1. Zagadnienie „wpuszczenfa" krzyżaków na obszar Polski stawia

1. Zagadnienie „wpuszczenfa" krzyżaków na obszar Polski stawia

KOMENTARZ
COMMENTAR Y
Stan faktyczny
The facis
1. Zagadnienie „wpuszczenfa" krzyżaków na obszar Polski stawia Włodkowic
zgodnie z prawdą. Zostali „wpuszczeni", „wyznaczono i dano" i~ pewne posiadłości na pograniczu pruskim. „z nich" działali przeciw Prusom. Nie ma tu mowy
o tym aby powstała, czy miała powstać, osobna, niezależna od władców polskich
jednostka po1irtyczna na obszarze Polski. Zupełnie zgodne z tym jest późniejsze
przedstawienie sprawy przez Włodkowica w piśmie dla Zygmunta ( Oculi) niżej III
str. 12, 29.
2. Mówiąc o „książętach Polski" Włodkowic ma na myśli Konrada Mazowieckiego, który był jednym z książąt z rodziny Piastów, administrującym jedną z dzielnic Polski, ale nie miał prawa odstępować władzy nad częścią terytorium państwa
polskiego, a to zarówno dlatego, że była to tylko administracja (jaką w poprzednim
stuleciu Bolesław Krzywousty obdzielił swych synów), jak ponieważ wedle ówczesnych przekonań prawnych nawet król nie mógłby dowolnie przenieść na kogoś
innego władzy królewskiej nad częścią obszaru królestwa. Sprawę tę omawia Włod­
kowic później w pismach do Zygmunta (Oculi) i do doradcy papieża (Ad videndum), np. niżej III str. 142.
3. Paweł odróżnia pierwotną obronę przed napadami Prusów i następne najazdy krzyżaków na sąsiadów już spokojnych, więc naprzód na dalsze plemiona
pruskie, a z kolei na Litwinów i Żmudzinów. Odróżnienie to ma podstawowe znaczenie w jego następnych wywodach prawnych, gdyż obrona jest dozwolona przez
prawo natury, a napadanie jest zakazane.
4. Krzyżacy polegali przede wszystkim na przywilejach uzyskanych, czy rzekomo uzyskanyoh, od papieży i cesarzy. Włodkowic zajmuje się więc zagadnieniem,
czy papież i czy cesarz mógł nadać takie właśnie przywi,leje. Za podstawę swych
wywodów bierze ogólną zasadę tolerancji wobec innowierców i wyciąga z niej
konsekwencje. A stwierdziwszy w pierwszym „traktacie" ograniczenia obowiązu­
jące papieża, przechod:.vi w drugim do stwierdzenia, że władza cesarza jest od
władzy papieża niższa i w stosunku do niej pochodna. Stąd wynika wniosek, że
skoro papież nie mógł dać krzyżakom pewnych upoważnień, nie mógł też cesarz.
1: Speaking of "princes of Poland" Paul had in mind Prince Conrad of Cuyavia, who was one of the princes of the Piast dynasty and was administering one
of the par~s of Poland, but had no right to cec:le power over part of the territory
of the Pohsh State, both because he was only administering (as in the preceding
century Boleslas III had divided the administration between his sons) and because
according to the legal views of the time a king could not at will transfer to somebody else royal power over a part of the kingdom. This is discussed by Paul later
in his papers ( Oculi for Sigismund, and Ad videndum, for the adviser to the
Pope), e. g. below III p. 142.
2. Paul answers the question of how the Crucifers were "admitted" to Polish
t:rritory, in accordance with the truth: They were "admitted'', and certain possess10ns on the border of the land of the Pruthenians were "assigned and given"
to them. "From these" they were acting against the Pruthenians. Nothing is said
ab.out there having already arisen, or about its being agreed that there would
anse, on Polish territory, a separate political unit, independent of Polish rulers.
This is quite .in accordance with how Paul later presented the case in his paper
Oculi e. g. below III pp. 12, 29.
