FULL TEXT - Antropomotoryka

NR 36
AN TRO PO MO TO RY KA
2006
OCENA WYNIKÓW USPRAWNIANIA OSÓB
W STARSZYM WIEKU
EFFICACY OF PHYSICAL REHABILITATION PROGRAMME
IN THE FRAIL ELDERLY
Marek Żak*, Barbara Gryglewska**, Edward Mleczko***
* dr, Katedra Rehabilitacji Klinicznej, AWF, Kraków, al. Jana Pawła II 78
** dr med., Klinika Chorób Wewnętrznych i Geriatrii, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków, ul. Śniadeckich 10
*** Prof. dr hab., Katedra Teorii i Metodyki Lekkiej Atletyki, AWF, Kraków, al. Jana Pawła II 78
Słowa kluczowe: geriatria, ludzie sędziwi, kondycja fizyczna, sprawność funkcjonalna,
test sześciominutowego marszu
Key words: geriatrics, frail elderly, physical function, individual mobility, 6 Minute Walk
Test
Wprowadzenie. Zaburzenia chodu występują u ponad 15% ludzi starych, a aŜ 25% musi korzystać z pomocy
technicznych lub sprzętu ortopedycznego w czasie chodzenia. DuŜa grupa osób w podeszłym wieku uwaŜa,
Ŝe zaburzenia chodu i ograniczenie aktywności są wyłącznie skutkiem przebytych lub trwających chorób.
Tymczasem przyczyną jego zaburzeń mogą być zmiany patologiczne, a takŜe (czy przede wszystkim) zmiany
inwolucyjne narastające z wiekiem. WaŜne są takŜe uwarunkowania środowiskowe tempa starzenia się.
Cel badań. Mając na uwadze przedstawione powyŜej problemy oraz odczuwalny brak w naszym kraju opracowań
naukowych, dotyczących oceny pokonywania róŜnych dystansów przez ludzi starszych, podjęto się zbadania
wpływu dwóch metod usprawniania osób sędziwych na wyniki testu marszu w czasie 6 minut (6MWT).
Materiał i metody. Badaniami objęto grupę 120 kobiet i męŜczyzn w wieku 81–96 lat. Losowo podzielono ją
na dwa zespoły po 60 osób. Nie stwierdzono między nimi róŜnic istotnych statystycznie pod względem wieku,
poziomu rozwoju cech somatycznych i wskaźników zdrowia. W kaŜdym zespole realizowano inny program
treningowy. Zajęcia (trwające 30 minut) odbywały się 2 razy w tygodniu przez okres 4 miesięcy. Po standardowej rozgrzewce osoby w jednym zespole wykonywały przez 15 minut ciągły marsz w miejscu z dowolną,
submaksymalną intensywnością, a w drugim – obciąŜano na trenaŜerze (np. rotor) uczestnikom zajęć kończyny
dolne w pozycji siedzącej (50% maksymalnego oporu w czasie pedałowania) przez 10 minut i po przerwie
odbywały się z nimi przez 5 minut ćwiczenia równowaŜne na rehabilitacyjnej poduszce pneumatycznej. Przed
eksperymentem i po jego zakończeniu przeprowadzono pomiar długości pokonanego dystansu w teście marszu
w czasie 6 minut (6 MWT).
Wyniki. Przeprowadzony eksperyment pozwolił na stwierdzenie lepszych efektów potreningowych w grupie,
w której wprowadzono połączenie ćwiczeń siłowych na rotorze i równowaŜnych na rehabilitacyjnej poduszce
pneumatycznej.
Wnioski. Połączenie na zajęciach usprawniających ćwiczeń obciąŜających kończyny dolne i równowaŜnych na
rehabilitacyjnej poduszce pneumatycznej daje lepsze efekty w przygotowaniu ludzi sędziwych do udziału w teście
6-minutowego marszu, niŜ wysiłki ciągłe o niewielkiej intensywności (marsz w miejscu) i ze wspomaganiem
utrzymywania postawy równowaŜnej w czasie ćwiczeń. W związku z tym naleŜy polecać do wykorzystywania
trenaŜerów (takich jak: rotor i poduszka rehabilitacyjna) na zajęciach usprawniających osoby starsze.
