M. Bodziany, Grupy dyspozycyjne a wielokulturowość

ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS
No 3079
SOCJOLOGIA XLIV
WROCŁAW 2008
MAREK BODZIANY
Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych, Wrocław
GRUPY DYSPOZYCYJNE A WIELOKULTUROWOŚĆ.
SOCJOLOGICZNY ASPEKT DYFUZJI KULTUR
W DOBIE ZMIAN SPOŁECZNYCH
Polskie społeczeństwo od początku lat 90. XX w. podlega głębokim, wielokierunkowym przeobrażeniom, które rozpatrywane w kategoriach zjawisk społecznych nie są czymś wyjątkowym, ponieważ stanowią immanentną sferę rozwoju
cywilizacji1. Jednym z obszarów tych przeobrażeń są zmiany w definiowaniu roli
jednostki społecznej w nowych uwarunkowaniach współczesnego świata, w tym
również w postrzeganiu wartości życia ludzkiego, w skłonnościach do pokojowego rozstrzygania konfliktów pomiędzy narodami, a także procesów integracyjnych, których efektem jest tworzenie struktur wielonarodowych, sojuszy i unii
gospodarczych. Omawiane zmiany dotyczą zjawisk społecznych zachodzących
w ramach makrostruktur2, czyli wielkich struktur społecznych, w najogólniejszym ujęciu definiowanych jako część społeczeństwa globalnego, tworzona m.in.
przez klasy, warstwy, grupy zawodowe, grupy wyznaniowe, naród, państwo oraz
wzajemne relacje zachodzące między nimi.
Zakrojone na nieznaną dotąd skalę procesy integracyjne, zachodzące w Europie i na świecie, są efektem zmiany społecznej, która w rozumieniu socjologicznym rozpatrywana jest jako efekt działania wielu różnorodnych czynników,
z których na podkreślenie zasługują: nierówności społeczno-ekonomiczne i wynikające z nich konflikty o dostęp do dóbr, dążenia subkultur do zmiany swego niekorzystnego położenia, a także istnienie instytucji, w których zachodzą procesy
1
D. Niedźwiedzki, Władza – tożsamość – zmiana społeczna, Universitas, Kraków 2003, s. 12.
P. Sztompka, Socjologia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005, s. 138. Makrostruktura definiowana jest jako tzw. „struktura drugiego rzędu, sieć powiązań między złożonymi obiektami
społecznymi, a więc takimi, które same są wyposażone w strukturę”. Pojęciem przeciwstawnym
jest mikrostruktura, którą autor ten definiuje jako „sieć powiązań pomiędzy elementarnymi składnikami życia społecznego, czyli takimi, które z punktu widzenia socjologii są traktowane jako ostateczne i dalej nierozkładalne”.
2
druk_soc_XLIV.indd 143
2008-11-03 14:13:16
144
MAREK BODZIANY
wywołujące ich własne transformacje3. Według Z. Baumana „zmiany towarzyszą
życiu społecznemu zawsze – bywają tylko szybsze lub wolniejsze, głębsze lub
płytsze”4. A. Giddens twierdzi, że zmiana społeczna wyrasta na gruncie trzech
zasadniczych czynników: ekonomicznych, politycznych i kulturowych. Należy
do zjawisk, które trudno precyzyjnie zdefiniować, a podstawowym miernikiem
zmiany społecznej będzie zakres przekształceń w danej strukturze5. Uogólniając,
zmiana społeczna jest naturalną konsekwencją przemijania czasu, wraz z którym
następują różnorodne zjawiska społeczne, mające odmienny charakter niż te, które były adekwatne do minionych epok. Wpływa również na nowe pojmowanie
i definiowanie zjawisk już znanych, do których niewątpliwie zaliczyć należy obszar kulturalnej działalności człowieka i całych zbiorowości. Na uwagę zasługują
słowa D. Niedźwiedzkiego, który twierdzi, że „zmiana społeczna oznacza przejście do nowego porządku społecznego, w zależności od jej głębokości i zakresu
mniej lub bardziej odmiennego od stanu wyjścia”6. Niesie również ze sobą dla
współczesnego świata wiele zagrożeń, które w obliczu nowego ładu polityczno-militarnego, jaki obserwujemy od upadku reżimów totalitarnych, przyjęły nowy,
nieznany dotąd wymiar7.
Nowe zagrożenia oraz coraz większe wymagania stawiane strukturom państwowym i ponadpaństwowym uwidoczniły pilną potrzebę podkreślenia znaczenia armii jako kreatora ładu i gwaranta bezpieczeństwa narodowego i ponadnarodowego. W związku z tym armię należy rozpatrywać przez dwa pryzmaty – jako
grupę społeczną oraz jako instytucję. Dokonując charakterystyki armii przez pryzmat grupy społecznej, należy ją widzieć jako „zbiorowość, która przez określone
środki identyfikacji, tj. mundur, regulamin, hierarchię, zwyczaje i obyczaje, odróżnia się od innych grup społecznych”8. Charakteryzując armię z perspektywy
instytucji społecznej, należy ją widzieć jako instytucję, która otrzymała od społeczeństwa uprawnienia do zapewnienia szeroko pojmowanego ładu społecznego
i bezpieczeństwa narodowego9.
3
J.H. Turner, Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań
2005, s. 229.
4 Z. Bauman, Po co komu teoria zmiany?, [w:] Zmiana społeczna. Teorie i doświadczenia
polskie, J. Kurczewska (red.), PWN, Warszawa 1999, s. 21.