. 3. Paul distinguishes between the original defense against attacks by Pruthenian
ne:ghbours of Pol.and: and the subsequent in.va,si{)llls by the Crucifers of peaceful
ne1ghbours, that is, first of the more distant Pruthenian tribes and later of the
Lithuanians and Samagitians. This distinction is fundamental in his subsequent
legal statements, for defense is permitted by the law of nature while attacking
is forbidden.
'
4. The ~rucifers relied above all on privileges obtained, or which they claimed
t~ have obtamed, from popes and emperors. Hence Paul first deals with the quest10n whether a pope or an emperor could grant precisely such privileges. He takes
for the general basis of his statements the general principle of toleration in relation
to peo~le ~f ~ther faiohs, and draws the consequences of this prinoiple. Having
stated m his first "treatise" the limitations which are in force as to the Pope, he
99
99
Commentary
Komentarz
O tym mowa w odpowiedziach na trzy pierwsze pytania drugiego „traktatu".
Jednakże ten drugi „traktat" obejmuje też zagadnienia, które nie odnoszą się do
władzy cesarza (pytania od czwartego do ostatniego), lecz dotyczą stosunku mię­
dzy państwami chrześcijańskimi a innymi, zagadnień prawa wojny, zdobyczy wojennej, pomocy innowierców dla chrześcijan prowadzących wojnę, wreszcie zdolności procesowej innow.ierców w sądach chrześcijańskich.
Plan pracy
5. Podział na dwa „traktaty'', zawierające po jedenaście punktów, jest przejrzysty. Zapewne chodziło Włodkowicowi o to, aby jak najliczniejsi uczestnicy
soboru mogli szybko zapoznać się z jego wywodami. Temu samemu celowi służy
ujęcie, w piśmie rozdanym wszystkim nacjom, streszczenia wywodów Włodkowica
w 52 punkty. Ale nie wszystkie pytania drugiego „traktatu" dotyczą kompetencji
cesarza w stosunku do niewiernych (patrz uwagę poprzednią).
PIERWSZY TRAKTAT
6. Pierwsze pytanie, co do wypędzania i zabierania mienia, sformułowane ściśle
wedle Piotra de Ancarano. Odpowiedź na nie ma stanowić ogólną podstawę wywodów przez stwierdzenie zasady tolerancji: skoro tolerancja obowiązuje w stosunku
do innowierców mieszkających w państwie chrześcijańskim, tym bardziej obowią­
zuje w stosunku do innowierców, którzy mieszkają gdzie indziej, we własnym
państwie.
7. To jest nie Boskiego, ani naturalnego, lecz nadanego.
8. Ogłaszając akta soboru w Konstancji, Hermann von der Hardt, na przełomie XVII ti. XVIII wieku, chwalił Włodkowica za stanowisko, którego w tej
sprawie bronił na soborze a. Wkrótce potem Lenfant, historyk soboru w Konstancji,
duchowny kościoła protestanckiego w Berlinie, podkreślał z naciskiem znaczenie
prac Włodkowica, wskazując, że wśród kwestii prawnych (tj. zasadniczych) w sporze polsko krzyżackim była ta, „czy wolno chrześcijanom nawracać niewiernych
w drodze walki orężnej i czy ziemie i;iiewiernych należą z prawa do chrześcijan"
stwierdzając, że odpowiedzi przeczącej bronił z mocą (fortement) Włodkowic b.
9. W tekście widoczna pomyłka przepisywacza: zamiast fideli ma być infideli.
a Hermann von der Hardt, Rerum Concilii Constanciensis, III, Prolegomena, str. 6, 14;
IV, str. 39.
b J. Lenfant, Histoire du Concile de Constance, 2 wyd. 1727 I str. 238-239.
goes on to say in the second "treatise" that the power of the Emperor is inferior
to that of the Pope, and derived from h.im. Hence follows the conclusion that since
a pope could not give the Crucifers a certain authorization still less could an
emperor. This is discussed in the answers to the first three qu~stions of the second
"treatise". But this second "treatise" also deals with questions which do not refer
to the power of the Emperor ( questions four to eleven), but concern relations
between the States of Christians and those of people of other faiths, questio:ns
of the law of war,. of w~r loot, of help accepted by Christians hav.ing wars from
. people of other behefs, fmally of the right of people of other beliefs to sue before
· Christian courts.
