REFERAT II

REFERAT II
Joanna Grochowska- archeolog, pracownik Muzeum Ziemi Puckiej, członek Zrzeszenia KaszubskoPomorskiego Odział w Pucku
Barbara Kos-Dąbrowska - historyk, pracownik Muzeum Ziemi Puckiej, członek Zrzeszenia KaszubskoPomorskiego Odział w Pucku
WIELOKULTUROWOŚĆ POMORZA NA PRZYKŁADZIE
MIESZKAŃCÓW ŻUŁAW I POWIŚLA
Obszar Pomorza od najdawniejszych czasów zajmowany był przez różne organizmy kulturowe i
polityczne, które różniły się miedzy sobą nie tylko nazwą, treścią społeczną, ale również zasięgiem
terytorialnym. Mimo tego można dla Pomorza znaleźć ciągłość historyczną oraz wykazać, że istnieją
podobne elementy stanowiące o jedności procesu dziejowego. Głównym elementem wspólnego
dziedzictwa są zasoby naturalne regionu - przede wszystkim dostęp do morza, rzek oraz jezior. Budując
swoją codzienność potrafili to wykorzystać łowcy fok, książęta pomorscy z rodu Gryfitów, a także
mieszkańcy Żuław i Powiśla.
ŻUŁAWY WIŚLANE
Kraina geograficzna.
Obszar - obejmuje rozległą deltę Wisły tworząc odwrócony trójkąt. Żuławy dzielą się na: Gdańskie,
Wielkie i Elbląskie.
Cechy charakterystyczne – gospodarcze znaczenie regionu dla wszystkich organizmów państwowych
zajmujących ten teren, duża rola wybrzeża Bałtyku i Wisły, gospodarczo rozwinięty obszar, obecność
architektury
związanej
z
państwem
krzyżackim
–
zamki,
z menonitami – cmentarze, zbory, infrastruktura związana z melioracjami.
Żuławy jest to region o zróżnicowanym geograficznym, historycznym i kulturowym charakterze.
Obejmuje rozległą deltę Wisły tworząc odwrócony trójkąt. Żuławy dzielą się na: Gdańskie, Wielkie i
Elbląskie. Najcenniejszym darem tej ziemi jest woda i żyzna gleba, którą od najdawniejszych czasów
ludzie uczyli się wykorzystywać. Geneza słowa Żuławy może być wiązana z pruskim słowem „Solov” –
wyspa, lub polskim „żuł” – czyli osad rzeczny. W użyciu nazwa ta pojawiła się w momencie wcielenie tej
części Prus do Państwa Polskiego w 1454 r.
Obszar Żuław zamieszkiwany był okresowo już od okresu neolitu, a znaczenia nabrał w czasie
wpływów rzymskich, gdy rozwijał się i kwitł szlak bursztynowy. We wczesnym średniowieczu Wisła była
granicą pomiędzy osadnictwem Słowian i Prusów, którzy założyli osadę handlową Truso (IX w.n.e.).
Decydującym dla historii regionu był okres panowania krzyżackiego. Krzyżacy dążąc do opanowania i
pełnej kontroli ujścia Wisły, stworzyli z Żuław zaplecze gospodarcze dla swego państwa. W XIV wieku
podjęli oni intensywną akcję kolonizacyjną. Na prawie chełmińskim lokowanych zostało kilkadziesiąt
nowych wsi, starym nadano nowe prawa i dodatkowo ustanowiono urząd do budowy wałów
przeciwpowodziowych. Ich utrzymanie oraz naprawy były istotnym elementem powinności wsi żuławskich.