5 A. Giddens, Socjologia, PWN, Warszawa 2005, s. 65 i 67–68.
6 D. Niedźwiedzki, op. cit., s. 27.
7 P. Gawliczek, J. Pawłowski, Zagrożenia asymetryczne, Akademia Obrony Narodowej (dalej:
AON), Warszawa 2003, s. 19. Pojawiły się nowe zagrożenia – asymetryczne, charakteryzujące się
niepowtarzalnością, zaskoczeniem, uderzeniem w najczulsze ogniwa struktur państwowych i ponadpaństwowych, przy jednoczesnych niskich nakładach finansowych.
8 O. Nowaczyk, Konstruowanie ładu społecznego przez wojsko jako determinanta bezpieczeństwa narodowego, [w:] Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, J. Maciejewski,
O. Nowaczyk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s. 182.
9 Ibidem, s. 47.
druk_soc_XLIV.indd 144
2008-11-03 14:13:16
Grupy dyspozycyjne a wielokulturowość
145
Armia traktowana jest również w literaturze przedmiotu jako makrostruktura,
tworząca złożoną sieć powiązań pomiędzy elementami struktury obronności państwa. Z punktu widzenia socjologii tworzy grupę dyspozycyjną, czyniąc wiarygodne swoje role społeczne, tj. działania na rzecz interesów bezpieczeństwa państwa
w wysoko zorganizowanych, zhierarchizowanych strukturach10. W literaturze
spotkać można również pojęcie określające armię nie jako grupę, ale warstwę lub
segment struktury społecznej. Niezależnie od nazewnictwa jej rola w systemie
państwowym pozostaje taka sama, a mianowicie ma na celu obronność państwa
i zapewnienie bezpieczeństwa jego obywateli11. Należy zastanowić się więc nad
takim pojęciem, jak dyspozycyjność, co oznacza i jakimi czynnikami jest zdeterminowane? Dyspozycyjność według Z. Morawskiego jest „szczególną podległością jednego aktora społecznego drugiemu aktorowi, obejmującą znaczną część
potencjalnie możliwych zachowań aktora podległego, którą można sprowadzić
do władzy jednego podmiotu nad drugim”12.
Zagrożenia dla współczesnego świata determinują więc sens istnienia armii
jako grupy dyspozycyjnej. Podlega ona procesom integracyjnym, których przejawem są pakty, traktaty, sojusze i unie, stanowiące warunek konieczny bezpieczeństwa globalnego. Jednym z przejawów omawianych przeobrażeń, w tym procesów
integracyjnych, było wstąpienie Polski do NATO 12 marca 1999 r. Podpisanie
Traktatu Waszyngtońskiego dało Polsce z jednej strony gwarancje bezpieczeństwa i współpracy, a z drugiej strony nałożyło na nią wiele zobowiązań13. Jednym z nich stało się wydzielenie polskich komponentów wojskowych do struktur
wielonarodowych, przewidzianych do działania poza terytorium kraju w ramach
misji stabilizacyjnych i operacji pokojowych.
Procesy integracyjne znalazły swoje odzwierciedlenie również we współpracy pomiędzy Polską a innymi organizacjami międzynarodowymi, takimi jak:
Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ), Organizacja Bezpieczeństwa Wewnętrznego Europy – (OBWE) oraz Unia Zachodnioeuropejska (UZE). W efekcie
10 B. Barnaszewski, Transformacja roli struktur dyspozycyjnych wobec ewolucji wyzwań
o charakterze globalnym i wewnątrzstrukturalnym, [w:] Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, J. Maciejewski, O. Nowaczyk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław
2005, s. 109.
11 A. Łapa, Negacja czy kontynuacja? Działalność grup dyspozycyjnych w okresie transformacji, [w:] ibidem, s. 125.
12 Z. Morawski, Siły zbrojne jako organizacja dyspozycyjna w świetle cywilnej kontroli nad
wojskim. Aspekt prawnoinstytucjonalny, [w:] ibidem, s. 190.
13 Polska – NATO. Traktaty, gwarancje, zobowiązania, Wydawnictwo Bellona, Warszawa
1999, s. 89. Traktat Waszyngtoński jest porozumieniem, na podstawie którego powstało NATO.
Został on zawarty 4 kwietnia 1949 r. w Waszyngtonie pomiędzy Belgią, Danią, Francją, Holandią,
Islandią, Kanadą, Luksemburgiem, Norwegią, Portugalią, Stanami Zjednoczonymi, Wielką Brytanią i Włochami. Składa się z czternastu artykułów. Jego kluczowym elementem jest artykuł piąty,
który mówi o tym, iż każdy atak na któregoś z członków NATO powinien być interpretowany przez
pozostałe państwa członkowskie jako atak na nie same.
druk_soc_XLIV.indd 145
2008-11-03 14:13:16
146
MAREK BODZIANY
nawiązania współpracy z omawianymi organizacjami doszło do utworzenia kilku
formacji wojskowych o charakterze wielonarodowym, w których skład weszły
również polskie komponenty, do których zaliczyć należy Polsko-Ukraiński Batalion (POLUKRBAT), Polsko-Litewski Batalion (LITPOLBAT), Wielonarodowy
Korpus Północ-Wschód (ang. Multinational Corps Northern – East – MNC NE)
oraz Brygadę Szybkiego Rozwinięcia do Operacji ONZ (SHIRBRIG) (ang. Stand
– by Forces High Readiness Brigade)14.
Wielonarodowe grupy dyspozycyjne, rozpatrywane w kategoriach procesów
integracyjnych zachodzących w ramach makrostruktur, determinuje wiele zjawisk
społecznych, wśród których ogromne znaczenie mają czynniki kulturowe. Funkcjonowanie w wielokulturowym środowisku niesie bowiem ze sobą zagrożenia
natury socjologicznej, antropologicznej oraz psychologicznej, w związku z czym
zdaje się być zasadne podjęcie analizy wszelkich czynników kulturowych wpływających na funkcjonowanie wielonarodowych grup dyspozycyjnych, zarówno
tych, stanowiących pozytywne składniki kultury, jak i czynników utrudniających
prawidłowe interakcje wewnątrzstrukturalne czy wewnątrzgrupowe15.