Introduction. Walking difficulties are experienced by over 15% of the elderly, whereas 25% of them are daily
dependent on diverse walking aids. The key reasons are believed to be environmental, or originate from individual
-
-
-
-
STRESZCZENIE • SUMMARY
-
– 25 –
Marek śak, Barbara Gryglewska, Edward Mleczko
ailments and/or age-related disabilities. The present study aimed to evaluate the impact of physical rehabilitation
program on 6 Minute Walking test (6MW) and performance of simple activities of daily living in the frail elderly.
Materials and Methods. The study lasted 4 months and embraced 120 subjects randomly split into two
groups:, Group I – 60 (42F, 18M; mean age 86 years) Group II – 60 (39F, 21M; mean age 85 years). Group I – was
assigned a variety of standard exercises and walk, Group II a rehabilitation regimen covering multi-sensory training
and pedal exercise routine. A 6 Minute Walking test was applied to assess individual mobility before the study
and upon its completion. The results were subsequently assessed with a T-student test.
Results. Upon conclusion of the programme statistically significant improvement was noted in Group II
(p<0.05) in the 6MW test score, both with regard to (befor 241m. after 297m.) whereas all results in the Group I
(control) proved statistically insignificant.
Conclusions. The physical rehabilitation routine comprising resistance exercises on a pedal exerciser combined with multi-sensory training is well instrumental in improving significantly 6 minute walking test in the frail
elderly.
Związki aktywności ruchowej ze sprawnością fizyczną są ogólnie znane i udokumentowane w licznych
opracowaniach naukowych. Można znaleźć w nich
potwierdzenie korzystnego wpływu uczestnictwa
w różnych formach zajęć rekreacyjno-sportowych
na szeroko rozumianą sprawność fizyczną.
Przykładem tego mogą być prace powstałe już
w XXI wieku, w których dokumentowano wyniki
obserwacji ludzi w wieku starszych, powyżej 60.
roku życia, którzy uczestniczyli w realizacji różnych
zorganizowanych lub spontanicznych formach aktywności ruchowej [1,2, 3, 4, 5]. Także w starszych
pracach zauważono takie zjawisko [np. 6, 7, 8, 9,
10, 11, 12] W ocenie bodźca obciążeniowego, jak
i jego skutków daje się zauważyć jednak stosowanie
różnych narzędzi i techniki co znacznie utrudnia
porównywalność wyników.
W pierwszym przypadku do określenia poziomu
aktywności ruchowej wykorzystuje się najczęściej
metody oparte na obserwacji i różnych kwestionariuszach (pensil-and paper evaluations). Rzadziej są
stosowane metody oceniające aktywność na podstawie mechanicznego i elektronicznego monitorowania ruchu lub wyników badań fizjologicznych itp.
Analiza dostępnych materiałów świadczy, że na
całym świecie poszukuje się nadal najskuteczniejszych metod promocji aktywności ruchowej ludzi
wieku sędziwym (w tym głównie powyżej 80. roku
życia), określanych po angielsku jako old-old [13].
Najczęściej w takim postępowaniu uwidocznia się
tendencja do propagowania wysiłków, których objętość i intensywność przekracza wartość pracy potrzebnej do zaspokojenia podstawowych czynności
życiowych. Spośród licznych sposobów rozwiązania
zasygnalizowanego problemu, dwa są dominujące.
W pierwszym z nich zaleca się, aby zajęcia związane z zaspokajaniem potrzeb życiowych były sto-
sowane w określonych seriach o umiarkowanym
natężeniu. Ich sumaryczna dzienna objętość nie
powinna przekraczać 30–40 minut [14]. W drugim
modelu postępowania, odzwierciedlającym postulaty Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), zwraca się uwagę na pozytywne skutki uczestnictwa
osób starszych w zorganizowanych formach zajęć
ruchowych, według z góry narzuconych zasad postępowania metodycznego [15].
Taki sposób oddziaływania ruchem na organizm
ludzi w sędziwym wieku daje możliwość kontroli obciążenia wysiłkowego i pomiaru jego skutków.
