Przedstawienia aniołów i diabłów na kaflach

Przedstawienia aniołów i diabłów na kaflach

Aleksandra Choińska
Przedstawienia aniołów i diabłów na kaflach późnośredniowiecznych i
wczesnonowożytnych z terenu ziem polskich
Kafle
piecowe
są
jednymi
z
najczęstszych
znalezisk
na
stanowiskach
archeologicznych z okresu późnego średniowiecza i nowożytności. Piec miał za zadanie
dostarczać ciepło, ale pełnił także rolę dekoracyjną w pomieszczeniu 1. Z tego powodu na
większości kafli widnieją rodzaju sceny i motywy, wśród których odnaleźć możemy
wizerunki aniołów i diabłów.
Anioły, według Pisma Świętego, nie posiadają powłoki cielesnej lecz przybierają
postać ludzką kiedy ukazują się ludziom. Od IV w., charakterystycznym znakiem aniołów są
skrzydła, jednak ich wizerunki ulegały różnym zmianom na przestrzeni kolejnych lat 2.
Według Biblii, najwyższą rangą pośród aniołów są archaniołowie. Najczęściej w
sztuce zachodniej przedstawiany jest Michał - stróż i pogromca demonów 3. Jego wizerunek
odnaleźć można także na kaflach płytowych.
Egzemplarze z wyobrażeniem archanioła Michała pochodzącą z Jarocina, Jankowa
Dolnego i Piotrkowa Trybunalskiego. Anioł z kafla jarocińskiego, jedną ręką unosi rózgę w
geście chłosty, a w drugiej dłoni trzyma kopię 4. W broń drzewcową uzbrojony jest także
Michał na zabytku z Piotrkowa Trybunalskiego 5. Archanioł wyobrażony na płycie kafla z
Jankowa Dolnego trzyma zaś w jednej ręce miecz, a w drugiej przedmiot, który Tomasz
Janiak zinterpretował jako dudy6. Na przedstawieniu z Jarocina archanioł do połowy ubrany
jest w gładką szatę z szerokim pasem, zaś od pasa w dół jest nagi 7. Natomiast ten z kafla
piotrkowskiego nosi pancerz i czapkę książęcą 8. We wszystkich trzech przypadkach archanioł
1
Maria Dąbrowska, Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII wieku, [w:] Studia i Materiały z Historii
Kultury Materialnej, T. LVIII, Wrocław 1987, s. 21
2
Dorothea Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon, Warszawa, 2001, s. 328
3
J. Seibert, Leksykon sztuki chrześcijańskiej. Tematy, postacie, symbole, Kielce 2007, s. 19
4
Ryszard Grygiel, Późnogotyckie kafle piecowe z Jarocina, „Zapiski Jarocińskie”, Jarocin 1989, nr 17-19, s. 8
5
Błażej Muzolf, Kafle, „Spotkania z Zabytkami”, Warszawa 2001, nr 9, s. 30
6
Tomasz Janiak, Kafle gotyckie w zbiorach Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, Gniezno 2003,
s. 30
7
Ryszard Grygiel, Późnogotyckie kafle piecowe…, s. 8
8
Błażej Muzolf, Kafle…, s. 30
wydaje się być przedstawiony w scenie walki z szatanem 9. Na kaflu jankowskim diabeł,
przedstawiony w prawym dolnym rogu, posiada ogon i dziwne odnóża, ale jego twarz
przypomina człowieka. Nie zachowała się część kafla piotrkowskiego przedstawiająca
miejsce, gdzie powinien znajdować się szatan 10, zaś na zabytku z Jarocina diabeł jest
nieobecny - widoczna jest tylko postać samego Michała 11.
Zwiastowanie kojarzy się głównie z nowiną o narodzinach Jezusa, którą przekazał
Marii archanioł Gabriel 12. Scenę tą odnaleźć można na kaflach z Jankowa Dolnego i Jarocina.
Na jankowskim egzemplarzu Gabriel klęcząc składa hołd siedzącej Matce Boskiej.
Przekazuje jej również książkę oraz banderolę z inskrypcją napisaną minuskułą: A[VE]
M[ARIA] P[LENA] 13. W drugim przypadku, na płycie kafla jarocińskiego, postaci stoją
frontalnie, a anioł podaje Marii kwitnącą lilię, która jest symbolem czystości14.
