Konsekwencje procesu starzenia siÚ spoďeczeństwa. Wybrane

Konsekwencje procesu starzenia siÚ spoďeczeństwa. Wybrane

Problemy ZarzÈdzania, vol. 14, nr 2 (59), t. 1: 23 – 40
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172/1644-9584.59.2
Konsekwencje procesu starzenia siÚ spoïeczeñstwa.
Wybrane problemy
Nadesïany: 09.02.16 | Zaakceptowany do druku: 02.06.16
Bogumiïa Szopa*
ChoÊ wb Polsce proces starzenia siÚ spoïeczeñstwa postÚpuje zb pewnym opóěnieniem wb porównaniu
zbinnymi krajami UE, jego dynamika bÚdzie siÚ wzmacniaÊ. W opracowaniu zaprezentowano ogólnÈ charakterystykÚ sytuacji wbtym zakresie. Skoncentrowano siÚ jednak na juĝ obserwowanych jego skutkach, jak
teĝ konsekwencjach przewidywanych wbnastÚpnych latach. SÈ one wielorakie, abanalizowano je wbdwóch
grupach: dotyczÈcych gospodarki (aspekt makroekonomiczny) oraz jednostek (aspekt mikroekonomiczny),
wybierajÈc najistotniejsze ich przejawy.
Sïowa kluczowe: starzenie siÚ, aktywnoĂÊ zawodowa, zabezpieczenie spoïeczne, konsument, emeryt.
The Consequences of an Ageing Population. Selected Issues
Submited: 09.02.16 | Accepted: 02.06.16
In Poland, the aging process has progressed with some lag compared with other EU countries, its
dynamics will strengthen. This paper presents ab general description of the situation in this respect.
The focus, however, is to observe its effects, as well as those consequences expected in the coming
years. They are multiple and analysed in two groups: on the economy (macroeconomic aspects) and
on individuals (microeconomic aspects), selecting their most important symptoms.
Keywords: aging, professional activity, social security, consumer, pensioner.
JEL: J1, E6, H6
*
Bogumiïa Szopa – prof. zw. dr hab., Uniwersytet Ekonomiczny wb Krakowie, Wydziaï Finansów.
Adres do korespondencji: Uniwersytet Ekonomiczny wb Krakowie, Rakowicka 27, 31-510 Kraków;
e-mail: [email protected].
Bogumiïa Szopa
1. Wprowadzenie
Coraz bardziej popularne okreĂlenie „spoïeczeñstwo starzejÈce siÚ”, obok
spoïeczeñstwa globalnego ibkonsumpcyjnego, oddaje istotÚ najnowszych procesów, zb którymi mamy do czynienia – wrÚcz zb rewolucjÈ demograficznÈ,
ab dokïadniej ze wspóïczesnym (drugim) jej obliczem, okreĂlanym niekiedy
jako „siwienie spoïeczeñstwa”. Stoimy tym samym przed wyzwaniem zmierzenia siÚ zb konsekwencjami starzenia siÚ ludnoĂci, które sÈ coraz wyraěniej widoczne na poziomie mikro (jednostek, rodziny), mezo (spoïecznoĂci
lokalnej), makro (caïego spoïeczeñstwa) oraz globalnym. „WspóïczeĂnie
wb gerontologii mówi siÚ ob globalizacji starzenia siÚ, ob czym Ăwiadczy fakt,
ĝe co dziesiÈty mieszkaniec ziemi ma powyĝej 60 lat, ab wb roku 2050 ma
to byÊ juĝ co piÈty. Natomiast wb Polsce wb roku 2050 udziaï osób wb wieku
powyĝej 60 lat ib wiÚcej wb spoïeczeñstwie wyniesie 35,8%” (Pikuïa, 2011,
s.b7). W krÚgu wspomnianych wyĝej zagadnieñ globalnych znajduje siÚ wiÚc
problem starzenia siÚ ludnoĂci.
Takĝe przywoïany termin „spoïeczeñstwo konsumpcyjne” pozostaje wbbliskich relacjach zb problemem staroĂci. Chodzi przede wszystkim ob to, ĝe
starsza czÚĂÊ populacji, dysponujÈca raczej niskimi dochodami, wb sposób
umiarkowanie aktywny wbporównaniu zbinnymi grupami wiekowymi gospodaruje nimi na rynku zarówno towarowym, jak ibfinansowym. Przyzwyczajenia
seniorów sÈ silnie ugruntowane ibmajÈ oni raczej konserwatywne podejĂcie
do konsumpcji, nie sÈ podatni na wpïyw reklamy ib nie wykazujÈ nadmiernego zainteresowania nowoĂciami rynkowymi. Zgodnie zatem zbterminologiÈ
Z.bBaumana (2009, s. 64) sÈ „wadliwymi konsumentami”, abwiÚc „w spoïeczeñstwie konsumentów jednostkami niewydolnymi ibskazanymi na wykluczenie (ostateczne, bez prawa apelacji)”. Nie tyle nawet chodzi obspoïeczeñstwo
konsumpcyjne, ile obkonsumpcjonizm, który wedle tego wnikliwego socjologa
ibfilozofa „oznacza przeksztaïcanie istot ludzkich wbkonsumentów ibsprowadzanie wszystkich pozostaïych wymiarów czïowieczeñstwa do roli czynników
drugoplanowych, wtórnych ib podrzÚdnych” (Bauman, 2011, s. 109).
StaroĂÊ to specyficzny okres ĝycia. Gerontolodzy ibinni specjaliĂci zajmujÈcy siÚ staroĂciÈ czÚsto przyjmujÈ za jej poczÈtek 65. rok ĝycia (postulujÈc
podniesienie tej granicy), poniewaĝ wówczas nasila siÚ wiele zjawisk zbreguïy
towarzyszÈcych staroĂci, takich jak: pogarszanie siÚ stanu zdrowia ib sprawnoĂci fizycznej, utrudnienia komunikacyjne, obniĝanie siÚ zdolnoĂci adaptacyjnych, nieuchronnoĂÊ przejĂcia na emeryturÚ, redukcja wiÚzi spoïecznych,
utrata ibzmiana ról spoïecznych. Natomiast zdaniem biologów starzenie siÚ
jest procesem, który rozpoczyna siÚ juĝ wbdzieciñstwie. Jest to zatem kwestia
wyjÈtkowo skomplikowana, pozostaje wiÚc jedynie umowne jej rozstrzygniÚcia (Kurkiewicz, 2010). Zgodnie zb ujÚciem „klasycznym” staroĂÊ demograficzna ma miejsce wbspoïeczeñstwach, wbktórych odsetek osób po 60.broku
ĝycia sytuuje siÚ powyĝej 12%, natomiast osób po 65. roku przekracza 7%.
Z kolei „nowoczesna” skala staroĂci demograficznej ONZ wskazuje, ĝe gdy
24
DOI 10.7172/1644-9584.59.2
Konsekwencje procesu starzenia siÚ spoïeczeñstwa…
udziaï ludnoĂci wb wieku 65 lat ib wiÚcej mieĂci siÚ wb przedziale 7–14%, ma
wówczas miejsce populacja starzejÈca siÚ, natomiast wbprzypadku przedziaïu
14–21% jest to populacja stara (Jurek, 2012, s. 21–22).
Jak juĝ sygnalizowano, potrzebÚ dostosowania siÚ do zmian demograficznych uwaĝa siÚ za jedno zb najwiÚkszych wyzwañ, przed którymi stoi
znaczna czÚĂÊ wspóïczesnego Ăwiata, wb tym Europa, ab wiÚc takĝe Polska
(Schimanek, 2011). Wystarczy odwoïaÊ siÚ do Unii Europejskiej, która
dostrzegajÈc negatywne konsekwencje starzenia siÚ populacji, juĝ niemal
od dwóch dekad wspiera oraz inicjuje wiele programów prozdrowotnych
ib proaktywnoĂciowych, kierujÈc je przede wszystkim do seniorów. Problem
ten znalazï szerokie odzwierciedlenie najpierw wb Strategii Lizboñskiej,
póěniej wb strategii rozwoju spoïeczno-gospodarczego UE „Europa 2020”,
ab rok 2012 ogïoszono Europejskim Rokiem AktywnoĂci Osób Starszych
ib SolidarnoĂci MiÚdzypokoleniowej. Potwierdzeniem znaczenia problemu
spoïecznego, jakim jest rosnÈcy udziaï ludzi starszych we wspóïczesnej
cywilizacji, jest teĝ ustanowienie ¥wiatowego Dnia Praw Osób Starszych
(15b czerwca), MiÚdzynarodowego Dnia Ludzi Starszych (1 paědziernika)
oraz Dnia Seniora (14 listopada).
Starzenie siÚ populacji jest wspóïczeĂnie typowym zjawiskiem dla demograficznego obrazu zmian Europy ibbïÚdem byïoby ignorowaÊ konsekwencje,
które mogÈ temu towarzyszyÊ (Kurkiewicz, 2012, s. 7), nawet jeĂli wiele
kwestii zbtego zakresu pozostaje otwartych ibniewyjaĂnionych. Chociaĝ istnieje
wiele niepewnoĂci, wyzwaniom stÈd wynikajÈcym trzeba próbowaÊ sprostaÊ.
Problemy sytuujÈ siÚ na szczeblu makroekonomicznym, ale teĝ na poziomie
lokalnym. SÈ to problemy nie tylko finansowe, które zb pewnoĂciÈ moĝna
zaliczyÊ do najtrudniejszych, ale teĝ szereg innych, ob charakterze instytucjonalnym, organizacyjnym czy teĝ zb zakresu relacji miÚdzyludzkich. DotykajÈ one wbzasadzie kaĝdej dziedziny funkcjonowania czïowieka, wymagajÈc
odpowiednich zmian ibdostosowañ, nawet wbsytuacji braku takiej gotowoĂci.
