docCzytaj całość…
download 
Reklamacja Transkrypt
Czytaj całość…
Niedoskonała Unia O potrzebie nowego kontraktu dla Europy Loukas Tsoukalis Kryzys całkowicie przekształcił krajobraz gospodarczy i polityczny Europy. Została ona podzielona na wierzycieli i dłużników oraz na kraje strefy euro i resztę. Wraz z szybszym wzrostem nierówności nastąpiły głębokie podziały w obrębie poszczególnych państw. Zaufanie jest niskie, ekonomia błędna, a polityka toksyczna. Ożywienie gospodarcze jest co najmniej skromne, jak również nierówne. Przymiarki do deflacji, wysokie bezrobocie i wzmacniające się partie antysystemowe oraz niebezpiecznie wysoki poziom długu publicznego i prywatnego – to wszystko sprawia, że Europa wydaje się patrzeć w przyszłość z desperacką nadzieją w sercu i modlitwą na ustach. Co należy zrobić, aby powstrzymać europejski zwyczaj niebezpiecznego brnięcia w kryzys? Niniejsza broszura przedstawia scenariusz nowego wielkiego wyzwania dla ratowania projektu zjednoczonej Europy z punktu widzenia autora, który jednoznacznie wypełnia lukę pomiędzy akademicką analizą i polityką. Została ona wydana we współpracy z głównymi europejskimi ośrodkami badawczymi we Francji, Niemczech, Grecji, Włoszech i Hiszpanii. Przetłumaczone wersje zostaną rozpowszechnione we wszystkich sześciu językach.. O autorze Loukas Tsoukalis prowadzi wykłady z zakresu integracji europejskiej na uniwersytecie w Atenach, jest profesorem wizytującym w Królewskim Kolegium w Londynie i w Kolegium Europejskim w Brugii. Wcześniej przez wiele lat wykładał na uniwersytecie w Oksfordzie i w Londyńskiej Szkole Ekonomii, a także w Instytucie Nauk Politycznych w Paryżu, Instytucie Uniwersytetu Europejskiego we Florencji i na Uniwersytecie im. John’a Hopkins’a w Waszyngtonie. W swojej powszechnie docenianej pracy zawsze starał się wypełnić lukę między analizami akademickimi i polityką. Loukas Tsoukalis pełnił również funkcję specjalnego doradcy przewodniczącego Komisji Europejskiej, jest przewodniczącym Greckiej Fundacji na rzecz Polityki Europejskiej i Zagranicznej (ELIAMEP) oraz członkiem zarządu Policy Network. Podziękowania Wiele pomysłów zawartych w tym dokumencie zostało przetestowanych przez bardzo różnych odbiorców w Europie i poza nią. Otrzymałem wiele inspiracji i cennej wiedzy od innych osób i teraz – na swój sposób – próbuję im to zwrócić i podziękować. Ostatecznie wielki kryzys jaki przeżywamy w ostatnich latach w dużej mierze dotyczy długów i ich spłaty. Chciałbym w szczególności podziękować: Olafowi Cramme, Janis Emmanouilidis, Nikosowi Koutsiaras, Jean’owi Pisani-Ferry, Danieli Schwarzer, Shahin Vallee i Antonio Vitorino za ich komentarze i konstruktywną krytykę. Chciałbym również podziękować Michael’owi McTernan za pomoc przy edycji tekstu, Eleni Panagiotarea za ogólne doradztwo i wsparcie, Clemensowi Domnick i Davidowi Schafer za przygotowanie wykresów oraz Harouli Hioti za pomoc w koordynacji wszystkich prac. Za subiektywne opinie i błędy odpowiadam oczywiście wyłącznie ja sam. Jestem wdzięczny Policy Network, Bertelsmann Stiftung, Elcano Royal Institute, Greckiej Fundacji na rzecz Polityki Europejskiej i Zagranicznej (ELIAMEP), Istituto Affari Internazionali (IAI) i Instytutowi Jacques’a Delorsa – Notre Europe za podjęcie się wspólnej publikacji i rozpowszechnienie tej pracy w sześciu językach. To przykład europejskiej współpracy. Nie mógłbym spodziewać się większego wsparcia. Podziękowania 6 Streszczenie 10 10 16 16 19 24 24 28 34 38 42 48 48 53 57 Wstęp Sytuacja,w jakiej jesteśmy Spis treści 4 Przed kryzysem Większy, bardziej inwazyjny i mniej zintegrowany Czy euro było strasznym błędem? (Złe) zarządzanie kryzysem Kto płaci rachunek? Kosztowny zakup czasu Pomyślne, ale bardzo powolne prowadzenie Podzielona Europa Poza równowagą terroru Nowe wielkie wyzwanie Wzrost gospodarczy i spójność Zarządzanie i demokracja Pokonując przeciwności? 5 kontraktu dla Europy Unia Streszczenie O potrzebie nowego Niedoskonała Kryzys w Europie przejawia się na wiele różnych sposobów, m.in.: poprzez słabnące gospodarki, niektóre wręcz zapadające się, umacnianie się antysystemowych partii, rosnącym oderwaniem polityki od społeczeństwa, a także osiągającym historyczne minimum poparciem dla integracji europejskiej. A wszystko to w połączeniu z rosnącymi podziałami między krajami i wewnątrz nich. 6 Źródła niektórych problemów leżą w przeszło- cje gospodarcze i polityczne w ramach unii wa- ści. Projekt europejski stał się z czasem znacznie lutowej, ale nie tylko. Aby mu zapobiec, miało większy, bardziej inwazyjny i mniej obejmujący, miejsce wiele trudnych do wyobrażenia zda- podczas gdy konkurencja zewnętrzna zintensy- rzeń. Z drugiej strony dostosowanie się do oko- fikowała swoje wysiłki w szybko globalizującym liczności okazało się bardziej bolesne i trwało się świecie. Liberalny konsensus, na którym Eu- znacznie dłużej w strefie euro niż gdziekolwiek ropa opierała się przez kilka dziesięcioleci nie indziej. Europejscy przywódcy polityczni próbo- może już być brany za pewnik. wali kupić czas, pokazując – docierali na skraj przepaści – silny instynkt przetrwania – ale bar- Stworzenie euro było najbardziej śmiałym ak- dzo mało wizji strategicznej. Kto płaci rachunek tem integracji, a jego siłą napędową była po- za wyjście z kryzysu? To pozostaje najtrudniej- lityka, a nie ekonomia. Teraz jest już jasne, że szym pytaniem politycznym. Europejczycy chcieli unii monetarnej, jednak nie w postaci środka, który zrobiłby ją opłacal- Europa została podzielona na wierzycieli i dłuż- ną w dłuższej perspektywie. W tym sensie euro ników, na kraje strefy euro i resztę. Wraz z dal- było strasznym błędem, za który teraz płacimy. szym wzrostem nierówności nastąpiły głębokie podziały w obrębie poszczególnych państw. Za- Był to wadliwy projekt, ale miał też pecha, że ufanie jest niskie, ekonomia błędna, a polityka pierwszy prawdziwy sprawdzian przyszedł wraz toksyczna. Tymczasem oszczędności narzuco- z największym od 1929 roku międzynarodowym ne zadłużonym krajom miały niszczący wpływ kryzysem finansowym. Kryzys lat 2007-2008 to na ich gospodarki, społeczeństwa i systemy po- wynik ogromnych niepowodzeń rynków i insty- lityczne. Trzeba przyznać, że kraje te zbyt długo tucji, których funkcjonowanie z pewnością nie żyły na kredyt. ograniczało się do Europy. Jednak jego wpływ ujawnił słabość unijnej konstrukcji z Maastricht, Niektórzy wierzą lub mają nadzieję, że naj- a także kruchość międzyrządowych oraz mię- gorsze już minęło. Od jakiegoś czasu rynki są dzypaństwowych powiązań. Odkrył również stosunkowo spokojne, zaś kraje zaczynają wy- wszelkiego rodzaju „kłopotliwe dzieci” europej- chodzić z bolesnych programów dostosowaw- skiej rodziny, co w zestawieniu z gospodarką bez czych i pojawiły się pierwsze oznaki ożywienia granic ujawniło ograniczenia władzy politycznej, gospodarczego. Jest to optymistyczny scena- wyznaczającej tempo i często dyktującej zasady. riusz. Są też inne, mniej optymistyczne. Przypominają nam, że Europa przymierza się do Jednak wbrew oczekiwaniom wielu euroscep- deflacji, a przecież w dającej się przewidzieć tyków póki co udało się uniknąć najgorszego. przyszłości wzrost pozostanie raczej umiarko- Upadek euro miałby nieobliczalne konsekwen- wany, kruchy i nierówny. W najbliższym czasie 7 duża liczba bezrobotnych pozostanie bez pra- tywa może pochodzić jedynie od silnych, nie od cy, tymczasem rośnie ekstremizm polityczny, słabych. Jak bardzo Niemcy chcą lub mogą gwa- dług publiczny jest znacznie wyższy niż na po- rantować projekt europejski? Jak bardzo zadłużo- czątku kryzysu, a zadłużenie prywatne nadal ne kraje (lub inne państwa) chcą lub są w stanie pozostaje bardzo wysokie. Europa wydaje się zreformować się? Czy Francuzi chcą lub mogą patrzeć w przyszłość z desperacką nadzieją być wiarygodni i odzyskać rolę współlidera? Od- w sercu i modlitwą na ustach. powiedzi na te pytania są podstawowymi, choć niewystarczającymi elementami układanki. Nowe Niemcy okazały się być niezastąpionym kra- wielkie wyzwanie będzie wymagać szerokiej ko- jem i ostatnim z możliwych pożyczkodawców alicji państw i głównych ugrupowań politycznych – a kanclerz Angela Merkel niekwestionowanym w Europie w celu uznania wartości projektu eu- liderem europejskim w czasie kryzysu. Zmienił ropejskiego i konieczności nadania mu nowego się zatem układ sił w Europie. Niemcy cieszą się kształtu w szybko zmieniającym się środowisku. strukturalną przewagą w unii monetarnej, która funkcjonuje jako nowoczesna wersja systemu Ekonomia podaży i cel długoterminowej konso- waluty złotej i niewiele więcej. Doświadczenie lidacji fiskalnej muszą zostać pilnie dopasowane historyczne sugeruje jednak, że to nie może być do środków w celu zwiększenia popytu i stymu- dłużej opłacalne, chyba że europejska unia wa- lowania wzrostu. Bez wiarygodnych odpowiedzi lutowa wprowadzi również fiskalną podstawę na pytania o dług i dokapitalizowanie banków, oraz prawnie uzasadnione podstawy politycz- bez jasnego programu wzmocnienia wymiaru ne, na których będzie mogła się oprzeć. gospodarczego Unii Gospodarczej i Walutowej, perspektywy wzrostu będą niepewne, jeśli nie Siły odśrodkowe są silne zarówno pomiędzy ponure, a rentowność euro nadal będzie spadać. kontraktu dla Europy Unia Niedoskonała O potrzebie nowego krajami, jak i wewnątrz nich. To, co jeszcze trzy- 8 ma Europę w całości jest politycznym klejem, Projekt europejski musi znów objąć swym za- który stwardniał przez kilka dekad ścisłej współ- kresem dużo więcej spraw, zwiększając tym pracy. Co ważniejsze Europę spaja strach przed samym realizację potrzeb osób przegrywa- alternatywą. Istnieje dziś wiele niezadowolenia jących w długiej transformacji gospodarczej, z sytuacji w Unii, bo integracja w oczach wielu zakończonej wielkim kryzysem ostatnich lat. Europejczyków stała się grą niosącą negatywny Dzisiejszy konserwatywny porządek w Europie wynik. Jednak większość wciąż jest przekonana, nie może zapewnić odpowiedniej reakcji na te że koszty rozpadu byłyby jeszcze wyższe. Jest to wyzwania. O ile nie ulegnie on zmianie, partie w pewnym sensie równowaga terroru, chociaż antysystemowe i ruchy protestacyjne będą niestabilna i podatna na wypadki. nadal triumfować, podobnie jak nacjonalizm i populizm. Bardzo krótkowzrocznym byłoby Europa potrzebuje nowego wielkiego wyzwania traktować wszystkie rodzaje protestu jako po- do przecięcia swojego węzła gordyjskiego. Inicja- pulistyczne i po prostu je odrzucić. Populizm i rosnący eurosceptycyzm powinny służyć jako nych. Powinno się im zapewnić miejsce pod alarm na ropiejące od lat rany. To może prze- większym „dachem” UE poprzez zmiany istnie- kształcić się w czerwony alarm, gdy wyniki wy- jących traktatów. W liczącej 28 i więcej państw borów do Parlamentu Europejskiego zostaną Unii Europejskiej będzie konieczna większa ela- ogłoszone pod koniec maja. styczność i zróżnicowanie. Euro jest kluczową sprawą w kontekście prze- Jeśli nadal będziemy brnąć w stan obecny, Eu- trwania lub rozpadu Zjednoczonej Europy. ropa pozostanie słaba, immanentnie podzielo- Stało się też centralnym punktem projektu eu- na i skupiona do wewnątrz: będzie to starzejący ropejskiego i mało prawdopodobne, aby w naj- się i upadający kontynent, coraz mniej znaczący bliższym czasie coś się zmieniło. Musimy zatem w szybko zmieniającym się świecie, z bardzo wyciągnąć niezbędne wnioski. W obecnej for- niestabilnym i biednym sąsiedztwem. mie zarządzanie euro nie jest ani skuteczne, ani prawnie uzasadnione. Potrzebne są nowe Wyzwaniem jest więc nie tylko uratowanie instrumenty polityczne, silniejsze wspólne in- wspólnej waluty, ale przede wszystkim zapew- stytucje, bardziej demokratyczna odpowiedzial- nienie bardziej efektywnego zarządzania współ- ność i wykonawca będący w stanie działać na zależnością, oswajanie rynków, stworzenie wa- podstawie nadanych mu pełnomocnictw. Za- runków do zrównoważonego rozwoju i bardziej pewnią one równowagę wobec ograniczających spójnego społeczeństwa, wzmocnienie demo- zasad polityki każdego kraju, które jednak rów- kracji i ponowne wprowadzenie integracji re- nież są niezbędne. gionalnej do gry o sumie dodatniej. Poprzeczka jest wprawdzie wysoko postawiona, jednak W efekcie wszystko to prowadzi do stworze- warto dążyć do realizacji tego wyzwania. Więcej nia nowego traktatu euro, który powinien być integracji tam, gdzie potrzeba i więcej odpowie- w stanie zdać test na demokrację w państwach dzialności na poziomie krajowym lub lokalnym członkowskich, pod warunkiem, że żaden kraj tam, gdzie istnieje taka możliwość: to właśnie nie będzie miał prawa powstrzymania innych może być mottem dla Europy. Jeśli nam się uda, przed pójściem do przodu i że każdy parla- zdobędziemy również przydatne doświadcze- ment narodowy – i/lub obywatele, gdy zwoły- nie, by nauczyć tego resztę świata. wane jest referendum – będzie obecny przedstawiając jasne stanowisko za lub przeciw. O demokratyczną legitymizację trzeba będzie walczyć; nie jest podarunkiem. Niektóre kraje europejskie, zwłaszcza Wielka Brytania, ale także inne, nie będą skłonne i gotowe do podjęcia kolejnych kroków politycz- 9 Wstęp Sytuacja, w jakiej jesteśmy Wszyscy mówią o kryzysie w Europie, kryzysie, który objawia się na różne sposoby. Tymczasem już teraz niektórzy zaczynają dostrzegać światełko w tunelu, chwytając się z nadzieją pierwszych oznak ożywienia gospodarczego. Inni są jednak mniej optymistyczni: boją się, że ożywienie w najlepszym razie wygląda skromnie, niepewnie i jest nierówne, mają też świadomość, że duże problemy pozostają nierozwiązane, przypominając nam tym samym, że kryzys jest bardzo głęboki. To nie tylko gospodarka, głupcze. Partie antysystemowe wzmocniły się w kilku kontraktu dla Europy Unia Niedoskonała O potrzebie nowego krajach wynosząc się na fali populizmu i nacjonalizmu; między polityką i społeczeństwem istnieje rosnąca przepaść. Europejski projekt, który wcześniej pomógł przekształcić ciemny kontynent1 w obszar pokoju, demokracji, otwartych granic ze wspólną suwerennością i stale rosnącą zamożnością, stanął przed największym od początku integracji regionalnej w latach 50. XX wieku wyzwaniem. 10 Tak w skrócie wygląda europejski kryzys, oczywi- o kryzysie demokracji w społeczeństwach, w któ- ście z silnymi przesłankami gospodarczymi, ale rych zaufanie do instytucji i polityków szybko doświadczany na różne sposoby i w różnym stop- spada, a wybory, przed którymi stoi elektorat są niu przez Niemców, Greków, Holendrów, Portu- bardzo ograniczone. Skrajności rosną, alienacja galczyków czy Bułgarów, starych czy młodych, od systemu politycznego jest coraz bardziej wi- tych z bezpiecznymi miejscami pracy lub ich mniej doczna wśród ludzi młodych, którzy często decy- szczęśliwych współobywateli z klasy prekariuszy. dują się głosować nogami. XXI wiek jest wiekiem I to jest rzeczywiście inny ważny wymiar kryzysu, niepewności i zagrożenia utratą miejsc pracy dla mianowicie rosnące różnice pomiędzy państwami rosnącej liczby osób w rozwiniętym świecie, nie i wewnątrz nich, które grożą rozpadem Europy. tylko w Europie, choć niektórzy nadal czerpią korzyści z globalizacji i kurczącego się świata. Obu To był najgorszy kryzys od czasu zakończenia stronom trudno zrozumieć się nawzajem, a to II wojny światowej. Gospodarki 28 krajów UE z pewnością osłabia spójność społeczną. Nie- jako całość będą miały szczęście, jeśli uda im się równości w krajach rosną, podczas gdy systemy w 2015 r. lub 2016 r. wzmocnić na tyle, by przy- opieki społecznej w czasach kryzysu znajdują wrócić poziom życia z 2007 r. – stracona dekada, się pod coraz większą presją, oczywiście w nie- wielu boi się, że przedłuży się na wiele lat. W czasie których krajach o wiele większą niż w innych. To kryzysu niektóre peryferyjne gospodarki Europy dodatkowo pogłębia problem. Z pewnością mo- straciły dużą część swojego dochodu narodowe- żemy być świadkami odwrócenia procesu inte- go. Trzeba by cofnąć się do lat Wielkiego Kryzysu gracji społecznej, który miał miejsce w ciągu kilku z 1930 roku, aby znaleźć coś podobnego. lat po zakończeniu II wojny światowej. Stopa bezrobocia wzrosła bardzo szybko, osią- Nacjonalizm rośnie, podobnie jak populizm. Co- gając w niektórych krajach poziom nie do pomy- raz więcej ludzi szuka kozłów ofiarnych, najle- ślenia w czasie pokoju. Bezrobocie wśród mło- piej poza granicami kraju lub wśród imigrantów, dzieży jest znacznie wyższe – istnieje ryzyko, że a także prostych rozwiązań złożonych proble- zmarnowane pokolenie stanie się największym mów dzisiejszego świata. Integracja europejska skutkiem ubocznym kryzysu. jest narażona na bycie jedną z głównych ofiar, bo poparcie społeczne dla niej mocno spadło Jest mało prawdopodobne, aby znaczną część w ostatnich latach. straconej wczoraj i dziś produkcji udało się odzyskać jutro. Bezrobotni pozostają długotrwale Odnotowano również poważną utratę zaufania bez pracy, najlepsze umysły i najbardziej mobilni między państwami, promieniującą od rządów do opuszczają kraje najbardziej dotknięte przez kry- obywateli, a w debacie publicznej znów pojawiły zys, wielu z nich nigdy nie wróci: to błędne koło. się brzydkie stereotypy narodowe. Tymczasem niektóre z podstaw uległy zmianie, w tym równo- Ci bardziej zaznajomieni z procesami polityczny- waga sił w Europie i sposoby zarządzania współ- mi, „pożerają” swoich kolegów. Wiele mówi się zależnością między jej częściami składowymi. 