Uznanie za zmarłego Declaring a person dead

Transkrypt

Nr 86
Zeszyty Naukowe AKADEMII PODLASKIEJ w SIEDLCACH
Seria: Administracja i Zarz dzanie
2010
mgr Micha Krawczyk
Akademia Podlaska w Siedlcach
Uznanie za zmar ego
Declaring a person dead
Streszczenie: Uznanie za zmar ego wywo uje skutki cywilnoprawne to!same ze
skutkami wywo anymi "mierci#. W artykule, w oparciu o regulacj$ kodeksow#, pogl#dy doktryny oraz orzecznictwo S#du Najwy!szego scharakteryzowano istot$ tej instytucji. Dokonano analizy przes anek oraz skutków prawnych uznania za zmar ego.
Omawian# problematyk$ uzupe niono tak!e o wybrane zagadnienia procesowe dotycz#ce s#dowego post$powania o uznanie za zmar ego.
Abstract: Declaring a person dead causes civil and legal consequences identical to
the effects caused by natural death. The issue of this institution has been described
in the article based on code regulations, doctrinal views and the Supreme Court's
jurisdiction. The analysis of necessary conditions and legal consequences of declaring the person dead have also been discussed in the article. Some issues connected with judicial proceedings to declare a person dead has been added here, as well.
mier! cz"owieka jest zdarzeniem prawnym wywo"uj#cym istotne skutki
cywilnoprawne. Pomijaj#c utrat$ zdolno%ci prawnej i zdolno%ci do czynno%ci
prawnych, %mier! wywo"uje np. bezpo%rednie skutki w zakresie dziedziczenia,
a tak&e w zakresie mo&liwo%ci zawarcia przez pozosta"ego przy &yciu ma"&onka
nowego ma"&e'stwa1. W typowej sytuacji %mier! cz"owieka stwierdza lekarz,
który po zbadaniu cia"a wystawia kart$ zgonu, stanowi#c# z kolei podstaw$ do
sporz#dzenia aktu zgonu i wpisania tej okoliczno%ci do ksi$gi stanu cywilnego2.
W sytuacji zagini$cia cz"owieka, po"#czonej z brakiem znalezienia jego cia"a,
fakt %mierci nie mo&e by! stwierdzony w powy&szy sposób. Ustalenie tej okoliczno%ci wobec braku karty zgonu dokonane by! mo&e w postanowieniu
o stwierdzeniu zgonu3 (je&eli fakt %mierci nie budzi w#tpliwo%ci) albo w posta1
S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Ksi$ga pierwsza. Cz$"% ogólna,
2004, teza 1 do art. 29.
2
Zob. art. 64 i n. ustawy z dnia 29 wrze%nia 1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst
jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 z pó(n. zm.).
3
Problematyka post$powania o stwierdzenie zgonu zosta"a pomini$ta w niniejszym opracowaniu. Warto tylko zasygnalizowa!, i& post$powania to przeprowadza si$ w sytuacji, gdy brak
jest cia"a i w zwi#zku z tym nie mo&e zosta! wystawiona karta zgonu, ale %mier! danej osoby
jest niew#tpliwa (np. hutnik na oczach kilku swoich kolegów wpada do zbiornika z surówk# stali
o temp. kilku tysi$cy stopni). Uznanie za zmar"ego regulowane jest zarówno przez prawo mate-
196
M. Krawczyk
nowieniu o uznaniu za zmar"ego4 (je&eli brak takiej pewno%ci). Postanowienie
s#du podlega rejestracji w urz$dzie stanu cywilnego i jest podstaw# sporz#dzenia aktu zgonu i dokonania stosownego wpisu w ksi$dze stanu cywilnego
z podaniem dok"adnej daty i godziny %mierci zaginionego5. Stosownie do art. 10
ust. 3 ustawy prawo o aktach stanu cywilnego (p.o.a.s.c)6, w razie uznania za
zmar"ego lub stwierdzenia zgonu w post$powaniu s#dowym zgon rejestruje si$
w urz$dzie stanu cywilnego w"a%ciwym dla dzielnicy ródmie%cie miasta sto"ecznego Warszawy.
Art. 29 Kodeksu cywilnego (k.c.)7, w paragrafie 1, stanowi, i& zaginiony mo&e by! uznany za zmar"ego, je&eli up"yn$"o lat dziesi$! od ko'ca
roku kalendarzowego, w którym wed"ug istniej#cych wiadomo%ci jeszcze &y".
Jednak&e gdyby w chwili uznania za zmar"ego zaginiony uko'czy" lat siedemdziesi#t, wystarczy up"yw lat pi$ciu. Zgodnie z paragrafem 2 cytowanego artyku"u, uznanie za zmar"ego nie mo&e nast#pi! przed ko'cem roku kalendarzowego, w którym zaginiony uko'czy"by lat dwadzie%cia trzy.
Dla wydania postanowienia orzekaj#cego uznanie konkretnej osoby
za zmar"# konieczne jest wi$c wyst#pienie dwóch przes"anek. S#d musi
ustali!, i& po pierwsze ta osoba zagin$"a i po drugie, &e up"yn#" ju& okre%lony
w przepisach termin od chwili, w której - wed"ug istniej#cych wiadomo%ci osoba ta jeszcze &y"a, przy czym przez zagini$cie rozumie si$ sytuacj$,
w której nie wiadomo, czy dana osoba &yje, czy te& zmar"a8. Jak wynika
z art. 29 k.c., d"ugo%! terminu, jaki musi up"yn#! od chwili, gdy zaginiony
jeszcze &y", do wydania postanowienia o uznaniu za zmar"ego, nie zale&y
w &adnym wypadku od okoliczno%ci, w jakich nast#pi"o zagini$cie, lecz wy"#cznie od wieku osoby, w stosunku do której ma by! wydane orzeczenie.