Starzenie siÚ jest przede wszystkim procesem ob indywidualnym, osobniczym przebiegu, co oznacza, ĝe nie u wszystkich ludzi objawia siÚ wb tym
samym wieku ib wb taki sam sposób. Odmienne teĝ mogÈ byÊ jego konsekwencje, zdeterminowane wieloma okolicznoĂciami. Obok jednostkowego,
zjawisko to ma teĝ wymiar spoïeczny. Starzenie siÚ populacji rodzi bowiem
koniecznoĂÊ zmierzenia siÚ zarówno zbpotrzebami starzejÈcych siÚ jednostek,
jak teĝ zbpotrzebami spoïeczeñstwa zbduĝym udziaïem najstarszego pokolenia
wbjego strukturach. Co wiÚcej, przeksztaïcenia wbstrukturze demograficznej
danego spoïeczeñstwa nie odbywajÈ siÚ wbizolacji od innych procesów (rynek,
rozwój gospodarczy, rozwój technologii, postÚp wb medycynie itp.). PrÚdzej
czy póěniej prowadzi to do przebudowy modelu produkcji ibkonsumpcji, jak
teĝ modelu oszczÚdzania ib inwestycji. StarzejÈca siÚ populacja niesie wiÚc
zb sobÈ powaĝne zmiany dla pañstwa, gospodarki, rodzin ib poszczególnych
jednostek, które bÚdÈ nasilaÊ siÚ wbprzyszïoĂci. Ten nabierajÈcy tempa proces
wywoïuje teĝ pytania etyczne obprawo równego dostÚpu seniorów do zasoProblemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 2 (59), t. 1, 2016
25
Bogumiïa Szopa
bów czy sprawiedliwej ich alokacji, interwencji medycznej, odwlekania lub
przyspieszania Ămierci starzejÈcego siÚ czïowieka (Woěniak, 2011, s. 233).
Za podstawowy cel opracowania przyjÚto zatem przedstawienie zjawiska staroĂci ib starzenia siÚ na przykïadzie Polski wraz zb omówieniem jego
podstawowych nastÚpstw wbaspekcie makro- oraz mikroekonomicznym, dla
gospodarki oraz jednostki.
2. Syntetyczny obraz starzenia siÚ populacji wb Polsce
W Polsce wïaĂciwie poczÈwszy od 1983 r. (Kurkiewicz, 2007, s. 33) ma
miejsce proces starzenia siÚ ludnoĂci zarówno od góry, jak ibod doïu piramidy
wieku ibbÚdzie siÚ on nasilaï wbkolejnych latach. Oznacza to, ĝe równolegle
zb wydïuĝaniem siÚ przeciÚtnej dïugoĂci ĝycia postÚpuje zmniejszanie siÚ
dynamiki przyrostu naturalnego, ab od pewnego czasu przybiera on nawet
ujemne wartoĂci.
W 1990 r. przeciÚtny wiek mieszkañca Polski wynosiï okoïo 33,5 roku
(kobiety starsze ob3 lata od mÚĝczyzn, abmieszkañcy miast starsi ob2 lata od
mieszkañców wsi), abmediana byïa na poziomie 32 lat (GUS, 2015b, s.b70–71).
W 2014 r. obie te wielkoĂci zwiÚkszyïy siÚ ob prawie 7 lat. Odsetek ludnoĂci
wbwieku powyĝej 65 lat zwiÚkszyï siÚ wbtym czasie zb10,2% do 15,3%, abosób
wb wieku 0–19 lat ulegï zmniejszeniu zb 31,8% do 20,3%. Jako uzupeïnienie
powyĝszych danych potraktowaÊ moĝna czÚsto wykorzystywany odsetek ludnoĂci wbwieku nieprodukcyjnym przypadajÈcy na 100 osób bÚdÈcych wbwieku
produkcyjnym – wspóïczynnik obciÈĝenia demograficznego (tabela 1).
LudnoĂÊ wb wieku
1990
2000
2010
2015
2020
2025
2030
2035
Nieprodukcyjnym
72
64
55
60
68
73
73
73
Przedprodukcyjnym
50
40
29
29
31
32
29
27
Poprodukcyjnym
22
24
26
31
37
42
44
46
Tab. 1. Wspóïczynnik obciÈĝenia demograficznego – struktura populacji Polski wb latach
1990–2035 (w %). ½ródïo: opracowanie na podstawie GUS. (2009). Prognoza ludnoĂci
na lata 2008–2035. Warszawa: Departament Badañ Demograficznych GUS. Pozyskano z:
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_L_prognoza_ludnosci_na _lata2008_2035.pdf;
GUS. (2015). Rocznik Demograficzny. Warszawa: GUS.
NawiÈzujÈc zbkolei do znanego wskaěnika obrazujÈcego zmiany trwania
ĝycia ludnoĂci, naleĝy wskazaÊ, ĝe wb1950 r. przeciÚtna dïugoĂÊ trwania ĝycia
mÚĝczyzn wynosiïa niewiele ponad 56 lat, ab kobiet prawie 62 lata (GUS,
2005, s. 10). W 2013 r. przeciÚtna dïugoĂÊ ĝycia wbPolsce uksztaïtowaïa siÚ
na poziomie 73,1 roku dla mÚĝczyzn oraz 81,1 dla kobiet (GUS, 2015b).
Proces ten nie przebiegaï równomiernie. Jego nasilenie miaïo miejsce
wb dwóch poczÈtkowych powojennych dekadach wb zwiÈzku zb ówczesnym
spadkiem umieralnoĂci ibpo pewnym ustabilizowaniu nasilenie pozytywnych
26
DOI 10.7172/1644-9584.59.2
Konsekwencje procesu starzenia siÚ spoïeczeñstwa…
zmian wb zakresie przeciÚtnego dalszego trwania ĝycia wystÈpiïo ponownie
od poczÈtku dekady lat 90., odnoszÈc siÚ wówczas wb wiÚkszym stopniu
dob kobiet.
Trzeba jednak podkreĂliÊ, ĝe informacja ob przeciÚtnym trwaniu ĝycia
traci nieco na znaczeniu, roĂnie natomiast zainteresowanie wskaěnikiem
ilustrujÈcym liczbÚ lat przeĝytych bez choroby przewlekïej i/lub niepeïnej
sprawnoĂci (tzw. wskaěnik DALY) (Woěniak, 2011, s. 241), jak teĝ podobnymi miarami.
Ostatni okres przemian politycznych oraz ekonomicznej ib spoïecznej
transformacji Polski obfitowaï wb wiele istotnych zmian wb procesie starzenia siÚ ludnoĂci, jej stanu zdrowia, zachorowalnoĂci oraz umieralnoĂci
(Kurkiewicz, 2007, s. 52). Gïówne ich wyznaczniki moĝna sprowadziÊ do
nastÚpujÈcych:
– proces starzenia siÚ ludnoĂci, obserwowany zarówno od góry, jak ib od
doïu piramidy wieku, doprowadziï do przesuniÚcia do struktury typowej
dla populacji starej;
– obiektywne miary stanu zdrowia ludnoĂci (wystÚpowanie chorób przewlekïych ib niepeïnosprawnoĂÊ) oraz jego oceny subiektywne ĂwiadczÈ
ob pogarszaniu siÚ stanu zdrowotnego ludnoĂci wb starszym wieku;
– miary umieralnoĂci wskazujÈ, ĝe natÚĝenie zgonów ludnoĂci (takĝe wbstarszym wieku) maleje ibnastÚpujÈ zmiany wbich przyczynach; choroby serca
pozostajÈ gïównÈ przyczynÈ zgonów, ale ich znaczenie maleje, pogarsza
siÚ natomiast sytuacja wb chorobach nowotworowych, bÚdÈcych drugÈ
wb kolejnoĂci ib coraz czÚstszÈ przyczynÈ zgonów;
– oczekiwane dalsze trwanie ĝycia osób u progu staroĂci wydïuĝa siÚ,
ab kolejne nasilenie tego procesu zaznacza siÚ od poczÈtku lat 90.
Powyĝsze wnioski kryjÈ swego rodzaju paradoks. Polega on na tym, ĝe
zbjednej strony miary stanu zdrowia ludnoĂci obrazujÈ pogarszajÈcÈ siÚ kondycjÚ wbtym wzglÚdzie, abrównoczeĂnie spada umieralnoĂÊ ludzi wbstarszym
wieku, jak teĝ wydïuĝa siÚ oczekiwane trwanie ĝycia. Jest to wyjaĂniane
faktem, ĝe wbokres staroĂci wchodzÈ osoby zbroczników wojennych ibpowojennych, ĝyjÈce dawniej wb trudnych warunkach. Z kolei zapoczÈtkowane
wb latach 90. pozytywne przeksztaïcenia spoïeczno-ekonomiczne, takie jak
zmiany stylu ĝycia ib odĝywiania, wpïywajÈ na wydïuĝanie ĝycia, wb czym
znaczÈcy udziaï ma postÚp wb dziedzinie technik medycznych ib Ărodków
farmakologicznych.