Wielokulturowość w realiach procesów integracyjnych odgrywa bardzo ważną rolę w kreowaniu właściwych stosunków międzynarodowych. Jest zjawiskiem
adekwatnym do historii cywilizacji, która przez wieki przechodziła ewolucję wraz
z postępującą zmianą społeczną. Obecnie w literaturze doszukać się można wielu jego interpretacji, w których określane jest mianem pluralizmu kulturowego,
transkulturowości czy też multikulturowości. Niezależnie od definicji pierwotny
sens pojęcia wielokulturowość jest taki sam lub bardzo zbliżony. Na uwagę zasługuje podejście P. Sztompki, który wielokulturowość ujmuje w dwojaki sposób.
Pierwsze ujęcie opisuje jako „wielość i różnorodność kultur, zarówno w następujących po sobie w wymiarze historycznym, jak i koegzystencjalnym współcześnie”16. Drugie natomiast ujęcie pojmowane jest jako „stanowisko ideologiczne podkreślające prawo różnych społeczności do odmiennych sposobów życia,
a nawet lansujące tezę o pełnej równości wszystkich kultur”17. Wielokulturowość
jest również rozumiana jako różnorodność kultur w społeczeństwie, w którym
indywidualność i niepowtarzalność każdej kultury jest akceptowana i jednakowo obdarzana szacunkiem. W szerszym ujęciu odnosi się zarówno do zjawisk
narodowościowych, jak i doświadczeń społeczeństwa. Oznacza również zasadę
demokratycznego współistnienia jednostek i grup o specyficznej tożsamości narodowej, odmiennych tradycjach, wartościach itd.
14
Cz. Kącki, Siły wielonarodowe do misji pokojowych, AON, Warszawa 2003, s. 145.
Interakcja społeczna to według M. Webera nic innego, jak „działania społeczne”, lub według F. Znanieckiego „czynności społeczne”. B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, s. 121.
16 P. Sztompka, op. cit., s. 255.
17 Ibidem.
15
druk_soc_XLIV.indd 146
2008-11-03 14:13:16
Grupy dyspozycyjne a wielokulturowość
147
Wielokulturowość oparta na zasadach współistnienia odmiennych wartości
i tradycji określonych w ramach jednego organizmu państwowego nabiera coraz
większego znaczenia i skłania do głębokiej refleksji18. Skłania bowiem do zrozumienia i tolerancji wobec wszelkiej odmienności, wyzbycia się historycznie
ugruntowanych uprzedzeń i stereotypów i, co najważniejsze, pojmowania obcej
kultury w kategoriach jej systemu wartości, symboli, tradycji itd. Wielokulturowość jest również pojmowana w kategoriach szacunku do samego siebie i innych
kultur, który pozwala na uniknięcie zaproponowanego przez Z. Baumana podziału na „My i Oni”, czyli przedstawicieli własnej i obcej kultury19. Sferą adekwatną do akceptacji obcej kultury jest więc szacunek do niej. Według M. Ratajczyk
podstawą budowania szacunku dla odmienności jest zrozumienie własnego postępowania20. Nie bez znaczenia pozostaje również stwierdzenie, że poznanie obcej
kultury jest pytaniem o sens własnej21. Podstawą pojmowania kultury innych narodów w realiach wielonarodowych grup dyspozycyjnych jest zatem stan świadomości o własnej kulturze oraz ugruntowana wiedza o obcej kulturze.
Podstawowym determinantem istnienia wielokulturowości jest zjawisko dyfuzji kultur, zachodzące na przestrzeni dziejów świata w bardzo zróżnicowanych
okolicznościach i warunkach. Definiowane jest jako „przepływ elementów kulturowych lub całych kompleksów czy konfiguracji kulturowych między odmiennymi kulturami”22. Od zarania dziejów dyfuzja kultur zachodziła wszędzie tam,
gdzie dochodziło do spotkania kulturowego, w którym według J. Mikułowskiego
Pomorskiego ludzie różnych kultur nawiązują kontakty bez zamiaru włączenia
się w jedną z tych kultur23. Kontakt kulturowy natomiast jest „nawiązaniem interakcji i stosunków społecznych przez zbiorowości żyjące w obrębie odmiennych
kultur”24.
Zarówno spotkania, jak i kontakty kulturowe (międzykulturowe) opisują
wszelkie interakcje międzykulturowe, których ślady odnajdujemy już w odległej
historii cywilizacji. Były one funkcją wielu czynników, spośród których na plan
pierwszy wysuwają się migracje grup etnicznych w poszukiwaniu nowych, dogodniejszych warunków do egzystencji. W takich okolicznościach dochodziło
zwykle do niezamierzonej dyfuzji kultur, odbywającej się bez świadomej chęci
18 G. Socha, „Wielokulturowość jako wyzwanie współczesności”, referat odczytany na Międzynarodowym Forum Dialogu Kultur, zorganizowanym w dniach 18–23 sierpnia 2003 r. w Oscypolu.
19 Z. Bauman, Socjologia, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1996, s. 44–48.
20 Pomiędzy kulturami. Szkice z komunikacji międzykulturowej, M. Ratajczyk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006, s. 7.
21 Ch. Hambden-Turner, F. Trompenaars, Siedem wymiarów kultury, Kraków 2002, s. 232,
[w:] Pomiędzy kulturami..., s. 7.
