Raport - wersja PDF

Witkacy – 21st Century Perspectives
April 29th – May 1st 2010, Washington DC, Kościuszko Foundation
http://witkacy2010.com
Witkacy z perspektywy XXI wieku1
Marek Średniawa
e-mail: [email protected]
Pracownik naukowy Instytutu Telekomunikacji Politechniki Warszawskiej,
admirator twórczości Stanisława Ignacego Witkiewicza.
Jestem jak jakiś nabój wysokiej marki eksplozywności leżący spokojnie na łące. Ale dotąd nie ma
armaty i nie ma mnie kto wystrzelid. A tego sam nie potrafię — muszę mied ludzi
(Matka, 1924)
W dniach 29.04-2.05.2010 r. w Waszyngtonie odbyła się konferencja Witkacy 2010, prezentująca
twórczośd i osobę Stanisława Ignacego Witkiewicza z perspektywy XXI wieku. Gościnna siedziba
Fundacji Kościuszkowskiej, udekorowana wiernymi reprodukcjami dzieł Firmy Portretowej z kolekcji
w Słupsku, zgromadziła ok. 30 uczestników, badaczy i entuzjastów, głównie z Polski, Stanów
Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Wśród nich byli: Daniel Gerould - legendarna postad światowej
witkacologii, oraz zagraniczni znawcy dorobku autora Szewców, m.in.: John Barlow, Marek Bartelik,
David Goldfarb, Kevin Hayes, Christine Kiebuzioska i Mark Rudnicki. Polskie środowisko
reprezentowała ekstraklasa witkacologów w osobach Michała Pawła Markowskiego, Marty Skwary,
Ewy Wąchockiej, Anny Żakiewicz oraz Janusza Deglera i Lecha Sokoła – drogą elektroniczną,
wspieranych na miejscu przez nowe pokolenie badaczy – Małgorzatę Kosmalę, Agnieszkę Marczyk,
Dorotę Niedziałkowską, Karolinę Berczyoską, Pawła Polita i Annę Brochocką. Przedstawicielami
entuzjastów byli Marek Średniawa i Sasza Vrazic. Program obejmował także spektakl teatralny W
małym dworku połączony z późniejszym spotkaniem z aktorami i reżyserem, projekcję filmu
Nienasycenie oraz wizytę w National Gallery of Art. Całośd podsumowała dyskusja panelowa z
udziałem Marty Skwary, Davida Goldfarba i Kevina Hayesa nt. relacji między jednostką a
społeczeostwem. Podział konferencji na sesje tematyczne odpowiadał wszystkim obszarom
aktywności Witkacego.
Częśd merytoryczną zainaugurowało ciekawe wystąpienie Daniela Geroulda, któremu zawdzięczamy
wprowadzenie Witkacego do obiegu kultury światowej w kręgu języka angielskiego. Profesor mówił
na temat teorii spiskowych w twórczości i życiu artysty, a jego referat stanowił znakomity wstęp do
całej konferencji. Autor zwrócił uwagę, że wątek teorii spiskowych można znaleźd w wielu utworach
Witkacego (przebadał, jak funkcjonuje on m.in.: Macieju Korbowie i Bellatrix, Nienasyceniu,
1
Tekst sprawozdania ukaże się w piśmie Estetyka i Krytyka nr 21(2/2011) - http://eik.110mb.com/
Szewcach, Bezimiennym dziele), a także w życiorysie artysty i w kolejach losu jego dzieł za życia i po
śmierci.
Pierwszą sesję, Witkacy jako artysta: Za i przeciw tradycji, poprzedziło bardzo ciepłe i serdeczne,
chod wirtualne, powitanie uczestników przez Janusza Deglera, który przywołał postad Anny
Micioskiej i stworzoną przez nią atmosferę przyjaźni, współpracy, wzajemnej pomocy sprawiające, że
witkacolodzy stali się jedną wielką rodziną. Przypomniał także okoliczności ukonstytuowania się
„mafii witkacowskiej”, co nastąpiło w związku decyzją Zbigniewa Raszewskiego o wydaniu
monograficznego numeru Pamiętnika Teatralnego. Trzon grupy autorów stanowili wówczas: Janusz
Degler, Lech Sokół, Krzysztof Pomian, Konstanty Puzyna, Bogdan Michalski i Irena Jakimowicz.