Wedïug prognoz GUS (GUS, 2009) wb najbliĝszych latach proces ten
bÚdzie postÚpowaï, abprzyrost ludnoĂci bÚdzie szczególnie widoczny wbnajstarszych grupach wiekowych (tzw. pokolenie stulatków). Szacunki wskazujÈ, ĝe wb2030 r. liczba osób wbwieku 85 lat ibwiÚcej moĝe wynieĂÊ prawie
800 tysiÚcy. Struktura ludnoĂci bÚdzie zatem coraz bardziej przypominaÊ
odwróconÈ piramidÚ, ob jej wierzchoïku znacznie szerszym niĝ podstawa.
Odsetek osób wb wieku przedprodukcyjnym bÚdzie oscylowaï wokóï 17%,
osób wbwieku produkcyjnym bÚdzie okoïo 53%, abpoprodukcyjnym – 30%.
Problemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 2 (59), t. 1, 2016
27
Bogumiïa Szopa
¥redni wiek mieszkañca bÚdzie wynosiï okoïo 44 lata, ab poïowa ludnoĂci
kraju bÚdzie miaïa wiÚcej niĝ 45 lat (mediana).
3. Konsekwencje procesu starzenia siÚ spoïeczeñstwa
O ile determinanty procesu starzenia siÚ ludnoĂci majÈ gïównie charakter demograficzny, ob tyle jego nastÚpstwa sÈ ob wiele bardziej róĝnorodne.
Konsekwencje te mogÈ mieÊ wymiar demograficzny, ale teĝ ekonomiczny,
spoïeczny, zdrowotny itp. Ogólnie proces starzenia siÚ ludnoĂci jest wieloaspektowy, wielowymiarowy, wywoïuje tym samym zmiany wbwielu procesach
spoïeczno-ekonomicznych (Bombol ib Sïaby, 2011, s. 12). Z tego powodu
problematyka staroĂci ib starzenia siÚ stanowi przedmiot studiów ib badañ
wielu dyscyplin naukowych, co teĝ oznacza, ĝe mechanizm starzenia siÚ
jest wyjaĂniany przez róĝne, wiÈĝÈce siÚ zb nimi teorie. Istnieje przy tym
wiele problemów badawczych nierozerwalnie powiÈzanych zbzagadnieniami
staroĂci ib procesem starzenia siÚ (np. rodzina ib relacje wewnÈtrzrodzinne,
transfery miÚdzygeneracyjne).
3.1. Implikacje dla gospodarki
Brakuje dotÈd zgodnoĂci co do zmian gospodarki dokonujÈcych siÚ pod
wpïywem starzenia siÚ ludnoĂci. Autorytet wbtym zakresie E. Rosset (1979,
s. 25) juĝ dawno wskazywaï – ale doĂÊ ogólnie – ĝe starzenie siÚ ludnoĂci
powoduje, ĝe „caïa organizacja spoïeczeñstwa ibwszystkie dziaïajÈce wbnim
systemy spoïeczne ulegajÈ mniejszemu lub wiÚkszemu przeobraĝeniu”.
SpoĂród póěniejszych, zarysowujÈcych siÚ trzech poglÈdów (o charakterze
neutralnym, pozytywnym ibnegatywnym) ostatnio dominuje opcja mieszana:
optymistyczno-pesymistyczna (Jurek, 2012, s. 59). Zgodnie zb niÈ proces
starzenia siÚ ludnoĂci poczÈtkowo, czyli gdy populacja dojrzewa, ma pozytywny wpïyw na gospodarkÚ, abpóěniej – wbsytuacji zaawansowanej staroĂci
demograficznej – moĝe prowadziÊ do powaĝnych perturbacji ekonomicznych.
Jak moĝna zaobserwowaÊ, dokonujÈce siÚ obecnie zmiany demograficzne
niosÈ daleko idÈce konsekwencje, przewaĝnie negatywne ibpostrzegane najczÚĂciej wb kontekĂcie gospodarki ib finansów publicznych kraju. DotyczÈ
przeksztaïceñ wb modelu produkcji, konsumpcji, oszczÚdzania ib inwestycji,
jak teĝ kondycji rynku pracy oraz wydajnoĂci, poszukiwanych rodzajów usïug
oraz ksztaïtu wydatków budĝetowych. Niski wskaěnik zatrudnienia osób
starszych prowadzi do mniejszej produktywnoĂci spoïeczeñstwa, obniĝenia
wpïywów podatkowych, ograniczenia krÚgu konsumentów, oznacza mniejszÈ
liczbÚ pïacÈcych skïadki na ubezpieczenie zdrowotne ib spoïeczne.
Przewidywana przez KomisjÚ EuropejskÈ zmniejszajÈca siÚ wb dïugiej
perspektywie dynamika wzrostu gospodarczego stanowi wypadkowÈ dwóch
procesów. Pierwszym zbnich jest zakïadana do 2020 r. wzrastajÈca produktywnoĂÊ pracy, bÚdÈca efektem wysokiej dynamiki wydajnoĂci pracy ibnakïadów
inwestycyjnych na sferÚ produkcyjnÈ. Potem ma nastÈpiÊ wyhamowanie tego
28
DOI 10.7172/1644-9584.59.2
Konsekwencje procesu starzenia siÚ spoïeczeñstwa…
procesu na skutek spadku odsetka osób aktywnych zawodowo, czyli gdy
znaczenia nabierze drugi proces – starzenie siÚ populacji. Prognozy dotyczÈce Polski wskazywaïy, ĝe Ărednie roczne tempo wzrostu PKB wyniesie
3,5% wblatach 2011–2020, 2% wblatach 2021–2040 ib1% wblatach 2041–2060
(Ageing Report, 2009). Obecnie prognozy sÈ modyfikowane ib to raczej na
niekorzyĂÊ. Przypomina siÚ wbtym kontekĂcie od dawna znana opinia wskazujÈca, ĝe wb spoïeczeñstwach, których dotyka zjawisko demograficznego
starzenia siÚ, „zanika podstawa kapitalizmu, czyli duch przedsiÚbiorczoĂci
oraz skïonnoĂci do ryzyka, abzastÚpowane one sÈ przez nowe uczucie: pragnienie bezpieczeñstwa” (Jurek, 2012, s. 65).
Dlatego szczególnie czÚsto eksponowany jest fakt, ĝe starzenie siÚ spoïeczeñstw stanowi podstawowe wyzwanie stojÈce przed systemami zabezpieczenia spoïecznego (Pisarczyk, 2010). Osoby starsze sÈ bowiem przeciÚtnie
„droĝsze wbutrzymaniu” – generujÈ wyĝsze wydatki wbporównaniu zbosobami
mïodszymi, co leĝy u podstaw okreĂlenia „siwienie budĝetów publicznych”
(Wilensky, 1975, s. 10–11). KontynuujÈc ten tok rozumowania, naleĝy podkreĂliÊ, ĝe wzrastajÈce wydatki publiczne majÈ pozytywny wpïyw na stan
gospodarki, ale tylko do pewnego momentu, którego przekroczenie prowadzi do jego pogorszenia, wpïywajÈc hamujÈco na jej dynamikÚ. ZaleĝnoĂÊ
tÚ odzwierciedla tzw. krzywa Armeya (Armey, 1995). PoczÈtkowo bowiem
wydatki te majÈ charakter przewaĝnie rozwojowy, by zb czasem ewoluowaÊ
ku coraz bardziej nierozwojowym. ObowiÈzujÈce kryterium zb Maastricht
wb postaci dïugu publicznego na poziomie 60% PKB wb gruncie rzeczy jest
odzwierciedleniem opinii wskazujÈcej, ĝe przekroczenie tego puïapu prowadzi do istotnego spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego (Reinhart
ib Rogoff, 2010, s. 574).
W kontekĂcie przedïuĝajÈcego siÚ kryzysu ekonomicznego ib fatalnego
stanu finansów publicznych wbwielu krajach, wbtym równieĝ wbPolsce, nasiliïy
siÚ zatem dziaïania wbkierunku wydïuĝania aktywnoĂci zawodowej jednostki
wbjej cyklu ĝycia. Uwaga skoncentrowana jest na przesuniÚciu wbgórÚ wieku
uprawniajÈcego do nabycia praw emerytalnych, podczas gdy sporadycznie
poruszana jest kwestia obniĝenia wieku osób wchodzÈcych na rynek pracy,
ab takĝe ciÈgle zbyt maïÈ wagÚ przywiÈzuje siÚ do zwiÚkszenia aktywnoĂci zawodowej osób bÚdÈcych wb wieku produkcyjnym, która wb Polsce jest
szczególnie niska. Tymczasem, jak dowodzi M. Podogrodzka (2011, s. 841),
„wiÚksze zaangaĝowanie osób bÚdÈcych wb wieku aktywnoĂci zawodowej
wbpodjÚcie pracy skuteczniej poprawi relacjÚ osób niepracujÈcych do pracujÈcych aniĝeli wydïuĝenie wieku emerytalnego, zwïaszcza wbpopulacji kobiet
oraz wĂród mieszkañców wsi”.
Ponadto wb przypadku utrzymania siÚ dotychczasowego trendu starzenia siÚ spoïeczeñstwa znaczenia mogÈ nabraÊ problemy zwiÈzane zb opiekÈ
kolejnych pokoleñ nad starszymi generacjami. WzroĂnie po prostu zapotrzebowanie na opiekÚ nad osobami sÚdziwymi (ponad 85 lat), abpokolenie
osób wchodzÈcych wb wiek emerytalny mogïoby je czÚĂciowo przejÈÊ, zwalProblemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 2 (59), t. 1, 2016
29
Bogumiïa Szopa
niajÈc zb takiej powinnoĂci róĝne instytucje, wb tym publiczne. OczywiĂcie,
zb perspektywy finansów publicznych wydïuĝenie wieku emerytalnego niewÈtpliwie odciÈĝa je przez sam fakt zawÚĝenia populacji osób korzystajÈcych ze Ăwiadczeñ emerytalnych. Przy takim rozwiÈzaniu nie moĝna jednak
wykluczyÊ zwiÚkszenia obciÈĝenia innych ěródeï zabezpieczenia spoïecznego.