Zebrano już szereg dowodów na to, że zorganizowane formy zajęć przyniosły wymierne korzyści w postaci poprawy sprawności funkcjonalnej (którą odzwierciedla sposób realizacji przez osoby sędziwe codziennych zadań życiowych), a także w poziomie sprawności fizycznej, badanej w sposób tradycyjny, poprzez
stosowanie testów motorycznych, lub nowocześniej,
w myśl amerykańskiej koncepcji Health Related
Fitness [16]. Do interesujących efektów badawczych
można zaliczyć doniesienia na temat wpływu odpowiednio przeprowadzonych zajęć ruchowych na poprawę sprawności narządów i układów, a także komponentów ciała ludzi starszych, takich jak:
• obniżenie się ciśnienia skurczowego i rozkurczowego u osób starszych cierpiących na chorobę
nadciśnienia [17,18],
• korzystne zmiany w profilu lipidów, a szczególnie w zakresie redukcji cholesterolu i trójglicerydów w surowicy krwi [19, 20],
• zwiększenia się wrażliwości na insulinę [20, 21],
• zmniejszenia masy ciała, zwłaszcza u osób otyłych [22, 23],
• a także wspomaganie zmniejszania się ryzyka
osteoporozy [ 24, 25, 26, 27].
Uwzględniając efekty postępowania usprawniającego na sprawność motoryczną ludzi starszych,
to należy zwrócić uwagę, że ujawniły się pod wpły-
-
-
-
-
Wstęp
-
– 26 –
wem treningu najwyraźniej zmiany przede wszystkim w zdolnościach siłowych i wydolności fizycznej
[28, 29, 30, 31, 32], co zaprzecza dawno już głoszonym poglądom Larssona [33] o niemożliwości
poprawy siły mięśni w późniejszych okresach ontogenezy człowieka.
Interesujące wydaje się to, że ukierunkowane zajęcia ruchowe, nastawione na kształtowanie określonej
zdolności motorycznej u ludzi sędziwych przynosiły
często niezamierzone, pozytywne skutki. Przykładem
tego może być eksperyment opisany przez Dustmana
[34], którego celem było zbadanie możliwości wytrenowania zdolności wytrzymałościowych u mężczyzn powyżej 55. roku życia. Okazało się, że w tym
przypadku trening wytrzymałościowy (marsze, biegi)
przyczynił się do poprawy przede wszystkim predyspozycji szybkościowych. W eksperymencie Hagberga
[18] taki trening doprowadził również do znacznej
poprawy siły kończyn dolnych.
W szeregu pracach zwraca się uwagę na pewne możliwości i wymierne skutki w poprawie równowagi [35]. W nielicznych pracach podkreśla się,
że efekty adaptacyjne w tym zakresie przyczyniały
się do znacznego zmniejszenia liczby upadków ludzi sędziwych [20]. Najczęściej wyniki prac eksperymentalnych nie pozwalały na formułowanie tak
optymistycznych wniosków. Na ogół nie stwierdza
się mniejszej liczby upadków u osób starszych pod
wpływem omawianego postępowania usprawniającego. Jak się okazuje, zjawisko upadków w tym
okresie ontogenezy może być pochodną interakcji
między czynnikami środowiskowymi, fizjologicznymi, a także motorycznymi, takimi jak poziom siły,
gibkości, czy też deficyty (o czym wspomniano)
w zakresie równowagi ciała [36, 37, 38].
Ocena przyczyn upadków ludzi sędziwych jest
bardzo trudna i złożona. Świadczyć o tym może,
między innymi, sposób podejścia do badań ich
głównych determinantów. Jak wynika z przeglądu
stosowanych metod, dokonanego przez Mensa [38]
i Tornby’ego [40], obecnie bardzo często wykorzystuje się już bardzo skomplikowaną aparaturę pomiarową oraz narzędzia i techniki, w tym programy
komputerowe najnowszej generacji, do pomiaru i analizy ruchu czy też postawy równoważnej.