Publikacja numeru specjalnego w 1969 r. i Dramatów w 1972 r. otworzyła autorowi Jedynego wyjścia
drogę do kultury światowej. Degler wymienił osoby, dzięki którym twórczośd Witkacego została
przetłumaczona na ponad 20 języków: Daniel Gerould (angielski), Alain van Crugten (francuski),
Giovanni Pampiglione (włoski), Heinrich Kunstmann (niemiecki), Karol Lesman (niderlandzki), Andrei
Bazylewski (rosyjski). Kolejnym wątkiem była historia konferencji witkacowskich, w tym pierwszej
międzynarodowej sesji w 1978 r. w Jeleniej Górze. Było to także okazją do zaproszenia do Wrocławia
w 2012 r na kolejną konferencję organizowaną przez Instytut Grotowskiego oraz na prezentację
niezwykłej niespodzianki – czarno-białego filmu, nakręconego amatorską kamerą, dokumentującego
sesję jeleniogórską.
Wystąpienie Anny Żakiewicz z Muzeum Narodowego w Warszawie, pt. Witkacy jako samotna
gwiazda na niebie polskiej sztuki, skupiło się na podkreśleniu silnej indywidualności Witkacego i jej
odbiciu we wszystkich obszarach jego twórczości – literaturze, dramatach, teorii estetycznej, filozofii,
fotografii i malarstwie, jego niechęci do różnych „izmów” i wyborze własnej drogi twórczej. Autorka
odniosła się do idei jednoosobowej Firmy Portretowej S. I. Witkiewicz i jej Regulaminu, stanowiącego
odpowiedź na różne chwilowe mody i powierzchowne trendy w sztuce, a także na brak
autentyczności. Stanowiło to punkt wyjścia do przedstawienia interesującej interpretacji procesu
twórczego Witkacego, ilustrowanego przykładami jego prac i porównaniu z malarstwem formistów.
Referentka podkreśliła daleko posuniętą skłonnośd artysty do przebrao i inscenizacji, przy których
realizacji odkrywał nowe możliwości fotografii i wspomniała w tym kontekście o możliwościach
manipulacji w dzisiejszych mediach.
Marek Bartelik w swoim wystąpieniu Witkacy i Warhol skupił się na identyfikacji związków między
twórczością i postawami twórczymi obu artystów. Referat był bogato ilustrowany trafnie dobranymi
pracami malarskimi i fotograficznymi obu artystów, których wybór wspierał prezentowane tezy. Było
to też świeże spojrzenie autora, który jako pierwszy skonfrontował obu artystów już w swoich
wcześniejszych pracach. Z prezentacją Bartelika korespondował wątek porównawczy Warhola z
Witkacym podjęty w kolejnym wystąpieniu.
Marek Średniawa w prezentacji Odkrywanie realnych i wirtualnych tropów Witkacego ukazał, jak
wielostronna twórczośd autora Szewców zainspirowała liczne współczesne działania artystyczne – od
fotografii i malarstwa (Barbara Konopka, Natalia Lach Lachowicz, Józef Robakowski, Krzysztof
Wodiczko, Stefka Ammon, Peter Klint, Jeremy Millar), przez muzykę pop i jazz (projekt Peyotl
Tomasza Staoki z 1985 r., odświeżony w 2009 r. z Andrzejem Smolikiem) po operę kameralną
czeskiego kompozytora Michala Nejtka – Dementia Praecox z librettem opartym na sztuce Wariat i
zakonnica. Witkacy stał się w Polsce ikoną popkultury podobnie jak Andy Warhol w skali globalnej.
Firma Portretowa Witkiewicza może byd uważana za prototyp Fabryki Warhola, który rozwinął
działalnośd na „przemysłową” skalę. Obaj odnosili się do kultury masowej i jej przejawów,
demitologizowali rolę artysty i, stosując w praktyce własne regulaminy, „produkowali” dzieła.