Zasad# jest, i& zaginiony mo&e by! uznany za zmar"ego, je&eli up"yn$"o lat
dziesi$! od ko'ca roku kalendarzowego, w którym wed"ug istniej#cych wiadomo%ci jeszcze &y". Od tej zasady przepis przewiduje dwa wyj#tki, a mianowicie, &e zaginiony, który w chwili uznania za zmar"ego mia"by siedemdziesi#t lat, móg"by by! uznany za zmar"ego po up"ywie po"owy tego
terminu, czyli po pi$ciu latach, i &e uznanie za zmar"ego nie mo&e nast#pi!
przed ko'cem roku, w którym zaginiony uko'czy"by lat dwadzie%cia trzy.
Bieg przewidzianych przez ustawodawc$ terminów przerywa wiadomo%! o &yciu zaginionego, przy czym miarodajna jest nie data wiadomo%ci,
ale data, w której zaginiony wed"ug tej wiadomo%ci na pewno jeszcze &y"9.
rialne (art. 29-32 k.c.), jak i przez prawo procesowe (art. 526-534 k.p.c.). Natomiast stwierdzenie zgonu - wy"#cznie przez prawo procesowe (art. 535-538 k.p.c.).
4
Artyku" pomija problematyk$ uznania za zmar"ego osób, które zagin$"y w czasie wojny, uregulowan# w art. XXVIII-XXXIV ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Przepisy wprowadzaj#ce kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 z pó(n. zm.).
5
A. Kidyba (red.), K. Kopaczy'ska-Pieczniak, E. Niezbecka, Z. Gawlik, A. Janiak, A. Jedli'ski,
T. Soko"owski, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Cz$"% ogólna, LEX, 2009, teza 1 do art. 29.
6
Ustawa z dnia 29 wrze%nia 1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. z 1986 r., nr 36,
poz.180 z pó(n. zm.).
7
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r., nr 16, poz. 93, z pó(n. zm.).
8
S. Dmowski, S. Rudnicki; Komentarz…, teza 10 do art. 29.
9
B. Giesen, W.J. Katner, P. Ksi$&ak, B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, R. Majda, E. Michniewicz-Broda, T. Pajor, U. Promi'ska, M. Pyziak-Szafnicka, W. Robaczy'ski, M. Serwach,
Seria: Administracja i Zarz dzanie (13)2010
ZN nr 86
Uznanie za zmar!ego
197
Postanowienie o uznaniu za zmar"ego ma charakter konstytutywny
ze skutkiem wstecznym (ex tunc) i stwarza ono w zasadzie takie skutki
prawne jak %mier! cz"owieka10.
Pewne rozbie&no%ci w doktrynie pojawi"y si$ na gruncie zagadnienia, czy w %wietle art. 29 k.c., je%li up"yn#" wymagany przez prawo okres,
s#d mo&e czy musi uzna! dan# osob$ za zmar"#. Za pogl#dem, i& s#d nie
mo&e odmówi! uznania za zmar"ego, je&eli zosta"y spe"nione przes"anki
z art. 29, bowiem sformu"owanie „mo&e” nie oznacza, &e decyzja pozostaje
do swobodnego uznania s#du, opowiedzia" si$ mi$dzy innymi K. Piasecki11.
Zdaniem innych12, takie stanowisko budzi! mo&e w#tpliwo%ci, uzasadnione
du&ym zró&nicowaniem sytuacji spo"ecznych zwi#zanych z zagini$ciem, na
przyk"ad zagini$cie zbieg"ego wi$(nia (niezainteresowanego przekazywaniem jakichkolwiek informacji o swojej osobie), czy zagini$cie wraz z dzieckiem osoby maltretowanej przez ma"&onka, ucieczka i zagini$cie poprzedzone d"ugotrwa"ym konfliktem ma"&e'skim. Praktyce obrotu prawnego znane
s# bowiem przypadki odnalezienia si$ po wielu latach osób uwa&anych za
zaginione, tak&e ju& po uznaniu ich za zmar"e (czego wyrazem jest tre%!
art. 1029 § 3 k.c., art. 55 § 2 k.r.o., art. 678 k.p.c.). Dlatego nale&y opowiedzie! si$ za fakultatywnym charakterem uznania za zmar"ego na podstawie
art. 29 k.c. i %cis"# j$zykow# interpretacj# s"owa „mo&e”. S#d nie musi zatem
uzna! osoby zaginionej za zmar"ej, pomimo up"ywu okresu wskazanego
w art. 29 k.c., w szczególno%ci je&eli uzna, i& pomimo braku wiadomo%ci
o zaginionym inne okoliczno%ci przemawiaj# przeciwko przyj$ciu wystarczaj#co wysokiego stopnia prawdopodobie'stwa jego %mierci.
Pogl#d przedstawiony jako drugi znajduje si$ w mniejszo%ci.
Art. 30 Kodeksu cywilnego zawiera regulacj$ dotycz#c# wypadków
okre%lanych cz$sto jako kwalifikowane, w których zagini$cie nast#pi"o
w okoliczno%ciach uzasadniaj#cych wy&szy ni& normalnie stopie' prawdopodobie'stwa %mierci zaginionego. Tym powi$kszonym stopniem prawdopodobie'stwa %mierci nale&y t"umaczy! skrócenie terminów, po up"ywie których mo&e nast#pi! uznanie za zmar"ego13. Art. 30 Kodeksu cywilnego,
w paragrafie 1, stanowi bowiem, i& kto zagin#" w czasie podró&y powietrznej
lub morskiej w zwi#zku z katastrof# statku lub okr$tu albo w zwi#zku z innym
szczególnym zdarzeniem, ten mo&e by! uznany za zmar"ego po up"ywie
sze%ciu miesi$cy od dnia, w którym nast#pi"a katastrofa albo inne szczególZ. widerski, M. Wojewoda, Kodeks cywilny. Cz$"% ogólna. Komentarz, LEX, 2009, teza 17 do
art. 29.
10
11
K. Piasecki, Kodeks cywilny. Ksi$ga pierwsza. Cz$"% ogólna. Komentarz, Zakamycze, 2003,
teza 2 do art. 29; zob. tak&e teza 7 do art. 29 w: B. Giesen, W.J. Katner, P. Ksi$&ak, B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, R. Majda, E. Michniewicz-Broda, T. Pajor, U. Promi'ska, M. Pyziak-Szafnicka, W. Robaczy'ski, M. Serwach, Z. widerski, M. Wojewoda, Kodeks cywilny. Cz$"%
ogólna. Komentarz, LEX, 2009.
