szachy oczami rodziców.indd

szachy w szkole
Szachy oczami rodziców
Psycholog adriaan de Groot w 1960 roku zainteresował się wykorzystaniem szachów
jako narzędzia edukacyjnego. zaczął studiować zachowania oraz sposób myślenia
szachistów w Rosji. w szczególności zauważył, że istnieje istotna różnica między
podejściem tych, którzy są wysoko wykwalifikowani i doświadczeni w szachach,
a tymi, którzy grali w szachy od niedawna.
Stanisław Dixa
Jednym z podstawowych celów kształcenia jest nauczenie dzieci krytycznego myślenia („critical thinking”). Szachy
to doskonałe narzędzie do wykazywania się krytycznym rozumowaniem. Podczas partii
gracz powinien sformułować
plan ataku lub obrony. Sformułowanie planu oznacza, że nie
można myśleć tylko nad problemami, jakie są do rozwiązania (przeszukiwanie bazy wcześniej nabytej wiedzy), ale trzeba
również przeprowadzać systematyczne sprawdzanie możliwych kombinacji ruchów, a następnie dotrzeć do oceny każdej
linii. Gracz zastanawia się nad
cechami pozycji, aby w końcu
„wyprodukować” wynik (czyli
ruch). To jest właśnie krytyczne
myślenie.
Archiwum AutorA
P
oczątkowo de Groot przypuszczał, że przewaga
arcymistrza leży w jego
zdolnościach do organizowania i doskonałego zapamiętywania konkretnych wariantów
partii. Późniejsza jego hipoteza brzmiała, iż arcymistrzowie
nie polegali tylko na możliwościach swojej pamięci – nie byli
lepsi od początkujących szachistów w zapamiętywaniu losowo umieszczonych bierek na
szachownicy. Mistrz był jednak
w stanie zapamiętać rzeczywiste (praktyczne) pozycje szachowe w zadziwiająco krótkim
czasie pięciu sekund oraz rozpoznać złożoną konfigurację
szachową, co decydowało o wyborze właściwej kontynuacji…
Stanisław Dixa...
Szachiści badani testem Watsona-Glasera mają wysokie wyniki wyznaczające umiejętność
krytycznego myślenia. Partia
szachowa nie jest bowiem działaniem odtwórczym i powtórzeniem wcześniej granych ruchów
(przynajmniej od pewnego momentu, po fazie debiutowej).
W jaki zatem sposób gracz
może podjąć decyzję, które posunięcia wybrać z tak wielu
możliwych kontynuacji? Wybór najlepszego planu może być
bardzo trudny. Szachista musi
często polegać na wyczuciu pozycji. Najlepsi gracze to często
ci, którzy posiadają intuicję,
podpowiadającą im poprawny
ruch. Intuicja jest powszechnie
Szkoły szachowe skupiają jednocześnie zawodników
pochodzących z różnych środowisk, o różnym stopniu
rozwoju, dzieci niepełnosprawne i autystyczne,
wzorowych, ale i słabszych uczniów. Łączy ich
jednak wspólna pasja – gra królewska. Chcą się
rozwijać, chcą wygrywać i trenować.
10
niedoceniana w edukacji, ale
może być bardzo użytecznym
narzędziem, zarówno w rozwiązywaniu problemów życiowych,
jak i chociażby w grze w szachy
– gdy kroki prowadzące do rozwiązania problemu nie są na
pierwszy rzut oka widoczne.
Szachiści są często uważani
za ukierunkowanych matematycznie. W samych zaś szachach
ważnymi elementami są: metoda problemowa w nauczaniu,
ocena pozycji, krytyczne myślenie, intuicja i planowanie – podobnie jak w matematyce.
Jako trener szachowy i pedagog pracujący z dziećmi brałem
za pewnik powszechnie znane
w środowisku pozytywne walory gry w szachy. Postanowiłem
jednak spojrzeć na temat wspierania rozwoju dzieci przez trening szachowy oczyma ich rodziców i to właśnie było przedmiotem mojej pracy badawczej.
Klub Szachowy, w którym
przeprowadziłem badania, zrze-
sza ponad 50 członków. Do badań wybrałem 30 rodziców,
w tym 10, których dzieci uczęszczają na zajęcia szachowe i są
w wieku 6-7 lat, 12 rodziców, których dzieci są w wieku 8-10 lat
i 8 rodziców, których dzieci są
w wieku 10-13 lat. Zdecydowana
większość (osiemnaście osób)
objętych badaniem to rodzice dzieci, które grają w szachy
ponad rok. Dzieci dziewięciorga badanych zaczynają dopiero
grać w szachy, natomiast dzieci pozostałych w szachy grają od
pół roku do roku.