11 Chociaż Europejczycy starają się radzić sobie XX wieku i kilka pierwszych lat nowego stulecia, z kryzysem we własnym zakresie, musieli prosić historii pokoju wewnątrz krajów i poza ich gra- o pomoc z zewnątrz. Do próśb o amerykańską nicami, demokracji rozprzestrzeniającej się z za- pomoc przede wszystkim w zakresie bezpieczeń- chodu na południe, a potem na wschód, historii stwa Europejczycy już od dawna się przyzwycza- o coraz lepszym standardzie życia? ili, jednak występowanie Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) w charakterze Jeszcze niedawno większość Europejczyków arbitra i dostawcy rekordowych kwot pomocy fi- żywiła głębokie przekonanie, że stan ów będzie nansowej do rozwiązania zasadniczo wewnętrz- nadal trwał, tyle że będzie jeszcze lepiej. Więk- nego problemu europejskiego było czymś, na co szość z nich, w tym ci spoza Europy, posunęli większość nie była przygotowana. Podobnie jak się do przewidywania, że Europa będzie liderem i inni, zwłaszcza w gospodarkach wschodzących, w XXI wieku2, zjednoczona w swej różnorodno- którzy zostali poproszeni o wyłożenie znacznych ści zgodnie ze swoim oficjalnym sloganem. kwot za pośrednictwem MFW w celu ratowania krajów znacznie bogatszych od siebie. To z pew- W końcu Europa miała być wzorem do naśla- nością nie przyczyniło się do polepszenia wize- dowania dla innych państw. Charakteryzowały runku Europy za granicą. ją chłonne społeczeństwa, zaawansowane systemy opieki społecznej i polityka coraz bardziej Delikatnie mówiąc Europa nie jest w najlepszym ukierunkowana na zrównoważony rozwój go- stanie. Chińscy przywódcy zapewne delektowali spodarczy. Szczyciła się otwartymi granicami się przypadkami, kiedy Europejczycy prosili ich i wieloletnim doświadczeniem dzielenia się pomoc w ratowaniu euro. W końcu są najwięk- suwerennością, na podstawie którego mogła szym wierzycielem na świecie, a poza tym długo oferować lekcje zarządzania współzależno- pamiętają upokorzenia, których w przeszłości ścią w globalizującym się świecie. Posiadała doświadczyli ze strony Europejczyków. też nowe formy miękkiej władzy, które miały kontraktu dla Europy Unia Niedoskonała O potrzebie nowego zastąpić, choć stopniowo, twarde instrumen- 12 To prawda, że póki co udało się uniknąć najgor- ty wojenne w stosunkach międzynarodowych. szego scenariusza, który w oczach większości Europa jako model to rzeczywiście atrakcyjna polityków i obywateli w Europie widziany jest jako propozycja dla starego kontynentu starającego upadek euro i ogólny proces rozpadu, jaki może się na nowo zaistnieć w świecie, w którym nie po nim nastąpić. Jednak już zapłacona cena jest rozbrzmiewają już echa wystrzałów. wysoka, a przecież reszta rachunku dopiero się pojawi i też nie będzie niska. Europa się zmienia Wydaje się, że kryzys zniweczył te nadzieje – wiele osób uważa, że na gorsze – a kryzys dzia- – a może były one tylko iluzją? Wszystkie odmia- ła jak katalizator. ny eurosceptyków i eurofobów zarówno w Europie, jak i poza nią cieszą się: – nie mówiliśmy? Czy to koniec pewnej ery, koniec długiej historii Narodowa suwerenność jest jedynym solidnym sukcesu, którym oznaczona była druga połowa fundamentem, na którym można coś budować, a miękka władza to kolejny przykład postmoder- kraje europejskie, nawet te największe, nie liczą nistycznych złudzeń wraz z wielokulturowością na zbyt wiele. Dziś nie ma już dużych europej- i innymi podobnymi bzdurami” – powtarzają gło- skich mocarstw, postrzeganych w kategoriach śno, aby wszyscy słyszeli. A ponieważ większość międzynarodowych norm. Jutro będzie to jesz- z nich jest blisko prawej strony sceny politycz- cze prawdziwsze. Ekonomia i demografia zajmą nej, krytykują także zbyt drogie systemy opieki się tym. społecznej, które stwarzają niewłaściwe zachęty w kontekście dbania o pracę. Tyle na temat eu- Pod wieloma względami jest to egzystencjalny ropejskiego modelu lub modeli funkcjonowania kryzys dla Europy i europejskiego projektu, te- – eurosceptycy i eurofobi nigdy nie wierzyli w nie, stujący granice wspólnego zarządzania współ- a teraz mają większą przewagę w niektórych zależnością w czasach rosnących rozbieżności miejscach niż w innych. gospodarczych i nacjonalizmu, testujący także granice europejskiej solidarności w czasach, gdy Mogą zbić kapitał na obecnym stanie złego sa- społeczeństwa coraz częściej stanowią zbiory mopoczucia w kryzysie, który dotknął Europę jednostek, a solidarność jest poddawana ogrom- i mogą wyciągnąć z morza niezadowolenia oby- nym naciskom, nawet w granicach danego kraju. wateli europejskich, którzy znaleźli się w nim A to jeszcze nie wszystko. W czasach postępu- wcześniej z różnych powodów –imigracji, rosną- jącej globalizacji zewnętrzna konkurencyjność cej nierówności lub uczucia niemocy w świecie, często pociąga za sobą większą nierówność w którym tak wiele decyzji dotyczących życia lu- wewnętrzną: jest to bardzo trudne równanie do dzi jest postrzeganych jako podejmowane z da- rozwiązania drogą polityczną. leka, pozostawiając im mało lub pozbawiając ich władzy lub wpływu. Pomiędzy wydajnością, stabilnością, równością i trwałością wewnątrz każdego kraju i między Problemy są realne, jednak rozwiązania ofe- nimi istnieją trudne kompromisy sprzeciwiające rowane przez nacjonalistów pochodzą z innej się wpływom globalnych rynków i lokalnych de- epoki. Uznają oni, że krajowe rozwiązania są mokracji. Czają się one w tle debat dotyczących rzeczywiście możliwe w wielu obszarach poli- zarządzania euro i jednolitego rynku. W dzisiej- tyki, ignorując jednocześnie rzeczywistość osią- szym świecie częściej niż kiedykolwiek rozbież- gniętej już w Europie i poza nią współzależności, ności sprowadzające się do zasady „bez pracy a także koszty związane z odcinaniem się. Opie- nie ma kołaczy” dotyczą dystrybucji wewnątrz rają się oni na nietolerancji „inności” i odnoszą i pomiędzy krajami. Niestety nie żyjemy już się do mitycznego państwa narodowego, które w czasach obfitości. ma niewielki lub żaden związek z otaczającym ich realnym światem. I nie chcą uznać, że w wie- Europa jest jednym z priorytetów politycznych lobiegunowym świecie, w którym władza szybko w ostatnich latach, nie zawsze z dobrych powo- przesuwa się z Zachodu na Wschód, a wielkość dów. Europa była przedmiotem niezadowolenia nadal odgrywa znaczącą rolę, poszczególne i powszechnego zmartwienia w trudnych cza- 13 sach. I częściej niż w przeszłości służyła za kozła tu i Sparty. Muszą oni podkreślać, że wspólne ofiarnego. Na szczęście historia nie kończy się interesy oznaczają wspólne problemy, które w tym miejscu. W czasie kryzysu coraz więcej wymagają wspólnych europejskich rozwiązań. Europejczyków zdaje sobie sprawę, że w kon- Gdy wściekli nacjonaliści i wszelkiego rodzaju kretnych warunkach, mimo różnic, wszyscy je- demagodzy próbują znaleźć się w centrum uwa- steśmy w tym razem. Są to ci, którzy wychodzą gi i grozić cofnięciem przeobrażeń dokonanych poza zwykłą wymianę obelg i stereotypów. Jest w Europie mniej więcej w ciągu ostatnich 60 lat, to jedna z niewielu pozytywnych zmian w skąd- korzystając z uzasadnionego niezadowolenia inąd ponurej rzeczywistości. społecznego w czasach kryzysu, reszta nie może sobie pozwolić na milczenie lub po prostu pozo- Wybory do Parlamentu Europejskiego w maju stawać w defensywie. 2014 r. to okazja do debaty europejskiej nad przyszłością, pomagającej tym samym zwrócić Już nie wystarczy schronić się za drewnianym uwagę na główne problemy, przed którymi stoi językiem eurowypowiedzi, których mało kto dziś Europa i związanym z nimi wyborem dal- słucha, z wyjątkiem dobrze opłacanych w tym szej drogi. To jest przecież jedną z głównych celu, albo udawać, że wszystko jest w porządku funkcji demokratycznych wyborów, czyż nie? w najlepszym z możliwych światów. I nie będzie Jednak wcześniejsze wybory do Parlamentu wystarczająco dobrym twierdzenie, jak robi to Europejskiego były w istocie zbiorem drugo- często wielu ekonomistów i wszelkiego rodza- rzędnych wyborów krajowych, wraz z rosnącą ju „globalnych myślicieli”, że rzeczywistość po- stopą wstrzymujących się od głosu przy wzro- lityczna musi dostosować się do konieczności ście kompetencji Parlamentu Europejskiego: ekonomicznej. To prawda, rzeczywistość gospodarcza staje się skiego jako sposobu radzenia sobie z deficy- coraz bardziej europejska i globalna, szczegól- tem demokracji w Europie. Lepiej żeby tym nie w ostatnich dwóch dekadach, podczas gdy razem było inaczej, bo stawka jest rzeczywiście rzeczywistość polityczna pozostaje uparcie na bardzo wysoka, a nawet wyższa niż kiedykol- krajowym i lokalnym poziomie. Powoduje to, że wiek wcześniej. I to od nas wszystkich zależy, osoby odważne, a raczej naiwne, wierzą w prymat ekonomii nad polityką, a polityka dotyczy kontraktu dla Europy jących za wzmocnieniem Parlamentu Europej- aby było inaczej. Ci, dla których Europa nadal się liczy powinni za- jalność ludzi wymaga wsparcia decyzji i polityki; jąć bardziej aktywne stanowisko niż w przeszło- nie mogą one być tworzone w drodze dekretów ści. Muszą opierać się na istnieniu wspólnych lub ustaw. Jest to podstawowa lekcja otrzymana Unia Niedoskonała O potrzebie nowego niewygodna sprzeczność dla tych przemawia- interesów i wartości, a tym bardziej na lojalno- w trakcie trudnego procesu integracji europej- ści wiążącej ze sobą mieszkańców Mancheste- skiej, która do dziś pozostaje jednym z kluczo- ru i Tallina, a także Paryża, Hanoweru, Madry- wych zagadnień. 14 ludzi. W demokracji polityczna legitymizacja i lo- Regionalna i globalna integracja gospodarcza, Rok 2014 będzie przełomowy dla Europy. jako sam produkt decyzji politycznych i roz- Przed wyborami europejskimi będzie prowa- wiązań technologicznych, tworzy zwycięzców dzona dalsza debata skupiona na problemach i przegranych. Nie pomaga już w innym spoj- Europy, zroszona dużą dawką populizmu. Być rzeniu, bo dowody są przytłaczające, a ludzie może jest on nieunikniony, gdy tak wiele osób odczuwają jej rezultaty w swoim codziennym uważa, że świat wokół nich szybko się zmienia, życiu. Obecnie ponownie wraca polityka dys- zwykle nie na lepsze, a oni mają niewielki lub trybucji. Musimy dokonać wyboru. Demokracja żaden wpływ na wydarzenia kształtujące ich nie może funkcjonować bez wyborów. Dlatego życie. Mapa polityczna staje się coraz bardziej też zamiast zastanawiać się, kiedy w końcu poli- spolaryzowana i oczekuje się, że werdykt wy- tyka dostosuje się do rzeczywistości gospodar- dany przez głosujących w wyborach europej- czej, powinniśmy starać się zadać bardziej od- skich będzie surowy dla partii głównego nurtu, powiednie pytanie, a mianowicie: jakie przepisy od chadeków i konserwatystów do liberałów, i jaka polityka mogą pomóc w pogodzeniu rze- socjaldemokratów, partii pracy i zielonych, czywistości gospodarczej i politycznej? Z pew- które zawsze zapewniały główne wsparcie dla nością żadne europejskie. projektu europejskiego. Może on być mniej surowy, jeśli w międzyczasie uda im się udzielić Niniejszy dokument został przygotowany jako wiarygodnych odpowiedzi na rzeczywiste py- mały wkład do europejskiej debaty na temat tania, gdy uznają błędy przeszłości (to będzie obecnego kryzysu i dróg wyjścia z niego. Ma odważne i raczej orzeźwiające) i pozbędą się on na celu wyciągnięcie najważniejszych wnio- przebrzmiałych frazesów. sków z dotychczasowych doświadczeń, począwszy od szybkiego powrotu do najnowszej Wybory europejskie utorują w horyzoncie pięciu historii, kiedy pogłębiały się korzenie kryzysu. lat drogę dla nowego przywództwa politycznego Skoncentruje się on na kryzysie euro, ponie- instytucji europejskich oraz dla kluczowych de- waż pozostaje on dzisiaj w centrum europej- cyzji, które, miejmy nadzieję, nastąpią i wyznaczą skich problemów, jednak pozwoli również uzy- punkt zwrotny w długim i głębokim kryzysie. Mu- skać szerszy obraz, obejmujący przesunięcie simy się do tego przygotować w czasie zastana- równowagi sił w Europie, kwestie zarządza- wiania się na tymi, którzy będą odpowiedzialni nia i demokracji, a także rozbieżności gospo- za podejmowanie takich decyzji, których stare darcze, nierówności i związek z globalizacją. odgórne podejście nie będzie dłużej w stanie Przedstawi także niektóre z warunków wstęp- zapewnić. Europejski proces decyzyjny w nad- nych i ogólne zarysy ewentualnego nowego mierny sposób opiera się na uzgodnieniach wielkiego wyzwania, które pomogłoby wycią- dokonanych na międzyrządowych szczytach za gnąć Europę z chaosu. Kontynuacja dotych- zamkniętymi drzwiami. Jest to ogromny problem czasowego kierunku skaże Europę na podział legitymizacji dotyczący sposobu, w jaki nasi przy- wewnętrzny i upadek. wódcy kierują Europą. 15 Przed kryzysem Większy, bardziej inwazyjny i mniej zintegrowany Przekształcenie Europy w drugiej połowie XX wieku było naprawdę niezwykłym sukcesem, a integracja regionalna to jego nieodłączna część. Ciągła ekspansja zarówno pod względem funkcjonalnym, jak i członkowskim jest z pewnością najsilniejszą oznaką sukcesu Unii Europejskiej (UE) w jej różnych wcieleniach. Jaki może być lepszy dowód na postrzeganą użyteczność i dynamikę organizacji niż narastanie coraz większej liczby obowiązków w dłuższym okresie czasu, w połączeniu z niekończącą się listą państw aspirujących do członkowstwa, gotowych poddać się trudnym testom wstępnym? Od węgla i stali do prawie wszystkiego, choć z bardzo różnym stopniem integracji i współpracy, od jedne- kontraktu dla Europy O potrzebie nowego Niedoskonała do 28 członków przez ponad 60 lat... to pod Unia go obszaru działalności do innych, od sześciu podszyty dobrymi intencjami i z dość niezwy- każdym względem niemałe osiągnięcie. Teraz łatwiej przyznać, że integracja europejska rozpoczęła się jako elitarny spisek, ale spisek kłymi wynikami3. Integracja europejska przez wiele lat opierała się na szerokim, liberalnym 16 konsensusie swoich obywateli, w zamian po- później. Integracja europejska stała się bardziej dzielonym na różne historie krajowe – narracje, utożsamiana z globalizacją: proces rosnącej libe- według nowoczesnej terminologii. A ponieważ ralizacji i konkurencji zewnętrznej, który nałożył powszechne poparcie w dużej mierze zależało opłaty na dostosowania krajowe i nieuchronnie od tego, jak bardzo integracja europejska była pozostawia za sobą ofiary; proces tworzący rów- postrzegana jako dostawca towarów, to zwykle nież część porządku neoliberalnego, który istot- wzrastało i opadało w zależności od wyników nie mógł przyczynić się do zwiększenia ogólnego gospodarczych. Innymi słowy miłość do Europy wzrostu gospodarczego, ale także spowodował wydawała się w dużym stopniu zależna od za- więcej nierówności wewnątrz państw. Trzecim wartości kieszeni obywateli europejskich. Nigdy czynnikiem było ciągłe poszerzanie i pogłębianie nie było to powodem, który mógłby zmobilizo- integracji europejskiej – dołączyło więcej krajów, wać ludzi i cały czas pozostawało niskim priory- różnorodność wzrosła, a decyzje podejmowane tetem dla większości Europejczyków. w Brukseli zaczęły docierać do zakamarków naszych społeczeństw. Na poziomie indywidualnym typowy zwolennik Europy i projektu integracji jest wykształcony W rezultacie projekt europejski stał się znacz- i zamożny, chętny do przeprowadzki, w średnim nie większy, bardziej inwazyjny i mniej zintegro- wieku lub starszy i reprezentuje główny nurt poli- wany wewnętrznie, a konkurencja zewnętrzna tyczny To są ludzie, którzy zapewniają UE główne zintensyfikowała swoje wysiłki w szybko globali- wsparcie. Mniej lub bardziej zdają sobie sprawę, zującym się świecie. Nic więc dziwnego, że stał o co chodzi, a jednocześnie są wśród najbardziej się także mniej aprobowany. Z punktu widzenia dynamicznych jednostek swojego społeczeństwa. czegoś odległego i mało zrozumiałego, ale po- Jeśli chodzi o młodych – nigdy nie pociągała ich strzeganego jako część systemu, który dostar- biurokratyczna strona Europy, choć postnarodo- cza towar, a który dla wielu obywateli Europy wa narracja łatwiej do nich trafia. Przyjmują oni oznaczał przez długi czas Europę i jej wspólne także osiągnięcia integracji za oczywistość, tylko instytucje, nie trzeba wiele, aby zaczęto po- dlatego, że nigdy nie znali nic innego. strzegać go jako coś obcego i coraz bardziej groźnego. – W końcu jest on zarządzany przez Są trzy ważne czynniki, które stopniowo niszczyły cudzoziemców, czyż nie? – tymi słowami zago- szeroki konsensus dotyczący integracji europej- rzali nacjonaliści przypominają nam o tym przy skiej zanim nastąpił kryzys. Jednym z nich było każdej okazji. Liberalny konsensus budowany spowolnienie wzrostu gospodarczego po zakoń- przez lata miał słabe fundamenty. To na pewno czeniu Złotego Wieku w połowie lat 70. Wysoki nie spowodowało zwiększenia liczby obywateli wzrost zawsze pomaga pozbyć się wszelkich Europy, ponieważ lojalność pozostała jak za- problemów, zwłaszcza problemów związanych wsze na poziomie krajowym i lokalnym. Długo z dystrybucją. Drugim była globalizacja, której trwało zanim stopniowo zaczęły pojawiać się skutki zaczęły być silniej odczuwalne dwie dekady konsekwencje, które wryły się w pamięć. 17 Nowy wiek zastał Europę przygotowującą się do Liberalny konsensus nie może być już brany za następnej wielkiej transformacji – i miała ona pewnik, zwłaszcza gdy referenda stają się coraz być znacznie większa niż kiedykolwiek wcze- bardziej częścią procesu integracji europejskiej. śniej, włącznie z zastąpieniem traktatów założy- Stara kwestia odnośnie mniejszej lub większej cielskich przez konstytucję europejską, ogrom- Europy stała się nieaktualna. Istotne pytanie ne nowe rozszerzenie po rozpadzie imperium dotyczy teraz rodzaju Europy, jaką chcemy bu- sowieckiego i stworzenie wspólnej waluty. Wola dować, ale jeszcze nie mamy do tego mechani- polityczna miała masowo przekształcać porzą- zmu politycznego. Zamiast konstytucji stworzy- dek polityczny i gospodarczy na kontynencie. liśmy więc traktat lizboński, dokument jeszcze Jednak kiedy doszło do próby realizacji tych bardziej nieczytelny niż poprzednie – i prawie idei, stwierdzono brak woli oraz słabe przygoto- nic nie wnoszący w kategoriach legitymizacji wanie. Ambicja została niestety wyparta przez bardzo potrzebnej instytucjom europejskim. rzeczywistość. Kolejne rozszerzenia były rzeczywiście najbarNa drodze do europejskiej konstytucji dowie- dziej skuteczną polityką zagraniczną UE. Jed- dzieliśmy się, że łagodny „spisek sześciu” na nak były one kosztowne z punktu widzenia we- wczesnych etapach integracji był po prostu wnętrznej spójności Unii. niepowtarzalny z dużo większymi liczbami, zupełnie odmiennym kontekstem politycznym Zwykle niewiele się o tym mówi ze względu na i znacznie wyższymi stawkami. Przepaść mię- polityczną poprawność. Różnorodność mnoży dzy maksymalistami i minimalistami w waż- się wraz z rozszerzeniem, zwłaszcza gdy UE roz- nych kwestiach dyskutowanych na Konwencji ciąga się na peryferie. Pojawia się dużo więcej Europejskiej, która została upoważniona do różnych interesów do zaspokojenia, a ich reali- przygotowania konstytucji, była po prostu zacja staje się trudniejsza, gdy przyłączają się zbyt wielka. Później pojawiła się inna przepaść kraje ze słabymi instytucjami i bardziej luźnym – mianowicie między politykami krajowymi podejściem do praworządności. kontraktu dla Europy Unia Niedoskonała O potrzebie nowego i w samej rzeczy europejskimi obywatelami. 18 O ile traktat konstytucyjny (sam w sobie typo- Liczby również robią różnicę. Europejskie ko- wy europejski kompromis) był ratyfikowany misje o różnych nazwach z dziesięcioma, czy większością głosów przez parlamenty większo- nawet piętnastoma członkami nadal zacho- ści krajów, o tyle wyniki referendum były bar- wują się jak grupa. Z obecnymi 28 członkami dzo różne, pokazując tym samym dużo nieza- posiedzenia Rady Europejskiej bardziej przy- dowolenia lub niepokoju wśród obywateli, jak pominają mini konferencje ONZ. Konsekwent- również dużą niewiedzę. I nie miało to miejsca nie zmieniło się też zachowanie uczestników: jedynie w zwykle podejrzliwych krajach. To za starej chemii już nie ma, a większe kraje są sprawą Francuzów i Holendrów traktat konsty- coraz bardziej skłonne do nieformalnego od- tucyjny legł w gruzach. rzucania wszelkich propozycji. Przyczyniło się to do zwiększenia układów międzyrządowych, To nie znaczy oczywiście, że kolejne rozszerze- to jest bardzo inna Unia. nia UE nie powinny mieć miejsca lub że ostatni wchodzący powinien zamknąć za sobą drzwi. Kolejna ciężko zdobyta lekcja to fakt, że tak Pax Europaea ma realne znaczenie – wpro- zwany proces europeizacji ma swoje granice. wadził duże zmiany w sposobie prowadzenia W wielu przypadkach są one nieprzyjemnie wą- spraw przez Europejczyków pomiędzy kraja- skie. UE eksportuje zasady, dostarcza wzorców, mi i wewnątrz nich. Ale wraz z rozszerzaniem zapewnia również finansowanie słabiej rozwi- o nowe terytoria, możliwości środka słabną. niętym krajom i regionom; ale nadal jest tylko tyle, aby słaby środek mógł mieć wpływ, nie mó- Jest to rodzaj kompromisu, którego ci, co chcą wiąc już o kontroli, na to, co dzieje się w różnych rozszerzyć Pax Europaea na Turcję, Kaukaz i być częściach tego nowoczesnego demokratycz- może dalej, wydają się nie widzieć. Kompromis nego imperium. Innymi słowy UE z pewnością istnieje i należy dokonać wyborów, ale Europa robi różnicę, ale nie jest i nie może być nowo- czuje się nieswojo z takimi kompromisami. Woli czesnym wcieleniem św. Pantaleona, wszech- je ignorować, ewentualnie odnaleźć je później miłosiernego uzdrowiciela wszelkiego rodzaju i zazwyczaj w bardziej ostrej formie. To prawda, chorób – i, można by dodać, niewydolności in- że starzy członkowie próbowali powiązać każ- stytucjonalnej. Teraz wiemy też, że nacisk jaki dą rundę rozszerzenia z reformą instytucjonal- Bruksela może wywierać na kraje kandydujące ną i przyjęciem nowych wspólnych polityk jako jest znacznie większy przed, a niżeli po wejściu sposób na uniknięcie rozcieńczenia: z perspek- danego kraju do Unii i zajęciu przez niego miej- tywy czasu można powiedzieć, że z niewielkim sca w komisjach europejskich. powodzeniem. Czy euro było strasznym błędem? Najtrudniejsza lekcja z wszystkiego, czego Euro- Wprowadzenie euro było postrzegane przez pa musiała się nauczyć, dotyczyła nowej wspól- wielu ludzi jako zwieńczenie aktu integracji nej waluty, najbardziej śmiałego aktu integracji europejskiej: europejska waluta w ostatnim od samego początku. Ta lekcja przyszła później; etapie integracji gospodarczej, silna w symbo- było to bardzo drogie i jeszcze się nie skończyło. lice i z szerokimi konsekwencjami politycznymi. 