12
Zob. w szczególno%ci: A. Kidyba (red.), K. Kopaczy'ska-Pieczniak, E. Niezbecka, Z. Gawlik,
A. Janiak, A. Jedli'ski, T. Soko"owski, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Cz$"% ogólna, LEX,
2009, teza 12 do art. 29.
13
ZN nr 86
Seria: Administracja i Zarz#dzanie (13)2010
198
M. Krawczyk
ne zdarzenie. Stosownie do paragrafu 2 cytowanego artyku"u, je&eli nie
mo&na stwierdzi! katastrofy statku lub okr$tu, bieg terminu sze%ciomiesi$cznego rozpoczyna si$ z up"ywem roku od dnia, w którym statek lub okr$t mia"
przyby! do portu przeznaczenia, a je&eli nie mia" portu przeznaczenia
- z up"ywem lat dwóch od dnia, w którym by"a ostatnia o nim wiadomo%!. Natomiast zgodnie z paragrafem 3 art. 930, kto zagin#" w zwi#zku z bezpo%rednim niebezpiecze'stwem dla &ycia nie przewidzianym w paragrafach
poprzedzaj#cych, ten mo&e by! uznany za zmar"ego po up"ywie roku od
dnia, w którym niebezpiecze'stwo usta"o albo wed"ug okoliczno%ci powinno
by"o usta!.
Analizuj#c kodeksow# regulacj$ uznania za zmar"ego w zwi#zku z katastrof# powietrzn# lub morsk# statku lub okr$tu, którym podró&owa" zaginiony, nale&y stwierdzi!, i& fakt katastrofy musi by! pewny, w szczególno%ci
potwierdzony przez %wiadków, wiarygodne nagranie d(wi$ku lub obrazu,
a tak&e znalezione i zidentyfikowane szcz#tki statku. Pewny musi by! tak&e
fakt podró&y tym statkiem w chwili katastrofy (dowodem jest zw"aszcza lista
odprawionych i przyj$tych na pok"ad pasa&erów). Istot$ omawianej sytuacji
stanowi tak&e brak cia"a osoby zaginionej i dlatego konieczny jest up"yw
terminu, a ponadto brak wiadomo%ci, i& osoba ta &yje14. Poj$ciem „podró&
powietrzna” nale&y tak&e obj#! loty kosmiczne15.
Natomiast je&eli chodzi o kodeksow# regulacj$ zagini$cia w zwi#zku
z innym bezpo%rednim niebezpiecze'stwem dla &ycia, nieprzewidzianym
w paragrafach 1 i 2 art. 30 k.c., wyst#pi! musi bezpo%redni adekwatny zwi#zek pomi$dzy okre%lon# sytuacj# a niebezpiecze'stwem utraty &ycia z jej
powodu. Dotyczy ona takich okoliczno%ci, jak: katastrofy budowlane, górnicze, komunikacyjne l#dowe oraz kl$ski &ywio"owe, epidemiologiczne, dalej
zamieszki spo"eczne, przebywanie w niebezpiecznych %rodowiskach spo"ecznych (patologicznych, przest$pczych, &ywi#cych fanatyczn# nienawi%!
do okre%lonych grup spo"ecznych, etnicznych lub religijnych) czy wreszcie
pobyt w niebezpiecznych klimatycznie lub geograficznie okolicach. Wa&nym
dowodem przemawiaj#cym za zastosowaniem tego przepisu jest udowodniony fakt gwa"townej %mierci, innych ni& zaginione, osób, które przebywa"y
w tym samym czasie w tych samych miejscach lub %rodowiskach. Dla przyj$cia bezpo%redniego niebezpiecze'stwa w okre%lonych warunkach istotne
znaczenie ma tak&e wiek, p"e! i stan zdrowia, a tak&e wyuczone umiej$tno%ci osoby zaginionej lub brak takich kwalifikacji16.
Warto w tym miejscu zwróci! tak&e uwag$ na orzeczenie S#du Najwy&szego z dnia 26 lipca 2006 r. (IV CKS 67/0617), w którym SN uzna", i&
zagini$cie cz"owieka po jego porwaniu dla okupu nie wyklucza uznania porwania za zdarzenie powoduj#ce bezpo%rednie niebezpiecze'stwo dla &ycia
14
K. Piasecki, Kodeks cywilny. Ksi$ga pierwsza. Cz$"% ogólna. Komentarz, Zakamycze, 2003,
teza 2 do art. 30.
16
17
OSNC 2007/4/62, Biul. SN 2006/11/17, M. Prawn. 2008/2/94.
15
ZN nr 86
Uznanie za zmar!ego
199
(art. 30 § 3 k.c.), je&eli pomi$dzy porwaniem a zagini$ciem brak innego zdarzenia, z którym mo&na wi#za! zagini$cie. W uzasadnieniu swojego stanowiska SN stwierdzi", i& art. 30 § 3 k.c., jako stanowi#cy wyj#tek od zasady
uznania za zmar"ego wyra&onej w art. 29 § 1 zdanie pierwsze k.c., powinien
by! wyk"adany %ci%le. Dotyczy on zatem tylko takich zdarze', których wyst#pienie powoduje realne zagro&enie %mierci#, np. powód(, trz$sienie ziemi,
zej%cie lawiny, po&ar, katastrofa budowlana itp. Przy tym rozmiar (nasilenie)
tych zdarze' musi by! taki, &e mog# one spowodowa! zagro&enie dla &ycia,
zaginiony za% musi zosta! obj$ty bezpo%rednim oddzia"ywaniem niebezpiecze'stwa. Uprowadzenie cz"owieka i pozbawienie go wolno%ci w celu uzyskania okupu za jego uwolnienie wprawdzie nie jest przest$pstwem, którego
skutkiem jest %mier! porwanego, ale jego zagini$cie po porwaniu, tak&e pomimo z"o&enia okupu, nie wyklucza uznania porwania za zdarzenie powoduj#ce bezpo%rednie niebezpiecze'stwo dla &ycia, je&eli pomi$dzy porwaniem
a zagini$ciem brak innego zdarzenia, z którym mo&na wi#za! zagini$cie.
