzy
rodzin dni skupienia przynajmniej dwa razy w roku. Dla doradców życia rodzinnego
organizowane są dni skupienia (adwentowe i wielkopostne), rekolekcje raz na dwa lata oraz
szkolenia z zakresu zasad odpowiedzialnego rodzicielstwa i metod planowania rodziny.
Wszyscy doradcy życia rodzinnego są zobowiązani do udziału w ogólnopolskiej pielgrzymce
rodzin na Jasną Górę oraz spotkanie na Ogólnopolskim Sympozjum poświęconym
małżeństwu i rodzinie. W dekanatach odbywają się kwartalne dni skupienia dla doradców
organizowane przed dekanalnych duszpasterzy rodzin.
§5. Rodzina podmiotem urzeczywistnienia się Kościoła.
Rodzina dzisiaj przestaje być jedynie przedmiotem duszpasterstwa, a staje się bardziej
aktywną
wspólnotą
Kościoła
podmiotem
duszpasterstwa.
Rodzina
jest
komórką
ewangelizowaną, ale i ewangelizującą.
63
K. Wojaczek. Kształtowanie katolickiej koncepcji małżeństwa w diecezjalnym studium rodziny. Studium
pastoralne. Opole 1997. s.11-12 i 85-120.
83
a) Rodzina szkołą apostolatu.
Głównym celem działań duszpasterskich jest aktywizacja poszczególnych rodzin,
a także grup rodzinnych, wspólnot rodzin zarówno formalnych jak i nieformalnych.
Aktywizacja apostolska rodzin polega na wyrobieniu w członkach rodziny świadomości,
że są oni odpowiedzialni za siebie oraz za przyszłość narodu i Kościoła. Kolejnym zadaniem
jest wprowadzenie rodziny w działalność apostolską.
Apostolat rodzinny zakłada spełnienie przez członków rodziny dwóch warunków.
Pierwszym jest integracja wewnętrzna rodziny, dzięki której rodzina staje się coraz pełniejszą
i bogatszą wspólnotą życia i miłości. Ważnym czynnikiem integrującym rodzinę jest wiara
oraz miłość okazywana wszystkim członkom rodziny64.
Zarówno państwo, samorządy i Kościół winno podjąć działania budujące jedność
w rodzinach.
Drugim warunkiem zaangażowania w apostolat rodziny jest otwarta postawa
członków rodziny wobec innych osób i rodzin. Młode małżeństwa winny przekazywać innym
rodzinom dynamizm swojej miłości . Apostolstwo rodzin ma szanse na przezwyciężenie
anonimowości sąsiedzkiej, nadając bardziej ludzkie oblicze polskiemu społeczeństwu.
Działania apostolskie mogą przybierać różne formy. Można tu wymienić adoptowanie
opuszczonych dzieci, gościnność, prowadzenie szkół, katechizacja, udział w postępie
gospodarczym, przygotowanie narzeczonych do małżeństwa, wspieranie materialne
i duchowe małżonków, ludzi starszych. (DA 11)
Rodzina jest pierwszą szkołą apostolatu, ponieważ w niej rodzice słowem
i przykładem uczą swoje dzieci apostolstwa.
b) Kręgi apostolstwa rodziny.
Można mówić o trzech kręgach apostolatu rodzin: wewnątrzrodzinny, sąsiedzki,
społeczno – eklezjalny.
Krąg wewnątrzrodzinny to relacje między małżonkami oraz pomiędzy rodzicami i dziećmi.
Do kręgu sąsiedzkiego zalicza się najbliższe otoczenie, czyli inne rodziny i samotne osoby,
mieszkające w sąsiedztwie.
W kręgu społeczno – eklezjalnym mieszczą się struktury kościelne i państwowe: parafie,
osiedla, wioski, naród i państwo.
Pierwszym kręgiem apostolatu rodziny jest apostolat wewnątrzrodzinny. Można
oddziaływać apostolsko na inne osoby i rodziny tylko wtedy jeżeli sami jesteśmy zjednoczeni
64
B. Mierzwiński, J. Wilk, R. Bieleń. Duszpasterstwo rodzin (…). dz. cyt. s. 436.
84
z Chrystusem65. W obrębie rodziny występują relacje między małżonkami oraz między
rodzicami a dziećmi. Dobra relacja małżeńska wyraża się w istnieniu dobrej więzi między
mężem a żoną. Więź małżeńska tworzy komunię osób. Podstawą owej komunii jest miłość,
która jak mówi ( HV 8,9) jest ludzka, pełna, wierna, wyłączna i płatna. O taką miłość winni
starać się małżonkowie i ją budować.
Kolejną relacją w obrębie rodziny jest relacja między rodzicami i dziećmi. Od jej
jakości zależy rozwój wspólnoty rodzinnej, ale i także społeczeństwa. Rodzice są pierwszymi
wychowawcami swoich dzieci, ale potrzebują współpracy i wsparcia ze strony państwa
i Kościoła.
Drugim kręgiem apostolatu rodziny jest apostolat sąsiedztwa. Rodzina winna być
otwarta na inne rodziny mieszkające w sąsiedztwie. W tym apostolacie nie powinno się
czekać na wyjątkowe okazje do heroicznych czynów, ale pomagać w codziennych
kontaktach. Otwarte oczy i wrażliwe serce pozwalają dostrzec potrzeby ludzi żyjących obok.
Trzecim kręgiem apostolatu rodziny jest apostolat społeczno – eklezjalny. Rodzina
będąca podstawową komórką społeczną i kościelną odgrywa niezastąpioną rolę. Dzisiejsza
rodzina coraz pełniej zaczyna angażować się w życie społeczne i posługę eklezjalną, ma ona
do spełnienia szczególną rolę w życiu parafii. To z kościołem lokalnym z parafią powiązane
są główne wydarzenia z życia rodziny: zawarcie małżeństwa, chrzest, Pierwsza Komunia Św.,
bierzmowanie, pogrzeb.