19 Wola polityczna miała przekształcić nadal nie- projektu unii gospodarczej i walutowej (UGW), jednorodną ekonomicznie grupę gospodarek choć inni zazwyczaj nie posuwali się tak daleko narodowych w realny obszar walutowy. A geo- jak on w złowieszczych przepowiedniach poli- polityka dostarczyła siły napędowej – było nią tycznych. Z perspektywy czasu musimy przy- głównie zjednoczenie Niemiec. znać, że Feldstein miał zasadniczo rację, choć z dużą dawką przesady. Z drugiej strony okaza- Kompromis osiągnięty w Maastricht odzwiercie- ło się, że wielu proroków zagłady myliło się (jak dlił silne zainteresowanie Francji stworzeniem dotąd) wielokrotnie przewidując rozpad euro, wspólnej waluty jako środka wiążącego zjedno- prawie zawsze z odrobiną złośliwej satysfakcji czone Niemcy z silniejszą Unią Europejską (po (Schadenfreude). raz kolejny zastosowana stara logika Schumana), możliwość Niemiec do ustalania zakresu Miesiąc miodowy euro trwał dziesięć lat. Dosyć uprawnień jako warunku wstępnego do ich długo, zważywszy na różnice w zakresie struk- udziału, zadowolenie Wielkiej Brytanii z jej klau- tur gospodarczych i instytucji politycznych mię- zuli dotyczącej rezygnacji, rozpowszechnienie dzy partnerami, delikatne więzi łączące je ze nowej ortodoksji ekonomicznej i pozorny brak sobą i słabą konfigurację instytucjonalną. Euro woli (większości Europejczyków), by stworzyć zapewniło stabilność cenową, szybką integra- solidne podstawy instytucjonalne i polityczne cję finansową i walutę międzynarodową, która dla nowej waluty – wyglądało na to, że Europej- zastąpiła markę niemiecką i powoli zwiększyła czycy próbowali powtórzyć w gospodarce cud swój udział w międzynarodowym handlu oraz niepokalanego poczęcia. jako waluta rezerwowa, druga po dolarze ame- Konstrukcja z Maastricht była politycznie słaba stabilność wewnętrznego kursu walutowego i strukturalnie niezrównoważona, ale w tym cza- i ryzyka, które są trudne do pogodzenia z praw- sie nie było innych możliwości. Już w 1997 roku dziwie wewnętrznym rynkiem. Jednak w tym Martin Feldstein , główny doradca ekonomiczny samym czasie rosły rozbieżności, prowadząc prezydenta Ronalda Reagana, ostrzegał przed do niespotykanie wysokiej nierównowagi na niebezpieczeństwem poważnego konfliktu po- rachunkach obrotów bieżących między krajami litycznego w Europie, a także pomiędzy Europą członkowskimi (wykresy 1, 2 i 3). Zostały one sfi- kontraktu dla Europy a Stanami Zjednoczonymi w wyniku złego funk- nansowane z przepływów kapitałowych idących cjonowania unii walutowej, w której polityka w przeciwnym kierunku. Unia rykańskim. Wyeliminowało ono również nie- Feldstein był jednym z wielu ekonomistów, któ- Niedoskonała O potrzebie nowego 4 pieniężna nie byłaby w stanie dostosować się do odmiennych potrzeb krajów członkowskich. rzy w momencie tworzenia wyrażali wątpliwości co do stosowności lub możliwości powodzenia 20 Wykres 1: Różnice w stopach inflacji (1999-2013): Źródło: AMECO. Zharmonizowany wskaźnik cen konsumpcyjnych. Wstępne dane za rok 2013. zmiana w% 6 5 4 3 2 1 0 -1 -2 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013* Wykres 2: Różnice w jednostkowych kosztach pracy (1999-2013): Źródło: AMECO. Wskaźnik wynagrodzenia na pracownika wobec realnego PKB na osobę zatrudnioną w gospodarce ogółem. Wstępne dane za rok 2013. w% 10 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013* Wykres 3: Różnice na rachunkach obrotów bieżących (1999-2012): Źródło: Eurostat. Wstępne dane za rok 2012. w% PKB 10 5 0 -5 -10 -15 -20 1999 Niemcy 2000 2001 Irlandia 2002 2003 Holandia 2004 2005 Hiszpania 2006 2007 Grecja 2008 2009 Włochy 2010 2011 2012* Portugalia Średnia dla strefy euro 21 W wyścigu o konkurencyjność – przy jednocze- lacja rynków finansowych; strefa euro była tyl- snym traktowaniu ich jak „chorego człowieka ko częścią większego obrazu. Jednakże, w tym Europy” – Niemcy utrzymały płace i ceny na tak ostatnim przypadku, eliminacja ryzyka wymiany niskim poziomie, że nawet w najśmielszych ma- działała jako dodatkowy czynnik rzeniach byłby on bardzo trudny do naśladowania przez inne kraje, podczas gdy państwa peryferyj- W wielu krajach świata zachodniego, w Stanach ne nawet tego nie próbowały. Zamiast tego prze- Zjednoczonych o wiele bardziej niż gdziekol- żywały boom konsumpcyjny i budowlany. Odpo- wiek w Europie, szybki wzrost zadłużenia pry- wiednika ich rosnących deficytów na rachunku watnego kompensował stagnację lub nawet obrotów bieżących należało szukać, przynajmniej spadek realnych dochodów dużych grup lud- częściowo, w nadwyżkach Niemiec (wykres 3) i in- ności w czasach niskiego wzrostu gospodarcze- nych krajów, np. Holandii, choć ich bezwzględna go i rosnących nierówności, pomagając w ten wielkość jest w porównaniu z nimi niewielka. sposób utrzymać poziom konsumpcji, który był wyraźnie nie do utrzymania w dłuższej perspek- Deficyty finansowano głównie z pożyczonych pie- tywie. Innymi słowy, kraje żyły na kredyt5. niędzy. Kraje peryferyjne pożyczyły wiarygodność pośrednio od euro, a pieniądze bezpośrednio Potem przyszedł wielki kryzys, najpierw jako od krajów z nadwyżkami. Dług prywatny wzrósł międzynarodowy kryzys finansowy w latach szybko (jako procent PKB (wykres 4) w większości 2007-2008 pochodzący ze Stanów Zjednoczo- krajów strefy euro), ale nie w Niemczech; wzrósł nych, który bardzo szybko rozprzestrzenił się on również szybko w pozostałych państwach UE w realnej gospodarce, a później zyskał silny wymiar i poza nią. Wyjaśnieniem tego mogą być niskie europejski. Kryzys europejski jest z nami do dziś. stopy procentowe, wysoka płynność i deregu- W poszukiwaniu prostych wyjaśnień i winnych Wykres 4: Zadłużenie sektora prywatnego jako procent PKB (1999, 2007, 2010 i 2012): Źródło: Eurostat. Zadłużenie sektora prywatnego to nieskonsolidowane zobowiązania posiadane przez przedsiębiorstwa niefinansowe, gospodarstwa domowe i organizacje pożytku publicznego obsługujące gospodarstwa domowe wyrażone jako procent PKB. W przypadku Irlandii, dostępne dane zaczynają się od 2001 r. a nie 1999 r. 97 139 189 194 187 215 229 214 223 249 255 159 118 129 128 223 53 50 0 Francja 22 159 78 100 2012 107 128 129 150 2010 129 123 120 115 200 2007 142 158 162 250 1999 110 kontraktu dla Europy Unia Niedoskonała O potrzebie nowego 300 313 332 w% PKB Niemcy Grecja Irlandia* Włochy Portugalia Hiszpania Wlk. Brytania politycy i analitycy często wygodnie zapominają, mogłaby zapobiec greckiemu kryzysowi zadłu- że kryzys ten wygląda jak komplet matrioszek. Bie- żenia publicznego, ale już nie hiszpańskim i ir- rzesz jedną, otwierasz i znajdujesz w niej mniejszą, landzkim prywatnie wygenerowanym bańkom. i tak dalej. Problem polega na tym, że każda z tych Zaś gdy uderzyło tsunami, nie było mechani- matrioszek jest brzydsza od kolejnej. zmu kryzysowego, aby sobie z nim poradzić, bo architekci konstrukcji z Maastricht najwyraźniej Pochodzenie kryzysu z pewnością miało między- bali się pokusy nadużycia. Wydaje się, że kra- narodowy charakter: duża bańka finansowa, która je europejskie chciały unii monetarnej, ale nie w końcu pękła. Największa od 1929 roku, za którą środków, dzięki którym byłoby to opłacalne stała kolosalna porażka rynków i instytucji. Dere- w dłuższej perspektywie. W tym sensie euro gulacja finansowa została uzasadniona teoriami było strasznym błędem, za który teraz płacimy. 6 ekonomicznymi, które mówiły o efektywnych rynkach i doskonale poinformowanych racjonalnych Wewnątrz europejskiej matrioszki znajdują się aktorach. Zamiast tego mieliśmy chciwość, mani- wszystkie rodzaje lalek krajowych. Niektóre pulację i pokusę nadużyć, jak również niewydol- z nich potrzebują pilnej naprawy: modele roz- ność instytucjonalną i polityczną. Bańka pomogła woju gospodarczego, które już dawno osiągnęły utrzymać wysoki poziom konsumpcji i polityków swoje limity w czasach postępującej globalizacji u władzy, z polityką zawładniętą często przez po- i rosnącej konkurencji międzynarodowej, jak tężne lobby. Niektórzy ludzie dorobili się kroci, i dysfunkcjonalne systemy polityczne. Kraje żyły gdy rozpoczęła się „impreza”, lecz to w większości na kredyt, kiedy było dużo i tanich pieniędzy. pozostali musieli później zapłacić rachunek. Nic Natomiast kiedy uderzył kryzys, ich wrażliwość dziwnego, że zaufanie do rynków finansowych szybko się uwidoczniła. i polityków ogromnie spadło. Pierwsza była Grecja z bardzo dużym deficytem Wewnątrz UE, a szczególnie w strefie euro, kryzys budżetu i rachunku bieżącego, oprócz bardzo przybrał dużo większy wymiar ze względu na wy- sporego długu publicznego w wyniku wielu lat soki poziom współzależności, wykraczający poza niegospodarności, braku reform i niezrównowa- granice krajów i unii walutowej ze słabymi insty- żonych standardów życia. Kiedy to się stało wielu tucjami i instrumentami: bezpaństwowa waluta, europejskich przywódców politycznych postano- jak to trafnie ujął kilka lat temu Tommaso Padoa- wiło uwierzyć, że Grecja jest wyjątkiem. Niestety -Schioppa . Słabość konstrukcji z Maastricht mia- wkrótce potem to samo powtórzyło się w innych ła tyle wspólnego z ustalonymi ideami o rzekomej krajach. Liderom politycznym Europy zajęło tro- efektywności rynków finansowych, co z ogranicze- chę czasu, aby przyznać, choć niechętnie, że nad niami nałożonymi przez polityczną wykonalność. kryzysem w Grecji był systemowy kryzys w strefie 7 euro, z Irlandczykami, Hiszpanami, PortugalczyKoordynacja polityk gospodarczych okazała się kami i Włochami przeżywającymi własne, podob- niewystarczająca w swojej koncepcji i bardzo źle ne i różniące się między sobą kryzysy. To było realizowana. Lecz nawet poprawnie wdrożona bolesne przyznanie się po okresie zaprzeczania. 23 [Złe] zarządzanie kryzysem Kto płaci rachunek? Gdy pękła duża bańka, wiele wysoko no- towanych instytucji finansowych w Europie (a także w Stanach Zjednoczonych) pozostało z dużą ilością toksycznych aktywów i na skraju bankructwa. Potem kontraktu dla Europy O potrzebie nowego Niedoskonała szone do ratowania swoich banków po- Unia przyszła kolej na rządy, bo zostały zmu- mi przykładami tego, jak kryzys bankowy przez zaciąganie długów na rynkach, które szybko przechodziły w stan paniki po wielu latach dzikiego entuzjazmu. Irlandia i Hiszpania są najbardziej znaczącyprzekształcił się w kryzys długu państwowego (wykres 5). 24 Wykres 5: Dług publiczny jako procent PKB (1991, 1999, 2007 i 2013): Źródło: AMECO. Dług publiczny brutto jako procent PKB. Wstępne dane za rok 2013. w% 180 1991 1999 2007 2013* 150 120 90 60 30 0 Francja Niemcy Grecja Irlandia* Włochy Portugalia Hiszpania UE Wlk. Brytania To działało również w drugą stronę, kiedy silnie sobie sprawę, że upadłość była bardzo real- zadłużone państwa zaczęły podważać wiary- nym zagrożeniem. Uświadomienie sobie tego godność kredytową swoich banków, będących groziło przekształceniem w samospełniającą dużymi posiadaczami długu krajowego. W erze się przepowiednię, szczególnie w strefie euro, globalizacji finansowej bardziej niż cokolwiek in- ponieważ państwa członkowskie nie miały już nego pępowina między bankami a państwami kontroli nad tym, co drukuje prasa, a Europej- nigdy nie została odcięta. Grecja jest skrajnym ski Bank Centralny (EBC) nie mógł działać jako przykładem na to, jak państwo, które zbankru- ostatni z możliwych pożyczkodawców. Dokład- towało może doprowadzić do upadłości swoich nie tam leży istotna różnica pomiędzy, powiedz- banków: greckie banki zostały zmuszone odpisać my, Hiszpanią i Wielką Brytanią,8 dwoma kraja- całość swojego kapitału i więcej po restruktury- mi z poważnym krajowym kryzysem bankowym zacji greckiego długu publicznego. A następnie i porównywalnymi poziomami spirali długu pu- Grecja musiała zaciągnąć pożyczki w celu doka- blicznego (wykres 5). Wielka Brytania w porów- pitalizowania swoich banków: kolejny przykład naniu do Hiszpanii korzystała w czasie kryzysu błędnego koła. ze znacznie niższych odsetek dla swego długu publicznego, z tego prostego powodu, że nadal Tak więc uściski banków z państwami zamieni- miała kontrolę nad kluczowymi instrumentami ły się w pętlę śmierci, gdy rynki zaczęły zdawać polityki finansowej – i rynki o tym wiedziały. 25 Członkowie strefy euro nie mają już kursu wy- polityki fiskalnej i gospodarczej, która miałaby miany jako narzędzia do radzenia sobie ze przenieść doświadczenia wspólnej suwerenno- skumulowaną rozbieżnością płac i cen w po- ści w Europie na nowe nieznane terytorium. szczególnych krajach członkowskich. W związku z tym nie miały one innego wyboru, jak uciec Jest tam dużo więcej. Duże kwoty pieniędzy się do regulacji wewnętrznych, co jest politycz- zostały wpompowane w system przez EBC, nie i społecznie o wiele trudniejsze. A to z kolei a jego prezes Mario Draghi oświadczył, że zrobi wzmocniło wątpliwości co do stabilności wspól- wszystko, co trzeba, aby uratować euro, obie- nej waluty. Te wątpliwości, przełożone na duże cując (lub grożąc), że będzie działać jako osta- przepływy kapitału uciekającego z szeregu pe- teczny pożyczkodawca poprzez zakup obligacji ryferyjnych krajów do bezpiecznego schronie- rządowych na rynku wtórnym, pod warunkiem, nia w silniejszych finansowo krajach centrum, że zainteresowane rządy poddadzą się progra- całkowicie odwróciły kierunek w jakim podążały mom dostosowawczym. Ponadto utworzono w latach wcześniejszych. Tak więc został zaata- nowy europejski mechanizm kryzysowy (Euro- kowany cały system euro, który miał jednak kil- pejski Mechanizm Stabilności), którego wpro- ka cennych rodzajów broni do swej obrony. wadzenie nie było podobno spowodowane strachem przed pokusą nadużycia. Stworzenie Potem miały miejsce – wcześniej nie do przyjęcia unii bankowej ma być następnym ważnym kro- – wszystkie rodzaje zdarzeń, m.in.: niegdysiejsze kiem do naśladowania. kontraktu dla Europy Unia Niedoskonała O potrzebie nowego decyzje i polityki nie do pomyślenia, do podjęcia 26 których instytucje europejskie i rządy krajowe To jest długa i imponująca lista zdarzeń nie do zostały zmuszone w ciągu ostatnich czterech lat pomyślenia, dzięki którym udało się zapobiec w celu uniknięcia zapaści gospodarczej. Ich lista upadkowi euro, jak również niekontrolowanym jest długa. Znajdują się tam krajowe wsparcia fi- bankructwom rządów i wielkich instytucji finan- nansowe, których nazw nie wymienię, ponieważ sowych. Jednak zapłacona już cena jest wysoka, miały być zakazane przez Traktat z Maastricht, wiele problemów pozostaje nierozwiązanych, oraz restrukturyzacja greckiego długu publicz- a kryzys się jeszcze nie skończył. Ogólnie można nego, która złamała wielkie tabu o świętości dłu- powiedzieć, że Europejczycy wykazują silny in- gu państwowego w Europie. Lista zawiera także stynkt przetrwania, który po raz kolejny zaskoczył trudne programy dostosowawcze nałożone na eurosceptyków wszystkich rodzajów w Europie zadłużone kraje, które rozciągnęły zakres granic i poza nią, ale potknęli się oni na tej skalistej ścież- krajowych systemów politycznych, gospodarek ce z niewielką, acz cenną strategiczną wizją.9 i społeczeństw, bezpośrednie zaangażowanie MFW w czasie kryzysu w strefie euro z pieniędz- Wyjaśnienie nie jest z pewnością proste i jed- mi i silnym głosem dotyczącym formułowania nowymiarowe. Europejscy przywódcy polityczni i realizacji programów dostosowawczych, jak działali w oparciu o zestaw potężnych ograni- również nowe rygorystyczne formy koordynacji czeń. Różnice gospodarcze między krajami po- głębiły się, a wewnątrz nich wyrósł nacjonalizm przeznaczona wyłącznie dla Grecji. Oficjalne po- – taka kombinacja sprawia, że poszukiwanie życzki zastąpiły w ten sposób pożyczki prywatne, wspólnych rozwiązań jest rzeczywiście bardzo gdyż te ostatnie nie były już dostępne. Jednakże trudne, szczególnie ze względu na słabość in- całkowita kwota oficjalnej pomocy stanowi tylko stytucji europejskich. Odnotowano również dra- niewielką część tego, co zostało wydane przez matyczną utratę zaufania między nimi (począw- kraje członkowskie UE na wczesnym etapie kry- szy od „greckich statystyk”) oraz bolesny brak zysu jako pomoc państwa dla banków będących wspólnego języka do interpretacji kryzysu. I co w tarapatach: cztery i pół biliona euro, równo- najważniejsze, rachunek dołączony do wspólnej wartość 37% całego PKB UE, wydano w okresie strategii wyjścia zawiera dużo więcej niż tylko kil- od października 2008 r. do października 2011 r.10 ka liczb. I z czasem może być coraz większy. Zbiorowa agonia szczytowała, gdy kryzys dotknął Kto płaci rachunek? Kto płaci za upadłości ban- Włochy. Wielkość kraju, a nawet bardziej wysokość ków irlandzkich: akcjonariusze, wierzyciele, kra- długu publicznego spowodowały, że Włochy stały jowi lub zagraniczni, irlandzki czy europejski się krajem zbyt dużym, by upaść, ale także zbyt podatnik, a może, co bardziej prawdopodobne dużym, aby go ratować. A wtedy EBC postanowił ci, którzy tracą pracę, a następnie muszą emi- wkroczyć w celu uspokojenia rynków. Nawet kwo- grować? A kto płaci za stan upadłości Grecji: ty większe niż te obiecane na wsparcie budżetów wierzyciele czy podatnicy, w obrębie lub poza krajowych, będących w tarapatach, zostały pod- granicami kraju, bogaci czy biedni? Stawka jest dane recyklingowi za pośrednictwem systemu wysoka i zaangażowano duże sumy pieniędzy, euro, obejmując EBC i krajowe banki centralne zwłaszcza że z czasem zwiększa się lista krajów strefy euro, ponownie zastępując przejęte pry- i banków będących w tarapatach. Tymczasem watne kanały na rynku międzybankowym. gospodarki dosięgła, być może nieuchronnie, moralność, a normy moralności zostały okre- Kraje odbierające pomoc musiały skonsoli- ślone przez wierzycieli. Ale czy tylko kredyto- dować swoje budżety, obniżyć płace i poddać biorców należy obwiniać, że wybucha bańka? reformy ścisłemu nadzorowi ich odpowiedniej „trojki”, składającej się z przedstawicieli Komisji Bezprecedensowe ilości pieniędzy, stanowiące Europejskiej, EBC i MFW, której zadaniem było w rzeczywistości wielokrotność rocznych bu- monitorowanie realizacji krajowych protoko- dżetów UE, zostały obiecane jako pomoc kra- łów uzgodnień i działanie głównie w charakte- jom, które straciły dostęp do rynków. Na liście rze przedstawicieli wierzycieli. Wprowadzono potrzebujących własnych również nowy zestaw rygorystycznych europej- banków znalazły się Grecja, Irlandia, Portugalia skich przepisów i sankcji, mający zastosowanie i Cypr, a także Hiszpania. Łączna kwota oficjal- zarówno do cnotliwych, jak i do grzeszników. nej pomocy dla nich wynosi więcej niż pół bilio- Tymczasem banki, które pożyczały duże pie- na euro, a prawie połowa tych pieniędzy została niądze w dobrych czasach, zwiększając tym sa- dokapitalizowania 27 mym bańkę, zaczęły w miarę możliwości szybko kiem była częściowa restrukturyzacja greckiego wycofywać się z tych pożyczek pod parasolem długu państwowego. Kraje zadłużone pożyczyły ochronnym oferowanym przez strefę euro przy duże sumy pieniędzy i zostały zmuszone przejść wsparciu MFW. przez bardzo bolesną korektę wewnętrzną, któ- 11 rej koszty ponieśli głównie słabsi i/lub bardziej Teraz wiemy, kto póki co zapłacił rachunek. Pry- wrażliwi członkowie ich społeczeństw. Powstały watni wierzyciele, zwłaszcza banki, zostali zabez- dług zawiśnie nad młodszym pokoleniem. Tym- pieczeni gwarancjami i pieniędzmi podatników, czasem podatnicy w krajach wierzycieli podjęli instytucji europejskich oraz MFW. Jedynym wyjąt- znaczące ryzyko kredytowe. Kosztowny zakup czasu Niewierzący w pozaziemską ekonomię cały czas strategię na papierze niż jej rzeczywistą reali- wiedzieli, że dostosowanie się do świata po zację, w szczególności w postmodernistycznym rozbiciu się bańki i po kryzysie byłoby bolesne otoczeniu polityki europejskiej. Jak wiemy eu- i najprawdopodobniej przedłużałoby się, w nie- ropejski proces decyzyjny jest z natury bardzo których krajach, oczywiście bardziej niż w innych, powolny i uciążliwy, natomiast rynki finansowe w zależności