Alzackie Mixtury

1
XIX-wieczne poszukiwania układów i brzmienia Mixtur
na przykładzie organów w Alzacji
Region Alzacji leŜy na pograniczu Francji i Niemiec. Z historii wiadomo,
Ŝe podlegał on raz administracji francuskiej, a kiedy indziej niemieckiej.
Obecnie naleŜy do Francji.1 Dla nas waŜne jest to, Ŝe właśnie tutaj w
budownictwie organowym spotykały się dwie koncepcje brzmienia organów o
dyspozycji romantycznej. Stąd rozpatrując układanie Mixtur na przykładzie
organów alzackich, mamy materiał bardzo reprezentatywny dla duŜej części
Europy, która była pod wpływem tradycji francuskiej i niemieckiej w
budownictwie organowym w XVIII i XIX w.
Zazwyczaj spotykamy w zapisie uproszczone wymienianie Mixtury
pośród innych głosów w dyspozycji organów, czyli najczęściej z ilu składa się
rzędów (chórów). Rzadziej podawany jest jej układ wyjściowy i rodzaje
repetycji. W epokach poprzedzających romantyzm układanie Mixtur wydawało
się dość proste. Od jakiego układu miała zaczynać się Mixtura, z reguły
decydowała wysokość najwyŜej brzmiącego głosu pryncypałowego w danej
sekcji. Np. jeŜeli najwyŜszym głosem była Kwinta 2 2/3’, to Mixtura zaczynała
się układem: 2’+1 1/3’+1’ przy załoŜeniu, Ŝe Mixtura będzie o trzech rzędach
(chórach).JeŜeli najwyŜszym głosem była Superoktawa 2’, wtedy był układ: 1
1/3’+ 1’+1/2’.
Z reguły repetowanie Mixtury miało miejsce na c1 (Do3) przez
powtórzenie układu z klawisza o kwartę niŜej, czyli g0 (Sol2). W sekcji
pedałowej nie stosowano repetycji ze względu na mała skalę tej sekcji.
PowyŜsze zjawiska moŜna zaobserwować z zachowanych dyspozycjach z XVIII
w. i początku XIX w.
1
Od mieszkańca Alzacji o. Dominika Simon’a OP wiadomo mi, Ŝe panuje tam mieszanka narodowościowa.
2
W Polsce w XIX wieku, mniej więcej od połowy wieku, w dyspozycjach
romantycznych, spotykamy układy wyjściowe, najczęściej od 2 2/3’. Sprzyja
temu pomijanie Kwinty pryncypałowej 2 2/3’, a zastępowanie jej Kwintą
fletową i umieszczanie w dyspozycji Fletów 2-stopowych. Mixtury repetują z
reguły co oktawę o kwartę lub kwintę w dół, co powoduje w całości brzmienia
jej masywność i brutalność. Niekiedy przy szerokich menzurach piszczałek
powstaje pytanie, czy aby nie jest to brzmienie Kornetu z rodziny fletów
mieszanych.
1. Najczęściej spotykane układy Mixtur w organach alzackich
W internetowym opracowaniu dotyczącym organów z terenu Alzacji2
spotykamy róŜne konstrukcje Mixtur. XVIII-wieczne zasady, w których brano
pod uwagę najwyŜszy głos pryncypałowy zasadniczy i poboczny, tutaj przestaje
interesować układających dyspozycję. Niekiedy trudno znaleźć uzasadnienie,
dlaczego właśnie od takiego układu rozpoczyna się Mixtura i dlaczego takim
układem repetuje. Czasem wydaje się, Ŝe autor dyspozycji stara się uwzględniać
najwyŜsze głosy fletowe zasadnicze i poboczne, lecz to nie stanowi
zdecydowanej zasady.