W tym apostolacie rodzin bardzo ważne jest poczucie więzi ze wspólnotą parafialną
u członków rodziny. Wspólnoty rodzinne zaangażowane w apostolstwo mogą ożywić
wspólnotę parafialną, wnosząc w nią ciepło atmosfery rodzinnej oraz angażując się w różne
dziedziny życia parafialnego: w działalność rady duszpasterskiej, parafialnej, pracę
charytatywną
katechizację,
przygotowanie
narzeczonych
do
małżeństwa
i
pomoc
małżeństwom przeżywającym kryzys. Od proboszcza i duszpasterzy zależy w dużej mierze
na ile wykorzystają to zaangażowanie rodzin.
Rodzina ma też do odegrania ważną rolę w życiu całego społeczeństwa, narodu
i państwa. Rodzina wpłynie na kształt społeczeństwa wtedy, kiedy nie będzie poddawać się
biernie decyzjom samorządowym i państwowym. Z tego względu rodzina musi przyjąć
odpowiedzialność za swój los w społeczeństwie, włączając się aktywnie do pracy różnych
struktur samorządowych i państwowych. Na szczególne podkreślenie zasługuje apostolat
rodziny w środowisku nauki, pracy, odpoczynku i rozrywki66.
65
66
Paweł VI. Rodzina szkołą świętości. s. 9.
B. Mierzwiński. Elementy teologii (…). dz. cyt. s. 230-243.
85
c)
Grupy rodzin katolickich.
We współczesnym Kościele w Polsce wyróżniamy dwa rodzaje grup rodzinnych:
wspólnoty i stowarzyszenia.
Zadaniem wspólnot religijnych rodzinnych jest budowanie duchowości małżeńskiej, życie
wewnętrzne i modlitwa. Natomiast głównym zadaniem stowarzyszeń rodzin jest rozwój
różnych form aktywności społecznej i apostolskiej.
W Polsce do najbardziej prężnych duchowo i organizacyjnie wspólnot i ruchów
religijnych rodzinnych należą: Domowy Kościół, Rodzina Rodzin, Ruch Rodzin
Nazaretańskich, Spotkania Małżeńskie oraz Synodalne Grupy Rodzin67.
Ruch Apostolski Rodzina Rodzin został powołany do życia przez kardynała Stefana
Wyszyńskiego w 1952r., a zatwierdzenie statutu nastąpiło w 1991r. Celem działania Ruchu
jest odrodzenie i uświęcenie rodzin przez rozwijanie ducha wspólnoty wśród członków
Ruchu, dążenie do systematycznego uczestnictwa w życiu sakramentalnym, zaangażowanie
apostolskie oraz zawierzenie Matce Bożej. Wyróżnikami duchowości Ruchu Apostolskiego
Rodzina Rodzin jest eklezjalność, maryjność, polskość i rodzinność. Rodzina Rodzin tworzy
grupy parafialne oraz grupy małżeństw i rodzin.
Domowy Kościół – Oazy Rodzin istnieją od 1973r. powstał w ramach Ruchu Światło
– Życie. Domowy Kościół zintegrował w swoim programie doświadczenia francuskiego
ruchu rodzin Equipes Notre – Dame. Celem tego ruchu jest formacja małżeństw i rodzin,
a zwłaszcza pomoc członkom rodziny w odkrywaniu i rozwijaniu ich powołania. Formacja
członków Domowego Kościoła – Oazy Rodzin odbywa się w ramach piętnastodniowych
rekolekcji wakacyjnych, a następnie jest kontynuowane na comiesięcznych spotkaniach
w małych grupach, zwanych „kręgami rodzin”68.
Ruch Rodzin Nazaretańskich powstał w 1985r. w Warszawie z inicjatywy
ks. T. Dajczera. Istnieje głównie w parafiach miejskich w postaci małych zespołów
parafialnych lub międzyparafialnych. Centralnym rytem duchowości Ruchu Rodzin
Nazaretańskich jest zawierzenie Bogu i Maryi. Tematyka rozważana przez członków Ruchu
Rodzin Nazaretańskich koncentruje się wokół ascezy i mistyki chrześcijańskiej. Apostolskie
zaangażowanie członków skupia się na najbliższym środowisku społecznym oraz rodzinach
rozbitych i zagrożonych rozbiciem69.
67
M. Ostrowski. Duchowe i religijne ruchy. W: Kościół i religijność Polaków 1945-1999. Warszawa 2000. s.
130-153.
68
Rada Ruchów Katolickich. Ruchy katolickie w Polsce. Informator. Warszawa 1994. s. 44-50.
69
tamże s. 34-36.
86
Spotkania
Małżeńskie
zwane
Dialogami
małżeńskimi
-
Rekolekcjami
Małżeńskimi, pracują w oparciu o kanadyjski program wsparcia rodziny Marriaque
Encounter, który został przeszczepiony do Polski w 1977r. Ruch dąży do pogłębienia więzi
małżeńskiej i przeżycia na nowo sakramentu małżeństwa, organizując „weekendy
małżeńskie” zwłaszcza dla małżeństw niezrzeszonych w żadnym duszpasterstwie.
Po odbytym „weekendzie małżeńskim” proponuje się małżeństwom stałe uczestnictwo
w spotkaniach porekolekcyjnych. Spotkania Małżeńskie starają się również oddziaływać
na narzeczonych, organizując dla nich wieczory dla narzeczonych lub wieczory
dla zakochanych70.