22 P. Sztompka, op. cit., s. 255.
23 J. Mikułowski Pomorski, Komunikacja międzykulturowa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2003, s. 46.
24 P. Sztompka, op. cit., s. 254.
druk_soc_XLIV.indd 147
2008-11-03 14:13:16
148
MAREK BODZIANY
socjalizacji. Proces socjalizacji w takim kontekście definiowany jest jako „podstawowy kanał przekazu kulturowego poprzez czasy i pokolenia”25.
Spotkaniom kulturowym mającym charakter integracyjny towarzyszyło zjawisko asymilacji kulturowej, którą w pewnych aspektach możemy utożsamiać
z procesem socjalizacji kulturowej. Asymilacja kulturowa jest jednak procesem
bardziej złożonym, gdyż przebiega w kilku fazach. Aby jednak doszło do pełnej
asymilacji kulturowej, muszą zostać spełnione odpowiednie warunki. J. Mikułowski Pomorski wskazuje na podejście M. Gordona, który klasyfikuje te warunki następująco: pierwszy – akulturacja, polegająca na przyjęciu przez przedstawicieli kultury asymilowanej wzorów zachowań kultury asymilującej; drugi
– asymilacja strukturalna, dotycząca przenikania przedstawicieli jednej kultury
do drugiej; trzeci – asymilacja identyfikacyjna, polegająca na rozwinięciu przez
przedstawicieli obcej kultury poczucia przynależności do nowej kultury26. Spełnienie wymienionych warunków, a właściwie przejście etapów asymilacji pozwala na określenie jej mianem pełnej. Warto podkreślić, że asymilacja pełna nie dotyczy procesów integracyjnych rozłożonych w niewielkiej sferze czasowej. Wiąże
się z długookresowym procesem integracji, rozpatrywanej na poziomie nawet
dwóch pokoleń. Zwykle na poziomie jednego pokolenia zachodzi jedynie jeden
etap asymilacji, czyli akulturacja.
Bardziej adekwatnym zjawiskiem do rzeczywistości kulturowej wielonarodowych grup dyspozycyjnych będzie szok kulturowy, który definiowany jest jako
„stan dezorientacji i załamania uznawanych za oczywiste norm i wartości oraz wyobrażeń na temat rzeczywistości społecznej, przeżywany przez jednostkę w trakcie
kontaktu z inną kulturą”27. Doświadczenie szoku kulturowego pozwala uświadomić
sobie przyjęte w wyniku procesu socjalizacji ukryte założenia i zwyczaje uznawane
za naturalne. W tym znaczeniu zetknięcie się z odmienną kulturą pozwala na lepsze
poznanie kultury rodzimej oraz czynników warunkujących kształt socjalizacji. Bardzo zbliżoną teorię przedstawił G. Hofstede, który szok kulturowy traktuje nie jako
jeden z etapów asymilacji, lecz jako fazę akulturacji. Dla potwierdzenia swoich
rozważań, posługując się wykresem – „krzywą akulturacji”, dokonał podziału procesu akulturacji na cztery fazy. Pierwsza z nich to euforia, druga – szok kulturowy,
trzecia – adaptacja i czwarta – stan równowagi28. Zaproponowany przez autora
podział okresów akulturacji jest adekwatny do procesów integracyjnych zachodzących w stosunkowo krótkim czasie. Według autora na uwagę zasługuje zjawisko
zwrotnego szoku kulturowego, mającego miejsce w sytuacji, w której następuje
powrót do poprzedniego środowiska kulturowego29.
25
A. Giddens, op. cit., s. 50.
J. Mikułowski Pomorski, op. cit., s. 48.
27 M. Pacholski, A. Słaboń, Słownik pojęć socjologicznych, Wydawnictwo Znak, Kraków
1997, s. 186.
28 G. Hofstede, Kultury i organizacje, PWE, Warszawa 2000, s. 305, ryc. 9.1.
29 Ibidem, s. 306.
26
druk_soc_XLIV.indd 148
2008-11-03 14:13:17
Grupy dyspozycyjne a wielokulturowość
149
Wielokulturowość opisywana jest przez wiele składników kultury, z których
ogromne znaczenia ma system symboli. Tworzony jest on w wyobraźni człowieka
i ulega permanentnej zmianie w zależności od otoczenia i sytuacji. Symbole natomiast traktowane są jako odpowiednik funkcjonalny kodów genetycznych, kształtujących działania ludzkie i wzory organizacji społecznych. Najprościej mówiąc,
symbol to znak, który na mocy uzgodnień między ludźmi otrzymuje jakieś znaczenie i stanowi swoisty nośnik informacji odczytywalny jedynie przez przedstawicieli danej kultury. System symboli traktowany jest jako jeden z zasadniczych
budulców kultury, zdeterminowany całą gamą innych systemów. Należą do nich
systemy: językowe, technologiczne, wartości, przekonań, norm oraz wiedza30.
Ważne znaczenie dla kształtowania wielokulturowości mają wartości, które
według J.H. Turnera, wchodząc w skład systemów symboli, tworzą swoje własne systemy wartości. Słownik socjologiczny definiuje je w następujący sposób:
„wartości kulturowe to kulturowo uwarunkowane, ustanowione i przekazywane poglądy na to, co pożądane, korzystne i wartościowe w danej rzeczywistości
społecznej; poglądy te wchodzą we wzajemne relacje według hierarchii, tworząc
w obrębie określonej kultury system wartości i norm”31. Niezależnie od interpretacji przedstawionych w literaturze pojęcie wartości należy rozumieć w kategoriach rozróżniania pozytywnych i negatywnych zjawisk społecznych i nadawania im odpowiedniej wagi, w zależności od indywidualnych cech kulturowych.