Scena ukrzyżowania Chrystusa widnieje na zabytku odnalezionym w Wenecji koło
Żnina. Z lewej strony Jezusa wiszącego na krzyżu widoczny jest anioł. Jego skrzydła są
uniesione do góry, prawą rękę ma złożoną na piersiach, lewą zaś wyciągniętą ku górze.
Ubrany jest w równolegle fałdowaną szatę, a jego ciało wygina się w prawą stronę. Postać
przedstawiona jest tylko do kolan 15.
Kolejnym przedstawieniem, na którym odnaleźć można postać anioła, jest scena
nazywana „widzeniem” bądź snem św. Jadwigi 16. Pośrodku lica znajduje się kobieta w
aureoli, a w górnym prawym rogu budowla nawiązująca do fundacji klasztoru cysterek w
Trzebnicy. Po lewej stronie widoczna jest brodata głowa mężczyzny w koronie, którą unosi
wznoszący się anioł. Podobny wizerunek znajduje się na fragmencie pochodzącym z
Kruchowa 17.
9
J. Seibert, Leksykon sztuki…, s. 77
10
Błażej Muzolf, Kafle…, s. 31
11
Ryszard Grygiel, Późnogotyckie kafle piecowe…,. 8
12
Leland Ryken, Jamec C. Wilhoit, Tremper Longman III, Słownik symboliki biblijnej, Warszawa 2003, s. 1188-
1189
13
Tomasz Janiak, Kafle gotyckie w zbiorach…, s. 81
14
Ryszard Grygiel, Późnogotyckie kafle piecowe…, s. 7
15
Aleksandra Świechowska, Wykopaliska na zamku średniowiecznym w Wenecji pod Żninem, „Biuletyn Historii
Sztuki i Kultury, Warszawa 1949, R. XI, nr ¾, s. 225-227
16
Tomasz Janiak, Kafle gotyckie w zbiorach…, s. 30
17
Tomasz Janiak, Kafle gotyckie w zbiorach…, s. 30
Samotnie przedstawiony anioł widnieje jedynie na zabytku z Jankowa Dolnego.
Przedstawienie to zostało nazwane „sceną nieokreśloną z aniołami” 18. Postać z rozłożonymi
skrzydłami trzyma harfę, nad którą widać prawdopodobnie koronę. Cała scena została
obramowana falistą linią i gwiazdkami,
Najbardziej popularnym motywem, głównie w okresie Renesansu, była postać anioła
trzymającego tarczę herbową, umieszczanego zazwyczaj na kaflach narożnych i
zwieńczających piec 19. Najwięcej przedstawień z aniołami na kaflach odnaleźć można
właśnie wśród aniołów-tarczowników.
Zabytki z takim wyobrażeniem znaleziono między innymi podczas badań w
Będziemyślu 20, Bodzentynie 21, Bytomiu 22, Jankowie Dolnym 23, Opolu 24, Pińczowie25,
Piotrkowie
Trybunalskim 26.
Ciekawym
przypadkiem
są
kafle,
z
analogicznym
przedstawieniem anioła trzymającego herb z orłem w koronie, pochodzące z badań na
Wawelu i ul. Krupniczej 26 w Krakowie 27. W tym przypadku kafel, wymieniony jako
pierwszy, jest dużo bardziej okazały i staranniej wykonany. Może to wskazywać na to, że
zabytek z ul. Krupniczej był jedynie próbą skopiowania kafla wawelskiego.
Obok aniołów na płytach kaflowych odnaleźć można również wizerunki diabłów.
Szatan na kaflach występuje pod postacią węża, smoka, hybrydy czy maszkarona.