Stowarzyszenia Rodzin Katolickich powstałe w poszczególnych diecezjach tworzą
Polską Federację Stowarzyszeń Rodzin Katolickich, natomiast ruchy obrony życia – jest
ich około 300 w Polsce –należą do Polskiej Federacji Ruchów Obrony Życia.
Polska Federacja Stowarzyszeń Rodzin Katolickich im. Kardynała Stefana
Wyszyńskiego istnieje od 1993r. i obejmuje Diecezjalne Stowarzyszenia Rodzin Katolickich.
Celem Federacji jest kształtowanie życia małżeńskiego i rodzinnego zgodnie z etyką
katolicką, występowanie w obronie praw i wartości rodziny oraz kształtowania prorodzinnej
polityki państwa. Federacja bierze czynny udział w życiu społeczno – politycznym, promując
wartości rodzinne oraz dążąc do integracji środowisk lokalnych71.
Liga Małżeństwo Małżeństwu została założona w Polsce w 1992r. Zajmuje się ona
propagowaniem i uczeniem metod naturalnego planowania rodziny i ekologicznego karmienia
piersią oraz upowszechnia wartości sprzyjające umacnianiu rodziny. Programy nauczania
oraz materiały oparte są na dorobku organizacji macierzystej The couple to couple League,
która powstała w 1971r. w Stanach Zjednoczonych Ameryki72.
Przymierze Rodzin powstało w stanie wojennym jako ruch rodzin katolickich
związanych z Warszawskim Klubem Inteligencji Katolickiej. W 1990r. uzyskało osobowość
prawną i przekształciło się w stowarzyszenie o charakterze społeczno – religijnym.
Przymierze Rodzin tworzy terenowe Ośrodki Przymierza Rodzin, które grupują rodziców
i ich dzieci. Ośrodki Przymierza Rodzin organizują zajęcia dla dzieci i młodzieży zarówno
w czasie roku szkolnego jak i w czasie wakacji.
Polska Federacja Ruchów Obrony Życia. Powstało w 1992r. z inicjatywy Alicji
Grześkowiak . W 1997r. Federacja skupiała 126 ruchów i organizacji podejmujących
70
tamże s. 73-78.
K. Cieślik. Panorama inicjatyw wspierających Polską rodzinę. W: Rodzina środowiskiem życia. Częstochowa
1994. s. 101-104.
72
B. i M. Taborowie. Liga Małżeństwo Małżeństwu z pomocą w wychowaniu młodzieży do życia w rodzinie.
W: Wychowanie do życia rodzinie. Lublin 1996. s. 155-158.
71
87
działania na rzecz obrony życia i rodziny. Federacja wspiera inicjatywy, służące dobru
dziecka poczętego, jego matce i rodzinie oraz działania na rzecz pełniej ochrony dzieci
poczętych.
Stowarzyszenie „Civitas Christiana” jest ogólnopolską organizacją, która wspiera
rodzinę w ramach Ośrodka do Spraw Rodziny oraz Fundacji „ Z pomocą rodzinie”. Ośrodek
do spraw rodziny oraz Fundacja organizują doroczne Ogólnopolskie Sejmiki Rodzinne.
§6.Współpraca państwa, władz samorządowych i Kościoła w służbie rodzinie.
a) Zadania państwa wobec rodziny.
Polityka prorodzinna – program przyjęty 03.11.1999r. – ma na celu zapewnienie
trwania i rozwoju rodziny oraz poszanowania należnych jej praw, w tym: prawa
do samodzielności ekonomicznej oraz decydowania o wychowaniu dzieci. Dlatego też
polityka prorodzinna powinna się rozwijać, a skuteczna polityka socjalna w stosunku do
rodzin dysfunkcyjnych i znajdujących się w trudnej sytuacji powinna mieć charakter
interwencyjny i uzupełniający73.
Polityka prorodzinna jest organizowaniem życia społeczno – ekonomicznego, które
ma na celu:
- zapewnienie trwania i rozwój rodziny,
- umożliwia rodzinie realizacją zadań, do których jest powołana.
Należy wyraźnie rozróżnić politykę prorodzinną od polityki socjalnej. Polityka
prorodzinna dotyczy wszystkich rodzin i ma tworzyć rodzinom warunki do zaistnienia
i rozwoju. Natomiast polityka socjalna dotyczy tylko tych rodzin, które mimo stworzonych
warunków z różnych powodów nie są w stanie funkcjonować. Dlatego też polityka
prorodzinna powinna się rozwijać, a skuteczna polityka socjalna w stosunku do rodzin
znajdujących się w trudnej sytuacji powinna mieć charakter interwencyjny i uzupełniający.
Im więcej polityki prorodzinnej, tym mniej potrzeba polityki socjalnej74.
Rodzina, jako podstawowa jednostka społeczna, zapewnia odnowę pokoleń i daje
początek procesowi inwestowania w kapitał ludzki.
Kapitał ludzki to:
- zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i energii witalnej zawarty w społeczeństwie,
- źródło przyszłej zdolności do pracy, zarobków i satysfakcji,
73
74
Pełnomocnik Rządu d/s Rodziny. Polityka prorodzinna państwa. Warszawa 1999. s. 5.
Pełnomocnik Rządu ds. Rodziny. Młodzież wobec wyzwań polityki prorodzinnej. Warszawa 2001. s. 13.
88
- jeden z wyznaczników tempa rozwoju gospodarki, mający wpływ na jego przyśpieszenie.