od tego, jak bardzo zły był punkt działają szybko, choć kieruje nimi instynkt stad- wyjścia. Niestety faktyczne dostosowanie okaza- ny, a więc nie zawsze mądry. ło się jeszcze bardziej bolesne i znacznie dłuższe niż przewidywano. To dotyczy całej Europy. Oszczędności i reformy stały się sloganem po- kontraktu dla Europy Unia Niedoskonała O potrzebie nowego lityki europejskiej w kryzysie, a ton nadawały 28 Środki regulacyjne jak zwykle były spóźnione, państwa-wierzyciele. Nie ulega wątpliwości, że zawsze mniejsze niż wymagane, podczas gdy konsolidacja fiskalna była i nadal jest wymaga- ich wdrożenie nadmiernie długie i pozostawia- na w wielu krajach Europy i poza nią. Starzejące jące wiele do życzenia. Kolejne działania skie- się społeczeństwa, gwałtownie rosnące koszty rowane do poszczególnych krajów stopniowo ochrony zdrowia, niezrównoważone systemy przekształciły się w coś, co przypominało strate- emerytalne i duży wzrost długu publicznego, gię brnięcia po omacku (muddling through) – to wynikającego z dofinansowania banków po termin często używany do opisania (złego) za- pęknięciu bańki, nie pozostawiają wielu rządom rządzania kryzysowego w Europie. Trzeba przy- zbyt dużego wyboru w średnim i długim okresie znać, że zawsze o wiele łatwiej wyobrazić sobie (wykres 5). Starsze pokolenia zostawiły swoich następców z dużym rachunkiem do zapłaty. i głęboka, a negatywne skutki rozprzestrzeniły się Jest to zniekształcona wersja międzypokolenio- na resztę Europy. MFW poniewczasie przyznał, że wej redystrybucji. tempo dostosowań fiskalnych było nadmierne. Tak zwane mnożniki fiskalne okazały się znacz- Prawdopodobieństwo wpadnięcia w błędne nie większe niż przewidywano. W rzeczywistości koło oszczędności i recesji jest bardzo wysokie, wszystkie urzędowe prognozy makroekonomicz- jeśli wiele krajów ucieka się do jednoczesnego ne były powszechnie chybione, zwłaszcza w przy- kurczenia polityki fiskalnej w czasach paniki padku Grecji.12 w sytuacji, gdy sektor prywatny stara się również zmniejszyć swoje zadłużenie, Ponadto re- Grecja straciła ponad 23% swojego PKB w latach dukcja długu publicznego (i prywatnego) jako 2007 i 2013. Dane dla Włoch, Irlandii, Portugalii procent PKB staje się, przynajmniej częściowo, i Hiszpanii kształtują się od 6% do 9% (wykres 6). ćwiczeniem autodestrukcyjnym. Strata pod względem standardów życia w niektórych krajach była jeszcze wyższa. Stopa bez- To właśnie wydarzyło się w zadłużonych krajach, robocia osiągnęła 27% w Grecji i Hiszpanii i po- w których gospodarka zaczęła implodować przy nad 17% w Portugalii (wykres 7), podczas gdy kurczeniu polityki fiskalnej oraz w bardzo ciasnych emigracja nabrała rozpędu. W tym samym okre- warunkach monetarnych stworzonych przez sie realny PKB spadł o 2% dla strefy euro jako fragmentację europejskich rynków finansowych całości, a stopa bezrobocia wzrosła o 4,5 punktu i odpływie kapitału z peryferii. Recesja była długa procentowego osiągając ponad 12%. Wykres 6: Wpływ długiej recesji: Realny PKB 2007-2013: Źródło: AMECO. Wstępne dane za rok 2013. Francja 0,7 Niemcy Grecja 4,2 -23,3 Irlandia -7,0 -8,6 Włochy Portugalia -7,1 -6,0 Hiszpania -1,8 Średnia dla strefy euro 19,8 Polska -1,8 Wlk. Brytania -1,0 EU 27 5,6 USA -25 -20 -15 -10 -5 0 5 10 15 20 25 w% 29 Wykres 7: Wpływ długiej recesji: Stopy bezrobocia 2007-2013 2007 Źródło: AMECO. Wstępne dane za rok 2013. 2013 8,4 Francja Niemcy 11 8,7 5,4 4,7 Grecja 27 4,7 Irlandia 13,3 6,1 Włochy 12,2 8,9 Portugalia 17,4 8,3 Hiszpania 26,6 7,6 Średnia dla strefy euro 9,6 Polska 5,3 Wlk. Brytania EU 27 4,6 USA 0 5 12,2 10,7 7,7 7,2 11,1 7,5 10 15 20 25 30 Stopy bezrobocia w % W tym samym okresie Niemcy wyróżniają się dla strefy euro jako całości oraz Irlandii i Hisz- 4% wzrostem realnego PKB, a bezrobocie spa- panii (wykres 5). da poniżej 5,5% w 2013 r. Jeśli chodzi o Francję, zajmuje ona pozycję pośrednią pomiędzy Oficjalna narracja odmawia zatem przyznania, że stosunkowo pozytywną Północą i tonącym był to przede wszystkim kryzys bankowy, z którym Południem: realny PKB pozostał praktycznie Europa musiała sobie poradzić. Kontrast między na niezmienionym poziomie między 2007 r. amerykańskimi i europejskimi działaniami doty- i 2013 r., podczas gdy bezrobocie rosło. Można czącymi dostosowania do okresu po pęknięciu by oczywiście spekulować, na ile skurcz gospo- bańki finansowej jest dość wyraźny. Amerykanie darczy był do uniknięcia w wielu krajach w ra- mieli do czynienia z zadłużeniem bankowym, któ- mach różnych polityk, zarówno krajowych, jak re stosunkowo szybko restrukturyzują, opóźniając i europejskich. jednocześnie dostosowania fiskalne. Z kolei Euro- kontraktu dla Europy Unia Niedoskonała O potrzebie nowego pejczycy robią dokładnie odwrotnie. Konsekwencje 30 Nacisk na oszczędności wynikał z oficjalnej nar- opóźnienia w rozwiązaniu problemu bankowego racji, że kryzys był głównie wynikiem fiskalnej są jeszcze większe ze względu na znacznie więk- rozrzutności. Było to prawdziwe w przypad- szą rolę banków w Europie. Sądząc po dotychcza- ku Grecji, kraju, w którym wszystko się zaczęło, sowych wynikach makroekonomicznych po obu ale z pewnością nie odnosi się to do Irlandii, stronach Atlantyku i zakładając, że wszystko inne Hiszpanii i innych krajów europejskich. W rze- jest takie samo (co prawda, jest to wciąż mocne za- czywistości dług publiczny jako procent PKB łożenie), zwycięzcą z niewielką przewagą są Stany w 2007 r. był niższy w porównaniu do 1999 r. Zjednoczone (patrz: wykresy 6 i 7). 13 W odpowiedzi na dramatyczną sytuację gospo- rze ze swej zwiększonej konkurencyjności w cią- darczą, nacisk na szybką konsolidację fiskalną gu pierwszych 10 lat istnienia euro, podobnie jak był stopniowo tonowany od lata 2012 r. Jednak wcześniej przez większość okresu po II wojnie faktem jest, że wewnątrz Europy ciężar do- światowej. Z definicji nie wszystkie kraje mogą stosowania nadal spada na kraje deficytowe, iść za niemieckim przykładem i cieszyć się nad- podczas gdy kraje z nadwyżką podjęły ryzyko wyżkami na rachunku obrotów bieżących, ponie- kredytowe, zapewniając tym pierwszym pomoc waż przynajmniej niektóre muszą zapewnić od- bezpośrednio lub gwarantując pomoc finanso- powiednie deficyty. Czy realistycznym z punktu wą. Rozkład ciężaru dostosowania między kra- widzenia polityki jest oczekiwanie, że strefa euro jami deficytowymi i nadwyżkowymi w systemie jako całość może długo liczyć na duże nadwyżki stałych kursów walutowych był zawsze gorącym na rachunku obrotów bieżących i czy pozwoli na tematem, po raz pierwszy przyznanym przez to docenianie euro? Jest raczej mało prawdopo- Keynesa. Gdy nie ma wspólnie uzgodnionych dobne, że reszta świata, w tym Stany Zjednoczo- zasad, nieuchronne pierwszeństwo ma wola ne, nie mówiąc już o Chinach, wyświadczy nam posiadających silniejszą władzę, tj. krajów nad- przysługę i zajmie odpowiednią pozycję. wyżkowych. Pomimo ponawianych wysiłków, głównie Francuzów, aby zapewnić pewną syme- Nikt nie może poważnie kwestionować potrze- trię między dwiema stronami w kolejnych eta- by szerokiego zakresu reform w szybko zmie- pach europejskiej integracji walutowej, ciężar niającym się środowisku gospodarczym. Wiele dostosowania nadal spada niemal wyłącznie na krajów europejskich zbyt długo trwało w stanie kraje deficytowe. Efektem ekonomicznym jest zaprzeczenia. Lecz jakie reformy mamy na my- oczywiście deflacja, która dla wielu ekonomi- śli i na jakich warunkach? Niektóre kraje potrze- stów jest jednak pomysłem staroświeckim. bują nie mniej niż szeroko zakrojonej reformy do przerwania duszącego je uścisku usankcjo- Bądźcie jak Niemcy – to podstawowe przesłanie nowanych interesów i korekty niewydolności in- w większości rekomendacji dotyczących polity- stytucjonalnej. To wymaga czasu i nie może być ki, proponowane w mocnych słowach pozo- po prostu narzucone z zewnątrz. Elity krajowe stałym krajom europejskim. I z pewnością jest muszą przejąć na własność takie reformy, jed- w tym jakaś logika, gdyż Niemcy były modelem nak te istniejące są zazwyczaj częścią proble- zdrowych finansów publicznych, zamrożenia mu, a nie rozwiązaniem. Frustracja często oka- płac i przynajmniej niektórych aspektów reform zywana przez wierzycieli może być zrozumiała, strukturalnych i teraz czerpią z tego korzyści. ale nie rozwiązuje problemu. Nie istnieje pro- Istnieje jednak duża wada argumentacji, że każ- ste rozwiązanie, choć lepsze połączenie zachęt dy powinien robić jak Niemcy: jest to dobrze i sankcji z Europy pomogłoby, podobnie jak bar- znany błąd złożenia. dziej korzystne otoczenie makroekonomiczne. I tu nasuwa się niewygodne pytanie: jak dużo Niemcy cieszyły się wzrostem gospodarczym miejsca jest dla maruderów w europejskiej unii opartym na eksporcie, korzystając w dużej mie- walutowej? 31 To prawda, że kryzys może być rzeczywiście oj- zwolenników reformy lub po prostu ich to nie cem zmian, ale w kurczącej się gospodarce bar- obchodzi. Doświadczenie Niemiec sugeruje, że dzo trudno przeprowadzić reformę struktural- reformy rynku pracy i niska płaca minimalna ną. Liberalizacja usług i otwarcie zamkniętych rzeczywiście zdały egzamin pod względem wyż- zawodów, reforma rynku pracy i racjonalizacja szej konkurencyjności i zatrudnienia, ale rów- systemów opieki społecznej są jednymi z naj- nież przyczyniły się do większej wewnętrznie częściej cytowanych reform. Nawet w najlep- nierówności dochodów, choć ze stosunkowo szych czasach wiąże się z nimi silny opór. Ten niskiej bazy wyjściowej. Przykład innych krajów z opór nieuchronnie staje się znacznie silniejszy deregulacją rynków pracy, np. Wielkiej Brytanii, w czasach niepewności, wtedy, kiedy zmniejsza jest jeszcze silniejszy. Efekty ujawnią się później się kawałek tortu do podziału. w krajach o słabych systemach opieki socjalnej. To nie przypadek, że niemieckie reformy ryn- Podczas gdy trwał proces dostosowawczy, wie- ku pracy pod rządami kanclerza Gerharda le banków europejskich pozostawało niedoka- Schrödera wprowadzono, kiedy Niemcy przeży- pitalizowanych, złe kredyty zwiększały się w cza- wały duży deficyt budżetowy, podczas gdy dota- sie recesji, a fragmentacja europejskich rynków cje dla obywateli byłej NRD były hojne jak nigdy finansowych utrzymywała się dopóty, dopóki wcześniej. W czasie kryzysu szczególny nacisk nie została zerwana pętla śmierci między ban- położono na reformę rynków pracy, które we- kami a państwami. Pewnie że poczyniono po- dług przewidywań miały działać jako główny stępy w tym zakresie, ponieważ EBC postanowił amortyzator w systemie, w którym dewaluacja podjąć bardziej zdecydowane działania w lecie nie jest już możliwa. Ale w czasach gwałtownie 2012 roku, a przywódcy polityczni Europy ogło- rosnącego bezrobocia i cięć wydatków socjal- sili zamiar kontynuacji unii bankowej. Po raz nych jest bardziej prawdopodobne, że taka pierwszy kompleksowa strategia europejska reforma zamiast poprawić sytuację, jeszcze wydaje się widnieć na horyzoncie, aby uporać bardziej ją pogorszy. Spróbujcie sprzedać ten się z dziedzictwem kryzysu. Zatrzymała się ona komunikat wyborcom. jednak w połowie drogi, gdy ponownie pojawiło się samozadowolenie po tym, jak rynki finanso- Wręcz pożądanym jest, aby ułatwić osobom we dały polityce chwilę wytchnienia. kontraktu dla Europy Unia Niedoskonała O potrzebie nowego bezrobotnym znalezienie pracy. Ale jeśli koń- 32 cowy wynik jest przede wszystkim stworzeniem Obietnica (lub groźba) Mario Draghi, że zrobi bardzo nisko płatnych i niepewnych miejsc pra- wszystko, co trzeba nie została jeszcze poważ- cy oraz dalszym pogłębianiem się rozpiętości nie przetestowana przez rynki, ale pomogła dochodów, mamy bardzo wysoką (w rzeczy- kupić czas i przywrócić względny spokój, czyli wistości nie do przyjęcia dla niektórych osób) głównie to, co Europejczycy próbowali zrobić cenę do zapłacenia. Czy istnieje kompromis na różne sposoby od samego początku kry- między bezrobociem i nierównością? Takie zysu. Tymczasem negocjacje w sprawie unii kompromisy zazwyczaj nie są uznawane przez bankowej nabrały tempa, ponieważ odpowied- ni gracze starają się osiągnąć porozumienie Może to być zrozumiałe z punktu widzenia po- w sprawie wspólnego nadzoru bankowego, tencjalnych kredytodawców. Dlaczego silne fi- systemu podejmowania rezolucji i harmonizacji nansowo kraje w centrum powinny zgadzać się systemów ubezpieczeń depozytów. To nie jest na gwarantowanie słabych banków (i państw) prosta sprawa: europejska unia bankowa sta- peryferyjnych? Być może robiłyby to, gdyby były nowiłaby najważniejsze osiągnięcie w projekcie przekonane, że wzajemne ponoszenie ryzyka europejskim od czasu stworzenia euro. jest jedyną wiarygodną alternatywą odpisów. 14 Nie doszliśmy jeszcze do tego. Jeśli by się tak Długie i trudne negocjacje w sprawie unii ban- stało, implikacją mógłby być fakt, że gospodarki kowej obracały się wokół dwóch oczywistych peryferyjne ryzykują długotrwałe osłabienie, bę- kwestii, a mianowicie: kto decyduje i kto płaci. dąc pod ciężarem długu związanego z niedoka- Jaki będzie podział pracy pomiędzy europejski- pitalizowanymi bankami. To sprawia, że trudno mi i krajowymi organami regulacyjnymi? Kto bę- o szczęśliwe małżeństwo w strefie euro. dzie uprawniony do podjęcia decyzji o likwidacji lub restrukturyzacji banku uznanego za niewy- Dla tych, którzy wolą patrzeć na jasną stronę płacalny? Na jakich warunkach i kto będzie po- księżyca, Irlandia wskazuje drogę. Irlandzki pro- nosił koszty tej decyzji? gram dostosowawczy jest już wykonany i „trojka” opuściła Dublin. Miejmy nadzieję, że na dobre. Europejczycy przeszli długą drogę – od wcze- W pierwszych dniach nowego roku Irlandia z po- snych akcji ratunkowych w Irlandii i innych wodzeniem wróciła na rynki, zaciągając pożyczki krajach do nowszego „pogrążenia” Cypru, co według stóp procentowych sprzed kryzysu. Por- teraz wydaje się precedensem dla następnych tugalia poszła jej śladem. Na rynkach finanso- przypadków. Europejscy podatnicy nie powinni wych ponownie zalanych gotówką kapitał zaczy- płacić za błędy bankierów: jest to dobra zasada, na wracać na peryferie Europy, a ceny obligacji aby uniknąć pokusy nadużycia. Jednak była ona spadają. Czy jest to sygnał początku końca kryzy- stosowana wybiórczo: porównanie Irlandii z Cy- su, który przyniósł tyle bólu gospodarczego? prem. W przyszłości oczekuje się, że akcjonariusze banków i wierzyciele, a nawet deponenci Jest to plan, i nadzieja. Zreformowana Europa, będą ponosić główny ciężar, gdy coś pójdzie nie również fiskalnie bardziej stabilna, będzie mo- tak. I powstanie również Europejski Fundusz do gła powrócić do zdrowych stóp wzrostu. Ryn- wzajemnego ponoszenia ryzyka. ki wynagrodzą reformę i konsolidację fiskalną, a także zaczną napływać inwestycje. Czy nie je- To wszystko będzie w przyszłości, z dłu- steśmy już świadkami pierwszych tego oznak? gim okresem przejściowym w międzyczasie. Tak przynajmniej uważają optymiści wspierani W okresie interwencyjnym pętla śmierci mię- przez odzyskaną na nowo euforię na rynkach. dzy słabymi bankami i słabymi państwami nie zostanie przerwana. Skutkiem tego dziedzictwo Ale czy to może przetrwać? Nadal istnieje ogrom- przeszłości zostanie przeniesione w przyszłość. ny ciężar zadłużenia, prywatnego i publicznego, 33 wiszący jak kamień u szyi państw europejskich, nym do niedawna wzrostem i perspektywami banków, firm i osób prywatnych (wykresy 4 i 5). dla skromnego, kruchego i nierównomiernego Zadłużenie prywatne pozostaje bardzo wysokie, wzrostu w dającej się przewidzieć przyszłości, zwłaszcza w Irlandii, ale także w krajach iberyj- z dużą liczbą bezrobotnych bez większej szansy skich i gdzie indziej, podczas gdy dług publiczny na znalezienie w najbliższym czasie pracy oraz gwałtownie wzrósł w wyniku operacji ratowania z rosnącym ekstremizmem politycznym, z dłu- banków i spadku dochodów. Dla strefy euro jako giem publicznym o wiele wyższym niż na począt- całości dług publiczny był zbliżony do 100% PKB ku kryzysu i nadal bardzo wysokim zadłużeniem w 2013 r., blisko 180% w Grecji i ponad 130% we prywatnym, Europa wydaje się patrzeć w przy- Włoszech, a także ponad 120% w Portugalii i Ir- szłość z nadzieją w sercu i modlitwą na ustach. landii – niewielkie osiągnięcie po czterech latach wyrzeczeń i recesji.15 Być może jest to najlepsze, co możemy zrobić w tej sytuacji – nadal kupować czas, powoli przy- Historia sugeruje, że duże nawisy dłużne – po zwyczajać naszych współobywateli do gorzkiej długim okresie powstawania bańki finansowej– prawdy, jednocześnie przygotowując się na (i mo- są rozwiązywane poprzez połączenie wzrostu dląc się o) nadejście silnego wzrostu i, jak przy- gospodarczego, inflacji i odpisów lub represji fi- pływ, podnosząc wszystkie łodzie. Jest to swego nansowej według nowoczesnego żargonu. Za- rodzaju strategia, jednak w tzw. międzyczasie ryn- miast tego przymierzając się do deflacji, z ujem- ki finansowe mogą budować kolejną bańkę. 16 kontraktu dla Europy Unia Niedoskonała O potrzebie nowego Pomyślne, ale bardzo powolne prowadzenie 34 Słowo kryzys niedokładnie opisuje doświadczenia dzieje się z innymi i czymś, co nadal znajduje się większości Niemców w ostatnich latach. W koń- niebezpiecznie blisko, istniejącym na pierwszych cu bezrobocie w tym kraju jest na historycznie stronach gazet i zmuszającym ich do podejmo- niskim poziomie, wzrost może być powolny, ale wania nadmiernego ryzyka kredytowego w celu jest ogólnie pozytywny, inflacja jest bardzo niska, ratowania swoich partnerów, wśród których są finanse publiczne są pod kontrolą, a nadwyżka i tacy, którzy (ich zdaniem) w rzeczywistości nie obrotów bieżących utrzymuje się na tak dużym zasługują na ratunek. Poza tym Niemcy boją się poziomie jak nigdy. Dziś dla większości Niemców również utraty pozycji na rzecz trudnych i konku- kryzys gospodarczy jest czymś strasznym, co rencyjnych w skali globalnej wschodzących potęg gospodarczych: argument konkurencyjności jest mieckiej kraje Beneluksu, wybór ograniczał się bardzo silny w Berlinie. Podobne reakcje moż- do dostosowania i niewiele więcej. Największy na znaleźć w innych krajach-wierzycielach, np. dylemat przeżywała Francja. Pomiędzy bardzo w Austrii i Finlandii. Co do Holandii sytuacja stała trudnym ekonomicznie podążaniem za przy- się bardziej skomplikowana, gdy recesja dotarła wództwem niemieckim i dostosowaniem się do jej granic. do niemieckich priorytetów polityki pieniężnej, a politycznie kosztownym porzuceniem pro- Francuzi chcieli unii monetarnej w celu unie- jektu, Francja walczyła mocno, aby zastosować możliwienia silnym, zjednoczonym Niemcom to pierwsze. dominacji na europejskiej scenie i osiągnęli niemieckie kierownictwo lub, jak kto woli, he- W późniejszym czasie za UGW skrywało się gemonię w ramach strefy euro. Jednakże jeśli założenie, że inne kraje europejskie stałyby prezydent Francois Mitterrand i jego doradcy się jak Niemcy albo że Niemcy spotkałyby się uważniej przeczytaliby wcześniejszą historię z innymi krajami europejskimi w połowie dro- europejskiej integracji walutowej, to może po- gi przez dostosowanie własnych priorytetów. myśleliby inaczej w tamtym czasie. W końcu Po raz kolejny nic takiego się nie stało. Mecha- zarówno tak zwany „wąż w tunelu” z lat 70., nizm instytucjonalny, ustanowiony w ramach jak i jego następca – Europejski System Walu- konstrukcji z Maastricht w celu zapewnienia towy (ESW) – zakończyły się kierowaniem przez konwergencji gospodarczej jako niezbędnego Niemców uzgodnieniami dotyczącymi kursów warunku wstępnego dla realnej unii walutowej, wymiany. Niemcy objęły taką rolę po raz pierw- zwyczajnie nie przyniósł żadnych rezultatów. szy od zakończenia II wojny światowej i to wła- Niemcy stały się bardziej konkurencyjne (i we- śnie w obszarze walutowym. wnętrznie bardziej nierówne), niektóre kraje 17 poszły ich śladem widząc siebie jako część obWe wcześniejszych próbach europejskiej inte- szaru gospodarczego obracającego się wokół gracji walutowej niemieckie przywództwo nie Niemiec, podczas gdy inni poszli