Równie istotny był wybór terenu badawczego. Swoje badania przeprowadziłem w Klubie Szachowym Orły Pleszew,
mieszczącym się w malowniczej Dobrej Nadziei. Założony
on został w czerwcu 2014 roku,
a jego motto brzmi: „Uczymy,
wychowujemy, integrujemy”.
Mali szachiści w klubie słuchają
bajek szachowych, rysują, biorą udział w konkursach i zabawach o tematyce szachowej.
Badania rozpocząłem 5 lutego 2015 roku, a zakończyłem
30 kwietnia 2015 roku. Miały
one na celu opisanie zjawiska
wpływu nauki gry w szachy na
rozwój dzieci. Chciałem również uzyskać odpowiedź, które
ze sfer rozwoju zdaniem badanych najbardziej się rozwijają
w treningu szachowym, a które najmniej. Interesowała mnie
także odpowiedź na pytanie,
jakie motywy kierowały rodzicem, aby posłać dziecko na zajęcia szachowe. Badania przeprowadzałem indywidualnie z każdym rodzicem, a do tego celu
posłużyłem się metodą sondażu
diagnostycznego.
Jedno z pytań ankiety osobowej dotyczyło czynnika bezpośredniego, który zadecydował o wyborze gry w szachy.
Z uzyskanych odpowiedzi wynikało, że niemal połowa badanych przy wyborze zajęć szachowych kierowała się opinią
znajomego, nieliczni reklamą
w telewizji, radiu czy Internecie, a � badanych własnymi poszukiwaniami. Jest to grupa,
która częściowo uzasadniała
swoją odpowiedź poszukiwaniem dla własnych dzieci pasji,
która ich samych zainteresuje.
20% badanych uznało, że nauka
szachów dzieci w przedszkolu,
relacje z bratem, który odnosi duże sukcesy szachowe, oraz
Nr 1 (57) 2016
pożyteczne spędzanie wolnego
czasu były tym czynnikiem bezpośrednim, który zadecydował
o ich wyborze.
Kolejne pytanie w ankiecie
odnosiło się do wpływu szachów
na rozwój dziecka. Wyniki okazały się zdumiewające. Wszyscy
ankietowani zaznaczyli jednomyślnie, że szachy mają pozytywny wpływ na rozwój dzieci.
Nauka gry w szachy powoduje
również zmiany w ich zachowaniu, tak przynajmniej uważa 80% ankietowanych. Ponad
połowa rodziców wskazała na
poprawę koncentracji i uwagi.
Wynika to z faktu, iż każdy ruch
na szachownicy, wykonywany
przez małego szachistę, zmienia ustawienia pozycji, dlatego
przeoczenie czy rozluźnienie
uwagi powoduje często porażkę – stąd mobilizacja i konieczność koncentracji.
Warto wspomnieć też o kwestii podejmowania decyzji.
Dziecko bierze odpowiedzialność za każde posunięcie, dlatego potrafi też zaakceptować
porażkę. Kilkoro badanych zaobserwowało u swoich dzieci
właśnie umiejętność oswajania
się z porażką, a nieliczni wskazali na fakt, iż szachy dodają
im pewności siebie, pomagają
w walce ze stresem, wpływają
na lepsze wyniki w nauce oraz
integrację z innymi dziećmi.
Następne pytanie miało na
celu uzyskanie odpowiedzi,
z jakich względów rodzice zdecydowali się, by ich dzieci rozpoczęły trening szachowy. Zdecydowana większość wskazała
na ogólny rozwój dziecka.
W dalszej części mojego kwestionariusza pojawiło się pytanie dotyczące wpływu nauki gry
w szachy na naukę przedmiotów ścisłych, takich jak matematyka czy fizyka. Ponad połowa objętych badaniem wyraziła
opinię, iż dziecko uczy się lepiej,
od kiedy gra w szachy i różnica
Archiwum autora
szachy w szkole
...i jego uczniowie
jest widoczna w stosunku do
przedmiotów ścisłych. Pozostali nie widzieli różnic, bądź nie
potrafili udzielić odpowiedzi na
to pytanie.