Dorota Niedziałkowska w referacie Autoportrety Witkacego jako manifestacje dandysa podjęła
próbę odczytania malarskich i rysunkowych autoportretów Stanisława Ignacego Witkiewicza w
kontekście dandyzmu. Wskazała, jak pewne elementy tej postawy wpływają na kształtowanie
wizerunków własnych. Autorka przeanalizowała szereg autoportretów malarskich, rysunkowych i
fotograficznych, identyfikując różne przejawy i sposoby artykulacji strategii autokompromitacji:
stylizacje kobiece, role megalomaoskie, wizerunki snoba i dyletanta.
Małgorzata Kosmala w referacie Witkiewiczów portret podwójny opisuje relację między Stanisławem
Witkiewiczem i jego synem w rolach malarzy, pisarzy i myślicieli. Punktem wyjścia do rozważao jest
spostrzeżenie, że obaj byli kontestatorami kultury. Uwaga prelegentki skupia się raczej na
podobieostwach, obaj Witkiewiczowie mieli zbliżony pogląd na wiele spraw, np. kryzysu kultury, idei
czystej sztuki, oryginalności w życiu i w każdym działaniu twórczym. Obaj uważali, że celem artysty i
intelektualisty jest znalezienie przyczyn kryzysu i opisanie ich. Historia relacji między ojcem i synem
posłużyła jako pretekst do prezentacji polskiego modernizmu, którego obszar stanowił główne pole
ich konfrontacji. Dzieła Witkiewiczów reprezentują różne etapy i aspekty tego prądu, a jednocześnie
ukazują, jak złożone i pełne sprzeczności było to zjawisko.
W sesji poświęconej problemom wystawiania, reżyserowania i tłumaczenia utworów Witkacego,
Daniel Gerould podzielił się swoimi doświadczeniami tłumacza. Bogactwo ekspresji językowej,
kreatywnośd słowna i frazeologiczna Witkacego stawiają bardzo wysokie wymagania translatorskie.
Niełatwo w pełni oddad sens i klimat języka, nie gubiąc po drodze błyskotliwości sformułowao i
specyficznego poczucia humoru autora Nienasycenia. Dobrym przykładem wyzwania
translatorskiego były kwestie o „zborsuczeniu” (ang. mongrelize) się suk i ich „odborsuczaniu” (ang.
demongrelizing). Natychmiastowym sprawdzianem sztuki przekładu stała się otwarta próba
spektaklu W małym dworku przygotowana przez Ambassadors’ Theater Group pod kierunkiem
Hanny Bondarewskiej i w reżyserii Roberta Mc Namary. W czarnej ascetycznej sali teatralnej bez
dekoracji sama sztuka i słowo znakomicie się broniły.
Kevin Hayes pełniący rolę Dyrektora Artystycznego konferencji, zrelacjonował doświadczenia w
wystawianiu spektakli Witkacego w Wielkiej Brytanii, z punktu widzenia reżysera i aktora. Wspomniał
również o swojej drodze do polskiego teatru i samego Witkacego, związaną ze studiami oraz praktyką
reżyserską i aktorską w Polsce.
Marta Skwara, badaczka dramaturgii Witkiewicza, w referacie Czego nie wiemy o intertekstualności
Witkacego? Witkacy i Słowacki, zwróciła uwagę na intertekstualne skłonności Witkacego, który w
dramacie Jan Maciej Karol Wścieklica zastosował liczne odwołania do Kordiana. Sam Witkacy pisał
zresztą, że „dzieła Słowackiego lub Wyspiaoskiego uznaję za Czystą Formę osiągniętą bez daleko
idących deformacji życiowych” (Teatr, 1923).
Christine Kiebuzinska w referacie Witkacy i Ghelderode: „Faust” Goethe'go przetransformowany w
groteskowy kabaret ustaliła, że realistyczna i surrealistyczna, trywialna i przetransformowana farsa
stanowi podstawową formę ekspresji Sonaty Belzebuba Witkacego i Śmierci doktora Fausta Michela
de Ghelderode. Obie sztuki zostały napisane w 1925 r. i w podtytułach obie informują, że jesteśmy z
dala od transcendentalnego dramatu Goethego (Tragedia dla music hallu i odpowiednio Prawdziwe
zdarzenie w Mordowarze). W prezentacji prześledzono deformacje mitu faustowskiego: obaj autorzy
umieszczają akcję swoich sztuk w groteskowym kabarecie, obaj nie tylko ośmieszają
dwudziestowieczną postad Fausta, lecz także przedrzeźniają naturalizm w teatrze, a sztuce Witkacego
– wyśmiewa się nawet możliwośd Czystej Formy w teatrze.