Można je również rozpatrywać w kontekście dynamiki, opisując to pojęcie jako
zmienny składnik kultury zdeterminowany procesem asymilacji kulturowej. Dynamika zjawiska ma duże znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania wielonarodowych grup dyspozycyjnych, ponieważ na drodze asymilacji kulturowej dochodzi do zmiany postaw wobec obcej kultury, w tym do wyzbycia się uprzedzeń,
stereotypów oraz etnocentrycznych zachowań.
Wszystkie składniki kultury w znaczący sposób współtworzą indywidualny
obraz danej kultury. Stanowią czynnik sprawczy kolejnej ważnej kategorii z obszaru kultury, jakim jest tożsamość. Jako zjawisko, które jest kreowane na drodze
socjalizacji, utożsamiane jest z kształtowaniem indywidualnego wizerunku danej kultury zarówno w sferze jednostkowej, jak i zbiorowej. Socjologiczne ujęcie
tego pojęcia jest bardzo zróżnicowane, a tym samym interdyscyplinarne. Odnosi się w najogólniejszym znaczeniu do tego, jak ludzie rozumieją samych siebie
i co ma dla nich znaczenie32. P. Sztompka wyróżnia tożsamość kulturową jako
„unikalny dla każdej jednostki zestaw czerpanych z różnych źródeł treści kulturowych, z którymi się identyfikuje, realizowany w życiu tej jednostki”33.
30
31
J.H. Turner, op. cit., s. 42–49.
K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Wydawnictwo Graffiti BC, Toruń 1997,
s. 239.
32
33
druk_soc_XLIV.indd 149
A. Giddens, op. cit., s. 52.
P. Sztompka, op. cit., s. 256.
2008-11-03 14:13:17
150
MAREK BODZIANY
Tożsamość należy rozpatrywać na dwóch poziomach, które są ze sobą ściśle
powiązane. Pierwszy z nich opisuje to pojęcie jako tożsamość społeczną, czyli
dotyczącą cech, jakie jednostce przypisują inni. Cechy te można rozpatrywać jako
wyznaczniki tego, kim jest osoba, do jakiej grupy społecznej przynależy (a właściwie do ilu z nich przynależy)34. Mając na uwadze fakt, że każdy z nas odgrywa
określoną ilość ról społecznych, nietrudno zauważyć złożoną anatomię tożsamości człowieka. W związku z faktem, iż jest ona adekwatna do całych zbiorowości,
nazywana jest również tożsamością zbiorową. Drugi poziom dotyczy tożsamości
jednostkowej, zwanej również osobistą. Opisuje ona naszą odrębność, wyjątkowość w stosunku do innych przedstawicieli danej kultury. Dotyczy procesów samorozwoju, w których wykształca się nasze wyjątkowe poczucie bycia sobą i niepowtarzalny stosunek do otaczającego świata35. Tożsamość jednostkowa według
P. Sztompki została zdefiniowana jako tożsamość indywidualna, opisująca tylko
te cechy człowieka, których z nikim nie dzieli36.
Specyficzną formą tożsamości jest tożsamość narodowa. Według J. Błuszkowskiego, „tożsamość narodowa określa postawę egzystencjalną narodu jako
samodzielnej zbiorowości społecznej”37. Jest formą wyodrębnienia siebie jako
przedstawiciela narodu z pozostałych grup i zbiorowości, do jakich przynależymy, identyfikując własną narodowość, np. „Ja jako Polak. Ja jako Portugalczyk”38.
Poczucie tożsamości narodowej manifestuje się często w wydobyciu i wyeksponowaniu różnic pomiędzy swoim narodowym samookreśleniem a cechami innych
narodów39. Z. Bokszański ukazuje ten typ tożsamości, jako część zainteresowań
transformacjami współczesnych narodów i zróżnicowaniami etnicznymi występującymi w granicach państw-narodów40.
Szczególną rolę w kształtowaniu interakcji wewnątrz wielonarodowych grup
dyspozycyjnych przypisuje się komunikacji międzykulturowej. Definiowana
jest ona na wiele sposobów, z których pierwszy, reprezentowany przez J. Mikułowskiego Pomorskiego, traktuje ją jako: „akt rozumienia i bycia rozumianym
przez audytorium o innej kulturze”41. Inna jest definicja M. Zuber, twierdzącej,
że: „komunikowanie międzykulturowe zachodzi zawsze wtedy, kiedy przekaz,
który ma być zrozumiany, jest tworzony przez reprezentanta jednej kultury, a jego
odbiorcą jest reprezentant innej kultury”42. Tak pojmowana komunikacja mię34
A. Giddens, op. cit., s. 52.
Ibidem.
36 P. Sztompka, op. cit., s. 181.
37 J. Błuszkowski, Stereotypy a tożsamość narodowa, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa
2005, s. 9.
38 M. Kofta, Wprowadzenie do psychologii stereotypów i uprzedzeń. Podstawy życia społecznego w Polsce, ISS, Warszawa 1996, s. 200.
39 J. Mikułowski Pomorski, op. cit., s. 89.
40 Z. Bokszański, Tożsamości zbiorowe, PWN, Warszawa 2005, s. 101.
41 J. Mikułowski Pomorski, op. cit., s. 11.
42 M. Zuber, Komunikowanie międzykulturowe, [w:] Studia z teorii komunikowania masowego,
B. Dobek-Ostrowska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999, s. 24.
35
druk_soc_XLIV.indd 150
2008-11-03 14:13:17
Grupy dyspozycyjne a wielokulturowość
151
dzykulturowa ma miejsce zwykle na poziomie interpersonalnym, a jej uczestnikami stają się osoby, które połączyło wspólne życie lub celowe współdziałanie43.
W kontaktach między osobami reprezentującymi różne kultury ważną rolę odgrywają trzy przestrzenie, jakimi są: dialog językowy, komunikacja niewerbalna oraz
widowiska kulturowe. W związku z tym nie bez znaczenia pozostaje znajomość
języka przedstawicieli obcej kultury, tradycji, obyczajów i historii jego narodu,
a także mowa ciała wyrażająca niewerbalny stosunek do niego.