Plan of the paper
5.
~he
div.ision !nto two "treatises'', each containing eleven points (i. e. answers
to que~t1ons), J.S luo:d. Paul was probably anxious for as large a number of particip~nts m the Council as possible to be able to gather his points quiokly; the same
ann was to be served by making in the second paper which he distributed the next
day to all "nations" of the Gonne.il (Opinio Ostiensis), a review of his statements
summed up in 52 points: but not all the points of the second "treatise" concern
the power of the Emperor in relation to infidels (see preceding note).
FIRST TREATISE
6. Th~ first question, concerning expelling peoples and taking away their
property, is formulated exactly according to Peter de Ancarano. The answer to this
questi~n is ~o serve as ~eneral basis of the paper by laying down •the principle of
~olerat10~: .smce tole1~at:on is ob.lig~to~ in relation to people of another faiith living
m a ~hrrnt1an sta.te, i: 1s a fortiori obhgatory in relation to people of another faiith
who live elsewhere, m their own state.
7. That is, neither divine nor natural law, but enacted law.
8. Hermann v.on der Hardt, in publishing at the end of the XVII century the
acns of the Council of Constance, praised Paul Wladimivi for the views whioh the
latter defended at the Council a. Somewhat la ter Lenfant, pastor of a French Protes~ant church in Berlin, writing a history of the Council of Constance, stressed the
importance of the works of Paul Wladimiri, pointing out that among the fundamental legal problems in the dispute between the Poles and the Crucifers was that
whether Christians are allowed to convert infidels by force of arms and whether
lands of infidels belong by law to Christians, and he stated that the answer in the
negative was strongly (fortement) defended by Paul Wladimiri b.
9. In the manuscript there is an obvious mistake: instead of fideli it should
be infiden.
a Hermann von der Hardt, Rerum Concilii Constanciensis, III. Prolegomena
6 14
IV p. 39.
p. '
;
b ].
Lenfant, Histoire du Conseil de Constance, 2 ed. 1727 I p. 238-239.
100
100
Komentarz
Commentary
·
h i·nnowierców
Tolerancja wo b ee spo k oJnyc
krajowych
10-12. Za Piotrem de Ancarano.
.
11. Powstaje tu od razu trudność, która powtarza się przy tłun:~czemu te~o
i dalszych pism Włodkowica: „dominium" mo~e dotyc.zyć tego, co dzis nazywa się
„władaniem" czyli „panowaniem" w znaczeniu publiczno-prawnym, albo przedmiotu panowania tj. „państwa", albo własności w znaczeniu prywatno-p~awn~m.
Possessiones" mogą być przedmiotem własności (nie tylko faktycznego posiadania)
~~yli tym co nazwalibvśmy „posiadłościami"; ale może też iść o obszar będący pod
· publiczno-prawnym. Wyrażenie
· „ dommus
· " , uzy
' te ~ tm
„władzą"' w znaczeniu
Y
· ·
przez
Włodkowica
miejscu,
oznacza „władcę" . Z sensu ustępów .powtórzonych
.
.
. ,
, za
Innocentym i Zabarellą wynika, że wszyscy trzej uzna~ą pr~wo mnowi:r~o~ z~rowno
do niepodległych państw, jak do własności w obrębie panstw chrzesci1anskich.
Toleration for peaceful people of another faiiith
in the country
10-12. Following Peter de Ancarano.
11. Here arises at once a difficulty which is repeated in translating this and the
further writings of Paul: dominium can refer either to what is called today "ruling"
in the sence of public law, or to "property" in the sense of private law, or to
a "State". Possessiones can mean that which is owned (not only actually held),
or the word may denote a territory which is under a certain "government" in the
sense of public law. The word dominus is used in this place as denoting a "ruler".