Równolegle poszukuje się także prostszych sposobów pomiaru i badań ruchu człowieka w okresie
inwolucji rozwoju jego motoryki. Takie narzędzia
(testy i baterie testów) łączą w sobie zarówno pomiar umiejętności wykonania zdania, jak i potencjalne możliwości energetyczne i koordynacyjne
ludzi wykonujących określone czynności ruchowe
[41]. Wśród szeregu różnych propozycji rozwiązania zasygnalizowanego zagadnienia, największą
popularnością cieszy się obecnie amerykańskich
test dla osób starszych pn. The Fullerton Functional
Fitness Test [42], który został opracowany na zlecenie American College of Sport Medicine. W jego
skład wchodzi m.in. pomiar długości pokonanego
dystansu marszem w czasie 6 minut (6 Minute Walk
Test). Chociaż w zamierzeniu powinien być on stosowany do pomiaru wytrzymałości tlenowej [41], to
należy również zaznaczyć, iż mierzy także efektywność wykonania bardzo prostego ruchu (ale nie dla
starszego człowieka), jakim jest chód.
Odrębnym problemem w geriatrii i rehabilitacji
jest poszukiwanie najbardziej skutecznych programów sprzyjających poprawie sprawności funkcjonalnej, redukcji upadków i poprawie kondycji fizycznej ludzi sędziwych. Najczęściej badano wpływ
ćwiczeń gimnastycznych na motorykę i szereg funkcji życiowych. Najobszerniej udokumentowano to
w pracy MacAuley’a [20] oraz Wolfsona i wsp [43].
Wskazano w nich wpływ gimnastyki chińskiej Tai
Chi Quan na poprawę szeroko pojętego zdrowia
i na sprawność fizyczną. Z kolei wyniki eksperymentów Judge’a i wsp. [44] dowodzą, że interesujące
rezultaty może przynieść ludziom starszym długookresowy trening wytrzymałościowy w połączeniu
z ćwiczeniami gibkościowymi i równowagi.
W naszym kraju brak jest doniesień na temat
wpływu określonych programów zajęć ruchowych
na sprawność fizyczną badaną w koncepcji zdrowia
(H-RF). Niewiele jest także doniesień dokumentujących związki między stosowanymi obciążeniami fizycznymi a skutkami wywoływanymi przez nie w ludzkim
potencjale motorycznym, czy też w podstawowych
ruchach, zabezpieczających najbardziej elementarne czynności życiowe osobników po ukończeniu 80.
roku życia. Niewątpliwie do takich należy chód.
W związku z tym w badaniach własnych postanowiono zbadać skutki dwóch autorskich programów zajęć ruchowych na poprawę umiejętności
rozwiązania wyżej wymienionego zadania ruchowego (chodu) przez ludzi sędziwych (powyżej 80.
roku życia) we wspomnianym teście 6-minutowego
marszu (6 Minute Walk Test). Wyniki realizowanego
przez cztery miesiące eksperymentu miały dać odpowiedź na następujące pytanie badawcze:
Czy może przynieść podobne efekty przemieszczania się chodem przez dłuższy czas uczestnictwo
w zajęciach treningowych nastawionych na doskonalenie motorycznych zdolności wytrzymałościowe
z wykorzystaniem:
a) ciągłego marszu z narzuconą intensywnością
przez osoby starsze (w wieku powyżej 80 lat),
b) objętości dłuższych interwałów pokonywania
submaksymalnych obciążeń (ustalonych na tre-
-
-
-
-
Ocena wyników usprawniania osób w starszym wieku
-
– 27 –
Marek śak, Barbara Gryglewska, Edward Mleczko
nażerze) w wyniku skurczów izotonicznych mięśni kończyn dolnych oraz średniego czasu pracy
mięśni kończyn dolnych w skurczach izometrycznych, pozwalających utrzymywać postawę równoważną na rehabilitacyjnej poduszce
pneumatycznej przez badanych?
Hipoteza:
W związku z tym, że w teście motorycznym wykorzystuje się do pomiaru zdolności wytrzymałościowych chód, to powtarzanie podobnych ćwiczeń na
zajęciach usprawniających może dać lepsze efekty
potreningowych niż w przypadku realizacji zadań
na trenażerach, w których struktura ruchu nie jest
podobna do czynności wykonywanych w teście
marszu przez sześć minut (6MWT).