imprezować było produktem jakiejkolwiek gry politycznej lub w błędnym przekonaniu, że unia walutowa za- machiawelicznego spisku. Niemcy po prostu pewni łatwą drogę do dobrobytu – a niemiec- mieli odpowiedni wymiar gospodarczy, konku- kie banki m.in. pożyczyły im pieniądze, które rencyjność i stabilność cen, co było doceniane również przyczyniły się do zakupu towarów przez rynki. Co do innych krajów uczestniczą- niemieckich. Wydawało się to dobrą transakcją cych w regionalnych uzgodnieniach kursowych dla wszystkich zainteresowanych do momentu „węża” i ESW, pozostały one z opcją dostoso- wybuchu kryzysu. wania się do niemieckiej polityki pieniężnej lub radzenia sobie na własną rękę. Dla tych o sto- Doświadczenie kilku dziesięcioleci sugeruje, że sunkowo małych i otwartych gospodarkach, Niemcy posiadają dużą przewagę strukturalną takich jak bardzo zależne od gospodarki nie- w ramach europejskiego systemu stałych kur- 35 sów walutowych. Ich ekonomiczna wielkość większością głosów, że EBC przekroczyłby swo- i sprawność w połączeniu z kilkudziesięciolet- je uprawnienia, ale jednocześnie postanowił nią historią polityki nastawionej na stabiliza- skierować sprawę do Europejskiego Trybunału cję, wzrostem w oparciu o eksport, tradycją Sprawiedliwości. korporacyjną i polityką opartą w dużej mierze na konsensusie zapewniły im pozycję lidera. Nie do końca było jasne, kim są zwycięzcy, choć W europejskiej unii walutowej, funkcjonującej został dodany nowy element niepewności. Niem- jako nowoczesna wersja systemu waluty złotej cy próbowali (i w dużej mierze udało im się) utrzy- i niewiele więcej, z Niemcami w samym jej środ- mać ścisłą kontrolę nad decyzjami i sposobem, ku, trudno się dziwić, że niektóre kraje uważają, w jaki ich pieniądze (i innych wierzycieli) będą iż bardzo trudno poradzić sobie po rezygnacji spożytkowane. Zgodnie z zresztą z popularnym z prawa do dewaluacji i prawa na przeliczenie w wielu krajach europejskich powiedzeniem: „kto długu publicznego. płaci, ten wymaga”. Przesłanie jest jasne: państwa-wierzyciele dają pieniądze, aby ratować zagrożo- Kryzys przesunął równowagę sił wewnątrz stre- nych partnerów i określają warunki zapewniające, fy euro i Unii Europejskiej jako całości. Niemcy że otrzymają je z powrotem (albo przynajmniej okazały się być niezbędnym krajem i ostatecz- tak im się wydaje). Proces podejmowania decyzji nym pożyczkodawcą – a kanclerz Angela Merkel stał się znacznie bardziej międzyrządowy i kilka niekwestionowanym liderem Europy w kryzysie. posiedzeń Rady Europejskiej i Eurogrupy pozo- Tak więc wiele z polityki zarządzania kryzysem stawiło ogromny niesmak wśród ich uczestników. było rozgrywane w Berlinie, dużo więcej niż Dużo czasu i wysiłku będzie potrzebne, aby się bo w Brukseli. W czasie kryzysu Bundestag miał pozbyć. Wspólne instytucje europejskie zostały większy wpływ na decyzje europejskie niż Par- osłabione z jednym wyjątkiem – EBC, który jest lament Europejski. A cała Europa musiała cze- instytucją par excellence federalną i jedyną, która kać z niecierpliwością na werdykt niemieckiego ma możliwości, aby odpowiednio i szybko pora- Trybunału Konstytucyjnego w Karlsruhe w kwe- dzić sobie z kryzysem. Z drugiej strony kryzys potwierdził najgorsze walki z kryzysem. To nie jest sposób kierowania obawy wielu Niemców o nienaturalnym – z ich punktu widzenia – współżyciu w strefie wa- kontraktu dla Europy strumentów politycznych stworzonych w celu Europą. W ostatniej decyzji w sprawie ogłoszenia przez własnym, zorientowanym na stabilność po- EBC zamiaru zakupu nieograniczonych ilości dejściem do polityki gospodarczej. Poczuli się krótkoterminowych obligacji rządowych – gdy oni oszukani i źli18, ponieważ zapewnili pomoc Unia Niedoskonała O potrzebie nowego stii granic legalności instytucji europejskich i in- uzna to za konieczne w celu uniknięcia frag- i reformy w celu utrzymania konkurencyjności, mentacji systemu finansowego strefy euro a teraz są proszeni o zapłatę za „leniwych połu- – niemiecki Trybunał Konstytucyjny orzekł dniowców”. Zapłaciwszy drogo za przyłączenie 36 lutowej z krajami, które nie dzielą się swoim NRD do Republiki Federalnej, wielu Niemców co czasami okazuje się groźne. Ogólnie jednak w ogóle nie miało zamiaru powtarzać tego sa- niemieckie życie polityczne okazało się mniej mego doświadczenia na znacznie większą skalę podatne na zorganizowane przejawy populizmu na rzecz innych Europejczyków. i eurofobii niż w przypadku większości ich europejskich partnerów. Niemcy nie doświadczyli Z pewnością pomogłoby im, gdyby jednak przy- również powstania partii ekstremistycznych, bo pomnieli sobie o dużych zyskach ze wzrostu opozycja wobec euro nie jest ekstremizmem. gospodarczego opartego na eksporcie i o unii Oczywiście historia ma z tym coś wspólnego, walutowej, która pozwoliła im na dużą prze- wraz z istnieniem silnych instytucji, które prze- wagę nad konkurencją, a także o korzyściach szły próbę czasu, zgodnym podejściem do inte- z pożyczania po ujemnych realnych stopach gracji europejskiej (i nie tylko) wśród głównych procentowych, kiedy Niemcy stały się bez- partii politycznych oraz niezwykłą zdolnością pieczną przystanią w czasach kryzysu. I może kanclerz Angeli Merkel do zarządzania i rozwie- pomogłoby również dopełnić ten obraz, jeśli wania obaw i lęków obywateli niemieckich przy zrozumieliby, że uratowanie Grecji, Irlandii zachowaniu systemu euro i zadłużonych krajów i innych krajów było pośrednim sposobem przy życiu – lecz tylko tyle. I oczywiście nic nie ratowania niemieckich banków, choć byłoby działa lepiej na stabilność polityczną niż sukces to trudnym ratunkiem dla tych krajów, które gospodarczy. przestały już być popularne w ich domu. Niemcy są gospodarczo więksi i silniejsi od Dla starzejącego się społeczeństwa wygaszaczy swoich partnerów i odnoszą większe sukcesy problemów, z politykami, którzy zostali prze- niż większość. W związku z tym mogą stanowić szkoleni, aby mówić o działalności gospodarczej wzór do naśladowania dla innych państw, choć i prawie, a nie o wielkiej strategii i polityce, ze zde- zawsze z uwzględnieniem ograniczeń przy pró- centralizowanym systemem i licznymi kontrolami bie eksportu udanych modeli do innych krajów. wewnętrznymi i bilansami, z wieloma ekonomi- Z drugiej strony, przewodnictwo pociąga za stami, którzy tworzą własne szkoły i przybiera- sobą koszty. Jak wiele Niemcy są gotowi zapła- ją silny, moralizatorski ton w swoim dyskursie cić lub zaryzykować jako cenę za wyprowadze- ekonomicznym, powolna, często ambiwalentna nie Europy z kryzysu? Pozostaje to poważnym i niezdecydowana niemiecka odpowiedź na kry- i otwartym pytaniem. Jednak Niemcy we wła- zys w strefie euro jest mało zaskakująca. Nie jest snym zakresie nie są duzi lub wystarczająco to też wyraz niechęci Niemców do kompromisu silni, aby działać jako biały rycerz, który ratuje w sprawie priorytetów politycznych, szczególnie Euro-dziewicę przed niebezpieczeństwem. Od- ich mocne stanowisko odnośnie inflacji. powiedź na to pytanie zależy zatem w dużej 19 mierze od zachowania ich europejskich partneW Niemczech, podobnie jak i w innych krajach, rów. Musi być coś za coś – innymi słowy: wspól- pojawił się populizm i szukanie kozła ofiarnego, ny wysiłek. 37 Podzielona Europa Jednym z kluczowych elementów obecnego Tym razem jednak wszystko było inaczej. Fran- kryzysu w Europie było poszerzenie rozbież- cja znalazła się na ambiwalentnej pozycji między ności gospodarczych w Unii, co z kolei prowa- Północą a Południem, nadal jako wierzyciel, któ- dziło do rozbieżności w postrzeganiu i intere- ry jednak wciąż obawia się ewentualnego starcia sach. Wewnątrz Europy wyraźnie zarysował rynku i negatywnego werdyktu agencji ratingo- się podział między państwami-wierzycielami wych, niezadowolony z globalizacji i niepewny i państwami-dłużnikami, a towarzyszyły temu co do rodzaju reform, które musiałaby przed- rozpowszechniane oskarżenia i spadek pozio- sięwziąć. Innymi słowy francuskie złe samopo- mu zaufania politycznego. AAA i PIGS : tak po- czucie jest także przyczyną rosnącej odległość dział ten jest często przedstawiany na rynkach, między Niemcami a Francją i często głuchej ciszy z polityką w kolejności ich przewagi. Trudno z Paryża. Jeśli ten stan potrwa zbyt długo, spo- jest znaleźć precedens we wcześniejszej histo- woduje powstanie zupełnie innej Europy niż ta, rii integracji europejskiej. Te dwie skrajności którą znamy od dziesięcioleci: Europy, która nie zostały zajęte przez Niemców i Greków, odpo- spodoba się też wielu Niemcom. 20 wiednio: popularna karykatura złego człowieka dyktującego swoje zasady cierpiącym krajom W zadłużonych krajach kryzys miał katastrofalne peryferyjnym wobec wizerunku syna marno- skutki dla gospodarki, społeczeństwa i systemu trawnego wołającego o pomoc. politycznego. To prawda, że żyły one wcześniej podczas gdy reformy zostały już dawno prze- cji. Termin directoire ma stosunkowo długą terminowane. Kiedy w końcu straciły dostęp do historię, odnoszącą się do okresów francu- międzynarodowych rynków finansowych, a do- sko-niemieckiego przywództwa w procesie kładniej, gdy koszty kredytu stały się zatrważa- kontraktu dla Europy O potrzebie nowego Niedoskonała W czasie kryzysu zmieniła się także rola Fran- integracji europejskiej. Utworzenie UGW było jąco wysokie, musiały szukać pomocy u swoich jego typowym produktem. A ponieważ te dwa partnerów ze strefy euro i MFW, którzy dali pie- kraje zazwyczaj zaczynały z różnych końców, niądze i postawili warunki w celu przywrócenia poszukiwanie kompromisu między nimi po- równowagi finansów publicznych i konkurencyj- zostawiało wystarczająco dużo miejsca dla in- ności gospodarczej. Unia na kredyt, mając państwowe lub prywatne długi, nych krajów, aby wcisnąć swoje partykularne 38 interesy i sprawy – to była europejska wersja Ile suwerenności i demokracji może stracić kompromisu. upadający kraj? Odpowiedź wydaje się prosta: niewiele jednego i drugiego, sądząc z doświad- Poniżenie i złość podsumowują nastrój zwłaszcza czeń krajów ze strefy euro mających progra- na południu Europy. Zaufanie do polityków krajo- my dostosowawcze, choć z wahaniami między wych, jak również instytucji państwowych spadło poszczególnymi krajami. Rządy i parlamenty do niespotykanego poziomu, a poparcie dla inte- narodowe musiały przejść przez poniżające gracji europejskiej w dawnych mocno proeuropej- doświadczenie wprowadzając szeroko zakro- skich krajach zanikło (wykres 8). Jeśli nadal miałaby jone pakiety przepisów w celu zaspokojenia trwać recesja i wysokie bezrobocie, groziłoby to żądań „trojki”. Reformy wewnętrzne z istotny- przekształceniem kryzysu gospodarczego w kryzys mi skutkami dystrybucyjnymi były postrzegane demokracji. W niektórych krajach możemy być już jako nałożone przez cudzoziemców, a lokalni całkiem tego blisko. Dawno minęły czasy, kiedy Po- populiści świętowali naturalnie dzień swego łudnie Europy było postrzegane jako model dyna- triumfu. Nie pomógł również fakt, że podział miki gospodarczej i przykład, jak członkostwo w UE zysków przed kryzysem i późniejszych strat był może pomóc w modernizacji państw i otwarciu ich bardzo nierówny. na konkurencję międzynarodową. Wykres 8: Publiczne wsparcie dla UE (2000, 2007 i 2013): Źródło: Eurobarometr. Odsetek respondentów odpowiadających „bardzo pozytywne” lub „raczej pozytywne” na pytanie: „Czy ogólnie Unia Europejska wywołuje w Panu/Pani bardzo pozytywne, raczej pozytywne, neutralne, raczej negatywne lub bardzo negatywne skojarzenia?”. 2000 Pozytywne odpowiedzi respondentów % 2007 63 64 65 67 2013 70 55 48 49 49 47 31 22 20 26 22 26 16 20 29 34 33 31 30 40 40 43 44 50 49 49 55 59 60 10 0 Francja Niemcy Grecja Irlandia Włochy Portugalia Hiszpania Wlk. Brytania EU Strefa euro: 2007: EU13, 2013: EU17 39 W obliczu największego wyzwania w zakresie i integracji europejskiej w ogóle. I perspektywa dostosowania zarówno gospodarki, jak i pań- taka powoduje ciarki zarówno u eurokratów, jak stwa, z minimalnym wymogiem pokojowej re- i pomniejszych śmiertelników. wolucji, Grecja uwięzła między nieudolnością większości swojej starej klasy panującej i po- To nie było też przyjemne i łatwe poza strefą pulizmem opozycji, niespójnością ładu euro- euro, chociaż problemy mieszkańców poszcze- pejskiego i fundamentalizmem arcykapłanów gólnych krajów nie miały skutków systemowych ortodoksji ekonomicznej. Wyniki były drama- stworzonych przez wspólną walutę. Wśród naj- tyczne: implozja gospodarcza, kryzys społecz- bardziej dotkniętych są kraje bałtyckie, gdzie ny i polityczne trzęsienie ziemi. Czy Grecja jest gospodarki upadły, kiedy pękła wielka bańka. wyjątkiem lub skrajnością? Wierzyciele zawsze Międzynarodowe przepływy kapitałowe zrobiły chcieli wierzyć, że jest tym pierwszym, a wiele wielki zwrot w tył, pozostawiając za sobą ruiny osób, zwłaszcza na południowych peryferiach gospodarcze. Nawiasem mówiąc to samo wielo- Europy, obawiało się, że Grecja może przecie- krotnie miało miejsce w innych częściach świata rać drogę i wydawało im się, że jest to droga w następstwie liberalizacji przepływów kapitało- do piekła. Pojawiła się postawa „ratuj się, kto wych. Nawet MFW jest obecnie otwarty na ideę, może”. Grecja pozostaje dziś najsłabszym ogni- że kontrole rzeczywiście mogą być pożądane, wem łańcucha euro: trudny test wytrzymałości aby poradzić sobie z wysoką niestabilnością dla społeczeństwa bardzo nierównego i na kra- stworzoną przez gorący pieniądz. Najwyraźniej wędzi, również test cierpliwości i solidarności stary „konsensus waszyngtoński” już nie działa. 21 dla jej partnerów. kontraktu dla Europy Unia Niedoskonała O potrzebie nowego Ci, którzy wierzą w terapię szokową w polityce 40 Włochy to kolejny kraj, który przeżywa wielki gospodarczej często przytaczają przykład Łotwy- wzrost antysystemowych sił politycznych, które ,22 małego kraju bałtyckiego, który wdrożył bar- starają się wesprzeć kryzys opowiadając się za dzo bolesny program dostosowawczy, opraco- nominowanym poza wyborami premierem Ma- wany i monitorowany przez Komisję Europejską rio Monti, który został wezwany w szczytowej i MFW. W tym czasie Łotwa nie była członkiem fazie kryzysu w celu ustabilizowania gospodar- strefy euro, ale udało jej się utrzymać swoją wa- ki, rozwiania obaw partnerów Włoch i uspoko- lutę sztywno wobec wspólnej waluty, a następnie jenia rynków. Problemy Włoch sięgają wielu lat w styczniu 2014 roku dołączyła do strefy euro wstecz: zastój gospodarczy i impas polityczny jako 18 członek. Cel stabilizacji makroekonomicz- z silną dawką korupcji. Włochy są bliżej Grecji niż nej został więc osiągnięty, a wzrost powrócił, ale Irlandii, nie tylko pod względem geograficznym, za jaką cenę? W tym procesie Łotwa straciła oko- choć o znacznie silniejszej bazie produkcyjnej. ło jednej czwartej PKB, zdemontowała większość Wiele osób w Brukseli i innych stolicach euro- swojego i tak szczupłego państwa opiekuńczego, pejskich boleśnie uświadomiło sobie niebezpie- a także straciła dużą liczbę młodych i najbardziej czeństwo, że Włochy pewnego dnia mogą stać mobilnych członków społeczeństwa, którzy gło- się papierkiem lakmusowym dla strefy euro sowali nogami. Czy Łotwa jest modelem do naśladowania dla na to szybko i w zdecydowany sposób. W prze- innych? Wiele krajów nie ma takich małych i bar- ciwieństwie do krajów strefy euro miała instru- dzo otwartych gospodarek, ani też nie ma (na menty polityczne i elastyczność, aby to zrobić. szczęście dla nich) długotrwałego i bolesnego I skorzystała z nich. Pogoniła również swoich dziedzictwa sowieckiego, które rzeczywiście mo- partnerów do bardziej skutecznego radzenia gło wpłynąć na wytrzymałość obywateli na ból. sobie z kryzysem euro, uznając, że ewentualny rozpad euro może mieć duże negatywne skutki Kryzys zwiększył różnice gospodarcze w grupie dla gospodarki Wielkiej Brytanii, mimo że pozo- krajów transformacji ekonomicznej w Europie stała niezłomna w swojej odmowie dzielenia się Środkowej i Wschodniej. Polsce udało się po- jakimikolwiek kosztami. Tymczasem frustracja myślnie przejść transformację gospodarczą rosła wraz z tym, jak kryzys euro stawał się cen- i utrzymać jej wyniki w czasie kryzysu (wykres 7). trum polityki europejskiej. Odległość od innych krajów w regionie wzrosła jeszcze bardziej. Niewydolność gospodarcza Wraz z tym, jak kryzys zmuszał jej partnerów i porażka polityczna są ściśle ze sobą powiąza- euro do większej integracji, Wielka Brytania ne i zwykle wspólnie tworzą nastroje antyeuro- stale szła w przeciwnym kierunku. Euroscepty- pejskie. Rozpacz wydaje się być najlepszym sło- cyzm zyskał nowe możliwości w kraju, w którym wem do opisania tego, co czują dziś Bułgarzy. członkostwo w UE zawsze było postrzegane Co do Węgier – jak wiele tolerancji powinna wy- głównie jako sprawa gospodarcza lub małżeń- kazać Europa wobec krnąbrnego zachowania stwo z rozsądku, ale na pewno nie miłość.23 Te- jednego z jej członków w odniesieniu do norm raz musimy czekać na referendum, które może demokratycznych i praw człowieka? odbyć się w 2017 r.. by dowiedzieć się, czy Brytyjczycy chcą pozostać czy wyjść z UE. Będzie Tymczasem wyjątkowość Wielkiej Brytanii zdo- ono poprzedzone referendum w Szkocji we była ponownie rozgłos. Brytyjczycy naturalnie wrześniu 2014 r., które zadecyduje, czy Wielka czują ulgę i uzasadnienie swojej wcześniejszej Brytania pozostanie zjednoczona. decyzji niewchodzenia do strefy euro. Z perspektywy czasu to rzeczywiście było mądre Po ponad pięciu latach kryzysu, który rozpoczął posunięcie. Mniej mądra była jednak decyzja się wraz z pęknięciem dużej międzynarodowej oparcia się na sektorze finansowym jako na sile bańki finansowej, Europa jest znacznie słabsza napędzającej brytyjską gospodarkę, podjęta pod względem gospodarczym i politycznym. przez brytyjskich polityków, m.in. z Partii Pracy, Jest bardziej zwrócona do wewnątrz, bardziej działających od lat za granicą jako misjonarze podzielona i mniej zwarta niż miało to miejsce na rzecz deregulacji rynków finansowych. przez długi czas, lecz jest również częściowo zreformowana. Europejskie ramy polityczne Po pęknięciu wielkiej bańki Wielka Brytania sta- stały się ogólnie znacznie szczelniejsze z punktu nęła w obliczu jednego z najpoważniejszych widzenia polityki fiskalnej i gospodarczej. Ma to kryzysów bankowych w Europie. Zareagowała na celu lepsze zapobieganie kryzysom w przy- 41 szłości, choć nie pozostawia wiele miejsca dla ry przyniósł trudności gospodarcze i społeczne decyzji politycznych w krajach członkowskich. na niespotykaną dotąd skalę, podczas gdy inni w pozostałej części Europy czują się na mar- W oczach wielu Europejczyków kryzys zamienił ginesie Unii, gdzie euro określa podstawową, integrację europejską w grę o sumie ujemnej. choć mimo wszystko nieszczęśliwą grupę. Kry- Obywatele krajów-wierzycieli są oburzeni, że zys jest duży, a zaufanie niskie, ekonomia jest musieli wrzucić swoje oszczędności do studni błędna, a polityka toksyczna. Stąd powszechne bez dna, z kolei ci z państw zadłużonych po- poparcie dla integracji europejskiej osiągnęło strzegają UE jako egzekutora oszczędności, któ- bezprecedensowo niski poziom (wykres 8). Poza równowagą terroru Jednak Europa i strefa euro w szczególności nej, a tym samym cofnąć Europę kilkadziesiąt trzymają się razem pomimo wzmocnienia sił lat wstecz. odśrodkowych podczas kryzysu. Strach zawiśnięcia oddzielnie, jeżeli nie uda się zawisnąć Większość Niemców (jak również ludzi w pozo- razem, zatrzymał wszystkich na pokładzie. stałych krajach-wierzycielach) jest niezadowolonadal ciągną z nich zyski, moralnie są oburzeni, bardzo trudne, jeśli nie niemożliwe, do prze- a także niepewni, czy otrzymają wszystkie swo- widzenia. Współzależność handlowa i finanso- je pieniądze z powrotem. Martwią się też o do- wa jest bardzo wysoka, a ewentualny powrót datkowe ryzyka kredytowe związane z dużymi do walut narodowych – jak to zrobić samo kwotami poddawanymi recyklingowi przez Eu- kontraktu dla Europy O potrzebie nowego Niedoskonała Ekonomiczne konsekwencje rozpadu euro są w sobie stanowi niesamowite zadanie – po- rosystem. Jednak nie byli gotowi, aby wyciągnąć ciągnie za sobą duże koszty: znaczne straty wtyczkę. Można to przypisać połączeniu oświe- w produkcji i handlu, dużą liczbę bankructw conego interesu własnego i niechęci do wzięcia i spraw sądowych za granicą, nie mówiąc na siebie winy za katastrofę gospodarczą lub o dodatkowych odszkodowaniach z tytułu polityczną w pobliżu ich domu. Unia na z „ratowania” krajów partnerskich. Mimo że dalekosiężnie idących kosztów politycznych. 