Kuszenie Adama i Ewy przez szatana, który ukrywa się pod postacią węża, okazało się
bardzo popularnym motywem na płytach kaflowych. Ze względu na dużą liczbę ułamków
kafli z takim wyobrażeniem, pochodzących z zamku w Bolesławcu nad Prosną, jeden z
18
Czesław Strzyżewski, Kafle gotyckie z ruin dworu…,, s. 269
19
Maria Dąbrowska, Kafle i piece kaflowe w Polsce…,s. 129
20
Sylwester Czopek, Renesansowe kafle z Będziemyśla, [w:] Garncarstwo i kaflarstwo na ziemiach polskich od
późnego średniowiecza do czasów współczesnych, red. Aleksandra Gruszczyńska, Anna Targońska, Rzeszów
1993, s. 97-98
21
Janusz Kuczyński, Kafle z XIV-XVI w. w zbiorach Muzeum Świętokrzyskiego. Katalog wystawy, Kielce 1968,
s. 12
22
Arkadiusz Karasiński, Kafle gotyckie i wczesnorenesansowe z terenu Ziemi Bytomskiej, [w:] Średniowieczne i
nowożytne kafle…, s. 46
23
Tomasz Janiak, Kafle gotyckie w zbiorach…, s. 39
24
Katarzyna Dymek, Średniowieczne i renesansowe kafle śląskie, Wrocław 1995, s.31
25
Anna Korycka, Późnogotyckie i wczesnorenesansowe kafle…, s. 156
26
Błażej Muzolf, Kafle…, s. 30-31
27
Maria Piątkiewicz-Dereniowa, Kafle wawelskie okresu wczesnego renesansu, [w:] Studia do dziejów Wawelu,
t. II, Kraków 1961, s. 319-321
rekonstruowanych tamtejszych pieców nazwano nawet „Adam i Ewa” 28. Kafle z alegorią
grzechu pierworodnego pochodzą także z Chudowa29, Gniezna 30, Jankowa Dolnego 31 czy
Jarocina 32. Na wszystkich tych kaflach kompozycja jest do siebie bardzo podobna. Drzewo
umieszczone jest po środku, z lewej strony stoi Adam, z prawej Ewa. Na drzewie wije się
wąż, który bywa ukoronowany. Zazwyczaj jego twarz przypomina ludzką.
Wśród wizerunków diabła na kaflach przeważają jego półludzkie i półfantastyczne
kreacje, wśród których wyróżniają się cechy antycznego satyra 33. Postaci te mają
wykrzywione twarze, zwierzęce głowy, ogniste włosy, rogi, zwierzęce futra, upierzenie,
ptasie szpony, kozie kopyta i ogon 34.
Takie półfantastyczne wyobrażenie diabła widoczne jest np. na kaflu z Gniezna, gdzie
przedstawiona została scena kuszenia Chrystusa podczas jego 40-dniowego postu na
pustyni 35. Postać diabła znajduje się po lewej stronie lica, a Jezusa po prawej. Szatan
przypomina ludzką postać, jednak na jego głowie zauważyć można rogi i uszy. Oprócz tego
nosi wąsy i szatę przepasaną pasem. Spod ubrania wystają jednak kurze łapki.
Często można się także spotkać się z przedstawieniem samej głowy bądź maski
diabelskiej 36. Miały one za zadanie odstraszać złego ducha poprzez upodobnienie się do
niego 37.
W Gnieźnie 38 i Raciążku 39 odnaleziono kafel z głową brodacza, która miałaby być
wizerunkiem samego diabła. Owa głowa znajduje się w potrójnych rzędach listew, które
interpretowano początkowo jako labirynt Minotaura czy Minosa 40. Obecnie część badaczy
28
Maria Żemigała, Ogrzewanie piecowe na zamku w Bolesławcu nad Prosną XIV-XVII w., [w:] Acta
Archaeologica Lodziensia, nr 33, Wrocław 1987, s.17
29
Arkadiusz Karasiński, Kafle gotyckie i wczesnorenesansowe…, s. 48
30
Tomasz Janiak, Tomasz Janiak, Kafle gotyckie w zbiorach…, s. 85
31
Czesław Strzyżewski, Kafle gotyckie z ruin dworu…, s. 269
32
Ryszard Grygiel, Późnogotyckie kafle piecowe…, s. 7
33
Maciej Gutowski, Komizm w sztuce gotyku, Warszawa 1973, s. 93
34
J. Seibert, Leksykon sztuk…, s. 77
35
Tomasz Janiak, Kafle gotyckie w zbiorach…, s. 86
36
Maciej Gutowski, Komizm w sztuce…, s. 109
37
Tamże, s. 116
38
Tomasz Janiak, Kafle gotyckie w zbiorach…, s. 95
39
Krystyna Nadolska, Kafle z zamku biskupów włocławskich w Raciążku na Kujawach, „Acta Universitatis
Lodziensis. Folia archeologiczna”, t. 9, Łódź 1988 s. 114
40
Tomasz Janiak, Kafle gotyckie w zbiorach…, s. 95
uważa, że jest to wyobrażenie planszy do gry w młynek, bardzo popularnej w
Średniowieczu 41.