Zapoczątkowany w czasach krzyżackich intensywny rozwój gospodarczy regionu trwał w okresie I
Rzeczypospolitej. Gospodarowanie na żyznych glebach przynosiło dochody, starano się więc powiększać
areał ziem uprawnych. Kosztem zwiększania obciążeń pańszczyźnianych budowano nowe urządzenia
odwadniające – konne i wiatrowe przepompownie. Zbiegło się to w czasie z osadnictwem na tych
terenach gmin menonickich, które chętnie zajmowały tereny zniszczone powodziami i trudne do
zagospodarowania. Przybyli osadnicy wprowadzili nową formę organizacji wsi zwaną prawem
holenderskim lub emfiteutycznym (długoletnia dzierżawa i czynsz zamiast innych świadczeń, dziedziczne
prawo użytkowania gruntu). Wsie otrzymały nowy układ przestrzenny – gospodarstwa samotnicze,
rozrzucone.
Liczne wojny XVII w. i późniejsze, na krótko hamowały rozwój gospodarczy tych ziem. Po
okresach niepokoju osadnicy wracali do naprawy zniszczonych w czasie działań wojennych elementów
architektury związanej z melioracjami.
Po II wojnie światowej został przerwana ciągłość osadnicza. Wysiedlono dotychczasowych
mieszkańców, a w ich miejsce sprowadzono Polaków z Kresów oraz Ukraińców, ludność o innych
tradycjach kulturowych. Tym samym przerwana została dotychczasowa wysoka kultura rolna i
specyficzna, lokalna kultura wiejska.
Krajobraz Żuław wyróżnia się ciekawą i niespotykaną na innym terenie architekturą. Głównym
elementem jest rozpowszechniony typ zagrody, w której budynek mieszkalny, obora i stodoła połączone
są ze sobą tworząc jedna, długą budowlę. Najbardziej reprezentacyjnym budynkami żuławskiej wsi (obok
kościołów) były domy podcieniowe z ciesielskimi elementami dekoracyjnymi. Ważnym składnikiem, który
wpływa na oryginalność i specyfikę Żuław są licznie zachowane cmentarze menonickie oraz zbory. Całość
uzupełnia infrastruktura hydrologiczna -
zachowane wały przeciwpowodziowe, mosty, kanały,
przepompownie.
POWIŚLE
Kraina geograficzna.
Obszar – teren nad dolną Wisłą na wschodnim brzegu, obecnie zajmujący obszar powiatów: kwidzyński,
sztumski, częściowo malborski.
Cechy charakterystyczne – pierwotnie zasiedlona przez plemiona Prusów i Słowian, zasiedlenie przez
trzy główne grupy etniczne: polską, niemiecką, holenderską, duże znaczenie w przeszłości państwa
krzyżackiego, architektura związana z obecnością Krzyżaków – gotyk, akcenty holenderskie – wiatraki,
systemy hydrologiczne.
Powiśle to kraina geograficzno-historyczna obejmująca obszary nad dolną Wisłą, na jej
wschodnim brzegu. Swoim zasięgiem obejmuje obecne powiaty: kwidzyński, sztumski oraz częściowo
malborski. Zawiera w sobie wielokulturowe bogactwo Pomorza, które wypływa z różnorodności tradycji i
kultury. Ziemie Powiśla wchodziły dawniej w skład Prus Zachodnich, a społeczność tego regionu
kształtowały trzy grupy etniczne: polska, niemiecka i holenderska. Dawniej obszar ten określano mianem
Pomezanii. Nazwa ta pochodzi od pruskiego słowa: pomedian – czyli kraj pod lasami.
Dla rozwoju regionu niebagatelne znaczenia miał szlak bursztynowy, dzięki któremu Powiśle
znalazło się w kręgu oddziaływań Imperium Rzymskiego. W zamian za bursztyn, futra, wosk i miód
pszczeli trafiały tu wyroby ze szkła, metalu, ceramika oraz monety i ozdoby z metali szlachetnych. W
okresie wczesnego średniowiecza przenikały się tu dwie kultury: słowiańska i pruska. Śladem po
obecności tych ludów są liczne grody wzniesione wzdłuż Wisły, część z nich to dzieła książąt pomorskich.