42 Wiele osób obawia się, że upadek euro może Bardziej zaskakujący może być fakt, że więk- doprowadzić do rozpadu integracji regional- szość ludzi na peryferiach Europy, którzy prze- kroczyli pustynię gospodarczą w ostatnich wyjść na zewnątrz. Dla Greków, w szczególności latach i sprzeciwiają się polityce oszczędnościo- tych, którzy ucierpieli najbardziej, a jednocze- wej nałożonej na nich z zewnątrz – oraz czują śnie mieli największe problemy, którym musieli się zawiedzeni przez swoje elity krajowe – nadal stawić czoła, ewentualne wyjście z euro stano- wierzy, że pozostawienie euro byłoby znacznie wiłoby powrót do Bałkanów. To przerażająca gorsze. Nie próbowali oni, jak dotąd przynajm- myśl dla większości mieszkańców Grecji. niej, formować koalicji, zamiast tego konkurują ze sobą w wyścigu o bezpłatne talony od wie- Wysoki poziom poparcia społecznego dla euro rzycieli i rynków. jest rzeczywiście niezwykły i wzrósł od wybuchu kryzysu (wykres 9). Jednak liczby nie mówią o mi- Boją się konsekwencji niekontrolowanego ban- łości do euro, ale o strachu przed alternatywą. kructwa i ogólnej zapaści gospodarczej. Boją się Jest to również połączone z bardzo niskim po- nieznanego i boją się, że pozostaną sami w bar- ziomem zaufania do elit i instytucji krajowych. dzo niepewnym i niestabilnym otoczeniu. Dla- Według danych Eurobarometru ogólne popar- tego więc wciąż wolą zmienić coś od wewnątrz cie dla euro jest znacznie wyższe niż poparcie strefy euro lub mieć nadzieję na lepsze dni niż dla integracji europejskiej, która tonie. Wykres 9: Wsparcie dla Euro (2007 i 2013): Źródło: Eurobarometr. Odsetek respondentów odpowiadających „dobre” na pytanie: „Ogólnie rzecz biorąc, czy myślisz, że posiadanie euro jest dobre czy złe dla twojego kraju?”. 2007 Odpowiedzi respondentów „bardzo pozytywne” lub raczej pozytywne, % 81 2013 72 80 65 70 45 36 39 40 41 46 50 45 53 57 58 60 30 20 10 0 Niemcy Grecja Irlandia Portugalia Hiszpania EU EU: 2000: EU15; 2007: EU27; 2013: EU28 43 Jest to równowaga terroru. Wielu Europejczy- Mimo że te najbardziej głośne wypowiedzi prze- ków jest wyraźnie niezadowolonych z obecne- ciwko euro słychać zazwyczaj w takich krajach go stanu rzeczy i przestraszonych nieprzewi- jak Holandia czy Francja, a w mniejszym stopniu dywalnymi konsekwencjami rozpadu, ale nie są w Finlandii czy w Niemczech, prawdopodobień- w stanie zgodzić się, a nawet myśleć o sposo- stwo wypadku jest znacznie większe na Południu bach radykalnej poprawy warunków ich wspól- Europy. W końcu to tam ludzie muszą pogodzić nego porozumienia. Potrzebują więcej integra- się z bardzo wysoką stopą bezrobocia przy naj- cji, aby uratować euro i wspólnego projektu, niższym możliwym wzroście. Wierzyciele z Pół- lecz politycznie nie czują się na to gotowi i nie nocy mogą przestać grzebać w kieszeniach, aby mogą uzgodnić treści. Wierzyciele rozumieją finansowo pomóc Południu, może z wyjątkiem większą integrację jako ciasne reguły fiskalne Grecji, która wymagać będzie znacznie mniej- i reformy strukturalne w opieszałych krajach, szych kwot niż wcześniej. Doświadczenie histo- a definicja dłużników jest zapakowana w ma- ryczne sugeruje również, że to słabe kraje zrywa- rzenia o transferach fiskalnych i przynajmniej ją z uniami walutowymi, a nie te silniejsze. częściowym uwspólnotowieniu lub umorzeniu długu. Jest to niestabilna równowaga, podatna Jeśli głównym wyzwaniem politycznym dla euro na wypadki. i/lub mieszanki obowiązującej polityki byłoby jego pojawienie w jednym z mniejszych państw- Takie wypadki mogą zdarzyć się na rynku lub -dłużników, wierzyciele mogliby być skłonni w polityce, a być może poprzez połączenie odrzucić takie wyzwanie i rozważyć możliwość obu. Kilku wypadków udało się już uniknąć kontrolowanego wyjścia ze strefy euro. Taki sce- po drodze. W ostatnich latach Europejczycy nariusz był wielokrotnie omawiany jeszcze pół- nauczyli się żyć niebezpiecznie. Dziś rynki idą tora roku temu w odniesieniu do Grecji i osta- w dobrym kierunku, znów w pogodnym na- tecznie został odrzucony jako zbyt ryzykowny stroju i w poszukiwaniu większych zysków dla dla stabilności strefy euro jako całości. Obawa większej płynności. Jednakże, sytuacja ta może zarażenia była wtedy w umysłach wszystkich, się łatwo odwrócić. ale na pewno pomocnym było i to, że grecki rząd wykazał większą gotowość do kontynu- kontraktu dla Europy Unia Niedoskonała O potrzebie nowego Polityka jest najbardziej podatna na wypadki. 44 owania konsolidacji budżetowej i reform. Istnieje kilka politycznych głosów i partii wzywających do rozpadu euro lub do wyjścia po- Problem ten może pojawić się ponownie w nie- szczególnych krajów. Nadal są oni wszędzie zbyt odległej przyszłości, a wynik byłby trudny w mniejszości. Jeśli jednak niewesoła sytuacja do przewidzenia. Oczywiście gdyby wypadek Unii będzie się przedłużać, może doprowadzić wydarzył się w większym kraju, mógłby ozna- do dalszego rozdrobnienia i rosnącego sprze- czać koniec euro. Pamiętajmy jednak, że wy- ciwu. Mniejszości mogłyby wtedy gdzieniegdzie padki zwykle nie są planowane. To jest dziś przekształcić się w większości. rzeczywiście największe ryzyko w środowisku politycznym i ekonomicznym, w którym tak wie- mocnej mieszance. Jest to jednak populizm, le rzeczy może pójść bardzo źle lub po prostu który przez wiele lat żywi się kolejnymi wielki- wymknąć się spod kontroli. mi niepowodzeniami politycznymi, począwszy od deregulacji rynków finansowych i niepeł- Zarówno „wąż” i ESW zakończyły się jako pro- nej konstrukcji euro, przez rozbieżne, a na- wadzone przez Niemców uzgodnienia z kur- wet sprzeczne krajowe polityki gospodarcze czącym się członkostwem po wielkim kryzysie, w unii walutowej, aż do wzmocnienia się po- który wszedł w szczytowym okresie napięcia nownie dzięki politycznej negacji i mętnym i sprzecznych celów politycznych między człon- odpowiedziom, które przywitały kryzys. Po- kami. Z euro po raz kolejny mieliśmy niemieckie pulizm żywi się również powszechnym poczu- przywództwo, ale ze stale rosnącą liczbą człon- ciem niesprawiedliwości w kontekście bardzo ków, pomimo znacznie większego kryzysu niż nierównego podziału zysków i strat przed i po kiedykolwiek wcześniej. Reszta historii czeka na wielkim kryzysie. dokończenie. Sytuacja, w której jesteśmy dzisiaj przypomina stary dowcip o człowieku, który za- Część problemu leży w jednokierunkowym myśle- błądził wśród irlandzkich pól i pyta miejscowego niu, jakie panowało w Europie – la pensée unique o drogę do swojego celu. I słyszy taką odpowiedź: jak nazywają to Francuzi lub „Golden Straightjac- – Na twoim miejscu nie zaczynałbym stąd. ket” dumnie ogłoszony kilka lat temu przez Toma Friedmana24, jako następstwo globalizacji i rzeko- To właśnie tak się dziś czujemy. Kryzys w strefie mego pierwszeństwa ekonomii. Jednak ekonomia euro jeszcze się nie skończył, a projekt euro- poszła nie tak, a polityka zaczyna się teraz mścić pejski stoi przed stałym wyzwaniem. Gdybyśmy w swój zwykły, dość niechlujny sposób. mieli wybór nie zaczynalibyśmy od tego. Niezależnie od tego, czy nam się to podoba, czy Kilka podstawowych tendencji poprzedza kryzys: nie, jesteśmy w tym właśnie miejscu. W związku • rosnąca niepewność w szybko zmieniającym z tym nie mamy innego wyjścia, jak tylko osza- się środowisku charakteryzującym się rewolu- cować niewątpliwie trudną sytuację, rozważyć cją technologiczną i dużymi zmianami w pły- opcje i próbować uzgodnić przyszły kierunek. tach tektonicznych globalnego systemu, Problemem oczywiście jest to, że istnieje wiele • rosnące nierówności w społeczeństwach, różnych poglądów, uprzedzeń i interesów, za- w których prywatne przebija coraz bardziej równo pomiędzy krajami, jak i wewnątrz nich, publiczne, a także mało zaufania i słabe poczucie solidar- • rosnąca liczba imigrantów widzianych jako ności w połączeniu z przepełniającym nas sa- zagrożenie dla krajowych norm społecznych mozadowoleniem, że najgorsze mamy za sobą. i spójności społecznej • oraz rosnące zadłużenie wraz z tym jak go- Nie ulega wątpliwości, że istnieje również spodarka nie może dostosować się do ocze- ogromna doza populizmu pływającego w tej kiwań społeczeństwa. 45 Oczywiście, problemy sięgają znacznie głębiej Jak przekonać kraje-wierzycieli, że w ich dłu- i wykraczają poza granice strefy euro, a także goterminowym interesie leży zgoda na ustęp- Europy. Ostatni kryzys rzucił na wszystkie te stwa i podjęcie dalszego ryzyka w celu uzy- problemy dużo ostrzejsze światło, ukazując skania zrównoważonego systemu euro, gdy jednocześnie główne słabości konstrukcji eu- nadal brakuje zaufania, a panująca postawa ropejskiej i wszelkiego rodzaju niepowodzenia stanowi jednorazowy mały krok? Ponadto jak krajowe. Innymi słowy pożyczony czas zaczął zrobić duży krok w zarządzaniu Europą, kiedy odliczanie. poparcie społeczne dla integracji osiągnęło historyczne minimum? Czy to rzeczywiście koniec pewnej ery? Istnieje wiele powodów, aby tak sądzić, choć nikt nie Jest to współczesna europejska wersja węzła może być pewien w jakim ważnym punkcie gordyjskiego czekającego na rozcięcie przez zwrotnym historii się znajduje. Być może dzi- Aleksandra Wielkiego; i to jest rzeczywiście siaj przeżywamy jeden z nich. Włoski filozof przepotężny węzeł. Mieczem do jego prze- Antonio Gramsci pisał o czasach w historii, cięcia powinno być nowe wielkie wyzwanie, kiedy stare umiera, a nowe jeszcze się nie na- które pomoże zmienić klimat polityczny i go- rodziło. Ostrzegał nas, że pomiędzy jest czas spodarczy w Europie oraz pozwoli przywrócić potworów. zaufanie do wspólnej przyszłości. To wielkie 25 dla byłego prezydenta Stanów Zjednoczonych rania starego, ale póki co mamy tylko rozmyte George’a Bush’a seniora i wielu naszych dzi- wyobrażenia i domysły o tym, jak nowe może siejszych przywódców politycznych jest najwy- wyglądać. Dla większości polityków z partii raźniej bardzo niewygodna. Wizja ta powinna głównego nurtu nadal jest nie do pomyślenia, łączyć szeroko zakrojony program reform kra- że to może być rzeczywiście koniec pewnej ery. jowych z europejskim projektem, który ponow- Uważają, że jeszcze trudniej jest o tym myśleć nie będzie w stanie zaspokoić nasze potrzeby. kreatywnie. Tymczasem potwory przybyły: dzi- Mówiąc inaczej: udany projekt europejski musi cy demagodzy, fanatyczni nacjonaliści i wszel- stać się nieodłączną częścią projektów krajo- kiego rodzaju ekstremiści. Będą starali się dać wych. W przeciwnym wypadku nie zadziała. kontraktu dla Europy Obecnie w Europie istnieje wiele oznak umie- pokaz siły w wyborach do Parlamentu Europejskiego w maju, a mają stosunkowo łatwe Inicjatywa powinna wyjść od silnych, a nie od zadanie krytykowania istniejącego porządku i słabych. Przywództwo, jak wielkość w słowach, sięgania do niezadowolenia i gniewu. To ostat- które Szekspir włożył w usta Malvolio, zostało nie jest zazwyczaj odwrotnie proporcjonalne w tym kryzysie narzucone Niemcom. We wcze- Unia Niedoskonała O potrzebie nowego wyzwanie będzie wymagało pewnej wizji, która do wieku: wielu młodych Europejczyków jest śniejszych fazach europejskiej integracji walu- dzisiaj złych i mają ku temu dobre powody. towej Niemcy zawsze odmawiały kompromisu 46 w sprawach swoich priorytetów politycznych. triumfować, podobnie jak nacjonalizm i popu- To samo zrobili w czasie obecnego kryzysu. lizm. Siły odśrodkowe działają zarówno pomię- Lecz jeśli będą nalegać znacznie dłużej, euro dzy krajami, jak i wewnątrz nich. ryzykuje powtórzenie przykładu „węża” i ESW, gdy inne kraje zostały ostatecznie zmuszone Nowe europejskie wielkie wyzwanie wymaga do wyjścia. Tym razem koszty wyjścia byłyby Große Koalition (Wielkiej Koalicji) na poziomie znacznie wyższe dla wszystkich zainteresowa- europejskim, nawet bardziej zintegrowanej niż nych, a wierzyciele po prostu nie dostaną z po- koalicja chadeków i socjaldemokratów rządzą- wrotem pieniędzy. ca dziś Niemcami. Inaczej rzecz ujmując: potrzebna jest szeroka koalicja głównych ugrupo- Od Niemców zależy, czy zrobią dobry użytek wań politycznych w Europie, uznająca wartość z przywództwa, które zostało im narzucone projektu europejskiego, ale także konieczność poprzez przyjęcie inicjatywy na rzecz nowego nadania mu nowego kształtu w szybko zmie- europejskiego wielkiego wyzwania. Jak bardzo niającym się świecie. Dla tego, co nastąpi dalej Niemcy chcą lub mogą gwarantować europej- postaram się naszkicować ostre kontury, kon- ski projekt? Jak bardzo zadłużone kraje (i inne) centrując się na czterech głównych tematach, chcą lub mogą się zreformować? I czy Francu- a mianowicie: wzroście gospodarczym i spój- zi chcą lub mogą wiarygodnie odzyskać swo- ności, zarządzaniu i demokracji. 26 ją rolę współlidera? Są to podstawowe części układanki. Gdy znajdą się na swoich miejscach, pozostałe elementy będą mogły stopniowo się dopasowywać. Z pewnością nie będzie to łatwe, chociaż zdarzało się już na wcześniejszych etapach integracji europejskiej. Sukces w ogromnej mierze będzie zależeć od tego, czy projekt europejski stanie się bardziej zintegrowany, a więc będzie coraz bardziej odpowiadać na potrzeby i problemy przegranych długiej transformacji gospodarczej, zakończonej wielkim kryzysem ostatnich lat. Kto dziś zakwestionuje konserwatywny porządek Europy? Jeśli stare partie centrum i lewej strony sceny politycznej nie zrobią tego szybko i skutecznie, inni wypełnią próżnię, tak jak już to robią. Antysystemowe partie i ruchy będą więc nadal 47 Nowe wielkie wyzwanie doświadczenia Japonii z lat 90. i późniejszych: długi okres deflacji i stagnacji gospodarczej, ale ze znacznie wyższymi stopami bezrobocia niż w Japonii i nacjonalizmem kwitnącym na całym kontynencie. Inni mówią o kryzysie zadłużenia w Ameryce Łacińskiej w latach 80. i implozji gospodarczej, która nastąpiła później jako o precedensie dla Południowej Europy. Jednak większość zgodzi się, że jeśli europejskie gospodarki nadal będą brnąć po omacku z wysoką stopą bezrobocia, utrzymującego się w dużych częściach kontynentu, konsekwencje polityczne i społeczne będą bardzo trudne do opanowania. Demokracja może ucierpieć począwszy od najsłabszych placówek, a integracja europejska będzie również jedną z najbardziej prawdopodobnych ofiar. Oznaki kontraktu dla Europy O potrzebie nowego Wiele osób podejrzewa, że Europa może powtórzyć tego są już widoczne dla wszystkich. Unia Niedoskonała Wzrost gospodarczy i spójność darczej. Według nich cel ten można osiągnąć tylko Zreformowana i silna finansowo Europa jest warunkiem wstępnym trwałego wzrostu gospodarczego, jak bez ustanku powtarzają kaznodzieje cnoty gospodzięki długiej pokucie i silnemu lekowi gospodarczemu. Stoją oni po jednej stronę przepaści politycznej 48 i intelektualnej i są tymi, którzy do dzisiaj wzywali cjonalnych środków w celu rozszerzenia swojej do walki. Należy przywrócić równowagę. Ekono- bazy monetarnej. Europa potrzebuje zarówno mia podaży i efekt długoterminowej konsolidacji wzrostu, jak i umiarkowanej inflacji, aby móc fiskalnej, które są rzeczywiście niezbędne, muszą poradzić sobie z nawisem długu. A to z kolei być dopasowane do środków w celu zwiększenia wymaga bardziej symetrycznego dopasowania popytu w gospodarce i pobudzenia wzrostu dzi- między krajami deficytowymi i nadwyżkowymi. siaj aniżeli jutro. To może być pierwszym istotnym elementem nowego wielkiego wyzwania. Wielu analityków wskazywało również na rolę, jaką może odegrać EBC w zapewnieniu dodat- Komisja Europejska przyjęła bardziej łagodne kowej luźnej przestrzeni dla krajów o bardzo podejście w stosowaniu celów budżetowych, dużym długu publicznym poprzez zlecenie czę- ale prawdopodobnie będzie potrzeba więcej ściowej i bezwzględnej monetyzacji tego długu.27 w zależności od siły ożywienia gospodarczego. Oczywiście takie środki pozostają wysoce kon- Jednym z priorytetowych obszarów powinno być trowersyjne. Mogłyby być łatwiejsze do zaakcep- udostępnienie większych funduszy na inwestycje towania, jeśli byłyby częścią szerszego pakietu w infrastrukturę, edukację i szkolenia, badania działań w zadłużonych krajach, w tym nie tylko i innowacje poprzez tzw. Euroobligacje lub inne szerokiego programu obejmującego reformy, środki. Europa musi inwestować w przyszłość. ale również podatek majątkowy dla zamożnych, aby pomóc spłacić część zadłużenia. Musimy Innym obszarem priorytetowym powinno być myśleć kreatywnie, aby być w stanie skutecznie zapewnienie większej płynności w zadłużonych radzić sobie z nadzwyczajną sytuacją. krajach. Kryzys kredytowy dusi ich gospodarki bardziej niż konsolidacja fiskalna. Bez kredytu Sprzeczność waluty bez państwa będzie mu- gospodarki te nie mogą wzrastać, a bez wzro- siała być rozwiązana, choć może to nastąpić stu nie będą w stanie spłacić długów. tylko stopniowo. Unia walutowa nie może przetrwać na dłuższą metę bez pewnej unii fiskalnej Europejski Bank Inwestycyjny powinien odgry- i uzasadnionej podstawy politycznej, na której wać bardziej aktywną rolę w zapewnieniu środ- mogłaby się oprzeć. Skromny budżet unii walu- ków na inwestycje, o ile banki prywatne będą towej z automatycznymi stabilizatorami i trans- nadal działać w ramach ścisłych ograniczeń. ferami, o ile możliwe są własne środki, zachęty finansowe związane z reformami krajowymi, W obliczu ryzyka deflacji, ponieważ przecięt- w pewnej mierze wspólne wydawanie długu, ny wzrost cen konsumpcyjnych w strefie euro wzajemność ryzyka w odniesieniu do systemu osiągnął mniej niż jeden procent, co spowodo- bankowego – oto wszystkie niezbędne warunki wało, że wewnętrzne dostosowanie w zadłużo- wstępne dla realnej wspólnej waluty. Oczywi- nych krajach jest jeszcze bardziej bolesne, EBC ście, że nie wszystko nastąpi już jutro. Wiemy będzie musiał uciec się do bardziej niekonwen- z doświadczenia, że Europejczycy częściej sto- 49 sują we wspólnych sprawach słynne powie- Europy. Udział w zyskach z dochodu narodowe- dzenie Św. Augustyna „Boże daj mi cnotę, ale go stale rósł kosztem wynagrodzeń w większości jeszcze nie teraz”. Jest to jednak postawa nie- krajów. Podobnie nierówności w poszczególnych bezpieczna w czasach kryzysu. Należy szybko krajach, zwłaszcza między górnym i dolnym szcze- podjąć pierwsze kroki i uzgodnić plan działań. blem drabiny dochodów, rosły dalej tworząc coraz więcej biednych ludzi. Nierówności te zostały Restrukturyzacja i dokapitalizowanie wielu ban- tylko częściowo zrekompensowane przez opo- ków w Europie po pęknięciu wielkiej bańki przy- datkowanie i krajowy system opieki socjalnej.28 szły zbyt późno. Polityka i finanse są ściśle ze Wraz z cięciami wydatków socjalnych i szczytową sobą powiązane, a kryzys ujawnił wiele szkiele- liczbą bezrobotnych problem zwiększa się znacz- tów w krajowych szafach. Można podejrzewać, nie w czasach kryzysu, zwłaszcza w poważnie nim że jest ich więcej, zwłaszcza w krajach, które nie dotkniętych krajach peryferyjnych. zostały jeszcze zmuszone do otwarcia swoich szaf. Bankructwo czasami ma działanie oczysz- Cięcia wydatków socjalnych i deregulacja ryn- czające, chociaż płacona za nie cena może być ków pracy to mantra powtarzana przez Bruk- bardzo wysoka. Banki z wieloma złymi kredytami selę przez ostatnie lata, którą okrutnie zastoso- i słabą bazą kapitałową są przeszkodą w rozwo- wano wobec krajów przechodzących programy ju. Czy Europa zdecyduje się w końcu stawić czo- dostosowawcze. Tak w szerokim zakresie ro- ła rzeczywistości przy pomocy nadchodzących zumiana jest reforma. Miało to istotne konse- testów