Bezwzgl$dno%! zachowania si$ sprawców porwania mo&e doprowadzi! do
pozbawienia przez nich &ycia porwanego, je&eli np. nie zadowala ich wysoko%! otrzymanego okupu lub uwolnienie porwanego mo&e w ich przekonaniu
przyczyni! si$ do ujawnienia pope"nionego przest$pstwa. Takie zachowanie
si$ sprawców porwania, jak wskazuje do%wiadczenie, nie nale&y do zjawisk
wyj#tkowych i nale&y si$ z nim liczy!. Brak okoliczno%ci wskazuj#cych na
mo&liwo%! zagini$cia w zwi#zku z innym zdarzeniem ni& porwanie jest silnym
argumentem za uznaniem, &e w"a%nie porwanie stanowi"o bezpo%rednie niebezpiecze'stwo dla jego &ycia w rozumieniu art. 30 par. 3 Kodeksu cywilnego.
Stosownie do paragrafu 1 art. 31 Kodeksu cywilnego, domniemywa si$,
&e zaginiony zmar" w chwili oznaczonej w orzeczeniu o uznaniu za zmar"ego. Domniemanie przewidziane w art. 31 par. 1 k.c. jest domniemaniem
swoistym-nietypowym. Jego cech# charakterystyczn# jest to, &e u podstaw
le&y orzeczenie s#dowe. Bez orzeczenia s#dowego nie mo&na powo"ywa!
si$ na domniemanie %mierci zaginionego jako na domniemanie prawne wynikaj#ce z konkretnego stanu faktycznego, z mocy przepisu ustawowego18.
W wyroku z dnia 24 stycznia 2001 r. (II UKN 195/00)19, SN przyj#" pogl#d, i&
z uwagi na zasad$ domniemania &ycia osoby zaginionej, która nie zosta"a
uznana za zmar"# w trybie art. 29-32, dopóki ubezpieczony b#d( jego zw"oki
nie zostan# odnalezione albo gdy nie zapadnie postanowienie uznaj#ce go
za zmar"ego, to nale&y uwa&a! go za &ywego i uprawnionego do dalszego
pobierania przys"uguj#cych mu %wiadcze' emerytalnych. W orzeczeniu tym
SN uzna", i& %wiadczenia emerytalne mog# by! w dalszym ci#gu pobierane
przez wspó"ma"&onka osoby zaginionej, która nie mo&e by! jeszcze uznana
za zmar"# z uwagi na zbyt krótki up"yw czasu od chwili zagini$cia.
Chwila %mierci ma podstawowe znaczenie dla dalszego ukszta"towania sytuacji prawnych, w których uczestniczy" zaginiony. W szczególno%ci
chwila ta decyduje o chwili ustania ma"&e'stwa, o powstaniu i kszta"cie praw
do spadku czy domniemaniu pochodzenia dziecka urodzonego przez &on$
18
19
OSNP 2002, nr 18, poz. 442.
ZN nr 86
200
M. Krawczyk
zaginionego. Dlatego, zgodnie z paragrafem 2 artyku"u 31 k.c., jako chwil$
domniemanej %mierci zaginionego oznacza si$ chwil$, która wed"ug okoliczno%ci jest najbardziej prawdopodobna, a w braku wszelkich danych - pierwszy dzie' terminu, z którego up"ywem uznanie za zmar"ego sta"o si$ mo&liwe. Okre%lenia chwili %mierci dokonuje si$ w drodze oceny zebranego
materia"u dowodowego, wskazuj#c chwil$ najbardziej prawdopodobn#,
zw"aszcza z uwagi na czas i charakter zdarzenia zwi#zanego z zagini$ciem.
Stanowi to wyraz d#&enia do ustalenia prawdy obiektywnej. Wystarczaj#c#
przes"ank# do wskazania danej chwili jest tak&e bardzo s"abo zbadana okoliczno%!, poniewa& jakiekolwiek, nawet najs"absze przes"anki s# przeciwie'stwem „braku wszelkich danych”, o których mówi art. 31 § 2 k.c. Ustalenie
chwili katastrofy w typowej sytuacji pozwala na przyj$cie, &e w"a%nie w tym
samym czasie nast#pi"a %mier! zaginionego. Podobnie oceni! nale&y skutki
innego niebezpiecznego zdarzenia, poniewa& najbardziej prawdopodobne
jest to, &e %mier! nast#pi"a w"a%nie z chwil#, w której te okoliczno%ci mia"y
miejsce. Ustalenie zatem prawdopodobnej chwili %mierci zaginionego ma
z zasady miejsce przy stosowaniu art. 30 k.c. Chwila %mierci w przypadku
zwyk"ego zagini$cia tak&e powinna by! ustalona w wyniku analizy wszystkich okoliczno%ci towarzysz#cych zagini$ciu (np. zagini$cie w czasie i miejscu, w którym mia"y miejsce liczne napady, stanowi jedn# z przes"anek dla
przyj$cia, &e chwila %mierci jest zwi#zana z tym zdarzeniem). Jednak z istoty
zagini$cia - jako zdarzenia pozostawiaj#cego zawsze w#tpliwo%ci co do samego faktu %mierci - wynika, &e nierzadko s#d nie b$dzie móg" znale(! jakichkolwiek przes"anek, wskazuj#cych nawet z najmniejszym prawdopodobie'stwem chwil$ %mierci zaginionego. W takiej sytuacji przepis art. 31 § 2
k.c. in fine wskazuje formaln# chwil$ %mierci20. Jak ju& wspomniano powy&ej,
zasad# jest, i& zaginiony mo&e by! uznany za zmar"ego, je&eli up"yn$"o lat
dziesi$! od ko'ca roku kalendarzowego, w którym wed"ug istniej#cych wiadomo%ci jeszcze &y". Od tej zasady przepis przewiduje dwa wyj#tki, a mianowicie, &e zaginiony, który w chwili uznania za zmar"ego mia"by siedemdziesi#t lat, móg"by by! uznany za zmar"ego po up"ywie po"owy tego
terminu, czyli po pi$ciu latach, i &e uznanie za zmar"ego nie mo&e nast#pi!
przed ko'cem roku, w którym zaginiony uko'czy"by lat dwadzie%cia trzy. Na
przyk"ad21, gdyby w tym samym dniu wysz"y z domów i nie powróci"y do nich
20
T. Soko"owski, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Cz$"% ogólna, LEX, 2009, teza 3, 4, 5, 6 do
art. 31.