Komunikacja międzykulturowa ma duże znaczenie w kreowaniu prawidłowych interakcji wewnątrz grup społecznych, a zwłaszcza grup czy struktur, które
charakteryzuje złożoność etniczna. Zgodnie z definicją traktującą ją jako akt zrozumienia i bycia rozumianym pojęcie to nabiera charakteru poszanowania obcej
kultury według zasad relatywizmu kulturowego, który definiowany jest jako „zawieszenie własnych głęboko zakorzenionych przekonań kulturowych i ocena sytuacji za pomocą standardów innej kultury”44. Relatywizm kulturowy jest również
sferą socjologiczną, w której zachodzi odwieczny dylemat pogodzenia własnych
przekonań z kulturą narodu, w którego strukturze znajdzie się oceniający. Definiowany jest również jako zasada metodologiczna, „gdzie obserwator jednej kultury, opisując ją, stosuje perspektywę przedstawiciela kultury obserwowanej”45.
Relatywizm kulturowy pomaga wyzbyć się uprzedzeń w stosunku do obcej kultury i kształtuje tolerancję, która stanowi warunek konieczny sprawnego funkcjonowania wewnątrz każdej małej lub wielkiej grupy społecznej czy też mikro- lub
makrostruktury, a także pomiędzy nimi.
Jednym z elementów tworzących tożsamość narodową są stereotypy narodowe. J. Mikułowski Pomorski zwraca uwagę na podejście do tego pojęcia reprezentowane przez W. Lippmanna, który twierdzi, że są tylko „stworzonymi w naszym
umyśle schematami, utrwalonymi wzorcami kierującymi postrzeganiem przez
człowieka otaczającego go świata i nie dające się zweryfikować i zmienić”46.
Stereotypy są na tyle ważnym elementem kształtującym tożsamość narodową,
że mogą stanowić niebagatelny problem w wypadku dyfuzji kultur. Mogą więc
być zjawiskiem w negatywny sposób wpływającym na prawidłowe interakcje wewnątrz wielonarodowych grup dyspozycyjnych.
Nie są one jedynymi zjawiskami, które w negatywny sposób wpływają na procesy zachodzące w wielokulturowych grupach społecznych. Również uprzedzenia mają ogromne znaczenie dla powstawania barier na poziomie komunikacji
międzykulturowej i interakcji wewnątrz wielonarodowych struktur. Stanowią one
element stratyfikacji etnicznej, która wynika z nierówności klasowych poszcze43 J. Makaro, Bariery międzykulturowego komunikowania a uczestnictwo w misjach pokojowych, [w:] Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, J. Maciejewski, O. Nowaczyk (red.),
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s. 220.
44 A. Giddens, op. cit., s. 49–50.
45 B. Szacka, op. cit., s. 84.
46 J. Mikułowski Pomorski, op. cit., s. 82–83.
druk_soc_XLIV.indd 151
2008-11-03 14:13:17
152
MAREK BODZIANY
gólnych grup etnicznych47. Istotą uprzedzeń jest podporządkowanie myślenia
o świecie zewnętrznym uproszczonym, schematycznym jego obrazom48. Uprzedzenia według A. Giddensa dotyczą opinii i postaw członków jednej grupy wobec
drugiej49. Mają one bardzo wysoki poziom subiektywizmu w ocenie otaczającej
nas rzeczywistości społecznej i opierają się zwykle na pogłoskach i niesprawdzonych informacjach. Charakteryzują się również tym, że trudno je zmienić nawet
pod wpływem dostarczenia wiarygodnych i obiektywnych informacji na temat
danej kultury. Inną, znaczącą cechą uprzedzeń jest ich bezpośredni wpływ na tworzenie stereotypów na temat jakiejś części rzeczywistości społecznej.
Wśród negatywnych czynników wielokulturowości wyróżnia się zjawisko etnocentryzmu, które według J. H. Turnera jest „skłonnością do traktowania własnej
kultury lub subkultury jako lepszej od kultury innych ludzi bądź społeczeństw”50.
Jest więc niczym innym, jak stawianiem własnego narodu lub grupy etnicznej
w centrum zainteresowania i wywyższanie go ponad inne w celu doprowadzenia
do izolacji czy też odrzucenia społecznego. Pogląd ten przejawia się w działalności jednostek czy organizacji na rzecz własnego narodu i mającej na uwadze
jedynie interesy własnej grupy etnicznej. Wyrazem etnocentryzmu jest nauczanie szkolne nastawione wyłącznie na problematykę własnego państwa, nierzadko
własnego narodu, z pominięciem innych narodów czy też prowadzenie polityki
międzynarodowej zgodnie z własnymi interesami narodowymi. Skądinąd zdrowy
etnocentryzm wynika z powinności wobec własnego narodu i państwa, i może
być rozumiany jako postawa patriotyczna. Etnocentryzm jest formą afirmacji
własnej kultury, z jednoczesnym odrzuceniem lub marginalizacją innej. Według
G. Hofstede „etnocentryzm dla grupy jest tym, czym egocentryzm dla jednostki,
czyli uznawaniem własnego małego światka za centrum wszechświata”51.
Dość skrajną formą etnocentryzmu jest zjawisko megalomanii narodowej,
które, najogólniej mówiąc, opiera się na przekonaniu o niezwykłości własnego
narodu. J.S. Bystroń określa to zjawisko jako środkowość danego narodu. Według
niego „jest to przekonanie, że dany naród zajmuje najbardziej centralne miejsce
w świecie, a od środkowości zależy największa wartość ludu, który został jakby
pierwszy stworzony i który ma z tego tytułu największe prawo do władztwa nad
całą ziemią52.