W ogólnym przedstawieniu Mixtury (fr. Fourniture) został podany
przykład
Mixtury
5-chórowej
rozpoczynający
się
od
układu:
2’+11/3’+1’+2/3’+1/2’. Repetycja ma zastosowanie na klawiszach „Do”, lecz
takŜe w innym instrumencie na klawiszach Fa2 i Fa3. Tak więc, na Fa 2
znajduje się układ: 4’+2 2/3’+2’+1 1/3’+1’, na Fa 3: 8’+ 5 1/3’+4’+2 2/3’+2’.3
MoŜna zauwaŜyć tutaj, iŜ została ograniczona skala brzmienia Mixtury,
poniewaŜ na repetycjach Mixtury są dodawane rzędy głosów o wiele niŜej
brzmiących niŜ w układzie wyjściowym. Została zagęszczona liczba dźwięków
ze skali głosów 8- i 4-stopowych. Natomiast na repetycjach tworzy się akord
septimowy lub jego przewroty, poniewaŜ spotykają się dźwięki: Fa i Sol. Taki
2
3
Wyjściowy adres: http://perso. wanadoo.fr/eisenberg/
http://perso.wanadoo.fr/eisenberg/jeux.htm
3
rodzaj Mixtury powtarza się w wielu organach alzackich, o których informacje
zostały zamieszczone na wspomnianych stronach internetowych.
W polskich organach mamy najczęściej Mixtury rozpoczynające się w
sekcji głównej układem, np. 3-chórowym: 2 2/3’+2’+1 1/3’, który będzie
repetował na kaŜdym „Do”. Niekiedy moŜe to być układ rozpoczynający się
dwoma chórami, a później dodawane bywają kolejne chóry (wyŜsze od
pierwszego) na repetycjach. Takie rozwiązania stosowano w przeciętnej
wielkości organów, które juŜ miały Mixturę. Trzeba jednak zauwaŜyć, Ŝe
stosowano Mixtury dość niezręcznie, poniewaŜ nie liczono się z wysokością
brzmienia pozostałych głosów w sekcji. Stąd, np. w katedrze zamojskiej, w
organach Jana Śliwińskiego Mixtura stanowi bardzo odległą konstrukcję
brzmieniową w stosunku do brzmienia I manuału.4 Ja to nazywam ”dziurą
akustyczną”, poniewaŜ brzmienie sekcji w tutti nie jest ”powiązane”, czyli
sekcja brzmi sobie, a Mixtura sobie, czyli brakuje w brzmieniu pasma dźwięków
pomiędzy sekcją a Mixturą. Dla eksperymentu takiego brzmienia, moŜna
połączyć w organach np. Pryncypał 8’ i Mixturę rozpoczynającą się chórem
2 2/3’.5 Pomiędzy tymi głosami powinny zabrzmieć głosy o wysokości
brzmienia: 4’. JeŜeli nie ma głosów pryncypałowych, to niech będą głosy
fletowe.
2. Przykłady innych układów i repetycji Mixtur
PoniŜej będą podawane tylko sekcje organów z Mixturą. JeŜeli znajdą się
bliŜej zainteresowani konkretnym instrumentem, moŜna go odnaleźć w
internecie na podstawie adresów podawanych w przypisach.
a. Bilwisheim, St Etienne6
4
5
Instrument znany z autopsji.
Niestety takie połączenie głosów moŜemy usłyszeć na Ŝywo po naszych kościołach, kiedy ma być fortissimo.
4
Organy 12-głosowe Georga-Friedricha Merckela. Rok budowy – 1758.7
Głosy I manuału: Bourdon 16’, Principal 8’, Bourdon 8’. Viola de Gambe 8’,
Prestant 4’, Fourniture 2-4x. Układ Mixtury:
Do1
La1
Sol2
2'2/3
4'
2'
2'2/3
1'1/3
2'
1'1/3
Dyspozycja organów jest typowo romantyczna, ale Mixtura przypomina
jeszcze układy jeszcze wcześniejsze, nawet z organów o dyspozycji barokowej.