21
Porównaj tak&e inny przyk"ad: je%li zagin$"a osoba starsza wiekiem, to jest osoba, która
w chwili uznania za zmar"ego uko'czy"aby co najmniej 70 lat, uznanie za zmar"ego stanie si$
mo&liwe po up"ywie lat 5 od ko'ca roku kalendarzowego, w którym wed"ug istniej#cych wiadomo%ci zaginiony jeszcze &y". Wymóg uko'czenia 70. roku &ycia nie dotyczy roku zagini$cia, ale
momentu, w którym zaginiony mo&e by! ju& s#downie uznany za zmar"ego. Skrócenie terminu
10-letniego odnosi! si$ mo&e zatem do osób, które w chwili zagini$cia uko'czy"y 61 lat. Przyk"adowo, osoba urodzona dnia 1 czerwca 1927 r., która zagin$"a w 1990 r., maj#c 63 lata, mo&e
by! uznana za zmar"# po up"ywie lat 7, tj. od dnia 1 stycznia 1998 r. Mamy w tym przypadku do
czynienia z kombinacj# dwóch hipotez. Normalny termin 10-letni up"yn#"by z ko'cem 2000 r.
i osoba ta mog"aby by! uznana za zmar"#, poczynaj#c od dnia 1 stycznia 2001 r., jednak&e poniewa& zaginiony uko'czy"by 70. rok &ycia w dniu 1 czerwca 1997 r., uznanie za zmar"ego
ZN nr 86
Uznanie za zmar!ego
201
osoby w wieku 65 lat, 25 lat i niemowl$ (poni&ej roku), to uznanie za zmar"ego pierwszego z nich mog"oby nast#pi! po up"ywie pi$ciu lat, drugiego - po
up"ywie lat dziesi$ciu, trzeciego za% dopiero po up"ywie dwudziestu trzech
lat. We wszystkich tych przypadkach jako dat$ domniemanej %mierci s#dy
przyj$"yby ten sam dzie', a wi$c 31 grudnia roku opuszczenia domów, chyba &e by"yby podstawy do ustalenia innej daty prawdopodobnej %mierci22.
Odrzuci! nale&y koncepcj$, by jako dat$ domniemanej %mierci traktowa!
pierwszy dzie' terminu, w którym mo&na wyst#pi! do s#du z wnioskiem
o uznanie za zmar"ego, tj. dzie' 1 stycznia roku przypadaj#cego 10 lat po
roku zagini$cia. Za przyj$ciem, i& dat# domniemanej %mierci (w razie niemo&no%ci oznaczenia prawdopodobnej chwili %mierci) b$dzie dzie' 31 grudnia roku zagini$cia, przemawia wyk"adnia j$zykowa. W sformu"owaniu
„pierwszy dzie' terminu, z którego up"ywem uznanie za zmar"ego sta"o si$
mo&liwe” poj$cie terminu wyst$puje w znaczeniu okresu, a nie okre%lonej
daty. Terminem jest okres 10 lat liczonych od ko'ca roku kalendarzowego,
w którym by"a ostatnia wiadomo%!, &e dana osoba &yje. Pierwszym dniem
owego 10-letniego terminu jest zatem 31 grudnia roku zagini$cia danej osoby, a ostatnim dniem - 31 grudnia 10 lat pó(niej (zgodnie z tre%ci# art. 112,
który stanowi, i& termin oznaczony w latach ko'czy si$ z up"ywem dnia, który
nazw# lub dat# odpowiada pocz#tkowemu dniowi terminu). Dnia 1 stycznia
kolejnego roku, po up"ywie terminu 10-letniego, otwiera si$ jedynie mo&liwo%! wydania przez s#d orzeczenia o uznaniu za zmar"ego. Za przyj$t# interpretacj# art. 31 § 2 przemawia równie& wyk"adnia systemowa - skoro
pierwsze'stwo ma prawdopodobna data %mierci, to w braku mo&liwo%ci jej
ustalenia przyj$ta fikcyjna data zgonu powinna by! bliska czasowo chwili,
w której osoba uznana za zmar"# zagin$"a23.
Stosownie do art. 67 ust. 1 pkt 2 p.a.s.c. jako oznaczenie chwili
%mierci osoby traktuje si$ wskazanie daty i godziny zgonu, te dane bowiem
wpisywane s# do aktu zgonu. Je%li s#d nie okre%li" w postanowieniu o uznaniu za zmar"ego godziny domniemanej %mierci, za chwil$ %mierci, na mocy
paragrafu 3 art. 31 k.c., uwa&a si$ koniec dnia.
Stosownie do art. 32 Kodeksu cywilnego, je&eli kilka osób utraci"o
&ycie podczas gro&#cego im wspólnie niebezpiecze'stwa, domniemywa si$,
&e zmar"y jednocze%nie. Domniemanie równoczesno%ci %mierci obejmuje
mo&e nast#pi! ju& w dniu 1 stycznia 1998 r. Je%li ta sama osoba zagin$"a, maj#c 67 lat, tj.
w 1994 r., to mo&e by! uznana za zmar"# najwcze%niej w dniu 1 stycznia 2000 r., gdy& w chwili
uko'czenia przez ni# 70. roku &ycia nie up"yn$"o jeszcze 5 lat od ko'ca roku, w którym by"a
o niej ostatnia wiadomo%! (teza 21 do art. 29 w: B. Giesen, W.J. Katner, P. Ksi$&ak, B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, R. Majda, E. Michniewicz-Broda, T. Pajor, U. Promi'ska, M. Pyziak-Szafnicka, W. Robaczy'ski, M. Serwach, Z. widerski, M. Wojewoda, Kodeks cywilny. Cz$%!
ogólna. Komentarz, LEX, 2009).
22
S. Dmowski, S. Rudnicki; Komentarz do kodeksu cywilnego. Ksi$ga pierwsza. Cz$%! ogólna,
2004, teza 11 do art. 29.