Omówione zjawiska nie wyczerpują oczywiście problematyki dotyczącej
negatywnych czynników wielokulturowości. Należy do nich również dystans etniczny, który jest funkcją uprzedzeń do danego narodu. Definiowany jest jako
forma izolowania się od określonych grup osób poprzez dyskryminację, a więc
47
48
49
50
51
52
druk_soc_XLIV.indd 152
J.H. Turner, op. cit., s. 130–131.
Ibidem, s. 81.
A. Giddens, op. cit., s. 272.
J.H. Turner, op. cit., s. 52 i 254.
G. Hofstede, op. cit., s. 307.
J.S. Bystroń, Megalomania narodowa, Książka i Wiedza, Warszawa 1995, s. 13–14.
2008-11-03 14:13:17
Grupy dyspozycyjne a wielokulturowość
153
odmawiania praw dawanych innym53. Przez dystans etniczny rozumiemy również stopień izolowania się społeczeństwa, określany za pomocą skali dystansu
społecznego, stworzonej przez amerykańskiego psychologa Emory’ego Bogardusa. Równie ważnym pojęciem dla zobrazowania negatywnych czynników prawidłowych interakcji jest niekompetencja kulturowa, która według P. Sztompki
definiowana jest jako brak wiedzy, umiejętności, nawyków i odruchów niezbędnych do wykorzystania nowych urządzeń technicznych oraz akceptacji nowych
sposobów myślenia i nowych wzorów stosunków międzyludzkich czy form organizacyjnych54. Niekompetencja kulturowa wynika z wielu czynników, z których na uwagę zasługuje ignorancja wobec obcej kultury, mająca swoje podłoże
w mentalnych sferach, takich jak omawiany etnocentryzm, szowinizm narodowy,
nietolerancja, oraz wynikających z kwestii edukacyjnych.
Ta ostatnia sfera ma duże znaczenie w przygotowaniu żołnierzy do służby
w wielonarodowych strukturach grup dyspozycyjnych, ponieważ stanowi warunek konieczny do zdobycia wiedzy o danych kulturach, adekwatnej do wymagań
danych kultur.
Polskie siły zbrojne zderzyły się z nową rzeczywistością społeczną po rozpadzie dwubiegunowości świata, mianowicie zaczęły doświadczać kontaktów kulturowych z przedstawicielami kultur zachodnich. Pierwszym przejawem takiego kontaktu było ćwiczenie wielonarodowe zorganizowane we wrześniu 2004 r.
w Biedrusku koło Poznania o kryptonimie „Most Współpracy-94” (ang. Cooperative Bridge-94). Było to pierwsze w Polsce wielonarodowe ćwiczenie, prowadzone w ramach programu „Partnerstwo dla Pokoju”55. Jego celem było przygotowanie wojsk do realizacji zadań w operacjach pokojowych ONZ i misjach
humanitarnych. W trwającym 5 dni ćwiczeniu wzięło udział ok. 900 żołnierzy
z Bułgarii, Czech, Danii, Holandii, Litwy, Niemiec, Polski, Rumunii, Słowacji,
Ukrainy, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Włoch. Do zasadniczych
problemów, zaobserwowanych w trakcie jego trwania, należała zarówno komunikacja międzykulturowa wynikająca głównie z niedomagań językowych, jak
i różnice kulturowe przedstawicieli różnych narodowości. Nie bez znaczenia
pozostawał również problem dystansu etnicznego poszczególnych narodowości,
który wynikał z historycznie ugruntowanych uprzedzeń, a także z braku wiedzy
na temat obcej kultury i wynikających z tego stereotypów.
Wielokulturowość w wielonarodowych grupach dyspozycyjnych była, jak
dotąd, marginalizowana w literaturze przedmiotu, choć już stosunkowo dawno
53
J. Mikułowski Pomorski, op. cit., s. 81.
P. Sztompka, op. cit., s. 245.
55 Partnerstwo dla Pokoju, PdP, Partnership for Peace, PfP, program współpracy państw Paktu
Północnoatlantyckiego z państwami OBWE spoza NATO, koncepcja zainicjowana w 1993 r. przez
Stany Zjednoczone. Ostateczna decyzja w tej sprawie zapadła na szczycie NATO w 1994 r. Pierwszą
operacją przeprowadzoną przez państwa – sygnatariuszy tego programu – była przeprowadzona
wraz z siłami NATO operacja pokojowa sił IFOR w Bośni i Hercegowinie (1995–1996).
54
druk_soc_XLIV.indd 153
2008-11-03 14:13:18
154
MAREK BODZIANY
dostrzeżono problem dotyczący przygotowania żołnierzy do służby poza granicami kraju, zwłaszcza do operacji pokojowych i misji stabilizacyjnych. Badania
w tym kierunku prowadzili m.in. T. Jemioło, S. Tokarski, B. Szulc, J. Zieliński,
D. Wlazło, M. Kade, W. Szot i R. Stępień56. Badania nad wielokulturowością
w wielonarodowych grupach dyspozycyjnych prowadzone były w 2003 r. przez
Sozialwissenschaftliches Institut der Bundeswehr w Strausbergu, Wojskowe
Biuro Badań Socjologicznych w Warszawie oraz Instytut for Miltoerpsykologi
Forsvarsakademiet w Kopenhadze, w oparciu o Wielonarodowy Korpus Północ
– Wschód w Szczecinie. Badania miały na celu ocenę problematyki wielokulturowości w kontekście cech narodowych przedstawicieli różnych kultur i ich wpływu na funkcjonowanie tej jednostki, cech przywództwa poszczególnych narodowości, komunikacji międzykulturowej i kooperacji oraz wpływu socjalnych
warunków życia w kraju na poziom stratyfikacji etnicznej57. Nie podejmowano
natomiast badań czysto socjologicznych, ukierunkowanych na ukazanie wpływu
zmian społecznych na zmianę w postrzeganiu obcej kultury, z uwzględnieniem
kulturowych i antropologicznych aspektów wielokulturowości.
