NORMA A KONWENCJA

ALEKSY AWDIEJEW
UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI
NORMA A KONWENCJA
Opublikowano w: Norma a komunikacja, Wrocław 2009
Her bed wasn’t slept in
W jej łóżku nikt nie spał
*Jej łóżko nie było spane
Jej łóżko nie było tknięte
Jejó postél’ nie byłá smiáta
Jej pościel nie była zmięta
Różne języki posiadają różne konwencje do
przedstawiania obrazów świata
Czy niepodobne do siebie sposoby formułowania
treści mogą wpływać na procesy rozumienia
przekazów w komunikacji naturalnej?
Wychodząc z założeń gramatyki komunikacyjnej
przyjmujemy, że środki językowe nie opisują
rzeczywistości w sposób bezpośredni, lecz tylko
na nią wskazują
Niektóre parafrazy wskazują na przedstawiane
sytuacje w sposób bardziej jednoznaczny, a
niektóre w sposób bardziej rozmyty. Mówimy w
tym przypadku o aproksymacyjnym
charakterze przekazu językowego
Umiejętność interpretacji przekazów przez
użytkowników danego języka pozwala na
wydobycie i uszczegółowienie komponentów
przekazu nawet wtedy, kiedy nie są one
obecne w tekście. Nazywamy to procesem
uzupełniania sensu, które towarzyszy
każdemu przekazowi i jest niezbędne dla jego
zrozumienia.
W jaki sposób mówiący uzupełnia brakujące w
warstwie formalnej komponenty sensu i
dlaczego takie uzupełnienie ma charakter
przewidywalny, systemowy?
Istotną kwestią w tym przypadku jest
rozróżnienie między tym co zostało
powiedziane i co zostało przekazane.
Intuicyjnie można z pewnością przyjąć, że
obszar formalnie przekazanego sensu jest
znacznie bardziej ograniczony niż sensu
faktycznie przekazanego.
Granica między sensem przekazanym formalnie,
a sensem poszerzonym przez interpretacje, to
jednocześnie granica między konwencją a
normą
Konwencja jest związana przede wszystkim ze
sposobami przekazu informacji w danym
języku, doborem środków przekazu oraz z tak
zwaną kategoryzacją językową.
Obejmuje formalne sposoby organizacji tekstu i
ma charakter autonomiczny, posiada
określone przez gramatykę granice systemowe
Norma jest pojęciem o wiele bardziej złożonym,
organizuje szerokie pole kognitywnego ujęcia
rzeczywistości przedstawionej.
Można mówić o normie ontologicznej, która
wskazuje na ramy typowych scenariuszy tej
rzeczywistości oraz o normie
aksjologicznej, która wskazuje na pewne
obowiązujące w danej kulturze preferencje
postępowania i ocenę przedstawionych
zdarzeń i stanów rzeczywistości
Postulujemy ostre rozróżnienie między
kategoryzacją językową, a kategoryzacją
kognitywną, która zapewnia prawidłową
interpretację przekazywanych informacji
niezależnie od sposobów ich formalnego
ujęcia
Każdy człowiek posiada zdolność pozajęzykowej
kategoryzacji normatywnej, którą G. Lakoff
nazywa realizmem doświadczeniowym
(eksperiencjalizmem) i może w swej
wyobraźni odtworzyć gestalt standardowej
sytuacji
Różne języki proponują nam różne konwencje
Norma ma charakter bardziej uniwersalny i
dlatego możliwe jest porozumienie ludzi
różnych kultur, mówiących różnymi językami,
ponieważ używając środków językowych
każdego języka, w sposób bardziej lub mniej
dokładny, można wskazać na tę samą wybraną
sytuację
Kompetencja komunikacyjna jest znacznie
szersza, niż znajomość języka i zakłada
posiadanie normatywnej bazy interpretacyjnej
ang. He is sitting in the tree
pol. Siedzi na drzewie
ros. On sidit na derievie
Użycie języka bez bazy interpretacyjnej jest
niemożliwe i dlatego w koncepcji gramatyki
komunikacyjnej cały konwencjonalny system
językowy jest poszerzony o normatywny system
scenariuszy i standardów semantycznych, które
zapewniają możliwość przeprowadzenia analizy
sensu przekazów i ustalenia relacji między
wyrażeniem formalnym (co zostało powiedziane)
i ostatecznym rozkładem sensu (co zostało
przekazane)
Teoria implikatur nie jest możliwa do realizacji bez
stworzenia o wiele szerszej od niej teorii
interpretacji normatywnej
Jeśli przyjmiemy tezę, że formalna część komunikatu
tylko w sposób konwencjonalny (typowy dla
danego języka) wskazuje w sposób niepełny na
sytuację przedstawioną, a człowiek odbierający