Ewa Wąchocka podjęła temat Pułapek tożsamości w dramatach Witkacego. Zwróciła uwagę na
potrzebę zmiany spojrzenia na kryzys tożsamości, który jest jednym z głównych problemów
podejmowanych przez autora Matki. Zasugerowała przedstawienie problemu w perspektywie
współczesnego dyskursu tożsamości zamiast wiązania go tylko z tradycją modernizmu. Podkreśliła, że
Witkacy jako pisarz i dramaturg stawia diagnozy bliskie współczesnym sposobom konceptualizacji
„ja”, które jak psychoanaliza Lacanowska czy konstrukcjonizm Foucault’a, negując subiektywną siłę
sprawczą, nie ograniczają się do zdemaskowania presji zinstytucjonalizowanych form życia. Podobnie
Witkacy – ukazuje w swoich dramatach zagrożenie na poziomie świadomości jednostki, zrodzone,
często narzucone mechanicznie z fałszywej internalizacji wartości, zasad, postaw społecznych, przed
którymi jednostka nie jest w stanie się obronid.
John Barlow w referacie Muzyka Witkacego zajął się przebadaniem kompozycji muzycznych w
powieściach i sztukach Witkacego, zwracając szczególną uwagę na postaci kompozytorów: Istvána
Szentmihaly’ego z Sonaty Belzebuba i Putrycydesa Tengiera z Nienasycenia. Omówił odwołania
teoretyczne, przede wszystkim w aspekcie „jedności w wielości” i „uczud metafizycznych”. Podjął
problem znaczenia muzyki w kategoriach filozofii Czystej Formy. Na podstawie analizy porównawczej
opisów muzyki w utworach Witkacego z muzyką klasyczną i jazzem oraz innymi gatunkami
muzycznymi współczesnymi Witkacemu i późniejszymi ocenił żywotnośd i znaczenie jego teorii,
zwłaszcza w odniesieniu do muzyki instrumentalnej. Autor konkluduje, że formalny sposób myślenia
Witkacego nie jest tylko interesującym ubocznym nurtem modernizmu, lecz także wizją sztuki i
doświadczenia estetycznego spójnego z naturą muzyki, uwzględniającą aspekty społeczne muzyki i
wątpliwą istotnośd własnego ja. Ilustracją do referatu był fragment kompozycji Iannisa Xenakisa.
David A. Goldfarb w referacie Witkacy i wzniosłośd: dominująca kobieta rozważona ponownie,
powraca do swojego artykułu z 1992 r. pt. Masochizm i katastrofizm w powieści Nienasycenie, w
którym analizował, z perspektywy psychoanalizy i teorii behawioralnej, w jaki sposób problem
masochizmu i demonicznej kobiety (zwłaszcza słowiaoskiej) jest związany z teorią Czystej Formy.
Autor wziął obecnie pod uwagę historyczny kontekst i odbiór w Polsce dzieła Leopolda von SacherMasocha i sposób pisania o gatunku powieści politycznej o seksualnej dominacji i uległości, tzw.
„powieści pornozoficznej”. Goldfarb podjął problem relacji Czystej Formy do idei uniwersalnego „ja”,
z uwzględnieniem Kantowskiej teorii wzniosłości i badał czy wpływa ona na zmianę wniosków
politycznych z poprzedniego odczytania Nienasycenia. Przesłanie powieści – przejście od uzależnienia
od masochizmu do uzależnienia od specyfiku Davamesque B2 – opisuje transformację jednostki
niezbędną do przekształcenia społeczeostwa w technokrację. Witkacy, „wybierając szaleostwo”,
dokonywał wyboru między alternatywami. Wybór masochizmu, jeśli to jest właśnie szaleostwo,
stanowi wybór fantazji i wyobraźni, tj. subiektywnego doświadczenia. Nienasycenie i niepewnośd w
obliczu Tajemnicy Istnienia są podtrzymywane chemicznie za pomocą zewnętrznego bodźca, a nie
przez osobistą fantazję, co sprawia, że Genezyp zostaje potworem.