Dlatego została tutaj uwzględniona, aby pokazać, Ŝe nie od razu Mixtura w
dyspozycji romantycznej była równieŜ romantyczna. Z tabeli wynika, Ŝe trzeci
chór jest dodany na La1, czyli na „A” w wielkiej oktawie. Repetycja i dodanie
czwartego chóru na „g0” nie powoduje zagęszczenia niskich dźwięków, lecz w
całości Mixtura brzmi dość „srebrzyście”. Warto zwrócić uwagę na miejsca
repetycji i powstające akordy. W pierwszej repetycji na klawiszu A zabrzmi
akord złoŜony dźwięków: e1+a1+g1 (akord z kwartą i septimą), w drugiej
repetycji na klawiszu g0 powstanie akord: c1+g1+c2+g1 (akord z pomnoŜoną
kwintą ). Problem w tym, Ŝe ta Mixtura jest w sumie za wysoka w towarzystwie
pozostałych głosów.
b. Roeschwoog, St Barthélémy8
Organy 32-głosowe ( 3 man. + ped.) zbudowane w 1808 r. prze firmę;
Michael Stiehr. Identyczne Mixtury w manuale głównym i pozytywie. Mixtury
repetują na klawiszach „Fa”. Druga repetycja odbywa się o oktawę niŜej.
Natomiast mamy tutaj tradycyjną repetycję na Fa1 i Fa3.
6
http://perso.wanadoo.fr/eisenberg/orgus/bilwishe.htm.
Jest to przykład jeszcze Mixtury z XVIII-wiecznej dyspozycji romantycznej.
8
http://perso.wanadoo.fr/eisenberg/orgues/roeschwoog.htm.
7
5
Do1
Fa1
Fa2
Fa3
1'
1'1/3
2'2/3
4'
2/3'
1'
2'
2'2/3
1/2'
2/3'
1'1/3
2'
Układ wyjściowy wydaje się dość wysoki, ale przypuszczalnie autor dyspozycji
wziął pod uwagę głosy o wysokości: 2’, 1/3/5 i 1’, chociaŜ nie wszystkie z nich
naleŜą do rodziny pryncypałów. Mamy więc tutaj przykład, Ŝe przy układaniu
Mixtury nie liczy się sama „piramida pryncypałów”, lecz wysokości brzmienia
głosów z innych rodzin.
c. Ecbolsheim, St Cyprien9
25-głosowe organy Michaela Stiehr’a z 1815 r. Znajduje się tutaj Mixtura,
która przejęła sposoby repetowania Cymbału strojonego, poniewaŜ na
repetycjach powtarza się taka sama wysokość brzmienia. Ma dość wysoki układ
wyjściowy. Przypuszczalnie ze względu na 2-stopowe Doublette.
Identyczna
Do1
Do2
Do3
Do4
1'
2'
4'
8'
2/3'
1'1/3
2'2/3
5'1/3
1/2'
1'
2'
4'
Mixtura
znajduje
się
w
kościele
protestanckim
w
Obersoultzbach10. Budowniczym 19-głosowych (2 man. + ped.) z 1825 r. byli
organmistrzowie Stiehr i Mockers.
Do1
1'
1'
1/2'
9
Do2
2'
2'
1'
http://perso.wanadoo.fr/eisenberg/orgues/eckbolcy.htm
http://perso.wanadoo.fr/eisenberg/orgues/obersoul.htm
10
Do3
4'
4'
2'
Do4
8'
8'
4'
6
d. Wolxheim, St Etienne11
27-głosowe organy ( 2 man. + ped.) z 1844 r. zbudowane przez ClaudIgnace Calinett’a. Repetycje Mixtury dość skomplikowane z układem
wyjściowym wysokim.
Do1 Do2 Fa#2 Do3 Fa#3 Do4
1'1/3
1'
1'1/3
2/3'
1'
1/2'
2/3'
Fa#4
2'2/3
4'
2'
2'2/3
1'1/3
1'
2'
1'1/3
4'
2'2/3
2'
2'2/3
Nowością są repetycje na Fis2, Do3 i Fis3. Istnieją, moŜe subiektywne
wątpliwości, czy ucho ludzkie jest zdolne uchwycić brzmienie takiej Mixtury w
połączeniu z innymi głosami. Na repetycjach powstają akordy z septimą wielką
lub małą sekundą i trytonem.
e. Wingen, St Barthélémy12
26-głosowe organy ( 2. man. + ped.) zbudowane w 1845 r. przez firmę
Stiehr-Mockers. W organach znajduje się Mixtura, która na klawiszach Do 1,2 i
3 oraz Mi4 powtarza ten sam układ. Przypomina to Cymbał strojony.