2
Zabezpieczały one wschodnią granicę ich państwa przed plemionami pruskimi, których obecność
przetrwała do naszych czasów w szeregu nazw miejscowych.
Nowy
rozdział
w
dziejach
Pomezanii
wiąże
się
z
chrystianizacją
prowadzoną
na Dolnym Powiślu przez zakon cystersów i biskupa Chrystiana w początkach XII wieku oraz ze
sprowadzeniem przez Konrada Mazowieckiego Krzyżaków. Ci ostatni przemieszczając się wzdłuż Wisły
zajmowali grody oraz zakładali nowe. Podbijali miejscową ludność zaszczepiając religię chrześcijańską
oraz nowe prawo. Wraz z braćmi zakonnymi przywędrował gotyk zmieniając architektoniczny krajobraz
regionu (zamek w Kwidzynie, zamek wójtowski w Sztumie). Przez Powiśle przebiegało kilka ważnych
szlaków handlowych, co przyczyniało się do rozwoju gospodarczego regionu. Po II pokoju toruńskim w
1466 roku obszar Pomezanii został podzielony pomiędzy Prusy Królewskie i Prusy Zakonne zwane
później Książęcymi.
Kolejne wieki to okres licznych wojen. Terenów Dolnego Powiśla nie ominęły konflikty polsko szwedzkie z XVII wieku, wojna siedmioletnia w 2 połowie XVIII w., a także obecność w początku XIX w.
wojsk francuskich dowodzonych przez Napoleona Bonaparte. W chwilach pokoju ludność odrabiała straty
gospodarcze i ludnościowe. Efekty tych starań dało się zauważyć w 2 połowie XIX wieku. Ożywienie
gospodarcze niosło ze sobą rozbudowę infrastruktury komunikacyjnej w postaci linii kolejowych i dróg,
które z kolei dały szansę na rozwój obszarów miejskich i wiejskich.
Przełomowym momentem dla Powiśla był rok 1920. Odbył się tu wówczas plebiscyt, który miał
zdecydować o przynależności tego regionu do II Rzeczypospolitej. Wyniki nie były pomyślne dla Polaków i
większość Powiśla znalazła się w granicach Prus Wschodnich. Stan ten uległ zmianie po II wojnie
światowej, kiedy to dawna Pomezania znalazła się w granicach Państwa Polskiego. Na jej teren napłynęła
różnorodna etnicznie i kulturowo ludność różnych regionów przed- i powojennej Polski tworząc
niepowtarzalną społeczność.
Omówione wyżej zagadnienia różnią się miedzy sobą wieloma aspektami od sporej rozpiętości
chronologicznej, po kwestie położenia geograficznego. Łowcy fok pozyskiwali z morza żywność
niezbędną do przetrwania, Gryfici budowali w oparciu o Bałtyk potęgę swojego rodu. Mieszkańcy Powiśla i
Żuław gospodarczo wykorzystywali trudne do ujarzmienia tereny wzdłuż rzeki Wisły. Wspólnym
mianownikiem dla nich jest więc obecność wody pod wieloma postaciami, która ukierunkowywała każdą
działalność i każde istnienie na obszarze Pomorza.
Literatura – referat I i II:
Boras Z., Książęta Pomorza Zachodniego, Poznań 1978,
Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego od VII do 1945 roku, pod red. Odyniec W., Gdańsk 1978,
Kizik E., Menonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium z dziejów małej
społeczności wyznaniowej, Gdańsk 1994,
Danuta Król, Janina Kurowska, Pradzieje, [w:] Historia Pucka, pod. red. A. Grotha, Gdańsk 1998, s. 14-18,
Obremska A., Kwidzyn, Gdańsk 2005,
Żuławy i mierzeja. Moje miejsce na ziemi, pod red. Dekański D., Gdańsk 2001,
Żuławy Wiślane, Gdańsk 1966.
3