Referat Pawła Polita Marginalia filozoficzne Stanisława Ignacego Witkiewicza nawiązywał do
wystawy z 2004 r. w Centrum Sztuki Współczesnej w Warszawie, ukazującej nieznane dotychczas
formy działalności twórczej Witkiewicza. Zaprezentowano notatki, rysunki i uwagi na marginesach
dzieł filozoficznych czytanych przez Witkacego w latach 30. Stanowiły one dowcipne komentarze do
tekstów przeplecione notatkami o charakterze osobistym. Rysunki na brzegach stron, często służące
jako ilustracje, zawierały motywy znane z jego malarstwa. Celem wystawy było przeprowadzenie
analogii między koncepcjami artystycznymi Witkacego a jego sposobem myślenia filozoficznego
otwierającej refleksję nad miejscem i rolą filozofii w jego twórczości.
Podobny charakter miała przygotowana przez młodą muzealniczkę Annę Brochocką prezentacja
ukazująca historię i wybrane prace z największej na świecie kolekcji portretów autorstwa Witkacego
mieszczącej się w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku. Witkiewicz „trafił” do Słupska w 1965 r.,
kiedy Muzeum zdecydowało się na zakup ponad stu głównie pastelowych prac od mieszkającego
wówczas w Lęborku Michała Białynickiego-Biruli, syna Teodora – zakopiaoskiego lekarza i bliskiego
przyjaciela Witkacego.
Mark Rudnicki mówił na temat Sacrum i profanum w Nienasyceniu Witkacego. Prelegent wykorzystał
dychotomię Georgesa Bataille’a podziału czasu ludzkiego na sfery sacrum i profanum do analizy
postaw i przygód Genezypa Kapena. W powieści, która jest pełna filozoficznych dysput, właśnie w
tych momentach transgresji Witkacy eksploruje niewysłowione i wychodzi poza zakres dyskursu
filozoficznego. Autor referatu odniósł się do problematyki sacrum, profanum, autonomii i
transcendencji, w miarę jak się one pojawiają w doświadczeniach i dążeniach Genezypa.
Lech Sokół, uczestniczący w konferencji zdalnie, przekazał pozdrowienia dla uczestników konferencji i
specjalnie przywitał Daniela Geroulda, przypominając pierwsze spotkanie w Warszawie z 1969 r., na
którym otrzymał od niego tłumaczenie na angielski pierwszego tomu utworów Witkacego.
Zapoczątkowało to przyjaźo i współpracę zogniskowaną wokół wspólnej pasji. Następnie Sokół
przedstawił komunikat Istnienie Poszczególne Witkacego a nowoczesne koncepcje tożsamości, w
którym zadał szereg pytao dotyczących współczesnego rozumienia pojęcia tożsamości i rozważao nad
aktualnością i adekwatnością pojęcia IP, występującego w tekstach literackich Stanisława Ignacego
Witkiewicza. Zwrócił uwagę, na przykładzie sztuki Peer Gynt, że Ibsen już 1867 r. w dramatycznej
formie zapisał doświadczenia nowoczesnej tożsamości bohatera. Przywołał także współczesne teksty,
m.in. Chantal Delsol (z Eseju o człowieku późnej nowoczesności), stawiające pytanie o określenie
tożsamości człowieka. Pytanie o adekwatnośd i aktualnośd witkacowskiego pojęcia IP pozostaje
otwarte.
Referat Michała Pawła Markowskiego Gadanina: Witkacy, Heidegger i upadek języka dotyczył
tematyki „projektu literackiego” Witkacego ze szczególnym uwzględnieniem kwestii pozornej
„niechlujności” jego stylu. Autor wyjaśnił „gadaninę” tym, że utwory ukazują człowieka, który
doświadczył opisanego przez Heideggera w Byciu i czasie stanu trwogi i za wszelką cenę usiłuje go
zagłuszyd. Gadanina jest najbardziej charakterystyczną cechą Witkacowskich utworów. I na scenie, i
w powieści postaci gadają, gadają i gadają. Dla Witkacego wszystkie języki krążące po publicznej
scenie utraciły już swoją moc wyjaśniającą rzeczywistośd i można je tylko cytowad, opatrywad
cudzysłowem, przyglądad im się z boku. Nie można natomiast ich już brad na serio.