Materiał i metody
Charakterystyka badanych
-
W eksperymencie, przeprowadzonym latem 2005
roku, wzięło udział 120 osób w wieku 81–96 lat. Losowo podzielono badanych na dwie grupy. W każdej
znalazło się po 60 kobiet i mężczyzn, którzy byli mieszkańcami czterech dzielnic Krakowa: Śródmieścia,
Krowodrzy, Podgórza i Nowej Huty. Większość osób
mieszkała samotnie, a ponad 80% z nich korzystało,
przynajmniej 2 razy w tygodniu, z Miejskiego Ośrodka
Pomocy Społecznej lub innych organizacji zajmujących się opieką nad ludźmi sędziwymi.
Każdy uczestnik wyraził pisemną zgodę na uczestniczenie w eksperymencie treningowym oraz uzyskał
zaświadczenie lekarskie o braku przeciwskazań do
wykonywania wysiłków fizycznych. Potwierdzeniem
stanu sprawności funkcjonalnej były wyniki testu
Tinetti [45] (Performance Oriented Assessment of
Mobility). Do badań nie kwalifikowano osób, które
uzyskały w nim niższą niż 19 liczbę punktów. Poza
tym znajdował się w stanie psychicznym pozwalającym na wykonanie zgodnie z instrukcją ćwiczeń
usprawniających i próby testowej. W czasie trwania
eksperymentu jego uczestnicy nie mogli brać udziału
w dodatkowych zajęciach usprawniających i od pół
roku nie stosowali podobnych treningów.
Grupy nie różniły się istotnie statystycznie pod
względem wieku, podstawowych cech somatycznych i stanu zdrowia (tab. 1).
Wszystkie badania przeprowadzono w miesiącach
letnich 2005 roku. Indywidualny program usprawniania był prowadzony przez 4 miesiące przez fizjo-
a) program usprawniania grupy I (kontrolnej)
W części głównej lekcji treningowej przez 15 minut wykonywano ciągły marsz w miejscu, z ułatwieniem utrzymywania postawy równoważnej w czasie
realizacji czynności ruchowych, poprzez podpieranie się kończynami górnymi poręczą krzesła.
b) program usprawniania grupy II (eksperymentalnej)
W pozycji siedzącej, przez 10 minut z trzema
30-sekundowymi przerwami, pokonywano opór
pedału trenażera (rotoru) w wyniku skurczów izotonicznych mięśni kończyn dolnych. Obciążenia
dobierano indywidualnie. Stanowiła go połowa
maksymalnego oporu, pokonanego w czasie 5 pełnych cykli pedałowania na wyżej wymienionym
przyrządzie treningowym. Co 2 tygodnie następowała weryfikacja doboru obciążeń. Po zrealizowaniu ww. zadania, stosowano kolejne, polegające na
utrzymywaniu przez 5 minut pozycji równoważnej
(ćwiczenie sensomotoryczne) na rehabilitacyjnej
poduszce pneumatycznej, która stwarzała warunki
niestabilnego podłoża i oporu.
-
-
-
Organizacja eksperymentu
terapeutę, w domu pacjenta, 2 razy w tygodniu,
po 30 minut. W czasie prowadzenia eksperymentu zwracano uwagę na przestrzeganie zasad bezpieczeństwa i higieny. Przed rozpoczęciem zajęć
usprawniających przedstawiono zasady bezpiecznego postępowania na lekcjach treningowych oraz
przypomniano je w trzecim, szóstym i dziesiątym tygodniu trwania eksperymentu. Prowadzono palpacyjnie kontrolę tętna wysiłkowego oraz przed i po
zakończeniu zajęć ciśnienia tętniczego.
Za zmienną zależną przyjęto wyniki badań w teście 6-minutowego marszu [46]. Przeprowadzono
go w obu grupach dwukrotnie: przed i po zakończeniu czteromiesięcznego eksperymentu treningowego. W czasie jego trwania uwzględniono wszystkie czynniki mające wpływ na standardowość testu
[47] i porównywalność wyników. Wszystkie próby
testowe przeprowadzono na 50-metrowym odcinku korytarza. Badany pokonywał wahadłowo marszem ww. dystans przez 6 minut. Rejestrowano wyniki z dokładnością do pół metra pokonanej trasy.