Kapitał ludzki jest więc jednym z czynników rozwoju gospodarki, wpływa na jej
przyśpieszenie. Wielu autorów zajmujących się problemem koncepcji kapitału ludzkiego
otrzymało Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii. Wśród noblistów należy wyróżnić:
J. Tinbergen ( pierwsza nagroda Nobla z tej dziedziny), T.W. Schultz (Nobel 1976),
G. Stingler (Nobel 1982), F. Modigliani (Nobel 1985), R. Solow (Nobel 1987), R.J. Lucas Jr.
(Nobel 1995) i G.S. Beker (Nobel 1992) autor całościowej teorii kapitału ludzkiego.
Trwałą przesłanką polityki prorodzinnej i jej ważnym narzędziem jest prawo. Ochrona
prawna rodziny jest jedną z podstawowych zasad Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej
z dn. 6 kwietnia 1987r75:
Art. 18. Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo
i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczpospolitej Polskiej.
Art. 48.
1.Rodzice mają prawo do wychowywania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami.
Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego
sumienia i wyznania oraz jego przekonania.
2.Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach
określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.
Art. 71.
1.Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny. Rodziny
znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej zwłaszcza wielodzietne i niepełne,
mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych.
2.Matka przed i po urodzeniu dziecka ma prawo do szczególnej pomocy władz publicznych,
której zakres określa ustawa.
Art. 72.
1.Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów
władzy
publicznej
ochrony
dziecka
przed
przemocą,
okrucieństwem,
wyzyskiem
i demoralizacją.
2.Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych.
3.W toku ustalania praw dziecka organy władz publicznych oraz osoby odpowiedzialne
za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględniania zdania
dziecka.
4.Ustawa określa kompetencje i sposób powoływania Rzecznika Praw Dziecka.
75
Pełnomocnik Rządu ds. Rodziny. Polityka (…). dz. cyt. s. 6.
89
Liczne konwencje i pakty międzynarodowe chronią członków rodziny w tym małżeństwa,
rodzinę dziecko, kobietę:
- Art. 16. Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka,
- cz.I.pkt 16. Europejska Karta Społeczna,
- Konwencja o Prawach Dziecka.
Program polityki prorodzinnej państwa powinien mieć charakter długofalowy,
systematyczny i kompleksowy. Jednym z nadrzędnych, długofalowych celów polityki
prorodzinnej jest tworzenie warunków do pełnego rozwoju i funkcjonowania rodziny poprzez
wspomaganie jej we wszystkich fazach rozwoju. Realizacja tego celu wymaga zastosowania
takich rozwiązań, które pozwolą zastąpić dominującą obecnie zasadę opiekuńczości państwa
zasadą jego pomocniczości wobec rodziny.
Podstawową przesłanką wyboru rozwiązań polityki prorodzinnej powinien być
powszechny szacunek i akceptacja wartości rodziny oraz przekonanie, że wydatki na rzecz
rodziny wychowującej dzieci stanowią inwestycję, która w przyszłości przyniesie
społeczeństwu określone korzyści.
O warunkach rozwoju rodziny decydują działania z zakresu polityki gospodarczej
i społecznej. Konieczna jest przy tym współzależność rozwiązań przyjmowanych w tych
dziedzinach. Tylko takie podejście może zapewnić trwały wzrost ekonomiczny i rozwój sfery
społecznej.
Łączny efekt realizacji celów tej polityki znajduje odzwierciedlenie zarówno
w sytuacji materialnej rodzin, jak i w jakości dostępnych im usług społecznych.
Analiza sytuacji polskich rodzin wyznacza następujące główne cele polityki
prorodzinnej państwa na najbliższe lata:
- pomoc rodzinom w uzyskaniu samodzielności finansowej,
- poprawę warunków mieszkaniowych ludności,
- przygotowanie dzieci i młodzieży do pełnienia funkcji rodzinnych i społecznych,
- zahamowanie
istniejących negatywnych trendów w rozwoju ludnościowym kraju
i poprawa sytuacji demograficznej.
Wśród tych zadań na szczególną uwagę zasługują:
1.Zmiana postaw prokreacyjnych w kierunku zwiększenia dzietności rodzin,
2.Zahamowanie spadku liczby zawieranych małżeństw,
3.Wdrożenia skutecznego systemu wspierania budownictwa mieszkaniowego,
90
4.Wprowadzenie, obok wspólnego rozliczenia małżonków, innych rozwiązań prorodzinnych
w nowelizacji ustaw podatkowych,
5.Poprawa warunków życia i pracy mieszkańców wsi, w tym sytuacji dochodowej rolników,
6.Wprowadzenie nowych rozwiązań dotyczących finansowania edukacji i szkolnictwa
wyższego,
7.Wspieranie rodziców w wychowaniu dzieci i młodzieży,
8.Zmiana systemu pomocy społecznej w celu zwiększenia skuteczności ich zadań76.
Przedstawiony program polityki państwa wobec rodziny wymaga wdrożenia nowych
instrumentów, które zapewnią rodzinie samodzielność i bezpieczeństwo materialne
oraz przyczynią się do powiększenia „kapitału ludzkiego” co powinno być ważnym
perspektywicznie celem, a zarazem wyznacznikiem tempa rozwoju gospodarczego
i społecznego. Realizacja zintegrowanej polityki prorodzinnej wymaga ścisłej współpracy
wielu podmiotów działających w sposób zharmonizowany:
- administracja rządowa,
- organy samorządowe wszystkich szczebli,
- organizacje pozarządowe,
- organizacje wyznaniowe.
W nowym układzie administracyjnym poszczególne jednostki terytorialne winny ustalać cele
oraz realizować politykę prorodzinną zgodnie z lokalnymi potrzebami.