ten komunikat jest w stanie uzupełnić tę niepełną
informację, odtworzyć jej brakujące komponenty i
zrozumieć przedstawioną sytuację w całości, to
naszym zadaniem jest odpowiedzieć na pytanie,
skąd ten odbiorca bierze te brakujące sensy, które
pozwalają mu na ostateczne zrozumienie
komunikatu
Wielu badaczy twierdzi, iż system norm
ma charakter reguł heurystycznych, czyli
nabytych przez doświadczenie sposobów
interpretacji rzeczywistości, które
działają w sposób niejawny, a więc
nieuchwytny dla obserwatora
Jeśli chcesz zapoznać się z polską poezją, to
poczytaj Adama Mickiewicza
Jeśli chcesz zapoznać się z rosyjską poezją to
poczytaj Aleksandra Puszkina
Sensowność tych wypowiedzeń polega na
odniesieniu powstałej sytuacji Si do
ogólniejszej i znanej nam sytuacji S
S: Każdy, kto chce zapoznać się z polską poezją
powinien przeczytać Adama Mickiewicza
Si: Ty chcesz zapoznać się z polską poezją
Ergo: Powinieneś przeczytać Adama Mickiewicza
Ogólna baza interpretacyjna w postaci zbioru
ogólnych sytuacji i scenariuszy, na mocy reguł
heurystycznych pozwala na właściwe rozumienie
sensu wtedy, kiedy przekaz konwencjonalny jest
niepełny
Sposoby dochodzenia do rozumienia
wypowiedzi można uporządkować w oparciu o
relacje między formalnym przekazem
konwencjonalnym, a jego interpretacją, w
wyniku której powstaje dopełnienie sensu
1. Kompresja sensu - w tekście mamy
formalny operator kompresji, pozwalający na
jednoznaczne rozwiniecie sensu.
Tylko Marysia przyszła
Oczekiwano, że przyjdzie więcej niż jedna osoba
Przyszła jedna osoba (= Marysia)
Pozostałe osoby nie przyszły
1. Kompresja sensu - w tekście mamy formalny
operator kompresji, pozwalający na jednoznaczne
rozwiniecie sensu.
A. Niektórzy chłopcy przyszli
B. Żaden z chłopców nie przyszedł
A. Istniała określona, znana mówiącym liczba chłopców
Część z tej liczby chłopców przyszła
Pozostała część nie przyszła
B. Istniała określona (nie mniejsza niż dwie osoby),
znana mówiącym liczba chłopców
Oczekiwano, iż ktoś z chłopców / pewna liczba
chłopców przyjdzie
Żaden z chłopców nie przyszedł
1. Kompresja sensu - w tekście mamy formalny
operator kompresji, pozwalający na jednoznaczne
rozwiniecie sensu.
Janek złapał trzy ryby
Marysia wypiła trzy kawy itd.
Janek złapał najpierw jedną rybę, potem drugą i
na koniec trzecią
Marysia wypiła najpierw jedną kawę, potem
drugą i na koniec trzecią itd.
2. Uzupełnienie pewnych entymematycznych luk w tekście,
które jednak dla normalnych interlokutorów wydają się
oczywiste, chociaż sam tekst na takie luki nie wskazuje
Piotr idzie na piwo
Marysia idzie do kina itd.
Piotr idzie do baru/restauracji/bufetu pić piwo
Marysia idzie do kina oglądać film itd.
Piwo się pije w restauracjach, barach itd.
W kinach ogląda się filmy itd.
Niemcy podeszli pod Moskwę
Janek zjadł talerz zupy itd.
Pewne oddziały wojsk niemieckich podeszły pod Moskwę
Janek zjadł ilość zupy objętości talerza itd.
2. Uzupełnienie pewnych entymematycznych luk w
tekście, które jednak dla normalnych interlokutorów
wydają się oczywiste, chociaż sam tekst na takie luki nie
wskazuje
Książka Janka wygrała w konkursie literackim
Koszulka Janka leżała na podłodze
Słowa Janka przeraziły Marysie itd.
Janek napisał książkę
Janek ma (posiada) koszulkę
Janek wypowiedział / napisał pewne słowa itd.
3. Poszerzenie sensu w oparciu o
scenariusze, w których sytuacja
przedstawiona w wypowiedzeniu jest
pewnym ogniwem w scenariuszu i na
mocy relacji przyczynowo-skutkowych
wywołuje w naszej świadomości inne
ogniwa tego łańcucha
3. Poszerzenie sensu w oparciu o scenariusze
Janek spłoszył ptaki
Marysia wyzdrowiała itd.
Janek spłoszył ptaki & Ptaki odleciały
Marysia wyzdrowiała & Marysia chorowała itd.
t-3 (Ptaki siedziały w miejscu LOCi); t-2 (Janek zbliżył się do miejsca
LOCi); t-1 (Janek chcący lub niechcący spłoszył ptaki); t0 (Ptaki
odleciały)
t-3 (Marysia chorowała); t-2 (Marysia zdrowiała); t-1 (Marysia
wyzdrowiała); t0 (Marysia jest zdrowa) itd.
Marysia chce kupić buty
Piotrkowi udało się zdać egzamin