wytrzymałościowych dla europejskich kwencje dystrybucyjne w tych krajach i pozosta- banków? A jeśli tak, skąd będzie nowy kapitał? wia po sobie spadek, który będzie kształtować przyszłość. Radzenie sobie z kryzysem, tak jak- Wszyscy czekaliśmy na przyjście wzrostu i jak fala by był on głównie wynikiem przekwitłych syste- morska pomagaliśmy utrzymać gospodarki euro- mów opieki społecznej i sztywnego rynku pracy, pejskie z dala od mielizn. Lecz bez wiarygodnych zamiast bankierów rwących włosy w amoku, to odpowiedzi na pytania o dług i dokapitalizowanie naprawdę dolanie oliwy do ognia. kontraktu dla Europy Unia Niedoskonała O potrzebie nowego banków, bez jasnego programu wzmocnienia eu- 50 ropejskości EUW, nie tylko poprzez zasady i ogra- Istnieje jednak o wiele większy problem w odnie- niczenia w politykach krajowych, perspektywy sieniu do globalizacji i zmian technologicznych, wzrostu będą niepewne, jeśli nie ponure, a ren- którego wpływ znacznie bardziej odczuwają partie towność euro nie zostanie zabezpieczona. z lewej strony sceny politycznej. Bardzo trudnym, jeśli nie niemożliwym, okazało się pogodzenie in- Z drugiej strony nie będzie można realnie roz- teresów „swoich” i „obcych” w odniesieniu do re- mawiać o europejskiej wielkiej okazji jeśli krajowe formy rynku pracy, interesów lokalnych pracowni- umowy społeczne zostaną zerwane. To właśnie ków – szczególnie o niskich kwalifikacjach – z coraz stało się w krajach najbardziej dotkniętych kry- większą liczbą imigrantów, oraz konkurencyjności zysem i w mniejszym stopniu w innych częściach ze spójnością społeczną. Nawet kraje skandy- nawskie, które odnoszą największe sukcesy mają Argumenty zwykle stosowane wobec silniejsze- poważne problemy w rozwiązaniu tych trudnych go działania europejskiego w dziedzinie polityki dylematów. Wyniki widoczne są w kurczącym się społecznej odnoszą się do pokusy nadużycia udziale głosów wielu partii socjaldemokratycznych i pomocniczości. Jednak silne uwarunkowania w Europie. Znaczna część ich dawnego elektoratu mogą skutecznie radzić sobie z problemem po- przeszła na stronę skrajnych ugrupowań, w więk- kusy nadużycia: innymi słowy, żadnych bezpłat- szym stopniu prawicowych niż lewicowych. nych obiadów i nagród za niepowodzenia poli- 29 tyki. Zasady i przepisy dotyczące rynku pracy, Wysokie wskaźniki bezrobocia są bombą a także opieki socjalnej są i powinny pozostać z opóźnionym zapłonem, bezrobocie wśród głównie w gestii państw członkowskich. Jeśli młodzieży nawet bardziej. W Południowej Eu- jednak Europa zostanie zredukowana do in- ropie stopy bezrobocia wśród osób poniżej 25 tegracji rynkowej i niewiele więcej, szczególnie roku życia rosną w zastraszającym tempie, na- w czasach, gdy rośnie liczba przegranych w po- tomiast liczba urodzeń nadal spada: starzejące szczególnych krajach, to ma niewielkie szanse, się społeczeństwa, które zapewniają małe szan- aby kiedykolwiek stworzyć legalne podstawy se dla swojej młodzieży. W tych krajach z pew- polityczne, na których UGW i pozostali mogliby nością istnieje problem zarówno z podażą, jak się oprzeć. i z popytem w równaniu gospodarczym. I jest to również problem dla Europy jako całości, w któ- Europa potrzebuje wymiaru społecznego rej średnia stopa bezrobocia wśród młodzieży i opiekuńczego, jeżeli chce ponownie zdobyć jest dwukrotnie większa od średniej stopy bez- serca i umysły dużej części społeczeństwa robocia, która jest również zbyt wysoka. w czasach, gdy wokół nie ma aż tak dużo więcej. Biorąc pod uwagę okoliczności, oferta Zostało to oficjalnie uznane, a Rada Europej- musi być skromna, ale bardzo dobrze ukie- ska podjęła decyzję o uruchomieniu progra- runkowana. Europejska solidarność i racjona- mu na rzecz walki z bezrobociem wśród mło- lizacja na krajowym poziomie30, w szerokich dzieży z budżetem w wysokości 6 mld euro, co ramach wspólnie uzgodnionych celów i z in- wygląda na nędzne grosze biorąc pod uwagę strumentami europejskimi w roli mediatora, rozmiar problemu. Europa często ogranicza powinny stanowić podstawę do owocnego się do symbolicznych gestów w obliczu wielkich podziału siły roboczej, a więc także stać się problemów, nie wprowadzając zwykle prawie częścią ogólnej transakcji. Europejski system żadnych konkretnych zmian. Utworzenie kilka ubezpieczenia od bezrobocia w uzupełnieniu lat temu Funduszu Dostosowania do Globali- do działań krajowych powinien być również zacji było kolejnym przykładem takiej symboliki, częścią ogólnej transakcji, jak również inte- która jedynie rozszerzyła deficyt wiarygodności gralną częścią systemu automatycznych sta- odczuwany już przez Europę. Najwyraźniej nie bilizatorów w ramach budżetu euro. uczymy się niczego. 51 Walka z szerzącymi się oszustwami podatkowymi Byłoby politycznym samobójstwem pozwolić de- (lub unikanie płacenia podatku) ze strony między- magogom i ksenofobom dowolnie grać na tej go- narodowych firm i osób, które korzystają ze swo- rącej kwestii. Prawdą jest, że starzejąca się Europa body przepływu kapitału i konkurencji podatkowej potrzebuje stałego dopływu imigracji z zewnątrz między organami krajowymi, a także wprowadze- w celu utrzymania systemów gospodarki i ochro- nie w UE jednolitego podatku od transakcji finan- ny socjalnej. Europa posiada także długą i dum- sowych, wzmocnią dochody budżetów krajowych ną historię zapewnienia schronienia osobom, i europejskiego. Pomogłoby to zapewnić więcej których podstawowe prawa człowieka są łamane środków między innymi na inwestycje społeczne w krajach sąsiednich i poza nią. Lecz jeśli dopływ i przywrócić poczucie sprawiedliwości w podziale zamieni się w powódź, istnieje ryzyko utonięcia. obciążeń w naszych społeczeństwach. Minimalne stawki podatkowe mogą rzeczywiście być ko- Swobodny przepływ osób przez granice euro- nieczne, aby uniknąć wyścigu do dna w kontek- pejskie jest rzeczywiście jednym z kluczowych ście jednolitego rynku. elementów wspólnego projektu. I działał on do- 31 brze w czasach wzrostu, gdy pracowała europejSwobodny przepływ pracowników wewnątrz UE ska maszyna konwergencji, a różnice w poziomie i imigracja ogólnie są na pierwszych miejscach życia nie były tak duże między państwami człon- agendy politycznej w wielu krajach. Liczba imi- kowskimi; niestety tak już nie jest. grantów z Europy i krajów trzecich stale wzrasta, często wychodząc poza próg tolerancji miejsco- Aby zapewnić swobodne przemieszczanie się wej ludności w czasach kryzysu gospodarczego. wewnątrz Europy, w celu kontynuacji bez powo- Jak mówią Holendrzy: „Te wały są w punkcie ze- dowania zbytnich wstrząsów politycznych i spo- rwania” – i mają w tym zakresie pewne doświad- łecznych, trzeba będzie wdrożyć bardziej sku- czenie. Skrajnie prawicowe partie w Holandii, jak teczną politykę i ochronę standardów socjalnych również w innych krajach, odwołują się głównie w krajach przyjmujących, aby umożliwić krajom do antyimigranckich uczuć, zwłaszcza wśród na drugim końcu tworzenie lokalnych miejsc biedniejszych i słabo wykwalifikowanych człon- pracy i podniesienie standardów. W przeciwnym ków społeczeństwa, którzy czują się bardziej razie Rumunia może na przykład zostać z kilko- bezpośrednio zagrożeni. W odpowiedzi język ma lekarzami. W warunkach powolnego lub żad- partii głównego nurtu zaczyna zawierać więcej nego wzrostu oraz z przepaścią między centrum odniesień do „dumpingu socjalnego” i „turysty- a peryferiami dalej rozszerzającej się Europy, na- ki socjalnej”. Tymczasem kraje na drugim końcu ciski polityczne i społeczne wynikające ze swobo- układu migracyjnego wewnątrz Europy, takie jak dy przepływu pracowników będą bardzo trudne Bułgaria i Rumunia, już cierpią z powodu exodu- do powstrzymania. A potem niektóre z podsta- su swoich najlepszych, najzdolniejszych i najbar- wowych swobód europejskiego projektu zaczną dziej mobilnych obywateli. być coraz bardziej kwestionowane. kontraktu dla Europy Unia Niedoskonała O potrzebie nowego 32 52 Zarządzanie i demokracja Europa nie ma rządu i jest mało prawdopodob- będzie również w centrum unii bankowej, po- ne, aby stworzyła go na jakiś czas przynajmniej wstałej w kolejnych etapach rozciągniętych na w formie, jaką uznałaby większość z nas. Zamiast długi okres przejściowy. Ale na podstawie jakiej tego ma wiele rządów krajowych, odpowiedzial- legitymacji? nych przed swoimi obywatelami oraz złożony system wspólnych instytucji, zasad i norm do Nowe przepisy zostały zasadniczo nałożone zarządzania rozszerzoną siecią współzależno- przez państwa-wierzycieli na zasadzie bierz, ści, która rozwinęła się na przestrzeni kilku dzie- co dają. Są one przeznaczone do ograniczania sięcioleci. Komentatorzy często odnoszą się do swobody działań krajowych i oparte na szcze- europejskiego sprawowania rządów, co stanowi gólnym i raczej dogmatycznym podejściu do po- termin na tyle niejednoznaczny, że pozostawia lityki makroekonomicznej. Z drugiej strony nie przestrzeń dla różnych interpretacji, stąd jego ma prawie żadnych kompensacyjnych instru- rosnące wykorzystanie. mentów na poziomie europejskim. Dla krajów zadłużonych droga do celu wciąż wygląda na Stworzenie wspólnej waluty, obecnie wyko- długą i żmudną,a decyzja o niej została podjęta rzystywanej przez 18 spośród 28 państw przez innych. W jednej sprawie można się zgo- członkowskich Unii, doprowadziło integrację dzić. A mianowicie, że deficyty budżetowe nigdy europejską do zupełnie nowego terytorium, nie były i na pewno nie są drogą do osiągnięcia a większość ludzi (i krajów) nie była najwyraź- trwałego wzrostu, jednak zupełnie inną sprawą niej gotowa na taką podróż. W czasie kryzysu jest oczekiwać, aby krajowe systemy demokra- rządy euro wiele zmieniły. Istnieje teraz o wiele tyczne pasowały do ciasnego kaftana polityki mocniejszy i bardziej kompleksowy zestaw za- jako cena do zapłaty za możliwość utrzymania sad mających zastosowanie do krajowej polity- wspólnej waluty.33 ki gospodarczej, a w szczególności do polityki budżetowej, z pewną dyskrecjonalną władzą Niektórzy wyciągają porównania do terapii szoko- udzieloną Komisji Europejskiej w zakresie sto- wej przyjętej w krajach transformacji po upadku sowania tych przepisów, a także mechanizm komunizmu. Uważają oni, że to samo powinno awaryjny ustalony na międzyrządowej podsta- mieć dziś zastosowanie w krajach Europy Połu- wie i obdarzony dużymi kwotami pieniędzy. dniowej, które bardzo potrzebują radykalnych re- Oczekuje się, że kiedy wszystko inne zawiedzie form, w tym reformy politycznej i instytucjonalnej system euro będzie mógł polegać na EBC, który (niektóre kraje bardziej niż w inne). Jednak te dwie 53 sytuacje są bardzo różne. Upadek komunizmu traktatu i referendów, które stały się jej nie- pozostawił po sobie próżnię polityczną, a spadek odzowną częścią w wielu krajach? Dzisiejsze ba- po nim był najlepszym sojusznikiem dla poważ- dania opinii publicznej i wcześniejsze doświad- nej transformacji w krajach Europy Środkowej czenia przestrzegałyby przed tym. Nic dziwnego, i Wschodniej w latach 90. Mało kto odważył się że wielu krajowych przywódców politycznych przedstawić w tamtym czasie wiarygodną alter- chciałoby uniknąć kolejnych, długotrwałych ne- natywę i było to obietnicą świetlanej przyszło- gocjacji międzyrządowych, a następnie ratyfika- ści szczególnie dla młodych ludzi. cji parlamentarnych i referendów. 34 Spróbujmy porównać to z dzisiejszą polityką oszczędności w zadłużonych krajach Europy Południowej, funk- Jak wytłumaczyć zawiłości integracji europej- cjonujących w niekorzystnym europejskim środo- skiej w czasach, gdy polityka mas zamienia się wisku gospodarczym, z recesją i wlokącym się bez w populizm i proste komunikaty? I jak bronić końca wysokim bezrobociem, rosnącym populi- Europy, kiedy ludzie zwracają się ku tożsamo- zmem i młodymi ludźmi pozbawionymi nadziei. ści narodowej i lokalnej jako tarczy ochronnej przed szybko zmieniającym się, a nawet często W obecnym stanie zarządzanie euro nie jest ani groźnym, zewnętrznym środowiskiem? Krajowi efektywne, ani uzasadnione, zwłaszcza w oczach przywódcy polityczni będą więc ulegali pokusie tych, od których oczekuje się, że będą wytrwa- kontynuacji „wyszywanki” w ramach istnieją- le znosić długi i bolesny proces dostosowania. cych traktatów i angażować się w razie potrze- Jest to również system działający na granicy le- by w akrobacje prawne w celu obrony decyzji galności, ustalony przez europejskie traktaty. i polityki, które nie są łatwe do obrony z punktu Obietnica lepszego systemu (i lepszego świata) widzenia obecnego traktatu. kontraktu dla Europy Unia Niedoskonała O potrzebie nowego wygląda odlegle i dlatego brakuje jej wiarygod- 54 ności. Strach przed alternatywą nie wystarczy, To może wydawać się pragmatyczne, ale w rze- aby na długo utrzymać wspólną Europę. Dla czywistości jest strasznie krótkowzroczne. Jeśli przetrwania wspólnej waluty zarządzanie euro takie podejście będzie podtrzymywane, Europa potrzebuje bardziej skutecznych instrumentów będzie nadal próbowała kupić czas, odraczając politycznych na poziomie europejskim, silniej- trudne decyzje, być może czekając na cud, pod- szych wspólnych instytucji i siły wykonawczej, czas gdy problemy ekonomiczne pozostaną która jest demokratycznie odpowiedzialna i ma nierozwiązane, a politycznego wsparcia będzie możliwość działania na podstawie przyznanych dalej ubywać. Byłby to przepis na dalsze roz- jej uprawnień. Musi to być zrównoważone z ze- drobnienie polityczne i stagnację gospodarczą. stawem ograniczających zasad dotyczących polityki krajowej, które również są niezbędne. Nowe zarządzanie euro będzie wymagać nowego traktatu euro35, otwartego dla każdego Czy nowa architektura zarządzania euro musi kraju UE zainteresowanego przyłączeniem się przejść przez trudny proces kolejnej zmiany w przyszłości. Ale tylko tak długo, jak żaden kraj nie będzie miał prawa do powstrzymywania in- Ten nowy traktat euro powinien z ufnością nych od pójścia do przodu i tak długo, jak każdy zmierzyć się z testem na demokrację. W rzeczy- parlament narodowy i/lub obywatele podczas wistości powinien przejść demokratyczny test, zwołanego referendum przedstawią jasny wy- aby stać się legalnym. Nie ma już liberalnego bór, a mianowicie za lub przeciw. Wybory mają konsensusu w sprawie integracji europejskiej. sens tylko wtedy, gdy mają wpływ na tych, którzy Musi więc zostać odbudowany na podstawie ich dokonują. Dla wejścia nowego traktatu w ży- nowego porozumienia. Elity polityczne straci- cie powinna być wymagana kwalifikowana więk- ły legitymizację i margines swobody, jaki miały szość państw i obywateli. Pakt fiskalny ustano- w starych, dobrych czasach. Teraz muszą do- wił precedens w tym zakresie. A jeśli jakikolwiek wieść drogi, którą przeszły i wyjaśnić, dlaczego kraj zagłosuje przeciw, to pozostanie poza strefą niektóre decyzje i polityka przestały być sku- euro. Jest to wprawdzie ryzyko, ale warte podję- teczne na poziomie krajowym, a więc muszą cia. Brak prawa weta oznacza również znacznie być podejmowane wspólnie na poziomie niższe możliwości sprowadzenia wszystkiego do europejskim. A wtedy, będą mogły i musiały, najniższego wspólnego mianownika. oczywiście, nie zgadzać się ze sobą odnośnie treści: nie ma polityki bez wyborów. Zrozumiałe, Nowy traktat euro powinien być oparty na no- że nie każdy zainteresowany czuje się na siłach wym i bardziej integracyjnym porozumieniu podołać temu zadaniu. z instytucjami właściwymi dla strefy euro i silniejszych przepisach dotyczących demokratycznej Kluczowa kwestia nie dotyczy dziś tak bardzo odpowiedzialności. Powinien przewidywać par- wielkości Europy, a raczej tego, jaką Europę lament dla krajów dzielących wspólną walutę, chcemy budować. Strefa euro potrzebuje sil- np. na wzór istniejącego Parlamentu Europej- nych instytucji europejskich i dalszego prze- skiego, lecz z większą ilością uprawnień i mniej- kazania kompetencji w określonych obszarach szą liczbą członków, albo raczej składający się polityki. Nie ma sensu udawać, że jest inaczej. z bezpośrednio wybranych posłów i przedsta- O wiele ważniejszy będzie jednak rodzaj polityk, wicieli parlamentów krajowych państw człon- które mają być przyjęte w danych instytucjonal- kowskich. Ten ostatni byłby sposobem próby nych i politycznych ramach. zlikwidowania istniejącej luki między parlamentami krajowymi a Parlamentem Europejskim. Kryzys wywołał ożywioną europejską debatę Ten nowy parlament powinien zapewnić demo- o tym, co należy zrobić, co jest czymś więcej niż kratyczną kontrolę dla niewielkiej europejskiej zwykłe zestawienie debat krajowych. „Pracowi- władzy wykonawczej z wyraźnie określonymi ci mieszkańcy Północy” nie są po prostu prze- uprawnieniami. Należałoby również opracować ciwstawiani „leniwym południowcom”. Sojusze przepisy dla reprezentacji krajów, które ratyfi- zostały utworzone ponad granicami państw. kowały nowy traktat, ale nie są jeszcze gotowe I ta coraz bardziej europejska debata zawiera do przystąpienia do strefy euro. wszystko – od odmiany populistycznej zmienia- 55 jącą się czasami w odrażającą, przez wymianę Silniejsza unia gospodarcza i polityczna, jako odpowiednich informacji wśród praktyków do niezbędny partner unii walutowej, będzie praw- mniej lub bardziej odkrywczych wypowiedzi dopodobnie łatwiej akceptowalna na peryfe- kilku polityków, którzy czasami mają odwagę riach niż w centrum Europy. Obywatele krajów, przekroczyć próg pedantyczności. które najbardziej ucierpiały w wyniku kryzysu wciąż mają więcej zaufania do instytucji euro- Wkrótce okaże się, czy różne partie polityczne pejskich niż do ich krajowych odpowiedników. i poszczególni kandydaci będą mogli skorzystać Dlatego nie może być tak trudno przekonać szerzej z tej debaty w czasie kampanii przed ma- Włochów, Greków czy Hiszpanów do zalet sil- jowymi wyborami do Parlamentu Europejskiego. niejszej Europy z tego prostego powodu, że są Ile Europy będzie w tych wyborach? I czy obywa- oni przekonani o tej potrzebie. Dużo cięższa tele stawią się z rzeczywistym wyborem dotyczą- będzie praca na Północy: Niemcy, Holendrzy, cym sposobów wyjścia z kryzysu? Jeśli te wybo- a także Francuzi potrzebują perswazji. Będzie ry okażą się kolejną zmarnowaną okazją przez trzeba ich przekonać, że w ich długotermino- tych, którzy skądinąd twierdzą, że projekt euro- wym interesie leży podzielenie się swoją walu- pejski ma kluczowe znaczenie dla demokracji, tą i dużą częścią suwerenności z innymi Euro- dobrobytu i pozycji Europy w świecie, to może pejczykami w ramach znacznie rozszerzonego niewiele więcej zostać w przyszłości. To jest czas, wspólnego projektu. kiedy europejscy myśliciele i eksperci z dziedziny polityki mogą odegrać ważną rolę, pomagając Euro stało się dla Europy kwestią być albo nie w kształtowaniu agendy; mogą oni szerzej spoj- być. Stało się też centralnym punktem projek- rzeć i łatwiej komunikować się ponad granicami. tu europejskiego i jest mało prawdopodobne, aby w najbliższym czasie coś się zmieniło. Za- legitymacja kładając oczywiście, że przeżyje, wzmocni już w Europie będzie nadal przez długi czas pły- istniejącą tendencję do dwu- lub wielowar- nąć głównie przez państwa narodowe. Lecz stwowej Europy z rosnącym zróżnicowaniem demokracja na szczeblu europejskim będzie w środku. Głębokość już osiągniętej integracji, musiała zostać wzmocniona w różny sposób, wraz z dużą liczbą różnorodnych członków w tym przypadku ponownie musimy zacząc my- prawdopodobnie nie daje innej opcji. W związku z tym najwyższy czas, aby Europejczycy wy- bez prezentacji? Prawdopodobnie demokra- ciągnęli odpowiednie wnioski.37 kontraktu dla Europy O potrzebie nowego Niedoskonała demokratyczna śleć kreatywnie. Czy demokracja jest możliwa wszystko nie próbujemy odkrywać na nowo Niektóre kraje europejskie, zwłaszcza Wielka państwa narodowego na większą skalę. W tym Brytania, nie będą skłonne i gotowe do podję- Unia Oczywiście zakresie Europa jest na pewno daleko od in- cia dalszych kroków politycznych, na pewno nie nych regionów świata i będzie musiała dalej w najbliższej