Sporządzana w powiatach i województwach diagnoza sytuacji rodzin pozwoli lepiej
rozpoznać terytorialne zróżnicowanie potrzeb oraz ułatwi podejmowanie skutecznych decyzji
dotyczących podziału środków publicznych i wyrównywania istniejących między
województwami.
b) Zadania Samorządu wobec rodziny.
W wyniku przeprowadzonej w 1999r. reformy administracyjnej państwa, powstało
wiele zmian w zakresie funkcjonowania pomocy społecznej, gdyż także utworzone powiaty
zostały włączone w realizację zadań określonych Ustawą o pomocy społecznej. W tym celu
zgodnie z przepisami ustaw: kompetencyjnej i o pomocy społecznej, powołano w wielu
miastach w Polsce – Ośrodki Pomocy Rodzinie - które rozpoczęły działalność z dn. 1 czerwca
1999r. realizując zadania miejskie i powiatowe z zakresu pomocy społecznej. Tworząc
tą nową instytucję miejską skorzystano z zapisu ustawowego, który w miastach grodzkich
76
Pełnomocnik Rządu ds. Rodziny. Polityka (…). dz. cyt. s. 8.
91
dopuszcza obok nazwy: Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, inną – Miejski Ośrodek
Pomocy Rodzinie (MOPR)77 Zostały również powołane przez starostów PCPR – Powiatowe
Centra Pomocy Rodzinie.
Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie (PCPR)
Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie (PCPR) to samodzielne jednostki organizacyjno
– budżetowo, bezpośrednio podporządkowane zarządowi powiatu. Centrum zarządza
Kierownik, który jest powołany przez zarząd powiatu.
Kierownik ma prawo:
- wytaczać na rzecz obywateli powództwa o roszczenia alimentacyjne,
- -kierować wnioski o ustalenie stopnia niepełnosprawności lub niezdolności do pracy,
- na mocy upoważnienia, wydawanego przez starostę może zawierać i rozwiązywać umowy
z rodzinami zastępczymi, w sprawie powierzenia dziecka,
- współpracuje z sądem opiekuńczym w sprawach dotyczących opieki i wychowania dzieci
pozbawionych całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej,
- przedkłada do sądu opiekuńczego wykaz rodzin zastępczych78.
Przy pomocy powiatowych centrów pomocy rodzinie starosta sprawuje nadzór nad
działalnością dotyczącą: rodzinnej opieki zastępczej, ośrodków adopcyjno – opiekuńczych,
jednostek specjalistycznego poradnictwa (m.in. specjalistycznego poradnictwa rodzinnego,
terapii rodzin), ośrodków wsparcia, domów pomocy społecznej, placówek opiekuńczo –
wychowawczych.
Pomoc niesiona małżeństwom i rodzinom ma wymiar:
a) materialny – pomoc socjalna,
b) pomoc w realizacji zadań rodzicielskich :
- rodziny zastępcze,
- ośrodki adopcyjno – opiekuńcze – adopcja,
- poradnictwo rodzinne:
-- specjalistyczne poradnictwo rodzinne,
-- terapia rodzinna.
Ta różnorodna pomoc rodzinie realizowana jest przez Powiatowe Centra Pomocy
Rodzinie (PCPR), na mocy Ustawy o Pomocy Społecznej z 1990r. nowelizowanej w 1999r
oraz 2001r.
77
A. Grzybowski. Polityka społeczna samorządu terytorialnego. Warszawa 2002. s. 27.
Ustawa z dn. 29.XI.1990 o pomocy społecznej (Dz. U. z. 1998r. Nr 64 poz. 414 – tekst ost. zm. 08.06.2001)
oraz akty wykonawcze do tej ustawy.
78
92
Art. 10a. Do zadań z zakresu pomocy społecznej realizowanych przez powiat należą:
1)zapewnienie, organizowanie i prowadzenie usług o określonym standardzie w domu
pomocy społecznej o zasięgu ponadgminnym, organizowanie mieszkań chronionych
oraz kierowanie osób ubiegających się o przyjęcie do domu pomocy społecznej,
4)organizowanie i prowadzenie specjalistycznego poradnictwa, w tym rodzinnego dla rodzin
naturalnych i zastępczych, a także terapii rodzinnej,
6)prowadzenie ośrodka interwencji kryzysowej,
7)zapewnienie opieki i wychowania dzieciom całkowicie lub częściowo pozbawionym opieki
rodziców oraz dzieciom niedostosowanym społecznie, w szczególności poprzez prowadzenie
i organizowanie ośrodków adopcyjno – opiekuńczych , placówek opiekuńczo –
wychowawczych, w tym ognisk wychowawczych świetlic i klubów środowiskowych
o zasięgu ponadgimnazjalnym dla dzieci i młodzieży, a także tworzenia i wdrażania
programów pomocy dziecku i rodzinie.
Art. 11a. Do zadań z zakresu administracji rządowej realizowanych przez powiat należy:
7)utworzenie i utrzymanie powiatowego centrum pomocy rodzinie i zapewnienie środków
na wynagrodzenia pracowników realizujących zadania określone w pkt. 1-6.
Art. 12a.1. Organy administracji rządowej i organy jednostek samorządu terytorialnego mogą
zlecać, w drodze umowy, organizacjom społecznym, Kościołowi katolickiemu i innym
kościołom,
związkom
wyznaniowym,
fundacjom,
stowarzyszeniom,
pracodawcom
oraz osobom fizycznym i prawnym zadania z zakresu pomocy społecznej oraz wspierać
je w tym finansowo.
Art.23.1. Osobom i rodzinom udziela się pomocy w postaci pracy socjalnej, poradnictwa
specjalistycznego, w szczególności prawnego i psychologicznego.
Rozdział 1a. Opieka nad rodziną i dzieckiem.