It follows from the sense of the statements repeated by Paul after Innocent and
Zabarella, that all three recognized the right of peoples of other faiths both to have
independent States and to own property within Christian States.
States of infidels
Państwa
niewiernych
13. Odpowiedzi na pytanie 2-11, co do kompetencji p~pi:ża, za Zabarellą~
który w· dużej mierze szedł za Innocentym IV; porządek zmiernony; korzystał tez
Włodkowic z Jana Andrzejowego.
.
14. Henryk de Segusio, kardynał Ostii, nazywany jest w literat~rze pr~e?r:i10tu
Ostieinsis albo Hostiensis. Aby uniknąć konieczności częstego u~an:a w m~~e1szym
tłumaczeniu tego wyrażenia łacińskiego, przyjęto jako odpowiednik polski wyraz
Osty}ski.
. .
15. Patrz str. 80-98, trzecią część pisma Saevientibus.
. .
16-24. Na ogół wedle drugiego punktu Zabarelli, z uwzględmemem komentarza Jana Andrzejowego.
17. Rodz. 1, 26-29.
18. Powt. 11, 24.
.
.
.
19. Przypowieści 22, 28. Tego nie ma u Innocentego i Zabarelh, natomiast Jest
u Jana Andrzejowego.
20. Dekret Gracjana d. 1 Wstęp.
21. Mt. 5, 45; Mt. 6, 26.
22. Ps. 135, 25. Tego nie ma u Innocentego i Zabarelli, natomiast jest u Jana
Andrzej owego.
23. Rodz. 13, 9-12.
24. Tj. c. 1-11, C. 14 qu. 5, w których zakazana jest kradzież, nawet dla
celów jałmużny itd.
Walki o odzyskanie Ziemi
świętej
25-26. Wedle Zabarelli: wyjątkowa norma co do walk o odzyskanie ~iemi
Zabarella i tu, jak w dalszych punktach, szedł za Innocentym IV: Gło~ną:
choć nie jedyną podstawą był fakt bezprawnego zajęcia przez Saracenow Ziemi
świętej uświęconej narodzeniem, życiem i śmiercią Jezusa Chrystusa.
świętej.
13. The answers to questions 2-11 as to the power of the Pope are according
to Zabarella, who la,rgely followed Innocent IV. The order of the poinrt:s is changed.
Paul relied also on John Andreae.
14. Henry de Segusio, Cardinal of Ostia, is usually called Ostiensis or Hostiensis. He is referred to in th.is translation as Ostiensis.
15. See pp. 80-98, the third part of the paper Saevientibus.
16-24. On the whole according to the second point of Zabarella, using also
the commentary by John Andreae.
17. Gen. 1, 26-29.
18. Deut. 11, 24.
19. Prov. 22, 28. This is referred to by John Andreae, but not by Innocent IV
nor by Zaibarella.
20. Gratian's Decretum, <list. 1, Introduction.
21. Matt. 5, 45; Matt. 6, 26.
22. Ps. 135, 25. This is referred to by John Andreae, but not by Innocent nor
by Zabarella.
23. Gen. 13, 9-12.
24. I. e. c. 1-11, C. 14 qu. 5, in which theft is prohibited even when intended
to make possible the giving of alms etc.
Wars to recover the Holy Land
25-26. Accordrung to Zabarella: exceptional J.1Ule as to fighting -to recover the
Holy Land. Zaibarella followed Innocent IV on this as 011 the Dollowing points.
The main basis, though not the only one, is the fact that the Holy Land sanctified
by the birth, life and death of Christ, had been unlawfully seized by the Saracens.
101
101
I~
Commentary
Komentarz
Sprawa następstwa po imperium rzymskim
Question of success1on to the ancient Roman Empire
2 7. Wedle Zabarelli.