Do1
Do2
Do3
Mi4
1'
2'
4'
8'
2/3'
1'1/3
2'2/3
5'1/3
1/2'
1'
2'
d. Hoerdt, kościół protestancki13
11
12
http://perso.wanadoo.fr/eisenberg/orgues/wolxheim.htm
http://perso.wanadoo.fr/eisenberg/orgues/wingen.htm
4'
7
32-głosowe organy zbudowane przez firmę Stiehr-Mockers w 1847 r.
Mixtura na Do2 powtarza uklad wyjściowy. Natomiast na d3 jest układ inny i
powtórzony na Sol4. W rezultacie jest to nisko brzmiąca Mixtura.
Do1
Do2
Do3
Sol4
1'1/3
2'2/3
4'
8'
1'
2'
2'2/3
5'1/3
2/3'
1'1/3
2'
4'
1/2'
1'
1'1/3
2'2/3
e. Uhwiller, Sts Pierre et Paul14
26-głosowe organy ( 2 man. + ped.) z 1878 r. Zbudowali je Teodor i
August Stiehr. Jest tutaj nisko brzmiąca Mixtura. Na pierwszej repetycji, Do2,
został powtórzony układ wyjściowy. Na trzeciej repetycji mamy powtórzenie o
kwartę w dół. Natomiast na repetycjach czwartej i piątej zachowany został układ
z trzeciej repetycji.
1'
2'
2'2/3
5'1/3
10'2/3
2/3'
1'1/3
2'
4'
8'
1/2'
1'
1'1/3
2'2/3
5'1/3
1/3'
2/3'
1'
2'
4'
f. Waldolwisheim, St Pancrace15
23-głosowe organy ( 2 man. + ped.) z 1863 r. zbudowane przez firmę
Stiehr-Mockers. Mixtura rozpoczyna się układem 3-chórowy, na Do2 jest juŜ 4chórowa. Repetuje co oktawę – kwarta na kwintę. Jest to układ powszechnie
stosowany.16
13
http://persp.wanadoo.fr/eisenberg/orgues/hoerdtpr.htm
http://preso.wanadoo.fr/eisnber/orgues/uhlwille.htm
15
http://perso.wanadoo.fr/eisenberg/orgues/waldolwi.htm
16
Układ bardzo często stosowany przez polskich organmistrzów nawet w XX w.
14
8
1'1/3
2'
2'2/3
5'1/3
8'
1'
1'1/3
2'
4'
8'
2/3'
1'
1'1/3
2'2/3
5'1/3
2/3'
1'
2'
4'
g. Westhouse, St Matthieu17
21-głosowe organy z 1896 r. firmy Louis Mockers. Mixtura 3-chórowa
repetująca na klawiszach Do: na Do2 repetuje układem o kwintę w dół, na Do3
o kwartę w dół.
Do1
Do2
Do3
2'2/3
4'
5'1/3
2'
2'2/3
4'
1'1/3
2'
2'2/3
Wnioski:
1. Przy układaniu układu wyjściowego Mixtury nie jest brana pod uwagę
tzw. piramida pryncypałów
2. Większość organów alzackich ma klasyczna Mixturę, czyli repetującą
wg zasady „kwarta na kwintę”.
3. Niektórzy organmistrzowie odbiegają od tej zasady i układają inne
Mixtury. NaleŜy do nich C. I. Callinet, firma rodzinna Stiehr i Mockers.
4. Repetycje mają miejsce na klawiszach: Do, Fa, Fis, La i rzadko na Si
bemol.
5. Przedstawione wyŜej przykłady potwierdzają fakt poszukiwania nisko
brzmiących Mixtur, które sprawiały, Ŝe organy z ich uŜyciem miały
zwielokrotnione dźwięki podstawowe i alikwot kwinty.
17
http://preso.wanadoo.fr/eisenberg/orgues/westhous.htm
9
6. Na uwagę zasługuje stosowanie Mixtur z układem septimy małej. Callinet
zastosował układ z septimą wielką, co w przewrotach akordowych daje
równieŜ brzmienie sekundy małej. Dysonansowe akordy Mixtury tym
bardziej powodowały jej przytłaczające brzmienie w połączeniu z innymi
głosami.
o. Waldemar Kapeć OP