Moĝe zasadna byïaby, przynajmniej wbpewnym zakresie, moĝliwoĂÊ wyboru
momentu przejĂcia na emeryturÚ, co jest obecnie rozwaĝane?
DziÚki reformie emerytalnej zb 1998 r. Polska oceniana byïa dotÈd jako
wbmiarÚ bezpieczna ibzaliczana do grupy krajów Europy, wbprzypadku których
moĝliwe bÚdzie nawet zmniejszenie odsetka PKB wydawanego na emerytury
(Ageing Report, 2009, s. 280–304). Wprowadzone wówczas zmiany polegajÈ
ogólnie na tym, ĝe pañstwo nie gwarantuje wysokoĂci przyszïych Ăwiadczeñ
(z wyjÈtkiem minimalnych emerytur), poniewaĝ powinny one zaleĝeÊ od
uzbieranych wb ZUS-ie lub OFE oszczÚdnoĂci. Zdecydowanie gorzej moĝe
natomiast wyglÈdaÊ sytuacja zb punktu widzenia emerytów, których liczba
bÚdzie siÚ zwiÚkszaÊ, takĝe wb stosunku do aktywnej czÚĂci spoïeczeñstwa.
Juĝ obecnie zauwaĝalne jest pogorszenie relacji przeciÚtnego Ăwiadczenia
emerytalnego do Ăredniej pïacy, która wb2005 r. wynosiïa 66,6%, abwb2014br.
ulegïa obniĝeniu do 64,0% (GUS, 2015c, s. 284). Emerytury ulegajÈ wzglÚdnemu (a niekiedy bezwzglÚdnemu) zmniejszeniu.
Sytuacja demograficzna jest teĝ jednym zbistotnych determinantów zachowañ na rynku produktów oszczÚdnoĂciowych. Juĝ F. Modigliani gïosiï, ĝe
„mïodzi oszczÚdzajÈ, abstarzy trwoniÈ” (za: Stankiewicz, 2007, s. 354), sugerujÈc istniejÈcÈ zaleĝnoĂÊ miÚdzy strukturÈ demograficznÈ wb danym kraju
ab oszczÚdnoĂciami. Ogólnie dla populacji ob dominacji ludnoĂci wb wieku
produkcyjnym charakterystyczny jest wysoki stopieñ oszczÚdzania, abproces
starzenia populacji prowadzi do sukcesywnego spadku oszczÚdnoĂci. Zintensyfikowane wb ostatnich latach badania wb tym zakresie dowodzÈ, ĝe wb niektórych krajach nawet 75% zmian wbprocesach oszczÚdzania moĝe wynikaÊ
zbobserwowanych zmian demograficznych (Ferrucci ibMiralles, 2007). Jako
konkretne przyczyny podawany jest tzw. efekt wieku (odmiennoĂÊ decyzji
wb róĝnym wieku), czasu (zmiany struktury aktywów pod wpïywem zróĝnicowanej ich dochodowoĂci) oraz efekt kohorty (wynikajÈcy zb gwaïtownej
zmiany funkcjonowania gospodarstw domowych wywoïanej przyczynami
zewnÚtrznymi) (Poterba, 2004). W najbliĝszej przyszïoĂci majÈ one wpïywaÊ na zbliĝenie siÚ zachowañ polskich gospodarstw domowych wbzakresie
oszczÚdzania do zachowañ charakterystycznych dla gospodarek rozwiniÚtych.
Otóĝ wĂród emerytów ma miejsce wyĝszy od przeciÚtnego odsetek
gospodarstw korzystajÈcych zb bezpiecznych form oszczÚdzania. Z wiekiem
zmniejsza siÚ bowiem skïonnoĂÊ do ryzyka, chociaĝ istotny wpïyw na niÈ
ma teĝ poziom zamoĝnoĂci. W zwiÈzku zb tym, jak sugerujÈ wyniki badañ
(Rytelewska ib Kïopocka, 2010, s. 59), starzenie siÚ spoïeczeñstwa „znajdzie odzwierciedlenie wbspadku stopy oszczÚdzania obokoïo 3,4 pkt. proc.”,
co bÚdzie mieÊ miejsce wb latach 2007–2030. Spowoduje ponadto zmiany
30
DOI 10.7172/1644-9584.59.2
Konsekwencje procesu starzenia siÚ spoïeczeñstwa…
wb strukturze oszczÚdnoĂci – przede wszystkim bÚdzie prowadziÊ do wzrostu udziaïów depozytów bankowych, aktywów wbzakïadach ubezpieczeñ na
ĝycie oraz obligacji. Pewnego wpïywu na zachowania gospodarstw naleĝy teĝ
oczekiwaÊ wb zwiÈzku ze wspomnianÈ reformÈ systemu emerytalnego. Jak
do tej pory, skïonnoĂÊ Polaków do dodatkowego oszczÚdzania na emeryturÚ
jest jednak niewielka. Wyniki róĝnego rodzaju badañ sondaĝowych (CBOS,
2010b) wskazujÈ, ĝe jedynie 13% osób wb wieku produkcyjnym twierdzi, iĝ
oszczÚdza zbmyĂlÈ obemeryturze, abdalsze 21% jedynie deklaruje, ĝe obecnie
nie oszczÚdza, ale zamierza to robiÊ. Ponad 55% nie oszczÚdza natomiast
zb myĂlÈ ob wieku emerytalnym ani nie zamierza tego czyniÊ, zb reguïy tïumaczÈc to zbyt niskim poziomem dochodów, ale teĝ niedostatecznÈ wiedzÈ
ob metodach pomnaĝania oszczÚdnoĂci wb dïuĝszym terminie.
Ludzie starsi wystÚpujÈcy wbroli konsumentów postrzegani sÈ nieco gorzej
wbporównaniu zbmïodszym wiekowo nabywcÈ. Na rynku, na którym zaistniaï
konsument globalny, kupowanie buduje prestiĝ. Jak konsekwentnie wyjaĂnia
Z. Bauman (1998), czïonkiem wspóïczesnego spoïeczeñstwa staje siÚ ten, kto
nie opiera siÚ pokusom konsumpcyjnym rynku ib kupuje, kupuje… Wedïug
Baumana (2006, s. 195): „Wspóïczesne spoïeczeñstwo angaĝuje swoich
czïonków gïównie jako konsumentów… Aby speïniÊ spoïecznÈ normÚ, aby
byÊ peïnoprawnym czïonkiem spoïeczeñstwa, trzeba reagowaÊ niezwïocznie
ibwydajnie na pokusy rynku konsumenckiego; trzeba mieÊ wkïad wbkoniecznoĂÊ zuĝywania zasobów”.
ObszernÈ analizÚ zachowañ seniorów wbroli konsumentów przedstawiono
niedawno wb pracy Konsument 55+ wyzwaniem dla rynku (Bombol ib Sïaby,
2011). Wynika zbniej m.in. ĝe ugruntowany przez lata stereotyp nie zawsze
znajduje potwierdzenie wb obecnej rzeczywistoĂci. Zgodnie zb nim seniorzy
stanowiÈ grupÚ konsumentów ob niskich dochodach, toteĝ wb stopniu ograniczonym skïonni sÈ do aktywnego gospodarowania nimi na rynku, ab poza
tym majÈ konserwatywne podejĂcie do konsumpcji, gdyĝ ich przyzwyczajenia
sÈ zbyt silnie ugruntowane. Starsi wiekiem konsumenci sïabo reagujÈ na
reklamÚ, czÚsto podlegajÈ teĝ wykluczeniu cyfrowemu, zbyt wolno podejmujÈ decyzje, czyli sÈ klientami czasochïonnymi. OczywiĂcie, niski poziom
dochodów przekïada siÚ zbreguïy na równie niski popyt, co ostatecznie moĝe
nie byÊ obojÚtne dla dynamiki produkcji.
Trzeba jednak zauwaĝyÊ, ĝe pewna czÚĂÊ segmentu rynku seniorów,
zwïaszcza ta dotyczÈca seniorów mïodszych, charakteryzuje siÚ coraz szybciej
rosnÈcÈ siïÈ nabywczÈ kierowanÈ wbstronÚ usïug ĝycia codziennego, domów
spokojnej staroĂci, ale teĝ usïug luksusowych, gïównie wb branĝy zdrowotnej, jak chirurgia plastyczna, kosmetyki nowej generacji, motoryzacyjnej,
turystycznej czy gastronomicznej. Odbywa siÚ to równolegle zb obniĝaniem
popytu przede wszystkim na usïugi edukacyjne czy rekreacyjne. Wraz zbwiekiem ewoluujÈ bowiem potrzeby ludzkie oraz zachowania konsumpcyjne,
co zb pewnoĂciÈ pociÈga za sobÈ zmiany struktury popytu, ale nie zawsze
dotyczÈ one jego rozmiaru.
Problemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 2 (59), t. 1, 2016
31
Bogumiïa Szopa
Nietrudno przecieĝ zauwaĝyÊ, ĝe „tradycyjny senior” przeistacza siÚ coraz
czÚĂciej wb„nowoczesnego seniora”, co wbwarunkach polskich moĝe nie jest
jeszcze zbyt czÚstym zjawiskiem, ale wb krajach wyĝej rozwiniÚtych jak najbardziej – osoby starsze to zbreguïy osoby zamoĝne. I co waĝne, ten „nowoczesny senior” niekiedy napotyka na braki ofert, czego potwierdzeniem sÈ
wyniki badañ, wskazujÈce gïównie na usïugi opiekuñcze, zajÚcia wb Ărodowisku lokalnym, odpowiednie usïugi turystyczne, zajÚcia sportowe, sprzÚt
gospodarstwa domowego czy komputery przystosowane dla osób starszych.
Wskazane wyĝej najwaĝniejsze, czyli nie wszystkie, rezultaty starzenia siÚ
populacji znajdujÈ ogólne odzwierciedlenie wbPKB. Wiadomo jednak nie od
dzisiaj, ĝe jego przydatnoĂÊ do oceny dobrobytu jest wyraěnie ograniczona,
abkolejnym tego potwierdzeniem jest raport Komisji ds. Mierzenia Wyników
Gospodarczych ib PostÚpu Spoïecznego, powoïanej pod przewodnictwem
Josepha Stiglitza, ab zïoĝonej zb 30 wybitnych ekonomistów, wb tym piÚciu
noblistów (Gadomski, 2009; Smoczyñski, 2009). Z perspektywy niniejszego
tematu waĝne okazujÈ siÚ dwa wnioski. Zgodnie zbpierwszym zbnich naleĝy
zbwiÚkszÈ uwagÈ analizowaÊ dochody ibkonsumpcjÚ gospodarstw domowych,
ab nie tylko wskaěniki produkcji, na czele zb PKB. Po wtóre, co szczególnie
interesujÈce, wbbadaniu jakoĂci ĝycia nieodzowne jest uwzglÚdnianie takich
wskaěników spoïecznych, jak stan zdrowia, poziom edukacji, udziaï obywateli
wb stowarzyszeniach ib ĝyciu politycznym oraz spoïecznym.
Skutki ewentualnego wykluczenia zawodowego ibspoïecznego osób starszych sÈ teĝ bowiem – ibbÚdÈ coraz bardziej – widoczne na pïaszczyěnie spoïecznej. Odczuwa je spoïeczeñstwo. Wielki potencjaï, wiedza pragmatyczna,
wartoĂci ib umiejÚtnoĂci seniorów nie bÚdÈ wykorzystywane przez rodziny,
pracodawców, spoïecznoĂci lokalne ibspoïeczeñstwo jako caïoĂÊ. Przerwany
zostanie naturalny transfer miÚdzypokoleniowy, tak waĝny wbsferze tradycji,
norm, wartoĂci kulturowych, narodowych, spoïecznych.
Wedïug A. Giddensa (2004, s.166) ze spoïecznym znaczeniem starzenia wiÈĝÈ siÚ dwa sprzeczne wzglÚdem siebie procesy. Z jednej strony,
ludzie starsi majÈ wbspoïeczeñstwach wspóïczesnych zazwyczaj niĝszy status
ib mniej wïadzy wb porównaniu zb wczeĂniejszymi kulturami. RównoczeĂnie,
jakby zbdrugiej strony, seniorzy wykazujÈ mniejszÈ skïonnoĂÊ do akceptacji
starzenia siÚ jako procesu nieuniknionego, przyjmowanego za naturalny.
WrÚcz broniÈ siÚ przed nim. Co zb tego wynika? Wiele problemów, jeszcze
nie do koñca wiadomo jakich.
3.2. Indywidualne efekty starzenia siÚ spoïeczeñstwa
Zasadne wydaje siÚ zatem wskazanie konsekwencji procesu starzenia
siÚ ludnoĂci dla poszczególnych osób, indywidualnie, co moĝe przynajmniej
wb pewnym stopniu niektóre powyĝsze problemy wyjaĂniÊ czy uzupeïniÊ.
PostÚpujÈce ograniczanie aktywnoĂci osób starszych na wielu pïaszczyznach
wpïywa ib bÚdzie wpïywaÊ ogólnie negatywnie na poziom oraz jakoĂÊ ich
ĝycia. Wykluczenie osób starszych juĝ dotyczy rynku pracy, zdrowia, ĝycia
32
DOI 10.7172/1644-9584.59.2
Konsekwencje procesu starzenia siÚ spoïeczeñstwa…
publicznego, kulturalnego, spoïecznego ibdalej bÚdzie siÚ pogïÚbiaÊ. Wachlarz
problemów trapiÈcych ludzi starszych jest szeroki, abnajwaĝniejsze zbnich to
problemy: ekonomiczne, mieszkaniowe, rodzinne, adaptacyjne, zdrowotne,
emocjonalne, zwiÈzane zbdyskryminacjÈ ibmarginalizacjÈ, jak teĝ uzaleĝnieniem (Leszczyñska-Rejchert, 2010).
TrudnÈ sytuacjÚ ludzi starszych wb Polsce potÚguje okres transformacji
ustrojowej. Odczuwane pogorzenie siÚ warunków bytowych wywoïuje u wielu
zb nich poczucie degradacji spoïecznej. Nie jest im teĝ ïatwo odnaleěÊ siÚ
wb nowych realiach, przy sïabnÈcej kontroli spoïecznej, wb obliczu zmian
wielu norm prawnych czy praktyk finansowych, wb warunkach tzw. liberalizmu moralnego. Wystarczy wskazaÊ wb tym miejscu na niezwykle niskÈ
– mimo pewnej poprawy wb ostatnich latach – aktywnoĂÊ osób bÚdÈcych
wb tzw. wieku przedemerytalnym na rynku pracy wb porównaniu zb sytuacjÈ
wb tym zakresie wb innych krajach. UwagÚ naleĝy zwróciÊ przede wszystkim
na szczególnie trudnÈ sytuacjÚ dojrzaïych Polek na rynku pracy. AktywnoĂÊ
zawodowa kobiet wb wieku 55–64 lata na poziomie 31,3% wb 2012 r. naleĝy
do najniĝszych wbEuropie (Kryñska ibSzukalski, 2013, s. 35–36). WyjaĂnienie
tak niskiej stopy zatrudnienia nie jest specjalnie trudne. Z jednej strony
jest ona rezultatem ewidentnego niedostosowania polskiej gospodarki do
zmian demograficznych. Z kolei silnie zakorzenione stereotypy dotyczÈce
ludzi starszych ib zwyczajna niechÚÊ pracodawców do ich zatrudniania to
druga strona zagadnienia. Do tego dodaÊ trzeba stosunek Polaków do pracy,
nadal traktowanej powszechnie jako zïo konieczne. RzÈd przyjÈï wprawdzie
wb 2008 r. program „SolidarnoĂÊ pokoleñ. Dziaïania na rzecz aktywizacji
osób 50+”, którego celem jest zwiÚkszenie zatrudnienia osób wbtym wieku,
ale jego efekty sÈ niezbyt widoczne.
Sytuacja ekonomiczna jest gïównym czynnikiem jakoĂci ĝycia osób
starszych, co potwierdza wiele badañ (Graniewska, 2010). Wysoki poziom
dochodów, czÚsto idÈcy wbparze zbpoziomem wyksztaïcenia, zwiÚksza moĝliwoĂÊ samodzielnego ĝycia ibuïatwia je, wbodróĝnieniu od niskich dochodów,
ogólnie ograniczajÈcych ibutrudniajÈcych funkcjonowanie, wïÈcznie zbmoĝliwoĂciÈ popadniÚcia wbubóstwo. I tak, wbPolsce zagroĝenie ubóstwem wĂród
osób po 65. roku ĝycia wynosiïo wb 2014 r. ponad 12%, czyli byïo niĝsze
wb porównaniu zb pozostaïymi grupami wiekowymi (do lat 18 – okoïo 23%,
18–64 lata – okoïo 17%), jak teĝ niĝsze niĝ Ărednia UE-28 (okoïo 14%)
(GUS, 2015a, s. 187). Emerytury wbPolsce sÈ bowiem na tyle wysokie wzglÚdem dochodów zb pracy, ĝe wb stopniu porównywalnym do pïac pozwalajÈ
zmniejszyÊ zagroĝenie ubóstwem. Chociaĝ zagroĝenie ubóstwem spada wraz
zb wiekiem, to jednak roĂnie jego trwaïoĂÊ (Lis ib Potoczna, 2015). Dlatego
poprawa sytuacji materialnej jest jednym zbpowodów zainteresowania seniorów pracÈ. Drugim, nie mniej waĝnym, jest zapobieganie wycofywaniu siÚ
zb ĝycia spoïecznego. Moĝna mieÊ jednak pewnÈ nadziejÚ, poniewaĝ wraz
zbogólnymi zmianami demograficznymi na rynku pracy coraz bardziej zauwaĝalne bÚdÈ braki iloĂciowe ibjakoĂciowe, czyli na chÚtnych emerytów bÚdzie
Problemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 2 (59), t. 1, 2016
33
Bogumiïa Szopa
czekaÊ coraz wiÚcej miejsc pracy zb powodu relatywnego zmniejszania siÚ
liczebnoĂci osób wb wieku produkcyjnym.