Art.33a.1. Rodzinie mającej trudności w wypełnianiu swoich zadań udziela się pomocy
w formie:
1)poradnictwa rodzinnego,
2)terapii rodzinnej,
3)pracy socjalnej.
Art.33b.Dziecku
pozbawionemu
częściowo
lub
całkowicie
opieki
rodzicielskiej
lub niedostosowanemu społecznie powiat zapewnia opiekę i wychowanie w formie zastępczej
opieki rodzinnej lub w placówce opiekuńczo – wychowawczej. (patrz Art.33c.pkt.1-4;
Art.33d.pkt.1-6; Art.33e.pkt.1-2)
93
Zastępcza opieka rodzinna: Art. 33g.1.pkt. 1-6; Art. 33i; Art. 33j.pkt1-3; Art. 33k.pkt.1-9;
Art.33a pkt.1-10.
Ośrodki Adopcyjno – Opiekuńcze: Art. 337.pkt 1-8.
Art.33m. Placówki opiekuńczo – wychowawcze, ośrodki adopcyjno – opiekuńcze oraz
jednostki specjalistycznego poradnictwa w tym rodzinnego, w zależności od podmiotu
prowadzącego dzielą się na:
1)publiczne – prowadzone przez powiat lub gminę,
2)niepubliczne – prowadzone przez podmioty, o których mowa w Art. 12a.ust.1.
Art.47.1. Gmina współdziała, w tym może wspierać finansowo, prowadzoną na jej terenie
działalność organizacji społecznych, Kościoła katolickiego i innych kościołów, związków
wyznaniowych, fundacji, stowarzyszeń, pracodawców oraz osób fizycznych i prawnych
w celu realizacji zadań z zakresu pomocy społecznej.
Art. 47.2. Gmina może zlecić wymienionym w ust.1 podmiotom, za ich zgodą, w trybie
pisemnego porozumienia, realizację określonych zadań pomocy społecznej, przyznając na ten
cel środki pieniężne.
Art.47a.1. Zadania powiatu z zakresu pomocy społecznej (własne i z zakresu administracji
rządowej) wykonywane są przez powiatowe centra pomocy rodzinie, jako samodzielne
jednostki organizacyjno – budżetowe podporządkowane bezpośrednio zarządowi powiatu,
wchodzące w skład powiatowej administracji zespolonej.
Art.47a.2. Kierownik powiatowego centrum pomocy rodzinie powołany i odwołany jest przez
starostę.
Art.47a.3. Kierownik PCPR może wytaczać na rzecz obywateli powództwa o roszczenia
alimentacyjne.
W
postępowaniu
przed
sądem
stosuje
się
odpowiednio
przepisy
o prokuraturze.
Art.47a.4. Kierownik PCPR może kierować wnioski o ustalenie stopnia niepełnosprawności
lub niezdolności do pracy do organów określonych odrębnymi przepisami.
Art.47a.5. W indywidualnych sprawach z zakresu pomocy społecznej należących
do właściwości powiatu decyzje administracyjne wydaje starosta lub z jego upoważnienia
kierownik PCPR.
Art.47a.5a. Starosta może upoważnić kierownika PCPR lub kierownika ośrodka pomocy
społecznej w mieście na prawach powiatu do zawierania i rozwiązywania umów
cywilnoprawnych z rodzinami zastępczymi w sprawie powierzania dziecka.
Art.47a.5b. Zarząd powiatu powołuje kierowników jednostek organizacyjnych pomocy
społecznej, o których mowa w ust. 5c zgodnie z wymogami określonymi w Art. 51a ust.1
94
lub odpowiednimi przepisami o systemie oświaty po zasięgnięciu opinii kierownika PCPR lub
kierownika MOPS w mieście na prawach powiatu.
Art.47a.5c. Starosta za pomocą PCPR sprawuje nadzór nad działalnością w szczególności
w zakresie spraw finansowych i administracyjnych, rodzinnej opieki zastępczej, ośrodków
adopcyjno – opiekuńczych, jednostek specjalistycznego poradnictwa, w tym rodzinnego
oraz ośrodków wsparcia, domów pomocy społecznej i placówek opiekuńczo –
wychowawczych.
Art.47a.5d. Kierownik powiatowego centrum pomocy rodzinie współpracuje z sądem
opiekuńczym w sprawach dotyczących opieki i wychowania dzieci pozbawionych całkowicie
lub częściowo opieki rodzicielskiej.
Art.47a.5e. Kierownik PCPR przedkłada do sądu opiekuńczego wykaz rodzin zastępczych,
o których mowa w Art. 33e ust.1 pkt.3.
Art.47a.6. Kierownik PCPR składa radzie powiatu coroczne sprawozdanie z działalności
centrum oraz przedstawia wykaz potrzeb w zakresie pomocy społecznej.
Art. 47a.7. Rada powiatu na podstawie wykazu potrzeb, w którym mowa w ust.6 opracowuje
i wykonuje lokalne programy pomocy społecznej.
Na terenie Dolnego Śląska pracuje 30 Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie
realizujących zadania wynikające z Ustawy o Pomocy Społecznej z 1990r. Do tych zadań
zaliczyć należy: pomoc socjalną rodzinom, pomoc w realizacji zadań rodzicielskich (rodziny
zastępcze, adopcja), specjalistyczne poradnictwo rodzinne, terapię rodzinną, poradnictwo
rodzinne.
c) Wskazania dla działań Kościoła – w trosce o rodzinę.