28. Za Zabarellą Włodkowic używa wyrażenfa acephali.
29. Włodkowic powtarza dosłownie za Zabarellą, nie wspomina więc króla
Polski, ani króla Anglii .itd. Zabarella omawiając odnośnie do c. 13 X Per venerabilem, 4, 17, wypadek dotyczący zagadnień francuskich, powiada (IV f. 20 v ~ )_:
inter cetera nota quod rex Francie non recognoscit superiorem de facto, ut dicit
~lossa", po czym zara~ mówi o innych królach nie uznających zwierz~hnika, że
mogą w swoich królestwach czynić to, co należy tylko do monar~hy (item reges
nlon: cognoscentes superiorem possunt in suo regno ea que pertment ad solum
27. According to Zabarella.
28. FoHowing Zabarella, Paul uses the expression acephalz.
29. Paul repeats literally the statement by Zabarella, he therefore does not
mention the King of Poland, the King of England etc. Zabarella, discussing, in
connection with c. 13 X Per venerabilem, 4, 17, a case concerning Fnmch pmblems,
:Says (IV f. 20 vb) „inter cetera nota quod rex Francie non recognoscit superiorem
de facto, ut dicit glossa"; immediately after this he says of other kings who recognize no superior, that they can do in their realms whatever belongs solely to the
ruler (item reges non cognoscentes superiorem possunt in suo regno ea que pertinent
ad solum principem).
30. The word „Je11usalem" is omitted in rthe manuscript.
31. See p. 36.
principem).
30. W tekście Włodkowica opuszczono słowo „Jerozolimy".
31. Patrz str. 36.
Tytuły
na zachodzie
32-33. Wedle Zabarelli.
3 2-33. Acc0rdtimg to Zabarella.
Dobra schizmatyków
heretyków
34-39. Wedle Zabarelli.
35. Idzie więc 0 możliwość ogólnego przepisu monarszego (constitutio): jest
to przeciwieństwo indywidualnego pozwolenia na zabór, jak w przywilejach, na
które powoływali się krzyżacy.
.
.
.
.
,
36. Zabarella i, za nim, Włodkowic akcentują ogramczema w zab1eranm dobr
schizma.tykom i heretykom: Włodkowicowi idzie widocznie zarówno ~ ~aakcento­
wanie zasady tolerancji, jak o wskazanie, jako na kontrast, na przywileje nadane
krzyżakom m. i. co do zajmowania z.iem ruskich, tj. ziem schizmatyków . .
37. Właśnie wobec stanowiska Ostyjskiego co do niewiernych Włodkowic podkreśla, że i Ostyjski stwierdza to ograniczenie.
38. Poparcie wywodu argumentem a contrario: jest to zdaje się własna uwaga
Włodkowica.
Kogo
Ti<tles in the West
papież
może
Property of schismatics and heretics
34-39. According to Zabarella.
35. This refers to the possibility of a general enactment by the ruler (constitutio) as contrasted with individual permission to seize lands, as in the privileges on
which the Crucifers were relying.
36. Zabarella, and Paul following him, stress limitations on taking away property of schismatics and heretics. Paul means evidently both to emphasize the
principle of tolera1tion and, by contrast, to refer to privileges granted to Gruoifers
which authorized them to seize, i. a„ territories belonging to Russians who were
schismatics.
3 7. I t wa1s exaatly because of the views of Ofjtiensis on infidels, that Paul
emphasizes that Ostiensis also states this limiitation.
38. Suppo11ting hi1s statement by an argument a contrario; this seems to be
Paul's own remark.
karać
Wh o m t h e P o p e m a y p u n i s h
40-47. Wedle Zabarelli.
41. P,s. 71, 2.
42. Mt. 28, 18.
43. W tekście Włodkowica opuszczono słowo „diligens" (troskliwym), które
jest u Innocentego i u ZabareHi; u Ja1na Andrzejowego jest „diligens sive sapiens"
(troskliwym czy mądrym) .
102
40-4 7. Accord1ng to Zabarella.
41. Ps. 71, 2.
42. Matt. 28, 18.
43. The word diligens which 1s m the text of both Innocent and Zabarella,
was omitted by Paul; John Andreae says diligens sive sapiens (dil[gerrt or wise) .
102