przyszłości. Powinno być miejsce eksperymentować. w UE dla krajów, które zdecydują się, tymcza- 56 36 cja ponadnarodowa jest bardzo różna; mimo sowo lub w inny sposób, pozostać poza strefą dejściem à la carte najwyraźniej preferowanym euro i kolejnym etapem integracji. przez wielu brytyjskich polityków. W rzeczywistości jest to złota zasada która powinna być Coraz bardziej zróżnicowana UE powinna być stosowana bardziej ogólnie, pod warunkiem w stanie lepiej radzić sobie z konkretnymi jednak, że obowiązki idą w parze z prawami: obawami Wielkiej Brytanii i innych krajów. nie można mieć jednych bez drugich. Prawdo- Powinna również lepiej poradzić sobie z dalszym podobnie w niektórych obszarach polityki in- rozszerzeniem. Negocjowanie nowego traktatu tegracja poszła za daleko. euro powinno umożliwić również przegląd istniejących traktatów UE. Europa ma więc przed Planowane w 2017 r. referendum w Wielkiej Bry- sobą wiele do zrobienia, jeśli zdecyduje się sta- tanii dotyczące pozostania lub wyjścia z Unii zmu- wić czoła przyszłości. si do właściwej debaty w tym kraju z podaniem faktów i argumentów, tym samym wychodzącej Reszta Europy jest mocno zainteresowana poza zwykłą wymianę uprzedzeń i stereotypów. zatrzymaniem Wielkiej Brytanii w Unii, w tym A także zmusi polityków i innych do zajęcia wy- Szkocji, niezależnie od tego, jaką drogę wybie- raźnego stanowiska w debacie. Ewentualne wyj- rze we wrześniowym referendum. Trzeba bę- ście Brytyjczyków będzie dużą stratą dla Europy. dzie jednak znaleźć złoty środek między cen- Można tego uniknąć, o ile odkryje się wszystkie tralizacją i ujednoliceniem, do których gorliwie karty. Nie bójmy się demokracji, tym bardziej dążą brukselscy biurokraci i inni, a także po- w kraju o tak bogatej tradycji demokratycznej. Pokonując przeciwności? Trzeba powiedzieć, że szanse są przeciw nowe- Początki kryzysu leżą w gospodarce i nie są mu europejskiemu wielkiemu wyzwaniu, w tym specyficzne wyłącznie dla Europy i integracji ambitnemu traktatowi euro. Brnięcie po omac- europejskiej. Jednak wraz z rozwojem kryzys ku stało się niemal sposobem życia w Europie ujawnił słabość wspólnych instytucji, kruchość zaskoczonej wielkim kryzysem, który zakwestio- powiązań międzyrządowych oraz międzypań- nował podstawy wspólnego projektu i najbar- stwowych oraz słabe fundamenty liberalnego dziej zaawansowane formy integracji regional- konsensusu, który pozwolił na równomierną nej, czyli wspólną walutę. kontynuację integracji europejskiej przez dzie- 57 sięciolecia, tak długo jak mogła ona przynosić problem z programem, innymi słowy, problem efekty. Odkrył on również wszelkiego rodzaju systemowy. „problematyczne dzieci” w rodzinie europejskiej, a w zestawieniu z gospodarką bez granic Kraje-wierzyciele mogłyby chcieć kontynuować wyjawił ograniczenia władzy politycznej, która wprowadzanie bardziej radykalnych zmian do wyznacza tempo i często dyktuje zasady. istniejącego systemu, ponieważ nie chcą podejmować większego ryzyka, również dlatego, Europa była źle przygotowana. Popełniono że wciąż nie mają wystarczającego zaufania do ogromne błędy przy wprowadzaniu i zarządza- słabszych członków klasy będących w stanie niu euro, z zachowaniem dużej dozy samoza- spełnić wymagania lub dlatego, że wolą my- dowolenia. Czasami Europejczycy sprawiają śleć o własnych krótkoterminowych interesach, wrażenie, że wierzą w cuda i co gorsza wyda- a nie o długoterminowych interesach klasy jako ją się na nich polegać. Jednak mieli też pecha, całości. kontraktu dla Europy Unia Niedoskonała O potrzebie nowego ponieważ pierwszy wielki kryzys euro zbiegł się 58 z największym od dziesięcioleci międzynaro- Kto obejmie w posiadanie projekt europejski, dowym kryzysem finansowym, być może także gdy krajowi przywódcy polityczni są nagradzani z końcem pewnej ery. Dotychczas uniknęli naj- tylko za krótkoterminowe „zwycięstwa” krajo- gorszego, ale otrzymali niskie noty za swe wy- we, a większość tworzących wewnętrzny krąg niki. I oczywiście, bardzo wiele zależy od tego, w Brukseli może rozmawiać tylko ze sobą, a nie po której stronie barykady się stoi: na południu z ludźmi u siebie w kraju? Problem polega na trudno o zaliczenie, a pozostały jeszcze inne tym, że może to być również prawdziwe w od- trudne egzaminy do zdania. niesieniu do wielu posłów. To prawda, że niektóre kraje na peryferiach W rezultacie Europa będzie nadal słaba, we- Europy powinny w dużej mierze same się o to wnętrznie podzielona i przez najbliższe lata obwiniać. Myślały, że członkostwo w euro było skierowana do wewnątrz: starzejący się i upa- bezpłatnym zaproszeniem na imprezę, a nie dający kontynent o coraz mniejszym znaczeniu zaproszeniem do przyłączenia się do bardzo w szybko zmieniającym się świecie, z bardzo wymagającej klasy. Teraz już to wiedzą. Prawdą niestabilnym i biednym sąsiedztwem. Właśnie jest również, że ogólna atmosfera była bardzo w ten sposób coraz więcej osób w Pekinie, New przychylna i wielu międzynarodowych bankie- Delhi, Pretorii i Rio de Janeiro postrzega dziś rów było gotowych do wydania bezpłatnych Europę. Kryzys bardzo wzmocnił tę negatywną zaproszeń na imprezę wraz z prezentami. Inne opinię. Czy Europejczycy chcą lub są w stanie kraje wezwały później do pomocy słabszym odwrócić ten proces upadku i rosnącą margi- członkom klasy uznając, że wygodnie będzie nalizację poprzez bliższą współpracę i integra- obciążyć winą wyłącznie słabszych członków cję w ramach ustalonego na nowo projektu zamiast przyznać, że istnieje również duży europejskiego i bardziej aktywną rolę w świecie przyznając, że siła tkwi w jedności? Niektórzy Projekt europejski to nie tylko międzyrządowa najwyraźniej nadal żyją iluzją niezależnych kra- transakcja. Ma on ważne konsekwencje dla kra- jowych polityk zagranicznych, podczas gdy inni jowego porządku gospodarczego i społeczne- marzą o Europie jako o czymś w rodzaju roz- go. Umowy społeczne są dziś pod silną presją rośniętej Szwajcarii. Ale potem miały miejsce –- w niektórych krajach są one dosłownie roz- wszelkiego rodzaju wydarzenia, które pozbawi- darte. Zaufanie do systemu finansowego i elit ły ich takich złudzeń. Wydarzenia na Ukrainie to politycznych zaliczyło wielki cios. Poczucie nie- tylko ostatni przykład. sprawiedliwości i niemocy jest silne wśród wielu obywateli, którzy postrzegają szybko zmienia- Czy Europa i większość rozwiniętego świa- jący się świat wokół nich jako zagrożenie. Ich ta weszła w okres powolnego wzrostu, dużej reakcje są różne: od wycofania się do gwałtow- zmienności i ryzyka, a także rosnących nie- nych protestów. Zazwyczaj nie rozróżniają oni równości, w świat, w którym globalne rynki rządów krajowych i UE jako przedmiotu krytyki i technologie nadają ton, a polityka reguluje, i protestów. Częściej jednak czują pokusę do jeśli i kiedy może? Istnieje duża różnica między szukania schronienia pod starym parasolem rynkowymi demokracjami i demokratycznie re- ochronnym państwa narodowego, parasolem, gulowanymi rynkami. W okresie postępującej który ma teraz wiele dziur. globalizacji i swobodnego przepływu kapitału świat w dużej mierze przesunął się w kierunku To byłoby bardzo krótkowzroczne, gdybyśmy tego pierwszego. Historycy podnoszą kwestię włożyli do jednego worka wszystkie rodzaje dotyczącą tego, czy ustalone kursy walut i mię- protestu jako populistyczne i po prostu je wy- dzynarodowa mobilność kapitału są zgodne rzucili. Z pewnością istnieje wokół wielu popu- z demokracją. Można też zastanawiać się, czy listów i demagogów, ale znaleźli oni podatny w takim świecie może być wystarczająco dużo grunt do siewu. Spróbujmy raczej traktować miejsca dla Europy pomiędzy globalnym i kra- populizm i rosnący eurosceptycyzm jako alarm, jowym lub lokalnym. który może przekształcić się w czerwony alarm, 38 gdy zostaną ogłoszone wyniki wyborów do ParDezintegracja nie jest już zakazanym słowem. 39 lamentu Europejskiego. Jest ono wypowiadane w każdym miejscu i nie tylko przez zagorzałych nacjo- W ramach istniejących polityk system euro nalistów i zwykle podejrzewanych. To może z trudem spełnia warunki szczęśliwego mał- być prawdą, że nadal po ponad 60 latach Unia żeństwa. W środowisku powolnego wzrostu, „pozbywa się unikalnego kleju politycznego” , z bardzo wysokim bezrobociem w niektórych który okazał się odporny w czasie wielkiego kry- krajach i utrzymującym się dużym zadłużeniem, zysu. Pojawiły się tam jednak pęknięcia i mogą natężenie może stać się nie do zniesienia, pro- się one rozrastać, jeśli problem będzie dalej wadząc w końcu do rozpadu. Wyzwaniem jest trwał. Istnieją silne siły odśrodkowe pomiędzy nie tylko uratowanie wspólnej waluty. To rów- 40 i wewnątrz krajów. 59 nież zapewnienie bardziej efektywnego zarzą- Patrząc z innej perspektywy, niektóre kraje eu- dzania współzależnością, oswajanie rynków, ropejskie z pewnością nie będą przygotowane stworzenie warunków do zrównoważonego do naśladowania innych. Pod większym euro- rozwoju i bardziej spójnego społeczeństwa, pejskim dachem powinno być dla nich zapew- wzmacnianie demokracji i ponowne wprowa- nione miejsce jako dla członków jednolitego dzenie integracji regionalnej do gry o sumie rynku i nie tylko. Pewnego dnia państwa te dodatniej: jest to wprawdzie wysoko postawio- mogą zdecydować się na więcej obowiązków na poprzeczka, ale również wyzwanie, do reali- i więcej praw. W międzyczasie Wielka Brytania zacji którego warto dążyć. i Szwecja – jak również Polska – czekając na O potrzebie nowego kontraktu dla Europy Niedoskonała Unia ewentualne wejście do strefy euro powinny po- 60 Jeśli to się uda Europa będzie mieć kilka przy- zostawać członkami UE i odgrywać aktywną rolę datnych lekcji do przekazania reszcie świata. w różnych dziedzinach polityki, w tym polityki W końcu, jeśli regionalny eksperyment wspól- zagranicznej. Większej integracji dla niektórych nego zarządzania wysokim poziomem współ- krajów powinno zatem towarzyszyć bardziej zależności osiągnął swoje granice i musi być zróżnicowane podejście i elastyczność dla in- odwrócony, to jakie są perspektywy dla globali- nych. Ten sam przepis nie może mieć zastoso- zacji gospodarczej w coraz bardziej wielobiegu- wania do wszystkich 28 członków UE. Większa nowym świecie, w którym żaden hegemon nie elastyczność i zróżnicowanie powinno również może już dyktować warunków? ułatwić dalsze rozszerzenie w przyszłości. To prawda, że członkostwo w strefie euro jest Europa powinna być zintegrowana i szukać bardzo zróżnicowane. Wykorzystując to do- sposobów, aby pomieścić różnorodności i wy- świadczenie życzliwy dyktator dobrałby inny ze- korzystać to w jak najlepszy sposób. Więcej in- staw członków. Optymalne obszary walutowe tegracji, gdzie to potrzebne i więcej kompeten- istnieją tylko w podręcznikach ekonomicznych. cji krajowych lub lokalnych w miarę możliwości W prawdziwym życiu są one tworzone. Czy może być dobrym mottem dla wychodzącej Europejczycy są gotowi dopasować integrację z kryzysu Europy. Alternatywa może zniweczyć gospodarczą i polityczną do istniejącej już inte- to, czym się szczyciliśmy i co nas wzmacniało gracji walutowej? Stanowiłoby to wielki krok do przez wiele lat. przodu, ale póki co niemożliwy do wykonania. Jeśli jacyś ludzie wskażą drogę, inni nią pójdą. Chodzi przede wszystkim o uchwycenie odpowiedniego momentu, bo wielki kryzys może wzmocnić albo złamać. 1 Mark Mazower, Dark Continent: Europe’s Twentieth Century, Knopf 1998 17 Loukas Tsoukalis, The Politics and Economics of European Monetary Integration, Allen & Unwin, 1977. 2 Mark Leonard, Why Europe will Run the 21st Century, Fourth Estate, 2005; Jeremy Rifkin, The European Dream, Polity, 2004. 18 Patrz między innymi: Hans-Werner Sinn, Die Target-Falle: Gefahren für unser Geld und Kinder, Carl Hanser, 2012 3 Loukas Tsoukalis, What Kind of Europe?, Oxford University Press, 2003 i 2005. 19 Patrz tak¿e: Timothy Garton Ash, ‘The new German question’, New York Review of Books, 15 sierpnia 2013 r. 4 Martin Feldstein, EMU and international conflict, Foreign Affairs, 76/6, 1997. http://www.foreignaffairs.com/articles/ 53576/martin-feldstein/emu-and-international-conflict 5 Odnośnie szerokiego zastosowania koncepcji pożyczonego czasu w zachodnich demokracjach, patrz Wolfgang Streeck, Gekaufte Zeit: Die vertagte Krise des demokratischen Kapitalismus, Suhrkamp, 2013. 20 Rynki narzucały ton i język. Wierzycielami były głównie kraje o ocenie AAA, a PIGS jest akronimem często używanym w odniesieniu do Portugalii, Irlandii, Hiszpanii i Grecji, lub PIIGS gdy analitycy rynku postanawiają wączyą również Włochy. 6 Adair Turner, Economics After the Crisis, MIT Press, 2012; Alan S. Blinder, After the Music Stopped, Penguin, 2013. 7 Tommaso Padoa-Schioppa, The Euro and its Central Bank: Getting United After the Union, MIT, 2004. 8 Paul De Grauwe, ‘The governance of a fragile Eurozone’, CEPS Working Document, Nr 346, maj 2011, http://www.ceps.eu/book/governance-fragile-eurozone 23 Dla odœwieżenia spojrzenia na relacje Wielkiej Brytanii z Europą, patrz: Roger Liddle, The Europe Dilemma: Britain and the Drama of EU Integration, I.B. Tauris, 2014. 9 Patrz również Jean Pisani-Ferry, Utopia Entangled: The Euro Crisis and Its Aftermath, Oxford University Press, w przygotowaniu. 24 Tom Friedman, Lexus and the Olive Tree, Harper Collins, 1999. 25 Antonio Gramsci, Prison Notebooks, Columbia University Press, 2010. 10 Komunikat prasowy Komisji Europejskiej z 6 czerwca 2012 r., http://europa.eu/rapid/press-release_IP-12-570_en.htm 26 Patrz również, Jürgen Habermas, ‘Repolitisons le débat européen’, Le Monde, 25 lutego 2014 r. http://www.lemonde. fr/idees/article/2014/02/23/repolitisons-le-debat-europeen-par-jurgen-habermas_4366441_3232.html 11 Barry Eichengreen, European monetary integration with benefit of hindsight, Journal of Common Market Studies, 50/2012. 12 IMF, World Economic Outlook. Coping with High Debt and Sluggish Growth, Washington, DC, paŸdziernik 2012 r., http:// www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/02. Choć uznano, że coś poszło nie tak, nacisk na „mnożniki fiskalne” nie był w pełni podzielany przez inne instytucje międzynarodowe. Zobacz: OECD, OECD Forecasts During and After the Financial Crisis: A Post Mortem, Policy Note Nr 23, luty 2014 r., http://www.oecd.org/eco/outlook/OECD-Forecast-postmortem-policy-note.pdf. Patrz również: Guntram B. Wolff et al, The Troika and Financial Assistance in the Euro Area: Successes and Failures, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Wewnętrznej – Wydział wsparcia zarządzania gospodarczego, Parlament Europejski, luty 2014 r. http://www.bruegel.org/publications/ publication-detail/publication/815-the-troika-and-financialassistance-in-the-euro-area-successes-and-failures/ 13 Mark Blyth, Austerity: the History of a Dangerous Idea, Oxford University Press, 2013 14 Nicolas Véron, Tectonic shifts, Finance and Development, marzec 2014 r. http://veron.typepad.com/main/2014/03/ tectonic-shifts-a-status-report-on-european-banking-union-in-finance-development.html 15 Patrz również: Zorst Darvas et al, The long haul: managing exit from financial assistance, Bruegel, luty 2014 r. 16 Carmen Reinhart i Kenneth Rogoff, This Time is Different: Eight Centuries of Financial Folly, Princeton University Press, 2009. 21 Alternatywnie, Grecja wpadła między przestępczość gospodarczą i niewydolność systemu: patrz: Eleni Panagiotarea, Greece in the Euro: Economic Delinquency or System Failure?, ECPR, 2013. 22 Michael Biggs i Thomas Mayer, Latvia and Greece: less is more, CEPS High-Level Brief, luty 2014 r., http://www.ceps. be/book/latvia-and-greece-less-more. 27 Pierre Pâris i Charles Wyplosz, To end the eurozone crisis, bury the debt forever, Vox, 5 sierpnia 2013 r., http://www. voxeu.org/article/end-eurozone-crisis-bury-debt-forever 28 OECD, Divided We Stand: Why Inequality Keeps Rising?, 2012, i kolejne publikacje. Patrz również: Olaf Cramme, Patrick Diamond i Michael McTernan (eds), Progressive Politics After the Crash, I.B. Tauris, 2013. 29 Johannes Lindvall i David Rueda, The insider-outsider dilemma, Policy Network, 18 lipca 2013 r., http://www.policynetwork.net/pno_detail.aspx?ID=4441&title=The-insideroutsider-dilemma 30 Frank Vandenbroucke i Bart Vanhercke, A European Social Union: 10 Tough Nuts to Crack’, Friends of Europe, wiosna 2014 r. ; Anton Hemerijck, Changing Welfare States, Oxford University Press, 2013. 31 Mario Monti, A New Strategy for the Single Market: Report to the President of the European Commission, 2010, http://ec.europa. eu/bepa/pdf/monti_report_final_10_05_2010_en.pdf 32 David Goodhart i Lodewijk Asscher, So much migration puts Europe’s dykes in danger of bursting, The Independent, 18 sierpnia 2013 r., http://www.independent.co.uk/voices/ comment/so-much-migration-puts-europes-dykes-indanger-of-bursting-8772630.html. Asscher jest wicepremierem i ministrem spraw socjalnych i zatrudnienia w rządzie holenderskim. Patrz również: Paul Collier, Exodus: How Migration is Changing Our World, Oxford University Press, 2013. 61 33 Fritz W. Scharpf, Monetary Union, Fiscal Crisis and the Preemption of Democracy, Instytut Badań Socjalnych im. Maxa Plancka, Omówienie 11/2011, http://www.mpifg.de/pu/ mpifg_dp/dp11-11.pdf 36 See Sylvie Goulard, Mario Monti, De la Démocratie en Europe, Flammarion, 2012. 34 Ivan Krastev, A fraying Union, Journal of Democracy, 23/4, 2012, http://www.journalofdemocracy.org/sites/default/ files/Krastev-23-4.pdf 38 Michael Bordo i Harold James, The European crisis in the context of the history of previous financial crises, NBER, Opracowanie 19112, 2013. Patrz również: Adam Posen, ‘The global economy is now distinctly Victorian’, Financial Times, 6 sierpnia 2013 r., http://www.ft.com/cms/s/0/6e4d3ee2-fdd711e2-8785-00144feabdc0.html#axzz2uESEmQec 35 Zobacz również oświadczenie wydane przez Grupę Glienicker, dwupartyjną grupę złożoną z niemieckich ekonomistów, prawników i politologów, po raz pierwszy opublikowane w Die Zeit 17 października 2013 roku. Po nim pojawiło się podobne oświadczenie francuskiej grupy Eifel opublikowane przez Bruegel 14 lutego 2014 r. http:// www.bruegel.org/nc/blog/detail/article/1250-for-a-euro-community/. Wygląda, że francusko-niemiecka maszyna ponownie rusza. Zobacz również pierwsze sprawozdanie z szerokiego badania zainicjowanego przez kilka europejskich fundacji, New Pact for Europe: Strategic Options for Europe’s Future, Król Baudouin, Bertelsmann i Centrum Polityki Europejskiej, 2013 r. 37 Jean-Claude Piris, The Future of Europe: Towards a Two-Speed EU?, Cambridge University Press, 2011 39 Patrz na przykład: François Heisbourg, La fin du rêve européen, Stock, 2013; Jan Zielonka, Is the EU Doomed, Polity, w przygotowaniu. 40 Luuk Van Middelaar, The Passage to Europe: How a Continent Became a Union?, Yale University Press, 2013, p.xi. Fundacja demosEUROPA – Centrum Strategii Europejskiej jest niezależnym, międzynarodowym ośrodkiem idei, którego misją jest analiza strategicznych aspektów funkcjonowania Unii Europejskiej oraz jej polityk. Celem prac badawczych prowadzonych przez fundację jest definiowanie możliwych odpowiedzi na wyzwania, jakie stoją przed Unią Europejską, jej państwami członkowskimi oraz obywatelami. Fundacja, obok prowadzonych analiz i prac badawczych, inspiruje tworzenie ukierunkowanych w przyszłość i antycypujących zmiany polityk Unii Europejskich. www.demoseuropa.eu ELIAMEP – Grecka Fundacja na rzecz Polityki Europejskiej i Zagranicznej jest niezależnym, działającym non-profit instytutem badawczym i szkoleniowym. Nie wyraża ona ani nie reprezentuje poglądów żadnej partii politycznej. Jej jedynym celem jest wspieranie prawa do wolnego i opartego na wiarygodnych źródłach dyskursu publicznego. Zgodnie ze swoją misją ELIAMEP ma stanowić platformę debaty publicznej w sprawach integracji europejskiej i stosunków międzynarodowych, a także prowadzić badania naukowe przyczyniające się do pogłębiania wiedzy na temat europejskiego i międzynarodowego otoczenia. www.eliamep.gr