DziÚki rozwojowi medycyny ib farmacji, wzrostowi znaczenia populacji
wbstarszym wieku towarzyszy wzglÚdnie sprawne funkcjonowanie seniorów,
chociaĝ przy wydatnym ograniczaniu ich aktywnoĂci ekonomicznej. PodkreĂlenia wymaga wb tym kontekĂcie fakt, ĝe kiedy wb 1900 r. mieszkaniec
Europy Zachodniej bÈdě USA przechodziï na emeryturÚ wb wieku 65 lat,
miaï przed sobÈ perspektywÚ ĝycia Ărednio okoïo 10 lat. Obecnie okres ten
wydïuĝyï siÚ do okoïo 20 lat, co jest wartoĂciÈ samÈ wbsobie, zawdziÚczanÈ
ogólnie poprawie warunków ĝycia, gïównie wspomnianej opiece medycznej. W Polsce Ăredni wiek przejĂcia na emeryturÚ wynosi okoïo 59 lat, co
oznacza, ĝe przeciÚtny emeryt ma jeszcze przed sobÈ perspektywÚ 25 lat
ĝycia, zbreguïy biernego zawodowo ibspoïecznie. Musi to powodowaÊ wiele
ibto coraz powaĝniejszych problemów, poczynajÈc od niezbÚdnej „rewolucji
wbsposobie myĂlenia” obaktywnoĂci zawodowej, ale teĝ spoïecznej seniorów.
Ogólnie wbzakresie aktywnoĂci seniorów moĝna wydzieliÊ ich aktywnoĂÊ
(DziÚgielewska, 2006, s. 161):
– formalnÈ, przejawiajÈcÈ siÚ wb udziale wb róĝnych stowarzyszeniach spoïecznych, wb polityce, wb pracach na rzecz Ărodowiska lokalnego, wolontariacie itp.;
– nieformalnÈ, która polega na kontaktach zb rodzinÈ, przyjacióïmi, znajomymi, sÈsiadami;
– samotniczÈ, ograniczajÈcÈ siÚ do oglÈdania telewizji, czytania, rozwijania
wïasnych zainteresowañ czy hobby.
Inni wyróĝniajÈ aktywnoĂÊ (Orzechowska, 1999) domowo-rodzinnÈ, kulturalnÈ, zawodowÈ, spoïecznÈ, edukacyjnÈ, religijnÈ ibrekreacyjnÈ, uwzglÚdniajÈc pola zainteresowañ osób wbstarszym wieku. BiorÈc zbkolei pod uwagÚ
aktywnoĂÊ wbczasie wolnym, wskazuje siÚ (Halicka ibHalicki, 2003, s. 207) na
aktywnoĂÊ rekreacyjno-hobbystycznÈ, receptywnÈ, zorientowanÈ publicznie,
integracyjnÈ oraz inne jej rodzaje.
Problem polega jednak na tym, ĝe polscy seniorzy – zamiast zmierzaÊ
do róĝnych form aktywnoĂci – pozostajÈ na ogóï pasywni, niezaleĝnie od
postÚpujÈcych przeobraĝeñ wbkraju. Jest to charakterystyczne dla caïej spoïecznoĂci, abwbgrupie osób powyĝej 60 lat aktywnoĂÊ ta sïabnie szczególnie
wraz zbogólnÈ aktywnoĂciÈ ĝyciowÈ (Czapiñski ibPanek, 2013). Nie angaĝujÈ
siÚ teĝ wbpomoc innym, co charakteryzuje co najmniej 67% starszych Polaków (CBOS, 2010a). ByÊ moĝe wiÈĝe siÚ to zbnie najlepszym stanem zdrowia,
który oceniany jest przez osoby powyĝej 50. roku ĝycia powszechnie jako zïy,
ibocena taka jest zdecydowanie czÚstsza niĝ wbprzypadku pozostaïych Europejczyków wb podobnym wieku. Wpïyw moĝe teĝ mieÊ niepeïnosprawnoĂÊ
nasilajÈca siÚ zbwiekiem ibdotykajÈca prawie poïowy osób po 75. roku ĝycia.
Z drugiej strony, czyli uwzglÚdniajÈc postawy Polaków wobec ludzi
starszych ib wïasnej staroĂci, moĝna wyraěnie zauwaĝyÊ, ĝe aktywnoĂÊ ludzi
wb starszym wieku jest najczÚĂciej ïÈczona zb dziaïalnoĂciÈ na rzecz rodziny
34
DOI 10.7172/1644-9584.59.2
Konsekwencje procesu starzenia siÚ spoïeczeñstwa…
lub spoïecznoĂci sÈsiedzkiej (WÈdoïowska, 2009, s. 2). Wynika to zbtakiego
wïaĂnie postrzegania osób starszych, które – zgodnie zb powszechnÈ opiniÈ
(prawie 90% badanych) – sÈ potrzebne spoïeczeñstwu, ale przede wszystkim
dlatego, ĝe majÈ czas na zajÚcie siÚ wnukami, ab wb pewnym stopniu takĝe
dziaïalnoĂciÈ spoïecznÈ; ceni siÚ teĝ ich wiedzÚ ib doĂwiadczenie. Takie sÈ
stereotypy ib nie ulegajÈ one powaĝniejszym zmianom.
Nie moĝna abstrahowaÊ jednak od kolejnego jeszcze aspektu, jakim jest
poczucie zadowolenia ib szczÚĂcia osób starszych, oczywiĂcie bez pomijania
wÈtku ekonomicznego – chociaĝ nie zawsze jedno zb drugim idzie wb parze.
PodejĂcie to utoĝsamiane jest zb tzw. ekonomiÈ szczÚĂcia (Michoñ, 2010),
ogólnie odnoszÈcÈ siÚ do elementów warunkujÈcych jakoĂÊ ĝycia, czyli nieograniczajÈcÈ siÚ do jego wÈskiego, jedynie iloĂciowego, czyli dochodowego
ujÚcia. W myĂl zaïoĝeñ tej teorii jednostki pragnÈ zapewniÊ sobie osiÈganie
dobrostanu ib wewnÚtrznej harmonii, miÚdzy innymi dziÚki odpowiadajÈcej
ich potrzebom konsumpcji. Nie ogranicza siÚ ona jednak do Ăwiadomego
nabywania dóbr wysokiej jakoĂci, ale jest przede wszystkim wiÈzana zbwyjÈtkowymi sposobami spÚdzania wolnego czasu. Ekonomia szczÚĂcia zakïada
realizacjÚ wïasnych pasji, promowanie unikatowych umiejÚtnoĂci ibtalentów,
poszukiwanie wewnÚtrznej równowagi, tak waĝne dla poczucia komfortu,
zaĝywania przyjemnoĂci ibmanifestowania indywidualnoĂci, jak teĝ ocen tego
dotyczÈcych.
Empiryczna weryfikacja takich zaïoĝeñ jest niezwykle utrudniona, ale
pewien aspekt owego problemu znajduje odzwierciedlenie wb badaniach
Diagnoza Spoïeczna, prowadzonych od ponad 10 lat, ab dotyczy on tzw.
dobrostanu psychicznego, ĂciĂle skorelowanego m.in. zb poczuciem szczÚĂcia. Nie wnikajÈc wb szczegóïy, wb ostatnich edycjach (Czapiñski ib Panek,
2013, s. 175) moĝna przeczytaÊ, „ĝe dobrostan psychiczny Polaków wzrósï
znaczÈco wb minionych latach ib ĝe nie jest to zmiana (tylko) pokoleniowa,
zaszïa bowiem takĝe u tych samych osób mimo ich starzenia siÚ ib wzrostu
silnie zbwiekiem skorelowanego wskaěnika depresji psychicznej”. W konkluzji podkreĂlono natomiast, ĝe (Czapiñski ibPanek, 2011 s. 183): „dobrostan
psychiczny tyleĝ zaleĝy od powodzenia wb ĝyciu, ile … powodzenie ĝyciowe
zaleĝy od dobrostanu psychicznego. SzczÚĂliwsi sÈ ci, którym siÚ wbniektórych
aspektach ĝycia dobrze wiedzie, ale to szczÚĂliwszym wiedzie siÚ generalnie
lepiej”, zb czego moĝna byïoby, ab wïaĂciwie powinno siÚ wyciÈgnÈÊ jeden
jedyny wniosek.
Z innej nieco, zdecydowanie filozoficznej perspektywy podchodzi do
tego Z. Bauman (2009, s. 51), piszÈc: „Spoïeczeñstwo konsumentów jest
zapewne jedynym wbhistorii ludzkoĂci, które obiecuje szczÚĂcie wbĝyciu ziemskim, szczÚĂcie tu ib teraz, jak równieĝ wb kaĝdym kolejnym „teraz”. Krótko
mówiÈc, szczÚĂcie natychmiastowe ibnieustajÈce”. Granica dzielÈca powyĝsze
ujÚcia jest jednak sïabo okreĂlona, pïynna – jak by to nazwaï Z. Bauman.
Zachodnie spoïeczeñstwa od dziesiÚcioleci uksztaïtowane sÈ na bazie
„kontraktu spoïecznego”, ïÈczÈcego generacje ib umacniajÈcego solidarProblemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 2 (59), t. 1, 2016
35
Bogumiïa Szopa
noĂÊ indywidualnÈ, rodzinnÈ ib spoïecznÈ. Oznacza to, ĝe rodzice inwestujÈ
wbedukacjÚ swych dzieci, abwbzamian otrzymujÈ póěniej wsparcie wbpostaci
emerytur finansowanych przez populacjÚ aktywnÈ (co moĝe jednak ulec
zmianie wb najbliĝszym czasie), jak teĝ korzystajÈ zb bezpoĂredniej pomocy
dzieci, ale ma odzwierciedlenie tryptyk: „jednostka – rodzina – pañstwo”.
Dobrze, ĝe taki model rozpowszechnia siÚ, choÊ powoli, wb innych krajach,
podlegajÈc równoczeĂnie pewnym modyfikacjom ib imitacjom.