Interpretując otrzymane wyniki, można śmiało posunąć
się do stwierdzenia, że szachy
zdecydowanie pomagają w nauce, kształtują przecież humanistyczną fantazję wraz z umiejętnościami matematycznymi.
Dzieci uczące się grać w szachy dostrzegają w nich przede
wszystkim rozrywkę, nie zważając, że bawiąc się drewnianymi figurkami, rozwijają swoje umiejętności. Dzieci w wieku
przedszkolnym często szybciej
przyswajają też umiejętność liczenia.
Jeśli chodzi o pytanie związane z uczestnictwem dziecka w turniejach szachowych,
to większość badanych odpowiedziała, że ich dziecko bie-
Korzyści wynikające z nauki gry w szachy wg rodziców
1
2
3
Umiejętność rozwiązywania problemów 2
Nauka szacunku i poszanowania dla rywala 1
Radzenie sobie z niepowodzeniami
1
1
Umiejętność podejmowania decyzji Rozwijanie umiejętności matematycznych
1
3
Rozwijanie systematyczności, pilności
1
3
Nauka strategicznego myślenia Nauka odpowiedzialności
2
2
Rozwijanie koncentracji Rozwijanie kreatywności
1
1
Budowanie pewności siebie 5
Kreowanie intelektu
2
3
Nauka cierpliwości 1
1
Nr 1 (57) 2016
4
7
8
5
7
8
9
7
11
2
10
10
11
4
5
21
21
23
23
18
17
23
15
28
18
15
14
24
rze w nich udział. Wyniki badań związane z tym pytaniem
napawają optymizmem, ponieważ każdy wyjazd dziecka na
turniej szachowy, bez względu
na to, czy jest on mniej, czy bardziej prestiżowy, daje dziecku
ogromne doświadczenie. Udział
w turniejach uczy odwagi i odpowiedzialności za własne decyzje. Dziecko grające w szachy
podczas oficjalnych zawodów
staje się bardziej cierpliwe, wytrwałe i opanowane.
Na końcu kwestionariusza
zapytałem o zdanie badanych,
czy szachy powinny być zajęciami obowiązkowymi w szkołach. Zdecydowana większość
rodziców opowiedziała się za
szachami jako przedmiotem
obowiązkowym. Trzeba pamiętać, że szkoły nakierowane są
na rozwój intelektualny i emocjonalny ucznia, niekoniecznie
związany z osiągnięciami sportowymi.
Ostatnim z pytań w ankiecie
dla rodziców dzieci uczęszczających na zajęcia szachowe było
pytanie, dlaczego uważają, że
warto, by ich dzieci grały w szachy. Poprosiłem by zaznaczano
stopień oczekiwań w skali od 1
do 5, gdzie 1 oznacza „małe znaczenie”, a 5 oznacza „decydujące znaczenie”.
W większości przypadków
wskazali oni na „rozwijanie
koncentracji” jako najważniejszą korzyść. Najczęściej zaznaczano ponadto: „naukę cierpliwości”, „radzenie sobie z niepowodzeniami”, „umiejętność po-
dejmowania decyzji” czy „naukę
strategicznego myślenia”.
Chyba każdy rodzic zdaje sobie sprawę, że sport pomaga
osiągnąć sukces w życiu. Stąd
też zachęcamy własne dzieci do
uprawiania różnych dyscyplin
sportowych. Doceniamy rolę
aktywności fizycznej i intelektualnej, ponieważ zdajemy sobie sprawę, że ma ona istotny
wpływ na rozwój naszych dzieci oraz daje dużą odporność na
stres, a ta cecha z kolei sprawia,
że w każdym etapie życia lepiej radzimy sobie z porażkami
i sukcesami.
Szkoły szachowe skupiają
jednocześnie zawodników pochodzących z różnych środowisk, o różnym stopniu rozwoju, dzieci niepełnosprawne
i autystyczne, wzorowych, ale
i słabszych uczniów. Łączy ich
jednak wspólna pasja – gra królewska. Chcą się rozwijać, chcą
wygrywać i trenować.
Podsumowując, stwierdzam,
że wyniki mojej pracy będą przydatne innym rodzicom, którzy
nie są zdecydowani, jaką dyscyplinę sportową wybrać dla swojego dziecka. Wierzę również,
że każde dziecko od najmłodszych lat powinno mieć radość
z uprawiania sportu, bez względu na to, czy będzie osiągało na
tym polu sukcesy, czy też nie.
Strona internetowa autora:
www.orly-pleszew.pl.
11