23
Z. widerski, M. Wojewoda, Kodeks cywilny. Cz$"% ogólna. Komentarz, LEX, 2009, teza 15 do
art. 31.
ZN nr 86
202
M. Krawczyk
tylko te osoby, które ponios"y %mier! w czasie tego samego niebezpiecznego
dla &ycia zdarzenia24.
Gdy kilka osób utraci &ycie w czasie gro&#cego im wspólnie niebezpiecze'stwa, udowodnienie kolejno%ci %mierci bywa w wi$kszo%ci przypadków niemo&liwe. Dlatego te& art. 32 przewiduje dla takiej sytuacji tzw. domniemanie równoczesno%ci %mierci tych osób (tzw. kommorientów). Dla
osób zaginionych w zwi#zku z gro&#cym im wspólnie niebezpiecze'stwem
okre%la si$ t$ sam# chwil$ jako chwil$ ich domniemanej %mierci, chyba &e
da si$ okre%li! ró&ne chwile. Omawiany przepis nale&y stosowa! tylko w razie w#tpliwo%ci, która z osób zmar"a wcze%niej25. Niemniej jednak w sytuacji,
gdy osoby zgin$"y w zwi#zku z gro&#cym im wspólnie niebezpiecze'stwem,
wy"#czone jest jakiekolwiek ró&nicowanie w czasie chwili ich zgonu z takim
np. uzasadnieniem, &e osoba zdrowa mog"a o kilka minut prze&y! osob$
chor#26.
Regulacja przewidziana w art. 932 k.c. ma olbrzymie znaczenie
przede wszystkim dla prawa spadkowego. W zwi#zku z domniemaniem jednoczesnej %mierci kommorienci blisko spokrewnieni nie dziedzicz# po sobie
nawzajem i do dziedziczenia z ustawy dochodz# po ka&dym z nich inne grupy spadkobierców. Je&eli np. zginie w wypadku drogowym bezdzietne ma"&e'stwo, to po &onie dziedzicz# jej krewni, a po m$&u cz"onkowie jego rodziny. Wykazanie pó(niejszej %mierci &ony spowoduje jednak, &e prze&yje
ona nieznacznie m$&a i odziedziczy (na chwil$) jego spadek, a nast$pnie
sama zginie. W konsekwencji jej krewni odziedzicz# jej maj#tek spadkowy,
w którym znajdowa! si$ ju& b$dzie maj#tek jej zmar"ego chwil$ wcze%niej
m$&a. Krewni m$&a w tej sytuacji nie odziedzicz# po nim niczego27.
Domniemanie z art. 32 k.c. pozwala przyj#! za udowodnion# okoliczno%! jednoczesnej %mierci kommorientów. Poniewa& w akcie zgonu wpisuje si$ tylko godzin$ %mierci, a nie jej dok"adn# chwil$, wskazan# co do minuty i sekundy, domniemanie to ma na celu uporz#dkowanie sytuacji
prawnej, a nie wyja%nienie stanu faktycznego. Jednoczesno%! %mierci kommorientów jest pewn# fikcj# prawn#, ujmuj#c# w idealny sposób skutki ich
„równoczesnej” %mierci28. Wed"ug powszechnie przyj$tego zapatrywania
domniemanie jednoczesnej %mierci jest domniemaniem wzruszalnym, a wi$c
nie wy"#cza przeciwdowodu, &e okre%lone osoby nie zmar"y jednocze%nie
(art. 234 k.p.c.). Obalenie omawianego domniemania polega na wykazaniu
24
Tam&e, teza 3 do art. 32.
Tam&e, teza 1 do art. 32 k.c; zob tak&e: S. Grzybowski (w:) System prawa cywilnego, t. I,
1985, s. 318; A. Szpunar, Domniemanie równoczesnej "mierci kilku osób uznanych za zmar e,
w razie w#tpliwo"ci, która z nich zmar a wcze"niej, glosa do orzeczenia SN z dnia 25 listopada
1949 r., C 1500/49, PiP 1950, z. 4, s. 178.
26
art. 32.
27
T. Soko"owski, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Cz$"% ogólna, LEX, 2009, teza 8 do art. 932
k.c.
28
Tam&e, teza 3 do art. 932 k.c.
25
ZN nr 86
Uznanie za zmar!ego
203
(np. na podstawie szczegó"owej analizy katastrofy), i& pomimo istnienia okoliczno%ci okre%lonych w podstawie domniemania w rzeczywisto%ci osoby te
nie zmar"y w tym samym czasie. Dowód przeciwny mo&e by! prowadzony
w toku post$powania o uznanie za zmar"ego albo po jego wydaniu - w post$powaniu o uchylenie lub zmian$ tego postanowienia, ewentualnie w ramach skargi o wznowienie post$powania29.
Warto w tym miejscu zwróci! uwag$ na pewne rozbie&no%ci w pogl#dach doktryny dotycz#ce trybu, w którym mo&na obali! domniemanie wynikaj#ce z art. 32 k.c. Zdaniem niektórych, ustawodawca w art. 32 k.c wprowadzi" fikcj$ wy"#czaj#c# ca"kowicie prowadzenie dowodu przeciwnego poza
post$powaniem unormowanym w post$powaniu o uchylenie post$powania
o uznaniu za zmar"ego (art. 539-543 k.p.c). Niedopuszczalne jest zatem prowadzenie w innym post$powaniu (np. o stwierdzenie nabycia spadku) dowodu, &e zaginiony zmar" wprawdzie w dniu oznaczonym w orzeczeniu
s#dowym, ale nie o godzinie 24.0030. Inni przyjmuj# za%, i& domniemanie
z art. 32 mo&e by! obalone nie tylko w post$powaniu o uchylenie lub zmian$
postanowienia o uznaniu za zmar"ego, ale w ka&dym innym post$powaniu
na jego u&ytek, wówczas gdy nie jest podwa&ane samo oznaczenie daty
i godziny %mierci osób, lecz tylko jednoczesno%! ich %mierci, np. na u&ytek
post$powania o stwierdzenie nabycia spadku przez przyj$cie tej samej godziny, ale innej chwili %mierci31.