Jak podkreĂlano, proces starzenia siÚ populacji na Ăwiecie, takĝe polskiej,
jest nieuchronny ib nieodwracalny, zdeterminowany wieloma elementami
ib wywoïujÈcy róĝnorakie nastÚpstwa. Nie ograniczajÈ siÚ one do koniecznoĂci dostosowania polityki spoïecznej do wymagañ starzejÈcego siÚ spoïeczeñstwa, ale wymagajÈ coraz czÚĂciej modyfikacji strategii rozwoju caïych
krajów ib regionów, wb których liczba osób starszych moĝe byÊ dominujÈca
wb porównaniu zb rocznikami mïodymi ib aktywnymi zawodowo. WymuszajÈ
dostosowania na róĝnych pïaszczyznach – przede wszystkim zmiany wb systemach zabezpieczenia spoïecznego, wbtym emerytalnego, ochrony zdrowia
ib opieki, wb modelu konsumpcji oraz wb relacjach spoïecznych – ab takĝe na
róĝnych poziomach funkcjonowania. Ale konieczne sÈ teĝ zmiany wbpostrzeganiu osób starszych, ich aktywnoĂci zawodowej ibspoïecznej, wbpoïÈczeniu
ze zmianami sposobu pokazywania staroĂci ib osób starszych wb mediach,
których oddziaïywanie wb obecnych realiach jest wyjÈtkowo silne (Kryñska
ib Szukalski, 2013).
Przygotowywane wb wielu krajach programy czy konkretne strategie
bÚdÈce reakcjÈ na skutki procesu starzenia moĝna sprowadziÊ do trzech:
– dostosowanie jednostronne – polegajÈce na projekcji potrzeb starzejÈcego
siÚ spoïeczeñstwa ibuwzglÚdnieniu ich wbdziaïaniach, ale przy niewielkich
korektach wbzasadach miÚdzypokoleniowego podziaïu pracy ibdochodów;
– dostosowania kompleksowe – sprowadzajÈce siÚ do przygotowania spoïeczeñstwa wb ciÈgu caïego ĝycia do jego dïuĝszego trwania za poĂrednictwem odpowiedniej polityki edukacyjnej, zdrowotnej itp., zbwykorzystaniem redystrybucji podtrzymujÈcej miÚdzypokoleniowÈ solidarnoĂÊ;
– aktywne dziaïania prewencyjne – ukierunkowane na zmiany struktury
demograficznej ludnoĂci przez politykÚ prokreacyjna ib imigracyjnÈ.
Powyĝsze strategie nie wykluczajÈ siÚ. WrÚcz przeciwnie, zbuwagi na ich
róĝny horyzont uzyskiwania rezultatów wskazane, ab nawet niezbÚdne jest
ich jednoczesne realizowanie.
4. Zakoñczenie
W Polsce proces starzenia siÚ spoïeczeñstwa postÚpuje, choÊ zbpewnym
opóěnieniem wzglÚdem innych krajów UE, ale do 2060 r. to wïaĂnie Polska
odnotuje najwiÚkszy udziaï seniorów wbogólnej liczbie ludnoĂci (ponadb36%)
wb porównaniu ze ĂredniÈ okoïo 30%. Obserwowane przyspieszenie „dalszego trwania ĝycia” prowadzi ogólnie do zwiÚkszania liczebnoĂci ibroli ludzi
36
DOI 10.7172/1644-9584.59.2
Konsekwencje procesu starzenia siÚ spoïeczeñstwa…
starszych, abwiÚc rodzi takĝe duĝe prawdopodobieñstwo rozpowszechniania
siÚ stylu ĝycia wïaĂciwego tym generacjom, równieĝ wb Polsce. Jak moĝna
sÈdziÊ, znaczenie tych procesów ulegnie wzmocnieniu, gdy starszy wiek
bÚdzie osiÈgany przez kolejne pokolenia zaliczane do powojennego wyĝu
demograficznego. Powszechnie propagowane aktywne starzenie siÚ polega
m.in. na wyborze takiego jego wariantu, aby przebiegaïo ono wb sposób
nowy, lepszy, bardziej produktywny niĝ do tej pory. WiÈĝe siÚ to jednak
zbprzejĂciem od polityki wraĝliwej na przebieg ĝycia (uzaleĝnionej od zdarzeñ
przeszïych) do polityki istotnej dla przebiegu ĝycia, czyli dziaïañ ksztaïtujÈcych nastÚpne jego etapy (Szukalski, 2015, s. 4).
Jako swego rodzaju odzew na sygnaïy wiÈĝÈce siÚ zb postÚpujÈcymi
zmianami demograficznymi naleĝy potraktowaÊ dokument przygotowany
wb Maïopolskim UrzÚdzie Marszaïkowskim, zatytuïowany Wyzwania Maïopolski wbkontekĂcie starzenia siÚ spoïeczeñstwa. PodejĂcie strategiczne (2010).
Korzeni strategii szukaÊ naleĝy wbkoncepcji tzw. srebrnej gospodarki (silver
economy), majÈcej wbostatnich latach szerokie odzwierciedlenie wbMaïopolsce, ab przedstawionej wczeĂniej przez grupÚ ekspertów jako tzw. Deklaracja Boñska. Ogólnie podejĂcie to uĂwiadamia, ĝe aktywne przygotowanie
gospodarki do zmienionych, nowych relacji demograficznych stanowi szansÚ
wbzakresie jakoĂci ĝycia, wzrostu gospodarczego oraz konkurencyjnoĂci. CharakteryzujÈ jÈ dwa kierunki rozpoznañ, czyli dotyczÈce tendencji starzenia siÚ
ibpotrzeb populacji wbróĝnych wymiarach ludzkiego ĝycia oraz regionalnych
zasobów umoĝliwiajÈcych zaspokajanie potrzeb starzejÈcej siÚ populacji na
poziomie, który ogólnie pozwala na ocenÚ regionu jako przyjaznego osobom
starszym. W strategii wykorzystano doĂwiadczenia angielskie, nakierowane
na aktywizacjÚ starszego pokolenia, eksponujÈc tym samym wymieniony
pierwszy jej typ, czyli dostosowanie jednostronne.
Zdaniem G. Espinga-Andersena (2010, s. 183): „W dzisiejszych czasach
(…) to globalizacja, starzenie siÚ spoïeczeñstw ibniestabilnoĂÊ rodziny; jednoczesna niewydolnoĂÊ rodziny ib rynku” stanowiÈ podstawowe wyzwania
dla wszystkich. ZwiÈzane zb tym próby dziaïañ wb postaci aktywnej polityki
spoïecznej, znanej zwïaszcza wbkrajach Europy kontynentalnej, czy tzw. nowe
zarzÈdzanie publiczne rozpowszechniajÈce siÚ wb wielu innych pañstwach,
moĝna potraktowaÊ jako przejaw czy jedynie pojedyncze elementy strategii
radzenia sobie zbnowymi strukturami ryzyk spoïecznych. Wedïug niektórych
opinii (Racïaw 2010, s. 20) moĝna je uznaÊ za zaczÈtkowy wzór „nowoczesnego pañstwa opiekuñczego” (z duĝym udziaïem pañstwa wspierajÈcego
pracÚ – workfare state), zastÚpujÈcego uksztaïtowane wbokresie powojennym
welfare state. To inaczej przejĂcie zb dotychczasowej polityki „przetrwania
ibizolacji” do polityki „dobrostanu ibintegracji”, opartej na wielosektorowoĂci
ib upodmiotowieniu dziaïañ skierowanych do seniorów. Programy integracyjne naleĝy przede wszystkim ukierunkowaÊ na wykluczenie fizyczne. Jak
podpowiadajÈ autorzy ponad dziesiÚcioletnich badañ Diagnozy Spoïecznej
(Czapiñski ibPanek, 2013, s. 384): „Najskuteczniejszymi zaĂ wbtym obszarze
Problemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 2 (59), t. 1, 2016
37
Bogumiïa Szopa
dziaïaniami wydaje siÚ polityka prorodzinna, sprzyjajÈca dzietnoĂci ib solidarnoĂci miÚdzypokoleniowej, oraz skuteczniejsza rehabilitacja ibaktywizacja
zawodowa osób niepeïnosprawnych ibosób wbwieku powyĝej 50 lat”. Na fali
aktywnej polityki spoïecznej, wywiedzionej zb wytycznych polityk unijnych,
propagowana jest polityka aktywnego starzenia siÚ.
Powyĝsze przesïanie znajduje teĝ odzwierciedlenie wblokalnym wymiarze
dziaïañ zbtego zakresu, czyli wb„lokalnych reĝimach opiekuñczych”. OczywiĂcie, nie sÈ one jednorodne, gdyĝ trudno wprowadziÊ jeden powszechnie obowiÈzujÈcy wb kaĝdej gminie model dziaïañ. Wyniki dotychczasowych badañ
wskazujÈ jednak na brak lokalnej polityki wobec osób starszych, rozumianej
jako zbiór skoordynowanych ibspójnych dziaïañ podejmowanych przez podmioty publiczne ib niepubliczne wb celu zaspokojenia potrzeb seniorów na
danym terenie. Wedïug M. Racïaw (2011, s. 27), to wciÈĝ „nie swój”, lecz
„obcy” problem – to „publiczny” problem wielkiej polityki ib„prywatny” problem rodziny. Brak konceptualizacji gminnych polityk spoïecznych wbobliczu
starzenia siÚ ludnoĂci musi zatem niepokoiÊ.