Karolina Berczyoska w pracy Współzależności powieści „Jedyne wyjście” i Główniaka Witkacego
analizuje szczegółowo przenikanie się twórczości filozoficznej pisarza oraz innych aspektów jego
aktywności artystycznej. Jedyne wyjście jako utwór, w którym przeplatają się literatura i filozofia, jest
narzędziem swoistej gry autora z czytelnikiem, mającej na celu jego uświadomienie i zapoznanie z
teorią filozoficzną samego autora powieści. Struktura powieści, liczne autoprzypisy i dygresje
pojawiające się w toku fabuły pobudzają odbiorcę do aktywności intelektualnej, odsyłają do innych
tekstów Witkacego, a także uświadamiają koniecznośd głębszego spojrzenia na rzeczywistośd.
Agnieszka Marczyk w prezentacji Witkacy – Listy Corneliusa albo jak wyleczyd artretyzm
transcedentalną filozofią podjęła analizę korespondencji filozoficznej między autorem Pożegnania
jesieni i jego niemieckim mistrzem Hansem Corneliusem. Ich bliska relacja sprawiła, że Witkacy nie
tylko dzielił się swoimi przemyśleniami filozoficznymi i podejmował dyskusję, ale również zajmował
Corneliusa wszelkimi sprawami, w tym natury bardzo osobistej, traktując go jako przyjaciela i
powiernika swoich wielu problemów.
Kevin Hayes i Marek Średniawa w prezentacji Wirtualny Witkacy przedstawili koncepcję projektu
multimedialnego wpisującego się w trwający i nabierający dynamiki proces cyfryzacji dóbr kultury. Z
obecnej perspektywy wydaje się, że nowe media, a w szczególności Internet nowej generacji – Web
2.0/3.0, z wielu względów świetnie się nadaje, by objąd, wyrazid i zintegrowad wszystkie przenikające
się dziedziny i wymiary aktywności twórczej artysty i zainicjowad proces kreacji Wirtualnego
Witkacego jako repozytorium treści, punktu kontaktowego, centrum edukacyjnego i platformy
globalnej współpracy witkacologów i fanów Stanisława Ignacego Witkiewicza. Wykorzystanie nowych
mediów, mechanizmów społecznościowych sieci, semantycznej reprezentacji treści i wiedzy i nowych
technik wizualizacji, otwierają możliwośd odnowienia witkacowskiej „międzynarodówki” i utrwalenia
obecności Witkacego w globalnym obiegu kultury.
Sukces wydarzenia Witkacy 2010 nie byłby możliwy bez zaangażowania wielu osób, instytucji i firm.
W szczególności podziękowania należą się: Ambasadzie RP w Waszyngtonie i attache ds. kultury
Małgorzacie Szum, Fundacji Kościuszkowskiej i jej Prezesowi Alexowi Storozynskiemu, George Mason
University, Prezydentowi Słupska Maciejowi Kobylioskiemu i Urzędowi Miasta w Słupsku, którzy
objęli patronat i byli sponsorami konferencji a także Hannie Bondarewskiej, dyrektorce i założycielce
Ambassador’s Theater Group, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, CSW Zamek Ujazdowski w
Warszawie, Muzeum Tatrzaoskiemu, Muzeum Historii Katowic, Paostwowemu Instytutowi
Wydawniczemu, Politechnice Wrocławskiej, firmie Deseo Studio i Agacie Dziekan, Angelice Sasin z
National Gallery of Art, Phoenix Artist Club i Radiu Orła z Londynu, które udzieliły wsparcia w różnej
formie. Konferencję zorganizowali Mark Rudnicki z George Mason University – lokalny przedstawiciel
i gospodarz, Kevin Hayes – Dyrektor Artystyczny wydarzenia i Marek Średniawa 2 jako przedstawiciel
w Polsce, z lokalną pomocą Marty Gongory z biura Fundacji Kościuszkowskiej w Waszyngtonie.
Planowane jest wydanie materiałów konferencyjnych w języku angielskim w formie książki.
2
Autor raportu pragnie podziękowad uczestniczkom konferencji - Dorocie Niedziałkowskiej i Małgorzacie
Kosmali, za wsparcie przy weryfikacji szczegółów jej przebiegu i pomoc redakcyjną.