Na marginesie nale&y zaznaczy!, i& z uwagi na to, &e w postanowieniu o uznaniu za zmar"ego, a tak&e w akcie zgonu wpisuje si$ nie „chwil$”, lecz godzin$ %mierci, orzeczenie obalaj#ce domniemanie równoczesnej
%mierci kommorientów nie musi by! rejestrowane w urz$dzie stanu cywilnego, je&eli nie powoduje to zmiany godziny32. Natomiast ustalenie innej godziny powoduje konieczno%! sprostowania aktu zgonu w post$powaniu na
podstawie art. 31 i 32 p.a.s.c33.
Je%li chodzi o zagadnienia procesowe zwi#zane z post$powaniem
o uznanie za zmar"ego, to nale&y stwierdzi!, i& post$powanie toczy si$ w trybie nieprocesowym, jako sprawa z zakresu prawa osobowego. Stosownie do
29
art. 932 k.c.; zob tak&e: S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz..., s. 125; A. Szpunar, Domniemanie..., s. 178 oraz M. Pazdan, Domniemania dotycz#ce kommorientów w prawie cywilnym
(w:) Rozwa!ania o pa&stwie i prawie, Katowice 1993, s. 173; ten&e (w:) K. Pietrzykowski, Komentarz, t. I, 1999, s. 103.
30
Zob. B. Giesen, W.J. Katner, P. Ksi$&ak, B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, R. Majda, E. Michniewicz-Broda, T. Pajor, U. Promi'ska, M. Pyziak-Szafnicka, W. Robaczy'ski, M. Serwach,
art. 32; zob. tak&e: A. Szpunar, Domniemanie równoczesnej "mierci kilku osób uznanych za
zmar e, w razie w#tpliwo"ci, która z nich zmar a wcze"niej, glosa do orzeczenia SN z dnia
25 listopada 1949 r., C 1500/49, PiP 1950, z. 4, s.179; S. Grzybowski, System prawa cywilnego, t. I, 1985, s. 319 oraz orzeczenie SN z dnia 25 listopada 1949 r., C 1500/49, OSN(C) 1950,
nr 1, poz. 21.
31
Zob. np. S. Dmowski, S. Rudnicki; Komentarz…, uwagi do art. 32.
32
Tam&e, uwagi do art. 32.
33
M. Pazdan (w:) K. Pietrzykowski, Komentarz, t. I, 1999, s. 103.
ZN nr 86
204
M. Krawczyk
art. 526 Kodeksu post$powania cywilnego (k.p.c)34 w"a%ciwy w tej sprawie
jest s#d ostatniego miejsca zamieszkania zaginionego, a w braku tej podstawy, s#d ostatniego miejsca pobytu zaginionego. Je&eli jednak, wskutek
tego samego zdarzenia zagin$"a wi$ksza liczba osób, S#d Najwy&szy na
wniosek Ministra Sprawiedliwo%ci mo&e wyznaczy! jeden s#d jako wy"#cznie
w"a%ciwy do rozpoznawania spraw b$d#cych w zwi#zku z tym zdarzeniem.
Postanowienie S#du Najwy&szego podlega og"oszeniu w Dzienniku Urz$dowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”. Zgodnie z art. 527 k.p.c,
do zg"oszenia wniosku o uznanie za zmar"ego uprawniony jest ka&dy zainteresowany. Niemniej jednak, wniosek o uznanie za zmar"ego mo&na zg"osi!
nie wcze%niej ni& na rok przed ko'cem terminu, po up"ywie którego zaginiony mo&e by! uznany za zmar"ego. Gdy jednak uznanie za zmar"ego mo&e
nast#pi! po up"ywie roku lub krótszego ni& rok terminu od zdarzenia, które
uzasadnia prawdopodobie'stwo %mierci zaginionego, wniosek o uznanie za
zmar"ego zg"osi! mo&na dopiero po up"ywie tego terminu (art.528 k.p.c.).
Stosownie za% do art. 531 k.p.c. og"oszenie o wszcz$ciu post$powania
umieszcza si$ w pi%mie poczytnym na ca"ym obszarze Pa'stwa i podaje publicznie do wiadomo%ci w miejscu ostatniego zamieszkania zaginionego
w sposób na tym obszarze przyj$ty. Dalsze post$powanie mo&e toczy! si$
przed up"ywem terminu podanego w og"oszeniu, nie mo&e by! jednak zako'czone wcze%niej ni& po up"ywie terminów przewidzianych w Kodeksie
cywilnym, trzech miesi$cy od ukazania si$ og"oszenia, miesi#ca od ko'ca
terminu wyznaczonego w og"oszeniu (art. 532 k.p.c.).
Regulacja prawna instytucji uznania za zmar"ego pomimo licznych
obwarowa' maj#cych zapewni! rzetelno%! przeprowadzonych post$powa',
nie mo&e zagwarantowa! zgodno%ci wszystkich postanowie' o uznaniu za
zmar"ego z prawd# obiektywn#. Licz#c si$ z tym, ustawodawca przewidzia"
specjalny tryb zmiany tre%ci, a nawet uchylenia przedmiotowych orzecze'.
Post$powanie mo&e mie! na celu udowodnienie jednej z dwu okoliczno%ci:
albo wykazania, &e osoba uznana za zmar"# &yje, albo wskazania innej
chwili %mierci ni& oznaczona w kwestionowanym orzeczeniu35. Stosownie do
art. 539 k.p.c., dowód, &e osoba uznana za zmar"# pozostaje przy &yciu lub
&e %mier! jej nast#pi"a w innej chwili ni& chwila oznaczona w orzeczeniu, mo&e by! przeprowadzony tylko w post$powaniu unormowanym
w art. 539-543 k.p.c. Zgodnie z art. 540 k.p.c. do uchylenia postanowienia
o uznaniu za zmar"ego w"a%ciwy jest s#d, który w pierwszej instancji orzek"
uznanie za zmar"ego. Stosownie za% do art. 541 k.p.c., wniosek o uchylenie
postanowienia orzekaj#cego uznanie za zmar"ego albo stwierdzaj#cego
zgon mo&e zg"osi! ka&dy zainteresowany. S# mo&e tak&e uchyli! je z urz$du. Ponadto s#d wzywa do udzia"u w sprawie wszystkich uczestników post$powania, w którym zapad"o postanowienie o uznaniu za zmar"ego. Zgod34
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r.- Kodeks post$powania cywilnego (Dz.U. z 1964 r., nr 43,
poz. 296 z pó(. zm.).