BIBLIOGRAFIA
Barnaszewski B., Transformacja roli struktur dyspozycyjnych wobec ewolucji wyzwań o charakterze globalnym i wewnątrzstrukturalnym, [w:] Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne,
J. Maciejewski, O. Nowaczyk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław
2005.
Bauman Z., Po co komu teoria zmiany?, [w:] Zmiana społeczna. Teorie i doświadczenia polskie,
J. Kurczewska (red.), PWN, Warszawa 1999.
Bauman Z., Socjologia, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1996.
Błuszkowski J., Stereotypy a tożsamość narodowa, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2005,
s. 9.
56
Problem przygotowania i działania żołnierzy poza granicami państwa oraz edukacji międzykulturowej poruszano m.in. w następujących pracach: T. Jemioło, Przygotowanie kadr oficerskich Wojska Polskiego dla potrzeb misji i operacji pokojowych ONZ (KBWE), AON, Warszawa
1994; T. Jemioło, Dobór i przygotowanie żołnierzy i kadry Wojska Polskiego do udziału w misjach
pokojowych, AON, Warszawa 2003; S. Tokarski, Nowa tożsamość. Kulturowy wymiar bezpieczeństwa europejskiego w kontekście rozszerzenia NATO, [w:] NATO a Europa Środkowa, K.A. Wojtaszczyk (red.), AON, Warszawa 2000; Misje pokojowe. Podstawy teoretyczne działań wspierających
pokój. „Misje”, B. Szulc (red.), Warszawa 1998; Potrzeby i możliwości użycia wojsk lądowych
w operacjach wsparcia pokoju, J. Zieliński (red.), AON, Warszawa 2003; D. Wlazło, Przygotowanie
żołnierzy Wojska Polskiego do udziału w misjach i operacjach pokojowych Organizacji Narodów
Zjednoczonych, AON, Warszawa 2001; M. Kade, Dobór kadr do służby w misjach pokojowych
organizacji międzynarodowych, AON, Warszawa 2001; W. Szot, Przygotowanie oficerów Wojsk Lądowych do udziału w operacjach pokojowych, AON, Warszawa 2003; R. Stępień, Edukacja międzykulturowa i jej wpływ na przygotowanie obronne społeczeństwa, AON, Warszawa 2003.
57 Conditions of Military Multinationality. The Multinational Corps Northwest in Szczecin,
S. Bernhard (red.), Sozialwissenschaftliches Institut der Bundeswehr, Forum International 24,
Strausberg, Copenhagen, Warsaw 2003.
druk_soc_XLIV.indd 154
2008-11-03 14:13:18
Grupy dyspozycyjne a wielokulturowość
155
Bokszański Z., Tożsamości zbiorowe, PWN, Warszawa 2005.
Bystroń J.S., Megalomania narodowa, Książka i Wiedza, Warszawa 1995.
Conditions of Military Multinationality. The Multinational Corps Northwest in Szczecin, S. Bernhard (ed.), Sozialwissenschaftliches Institut der Bundeswehr, Forum International 24, Strausberg, Copenhagen, Warsaw 2003.
Gawliczek P., Pawłowski J., Zagrożenia asymetryczne, AON, Warszawa 2003.
Giddens A., Socjologia, PWN, Warszawa 2005.
Hofstede G., Kultury i organizacje, PWE, Warszawa 2000.
Kącki Cz., Siły wielonarodowe do misji pokojowych, AON, Warszawa 2003.
Kofta M., Wprowadzenie do psychologii stereotypów i uprzedzeń. Podstawy życia społecznego
w Polsce, ISS, Warszawa 1996.
Łapa A., Negacja czy kontynuacja? Działalność grup dyspozycyjnych w okresie transformacji, [w:]
Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, J. Maciejewski, O. Nowaczyk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005.
Makaro J., Bariery międzykulturowego komunikowania a uczestnictwo w misjach pokojowych, [w:]
ibidem, s. 220.
Mikułowski Pomorski J., Komunikacja międzykulturowa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej,
Kraków 2003.
Morawski Z., Siły zbrojne jako organizacja dyspozycyjna w świetle cywilnej kontroli nad wojskim.
Aspekt prawnoinstytucjonalny, [w:] Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, J. Maciejewski, O. Nowaczyk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005.
Niedźwiedzki D., Władza – tożsamość – zmiana społeczna, Universitas, Kraków 2003.
Olechnicki K., Załęcki P., Słownik socjologiczny, Wydawnictwo Graffiti BC, Toruń 1997.
Pacholski M., Słaboń A., Słownik pojęć socjologicznych, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997.
Polska – NATO. Traktaty, gwarancje, zobowiązania, M. Wągrowska (wspred.), Bellona, Warszawa
1999.
Pomiędzy kulturami. Szkice z komunikacji międzykulturowej, M. Ratajczyk (red.), Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006.
Socha G., „Wielokulturowość jako wyzwanie współczesności”, referat odczytany na Międzynarodowym Forum Dialogu Kultur zorganizowanym w dniach 18–23 sierpnia 2003 r. w Oscypolu.
Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003.
Sztompka P., Socjologia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005.
Turner J. H., Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2005.
Zuber M., Komunikowanie międzykulturowe, [w:] Studia z teorii komunikowania masowego,
B. Dobek-Ostrowska (red.), Wrocław 1999.
druk_soc_XLIV.indd 155
2008-11-03 14:13:18