Zadania duszpasterstwa rodzin odnoszące się do służby rodzinie zawarte zostały
w Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin z 2001r. Natomiast wskazania dla współczesnego
Kościoła w Polsce odnośnie służby rodzinie zostały zawarte w dokumencie II Polskiego
Synodu Plenarnego (1991 – 1999) zatytułowanym: Powołanie do życia w małżeństwie
i rodzinie79. Synod zwraca się z prośbą do władz państwowych o uznanie fundamentalnego
znaczenia rodziny dla prawidłowego rozwoju życia społecznego w Polsce oraz apeluje
o prowadzenie prorodzinnej polityki społecznej i gospodarczej w sferze pracy, budownictwa
mieszkaniowego i usług.
79
Powołanie do życia w małżeństwie i rodzinie. W: II Polski Synod Plenarny (1991-1999). Pallotinum 2001. s.
47.
95
Synod wzywa odpowiedzialnych za kulturę i środki społecznego przekazu
do kreowania pozytywnego obrazu rodziny oraz przeciwstawiania się demoralizacji
i propagandzie antyrodzinnej. Praca kobiet powinna odpowiadać ich słusznym aspiracjom
do samorealizacji, ale zawsze z uwzględnieniem prymatu macierzyństwa.
- Społeczeństwo „powinno stworzyć takie struktury, aby kobiety zamężne i matki nie były w
praktyce zmuszane do pracy poza domem i aby ich rodziny mogły godnie żyć i rozwijać się
pomyślnie nawet wtedy, gdy kobieta poświęca się całkowicie własnej rodzinie. Płaca męża,
ojca powinna mieć charakter płacy rodzinnej.
- Prawodawstwo, jak i działania administracyjne powinny wspierać opieką rodziny
wielodzietne tak, aby standard ich życia nie odbiegał od poziomu egzystencji społeczeństwa.
- Należy stworzyć narodowy program budowy „domów dla rodziny” tanich i zapewniających
godziwe warunki życia polskich rodzin.
- Synod apeluje do władz państwowych o wprowadzenie prorodzinnego systemu
podatkowego i preferencyjnych kredytów mieszkaniowych dla rodzin.
- Prawodawstwo powinno chronić życie ludzkie od poczęcia do naturalnej śmierci.
- Ustawodawstwo oraz działania władz państwowych i samorządowych powinny
bezwzględnie respektować niezbywalne prawo rodziców do wychowywania potomstwa.
d) Wskazania dotyczące Duszpasterstwa Rodzin.
- Duszpasterze powinni dołożyć starań, aby małżeństwa odnalazły swoje miejsce w różnego
rodzaju wspólnotach, religijnych ruchach rodzinnych, stowarzyszeniach rodzin. Małżeństwa
i rodziny potrzebują wsparcia ze strony środowiska chrześcijańskiego, w którym umacniają
się wzajemnie w realizacji zadań i swojej misji.
- Duszpasterze powinni popierać tworzenie przy parafiach klubów kawiarni i tym podobnych
miejsc spotkań, gdzie rodziny mogą się spotkać, wymienić poglądy i wspólnie spędzić wolny
czas.
- Duszpasterze winni rozwijać duszpasterstwo małżeństw, pomagać małżonkom
w budowaniu duchowości małżeńskiej.
- Należy zatroszczyć się o rozwój poradnictwa rodzinnego zarówno parafialnego, jak również
specjalistycznego.
Dobrą formą duszpasterstwa rodzin mogą być parafialne rekolekcje rodzinne.
Także wizyta duszpasterska, jaką duszpasterze składają swoim wiernym przy okazji tzw.
kolędy, powinna służyć pomocą w nawiązaniu lub pogłębieniu kontaktu z rodzinami.
96
Synod zachęca kurie diecezjalne w Polsce do opublikowania Informatora
Duszpasterstwa Rodzin. Powinien on zawierać informacje dotyczące istniejących w diecezji
wspólnot,
ruchów,
stowarzyszeń,
poradni
rodzinnych,
domów
samotnej
matki,
specjalistycznych poradni rodzinnych.
- Synod twierdzi, że troską duszpasterską należy objąć osoby starsze, zwłaszcza samotne
i chore. Oprócz pomocy materialnej i duchowej, jaka należy się ludziom przeżywającym
jesień życia, należy ukazywać im sens obecności we wspólnocie Kościoła.
- Pomocy duszpasterskiej wymagają rodziny wielodzietne. Należy ukazywać sens religijny
i społeczny wielkoduszności w przekazywaniu życia, kształtować wrażliwość wspólnoty
parafialnej i sąsiedzkiej na duchowe i materialne potrzeby rodzin wielodzietnych.
- Troską duszpasterską należy otoczyć osoby samotnie wychowujące dzieci.
e)Formy
współpracy
między
duszpasterstwem
rodzin
a
instytucjami
państwowymi i samorządowymi.
Do podstawowych zadań we współpracy należy zaliczyć:
- Kształtowanie świadomości, że troska o rodzinę jest w dobie obecnej pierwszoplanowym
zadaniem Kościoła i państwa.
- Prorodzinna edukacja społeczeństwa. Przygotowanie do życia w rodzinie poprzez właściwy
system wychowania w rodzinie i szkole i dobrze zorganizowaną katechezę.
- Zahamowanie istniejących negatywnych trendów w rozwoju ludnościowym kraju i poprawa
sytuacji demograficznej. (Przygotowanie narzeczonych do życia małżeńskiego i rodzinnego,
ukazywanie
rodzicielstwa
jako
zadania
podstawowego
dla
każdego
małżeństwa.
Propagowanie i popieranie rodzin wielodzietnych.
- Poradnictwo rodzinne. Współpraca między samorządami a duszpasterstwem rodzin
w powoływaniu specjalistycznych poradni rodzinnych, ośrodków adopcyjno – opiekuńczych,
zakładania świetlic środowiskowych.