35
art. 931 k.c.
ZN nr 86
Uznanie za zmar!ego
205
nie z art. 542 k.p.c., w razie przeprowadzenia dowodu, &e osoba uznana za
zmar"# pozostaje przy &yciu, s#d uchyla postanowienie. Natomiast na mocy
art. 543 k.p.c., je&eli osoba, któr# uznano za zmar"#, zjawi si$ osobi%cie
w s#dzie i wyka&e swoj# to&samo%!, s#d niezw"ocznie i bez dalszego post$powania uchyli postanowienie orzekaj#ce uznanie za zmar"ego.
Po wydaniu orzeczenia o uchyleniu postanowienia o uznaniu za
zmar"ego i przes"aniu jego odpisu do urz$du stanu cywilnego akt zgonu
skre%la si$ (art. 69 p.a.s.c.), za% w przypadku, gdy zapadnie orzeczenie
zmieniaj#ce wcze%niej wydane postanowienie - zmiany z niego wynikaj#ce
wpisuje si$ do aktu zgonu w formie wzmianki dodatkowej (art. 21 p.a.s.c.).
Uchylenie postanowienia o uznaniu za zmar"ego wywo"uje zarazem uchylenie skutków uznania za zmar"ego. Powraca zatem ipso iure i z moc#
wsteczn# taki stan prawny, jaki istnia" przed chwil# okre%lon# w uchylonym
postanowieniu, jak gdyby postanowienie to nie zosta"o w ogóle wydane. S#d
spadku uchyla z urz$du postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku (art.
678 k.p.c.). Osoba, co do której uchylono orzeczenie o uznaniu j# za zmar"#,
mo&e &#da! wydania swego maj#tku przez osob$ w"adaj#c# rzekomym
spadkiem (art. 1029 § 1-3). Od powy&szej zasady odst$puje art. 55 § 2 Kodeksu rodzinnego i opieku'czego (k.r.o.)36. Wprawdzie ustanie zwi#zku ma"&e'skiego, jakie nast#pi"o wobec uznania za zmar"ego (lub stwierdzenia
zgonu), zostaje uchylone z chwil# uchylenia tych postanowie', ale nie dotyczy to przypadku, gdy wspó"ma"&onek zaginionego zawar" nowy zwi#zek
ma"&e'ski przed uchyleniem postanowienia o uznaniu za zmar"ego, chyba
&e w chwili zawarcia nowego zwi#zku strony wiedzia"y, &e ma"&onek uznany
za zmar"ego pozostaje przy &yciu. W tej ostatniej sytuacji ustanie nowego
zwi#zku ma"&e'skiego wymaga jednak orzeczenia o jego niewa&no%ci jako
zwi#zku bigamicznego na podstawie art. 13 k.r.o.
Bibliografia
Akty prawne
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opieku'czy (Dz.U.
z 1964 r., nr 9, poz.59 z pó(n. zm.).
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r., nr 16,
poz. 93, z pó(. zm.).
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks post$powania cywilnego (DZ.U.
z 1964 r., nr 43, poz. 296 z pó(. zm.).
Ustawa z dnia 29 wrze%nia 1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U.
z 1986 r. nr 36, poz.180 z pó(. zm.).
36
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opieku'czy (Dz.U. z 1964 r., nr 9, poz. 59
z pó(n. zm.).
ZN nr 86
206
M. Krawczyk
Literatura
Dmowski S, Rudnicki S.; Komentarz do kodeksu cywilnego. Ksi$ga pierwsza. Cz$"% ogólna, 2004.
Giesen B., Kutner W.J., Ksi$&ak P., Lewaszkiewicz-Petrykowska B.,
Majda R., Michniewicz-Broda E., Pajor T., Promi'ska U., PyziakSzafnicka M., Robaczy'ski W., Serwach M., widerki Z., Wojewoda
M., Kodeks cywilny. Cz$"% ogólna. Komentarz, LEX, 2009.
Grzybowisk S. (w:) System prawa cywilnego, t. I, 1985.
Kidyba A. (red.), Kopaczy'ska-Pieczniak K., Niezbecka E., Gawlik Z.,
Janiak A., Jedli'ski A., Soko"owski T., Kodeks cywilny. Komentarz.
Tom I. Cz$"% ogólna, LEX, 2009.
Pazdan M., Domniemania dotycz#ce kommorientów w prawie cywilnym
(w:) Rozwa!ania o pa&stwie i prawie, Katowice 1993.
Piasecki K., Kodeks cywilny. Ksi$ga pierwsza. Cz$"% ogólna. Komentarz,
Zakamycze, 2003.
Pietrzykowski K., Komentarz, t. I, 1999.
Szpunar A., Domniemanie równoczesnej "mierci kilku osób uznanych za
zmar e, w razie w#tpliwo"ci, która z nich zmar a wcze"niej, glosa do
orzeczenia SN z dnia 25 listopada 1949 r., C 1500/49, PiP 1950, z. 4.
Inne !ród a
Biuletyn „Orzecznictwo S#du Najwy&szego Izba Cywilna” (OSNC).
Biuletyn „Orzecznictwo S#du Najwy&szego Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpiecze' Spo"ecznych” (OSNCP).
Biuletyn „Monitor Prawniczy”.
Biuletyn Informacyjny S#du Najwy&szego (Biul. SN).
ZN nr 86

Uznanie za zmarłego Declaring a person dead

Transkrypt

Podobne dokumenty

SCHEMAT WERYFIKACJI UPRAWNIEŃ DO BEZPŁATNEGO

Kaplica św. Franciszka Borgiasza

„PASJA” OPOWIEDZIANA PRZEZ ANNĘ KATARZYNĘ EMMERICH

Schroniska w Tatrach TE NAJDAWNIEJSZE