Trudne do zinterpretowania przedstawienie znalazło się na kaflach z Jankowa
Dolnego 42 i Raciążka 43, gdzie widocznych jest dwóch mężczyzn z rybimi ogonami zamiast
nóg, co jest charakterystyczną cechą syren. Nad głową jedną ręką podtrzymują koło (które
bywa podwójne bądź pojedyncze), drugą zaś, w okolicy pasa, trzymają tarczę z
przedstawieniem twarzy, która interpretowana bywa jako wizerunek głowy diabła 44. Postać
na tarczy posiada małe uszka, włosy i brodę. Symbolami diabła, zarówno w Starym
Testamencie, jak i w sztukach plastycznych, prócz wielu postaci fantastycznych i zwierząt
były syreny 45, tak więc powiązanie ich z wizerunkiem diabła, znajdującym się na
podtrzymywanej przez nich tarczy, wydaje się być jak najbardziej słuszne.
Zestawiając ze sobą poszczególne motywów łatwo zauważyć, że niektóre występują
częściej niż inne. Najbardziej popularnymi wśród aniołów zdecydowanie okazały się
wyobrażenia tzw. aniołów-tarczowników. Szatan natomiast najczęściej występuje pod
postacią maski diabelskiej lub węża.
Moja praca stanowi jedynie wstęp do dalszych badań nad kwestią przedstawień
aniołów i diabłów na płytach kaflowych. Ma na celu pokazanie podobieństw i różnic między
poszczególnymi wizerunkami, a także stanowi próbę wyjaśnienia, jakie treści mogły nieść za
sobą motywy anielsko-diabelskie.
41
Marta Garas, Kilka słów o barbaryzacji motywów zdobniczych umieszczanych na płytach gotyckich kafli [w:]
Barbarzyńcy u bram. Mare Integrans. Studia nad dziejami wybrzeży Morza Bałtyckiego. Monografia oparta na
materiałach z VI Międzynarodowej Sesji Naukowej Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego. Wolin 5-7 sierpnia
2011, red. M. Franz, Z. Pilarczyk, Toruń 2012, s. 331
42
Tomasz Janiak, Kafle gotyckie w zbiorach…, s. 96
43
Krystyna Nadolska, Kafle z zamku biskupów włocławskich…, s. 91-92
44
Krystyna Nadolska, Kafle z zamku biskupów włocławskich…, s. 91-92
45
Maciej Gutowski, Komizm w sztuce…, s. 93
Ryc. 1. Archanioł Michał na kaflu z Jankowa Dolnego, za: Tomasz Janiak, Kafle gotyckie w zbiorach…, s. 86, il.
151
Ryc. 2. Zwiastowanie NMP na kaflu z Jankowa Dolnego, za: Tomasz Janiak, Kafle gotyckie w zbiorach…, s. 81,
il. 128
Ryc. 3. Anioł-tarczownik podtrzymujący tarczę z orłem na kaflu z Będziemyśla, za: Sylwester Czopek,
Renesansowe kafle…, s. 101, ryc. 8
Ryc. 4. Kuszenie Adama i Ewy na kaflu z Bolesławca nad Prosną, za: Maria Żemigała, Ogrzewanie piecowe na
zamku…, fot. 93
Ryc. 5. Kuszenie Chrystusa na kaflu z Gniezna, za: Tomasz Janiak, Kafle gotyckie w zbiorach…, s. 86, il. 150
Ryc. 6. Głowa diabła w labiryncie na kaflu z Raciążka, za: Krystyna Nadolska, Kafle z zamku biskupów
włocławskich…, s. 114, il. 16-16a
Ryc. 7. Syreny podtrzymujące tarczę z głową diabła na kaflu z Raciążka, za: Krystyna Nadolska, Kafle z zamku
biskupów włocławskich…, s. 115, il. 17a