- Współpraca w dziedzinie rozwijania profilaktyki i terapii głównych zagrożeń rodziny
polskiej (aborcja, antykoncepcja, alkoholizm, narkomania, rozwody).
- Kościół popiera powoływanie komisji do spraw rodziny na rozmaitych szczeblach życia
samorządowego.
- Oferuje władzom samorządowym i organizacjom pozarządowym współpracę w tworzeniu
instytucji przygotowania do życia w rodzinie, pomocy rodzinom.
97
- Synod postuluje, aby wykorzystując pomieszczenia domów parafialnych tworzyć poradnie
dla rodzin, świetlice dla dzieci i młodzieży oraz zatrudniać w nich na etatach samorządowych
osoby posiadające odpowiednie wykształcenie i kwalifikacje osobowościowe.
- Kościół przygotowuje na podyplomowych studiach nauk o rodzinie kadry pracowników dla
służby rodzinie80.
Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie województwo dolnośląskie
PCPR w Bolesławcu
PCPR w Oleśnicy
ul. Zwycięstwa 9, 59-700 Bolesławiec
ul. Słowackiego 10, 56-400 Oleśnica
tel./faks: 075 735 30 48
tel./faks: 071 314 01 74
e-mail: [email protected]
PCPR w Bielawie
PCPR w Oławie
ul. Wolności 22/24, 58-260 Bielawa
ul. 3-go Maja 1, 55-200 Oława
tel. 074 833 98 95
tel./faks: 071 303 29 71
tel./faks: 074 833 98 96
PCPR w Głogowie
PCPR w Polkowicach
ul. Sikorskiego 21, 67-200 Głogów
ul. Spółdzielcza 2, 59-101 Polkowice
tel./faks: 076 727 25 50
tel./faks: 076 847 49 68
PCPR w Górze
PCPR w Strzelinie
ul. Armii Polskiej 8, 56-200 Góra
ul. Kamienna 10, 57-100 Strzelin
tel./faks: 065 543 28 96
tel.: 071 39 230 16 wew.34
faks: 071 39 237 36
PCPR w Jaworze
PCPR w Środzie Śląskiej
ul. Paderewskiego 6, 59-400 Jawor
ul. Kilińskiego 28, 55-300 Środa Śląska
tel. 076 871 14 11
tel./faks: 071 317 46 32
tel./faks: 076 871 14 10
PCPR w Jeleniej Górze
PCPR w Świdnicy Śląskiej
ul. Podchorążych 15, 58-508 Jelenia Góra
ul. Skłodowskiej Curie 7, 58-100 Świdnica Śląska
tel. 075 647 32 77
tel./faks: 074 85 00 453
tel./faks: 075 647 32 78
PCPR w Kamiennej Górze
PCPR w Trzebnicy
ul. Sienkiewicza 6a, 58-400 Kamienna Góra
ul. Kościuszki 10, 55-100 Trzebnica
tel./faks: 075 64 50 231
tel./faks: 071 387 05 96 wew.31
80
Powołanie do życia (…). dz. cyt. s. 50 i n.
98
PCPR w Kłodzku
ul. Kościuszki 2, 57-300 Kłodzko
tel./faks: 074 865 81 79
PCPR w Legnicy
Pl. Słowiański 1, 59-220 Legnica
tel. 076 724 34 67
faks: 076 724 34 67
PCPR w Lubaniu
ul. Przemysłowa 4, 59-800 Lubań
tel./faks: 075 64 61 170 lub 64 61 171
PCPR w Lubiniu
ul. Składowa 3, 59-300 Lubin
tel./faks: 076 847 96 91
PCPR w Lwówku Śląskim
ul. Morcinka 7, 59-600 Lwówek Śląski
tel./faks: 075 782 56 17
PCPR w Miliczu
ul. Ks.E. Waresiaka 3a, 56-300 Milicz
tel./faks: 071 38 41 384
Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej
ul. Beethovena 12,58-309 Wałbrzych
tel.: 074 664 08 00
faks: 074 664 08 88
ul. Strzegomska 6,53- 611 Wrocław
tel.: 071 78 22 300 do 03
faks: 071 78 22 405
PCPR w Wałbrzychu
ul. Limanowskiego 9, 58-300 Wałbrzych
tel.: 074 66 66 300, faks: 074 66 66 301
PCPR w Wołowie
Pl. Inwalidów Wojennych 24, 56-100 Wołów
tel./faks: 071 389 53 00
PCPR we Wrocławiu
ul. Podwale 28, 50-040 Wrocław
tel.: 071 344 36 41 wew. 318
faks: 071 343 07 31
PCPR w Ząbkowicach Śląskich
ul. Prusa 5, 57-200 Ząbkowice Śląskie
tel.: 074 815 60 00, faks: 074 815 73 16
PCPR w Zgorzelcu
ul. Bohaterów II Armii W.P.8, 59-900 Zgorzelec
tel.: 075 77 615 05, faks: 075 77 555 87
PCPR w Złotoryi
Al. Miła 18, 59-500 Złotoryja
tel./faks: 076 878 44 47
Miejskie Ośrodki Pomocy Społecznej
ul. Słowackiego 13,58-500 Jelenia Góra
tel./faks: 075 75 239 51
Aktualizacja: czerwiec 2007r.

ZARYS TEOLOGII PRAKTYCZNEJ MAŁŻEŃSTWA I RODZINY

Transkrypt

Podobne dokumenty

19 nr Biuletynu Krajowego Ośrodka Duszpasterstwa Rodzin

Pozew o separacje na zgodny wniosek stron

podstawa programowa przedmiotu wychowanie do życia w rodzinie