RównoczeĂnie trzeba byÊ jednak Ăwiadomym tego, ĝe przynajmniej pewna
czÚĂÊ osób starszych staje siÚ coraz bardziej aktywna nie tylko zawodowo,
ale teĝ na pïaszczyěnie pozazawodowej. RealizujÈ odïoĝone pasje zb mïodoĂci, chÚtniej korzystajÈ teĝ zb róĝnych nowinek, wb tym technologicznych,
odnajdujÈc siÚ coraz lepiej wb spoïeczeñstwie informacyjnym. ZgïaszajÈ
teĝ zapotrzebowanie na szereg odpowiednich dla siebie usïug, dowodzÈc
tym samym, ĝe polski senior ze stadium konsumenta tradycyjnego przesuwa siÚ wyraěnie wbkierunku konsumenta nowoczesnego. Oby tylko temu
kieïkujÈcemu procesowi nie zaszkodziï fetysz rynkowej konkurencyjnoĂci,
ab wiÚc rywalizacji, wb cieniu której – jak niezwykle trafnie ujÈï to W. Anioï
(2011) – „znikajÈ gdzieĂ takie wartoĂci, jak wspóïpraca, solidarnoĂÊ, dialog ib kompromis, które odwoïujÈ siÚ do nieco innej strony natury ludzkiej
ibĝycia spoïecznego. ZaczynajÈ siÚ liczyÊ niemal wyïÈcznie doraěne przewagi
ib rachunek ekonomiczny, wybory stajÈ siÚ zerojedynkowe, zaĂ przyszïoĂÊ
rysuje siÚ wb gruncie rzeczy bezalternatywnie”.
Bibliografia
Ageing Report: Economic and Budgetary Projections for the EU-27 Member States
(2008–2060). (2009). Luxembourg: Office for Official Publications of the European
Communities
Anioï, W. (2011). Kryzys finansowy wb Europie – reperkusje dla polityki spoïecznej.
Polityka Spoïeczna, (4).
Armey, R. (1995). The Freedom Revolution. Washington: Rognery Publishing Co.
Bauman, Z. (1998). ZbÚdni, niechciani, odtrÈceni – czyli obbiednym ibzamoĝnym Ăwiecie.
Kultura ib Spoïeczeñstwo, (2).
Bauman, Z. (2006). Praca, konsumpcjonizm ib nowi ubodzy. Kraków: Wyd. WAM.
Bauman, Z. (2009). Konsumowanie ĝycia. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagielloñskiego.
Bauman, Z. (2011). 44 listy ze Ăwiata pïynnej nowoczesnoĂci. Kraków: Wyd. Literackie.
38
DOI 10.7172/1644-9584.59.2
Konsekwencje procesu starzenia siÚ spoïeczeñstwa…
Bombol, M. ibSïaby, T. (2011). Konsument 55+ wyzwaniem dla rynku. Warszawa: Oficyna
Wydawnicza SGH.
CBOS. (2010a). Obraz typowego Polaka wb starszym wieku (Komunikat zb badañ). Warszawa: CBOS.
CBOS. (2010b). Polacy ob dodatkowym oszczÚdzaniu na emeryturÚ. Komunikat zb badañ
BS/77/2010. Warszawa: CBOS.
Czapiñski, J. ibPanek, T. (red.). (2011). Diagnoza Spoïeczna 2011. Warunki ibjakoĂÊ ĝycia
Polaków. Warszawa.
Czapiñski, J. ibPanek, T. (red.). (2013). Diagnoza Spoïeczna 2013. Warunki ibjakoĂÊ ĝycia
Polaków. Warszawa.
DziÚgielewska, M. (2006). AktywnoĂÊ spoïeczna ibedukacja wbfazie staroĂci. W: J. PerekBiaïas (red.), Podstawy gerontologii spoïecznej. Warszawa: Wyd. Aspra-JR.
Esping-Andersen, G. (2010). Spoïeczne podstawy gospodarki postindustrialnej. Warszawa:
Wyd. Wyĝszej Szkoïy Pedagogicznej TWP.
Ferrucci, G. ib Miralles, C. (2007). Saving Behaviour and Global Imbalances. The Role
of Emerging Market Economies. ECB Working Paper Series, 842 (December).
Gadomski, W. (2009). Czym zastÈpiÊ PKB. Gazeta Wyborcza, (21.09.2009).
Giddens, A. (2004). Socjologia. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.
Graniewska, D. (2010). Warunki ĝycia Europejczyków wb starszym wieku. Polityka Spoïeczna, (4).
GUS. (2005). Trwanie ĝycia wb2004 r. Informacje ibopracowania statystyczne. Warszawa:bGUS.
GUS. (2009). Prognoza ludnoĂci na lata 2008–2035. Warszawa: Departament Badañ Demograficznych GUS. Pozyskano z: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_L_prognoza_ludnosci_na _lata2008_2035.pdf.
GUS. (2015a). Dochody ibwarunki ĝycia ludnoĂci Polski (raport zbbadania EU-SILC 2014).
Warszawa: GUS.
GUS. (2015b). Rocznik Demograficzny. Warszawa: GUS.
GUS. (2015c). Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa: GUS.
Halicka, M. ib Halicki, J. (2003). Integracja spoïeczna ib aktywnoĂÊ ludzi starszych. W:
B.b Synak (red.), Polska staroĂÊ. Gdañsk: Wyd. Uniwersytetu Gdañskiego.
Jurek, ’. (2012). Ekonomia starzejÈcego siÚ spoïeczeñstwa. Warszawa: Difin.
Kryñska, E. ib Szukalski, P. (red.). (2013). RozwiÈzania sprzyjajÈce aktywnemu starzeniu
siÚ wbwybranych krajach Unii Europejskiej. Raport koñcowy. ’ódě: Wyd. Uniwersytetu
’ódzkiego.
Kurkiewicz, J. (red.). (2007). Ludzie starsi wbrodzinie ibspoïeczeñstwie. Kraków: Wyd. UEK.
Kurkiewicz, J., (red.). (2010). Procesy demograficzne ibmetody ich analizy. Kraków: Wyd. UEK.
Leszczyñska-Rejchert, A. (2010). Czïowiek starszy ibjego wspomaganie – wbstronÚ pedagogiki
staroĂci. Olsztyn: Wyd. Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego.
Lis, M. ib Potoczna, M. (2015). Zagroĝenie ubóstwem wb Polsce wb ujÚciu dynamicznym.
Polityka Spoïeczna, (3).
Michoñ, P. (2010). Ekonomia szczÚĂcia. Poznañ: DW Harasimowicz.
Orzechowska, G. (1999). Aktualne problemy gerontologii spoïecznej. Olsztyn: Wyĝsza Szkoïa
Pedagogiczna.
Pikuïa, N. (2011). Etos staroĂci wb aspekcie spoïecznym. Gerontologia dla pracowników
socjalnych. Kraków: Wyd. WAM.
Pisarczyk, ’. (2010). Sprawozdanie zb XIX ¥wiatowego Kongresu MiÚdzynarodowego
Stowarzyszenia Prawa Pracy ib Zabezpieczenia Spoïecznego. Praca ib Zabezpieczenie
Spoïeczne, (2).
Podogrodzka, M. (2011). Wpïyw starzenia siÚ ludnoĂci na zabezpieczenie ekonomiczne
kolejnych generacji. Ekonomista, (6).
Poterba, J.M. (2004). Impact of Population Aging on Financial Markets in Developed
Countries. W: Economic Review, Fourth Quarter. Kansas City: Federal Reserve Bank
of Kansas City.
Problemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 2 (59), t. 1, 2016
39
Bogumiïa Szopa
Racïaw, M. (2011). Mit wbsïuĝbie rutyny – lokalne wymiary troski obosoby starsze. Trzeci
Sektor, (25).
Racïaw, M. (red.). (2010). Publiczna troska, prywatna opieka. SpoïecznoĂci lokalne wobec
osób starszych. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.
Reinhart, C. ibRogoff, K. (2010). Growth in abTime of Debt. American Economic Review:
Papers & Proceedings, (100).
Rosset, E. (1979). Trwanie ĝycia ludzkiego. Wrocïaw: Ossolineum.
Rytelewska, G. ib Kïopocka, A. (2010). Wpïyw czynników demograficznych na poziom
ib strukturÚ oszczÚdnoĂci gospodarstw domowych wb Polsce. Bank ib Kredyt, 41 (1).
Schimanek, T. (2011). Starzenie spoïeczeñstwa wyzwaniem XXI wieku. Trzeci Sektor, (25).
Smoczyñski, W. (2009). SzczÚĂcie wb liczbach. Polityka, (50).
Stankiewicz, W. (2007). Historia myĂli ekonomicznej. Warszawa: PWE.
Szukalski, P. (2015). Od normatywnego modelu przebiegu ĝycia do polityki przebiegu
ĝycia. Polityka Spoïeczna, (2).
UrzÈd Marszaïkowski Województwa Maïopolskiego. (2010). Wyzwania Maïopolski
wbkontekĂcie starzenia siÚ spoïeczeñstwa. PodejĂcie strategiczne. Maïopolskie Studia
Regionalne, 2–3 (19–20).
WÈdoïowska, K. (2009). Polacy wobec ludzi starszych ibwïasnej staroĂci. Komunikat zbbadañ.
Warszawa: CBOS.
Wilensky, H. (1975). The Welfare State and Equality. Structured and Ideological Roots of
Public Expenditures. Los Angeles: University of California Press.
Woěniak, Z. (2011). Profilaktyka starzenia siÚ ib staroĂci – mrzonka czy koniecznoĂÊ?
Ruch Prawniczy, Ekonomiczny ib Socjologiczny, (1).
40
DOI 10.7172/1644-9584.59.2