Każda osoba wykonała dwie próby. Przystępowano
do realizacji kolejnego zadania dopiero po powrocie częstości skurczów serca i ciśnienia tętniczego
krwi do wartości spoczynkowych. W opracowaniu
brano pod uwagę wynik lepszy.
Za zmienną niezależną przyjęto dwa programy
ćwiczeń usprawniających, realizowane w obu grupach badanych. Przydział grupie określonego programu odbywał losowo.
-
– 28 –
Ocena wyników usprawniania osób w starszym wieku
Tabela 1. Charakterystyka badanych z Grupy I i Grupy II przed programem usprawniania
Table 1. Baseline characteristics in Group I and Group II before physical rehabilitation programs
Grupa / Group I
–
x ± SD, %,
n=60
Grupa / Group II
–
x ± SD, %
n=60
Poziom
istotności
Statistical
significance
39/ 21
42/ 18
Ns
85 ± 4,8
86 ± 5,6
Ns
167,5 ± 7,4
165,5 ± 9,7
Ns
69,4 ± 7,7
71,5 ±10,8
Ns
136,5 ±19,4
142,4 ±11,6
Ns
81,5 ± 5,4
86,5 ± 4,9
Ns
6,2 ± 3,1
5,4 ± 4,8
Ns
Choroby układu krąŜenia %
Cardiovascular diseases %
75
71
Ns
Choroby układu oddechowego %
Pulmonary disorders %
50
45
Ns
Choroby układu pokarmowego %
Alimentary system diseases %
30
40
Ns
Choroby narządu ruchu %
Locomotive disorders %
40
30
Ns
Choroby układu nerwowego %
Neurological disorders %
20
35
Ns
Choroby narządu wzroku %
Visual deficits %
25
30
Ns
241
246
Ns
50
40
Ns
Płeć (K/M.)
Gender (F/M.)
Wiek (lata)
Mean age (years)
Wysokość ciała (cm)
Body height (cm)
Masa ciała (kg)
Body weight (kg)
Ciśnienie skurczowe (mm Hg)
Systolic blood pressure (mm Hg)
Ciśnienie rozkurczowe (mm Hg)
Diastolic blood pressure (mm Hg)
Ilość stosowanych leków
Average number of prescription medications
Test 6 minut (metry)
6MW Test (m)
Osoby korzystające z pomocy technicznej w czasie chodzenia %
Subjects using walking aids %
W prowadzonym eksperymencie starano się
mieć pod kontrolą zmienne niezależne – uboczne,
które mogły w znacznym stopniu zakłócić faktyczny
wpływ zmiennej niezależnej-głównej. Przejawem
tego było stosowanie w obu grupach przez 10 minut podobnego programu ćwiczeń wstępnych (rozgrzewki) i przez 5 minut „ćwiczeń uspokajających”
na zakończenie lekcji treningowej. W zakres rozgrzewki wchodziły ćwiczenia czynne wolne (o małej intensywności) kończyn górnych, dolnych i tu-
łowia, realizowane w pozycji stojącej, leżącej oraz
siedzącej na krześle. Kolejne sekwencje ruchów
przeplatano ćwiczeniami oddechowymi, a na zakończenie kolejnych części lekcji treningowych
wprowadzono ćwiczenia rozluźniające i relaksujące. Zwracano uwagę na opanowanie bezpiecznej
zmiany pozycji z siedzącej na stojącą i odwrotnie.
W czasie realizacji złożonych ćwiczeń ruchowych
dopuszczano możliwość korzystania ze sprzętu pomocniczego (np. laski).
-
-
-
-
Ns – nieistotne statystycznie, statistically non-significant
-
– 29 –
Marek śak, Barbara Gryglewska, Edward Mleczko
Liczba osób, która ukończyła w całości program
eksperymentu
Obliczeń dokonano z wykorzystaniem programu komputerowego Statgraphic for Windows.
Całość programu zajęć usprawniających oraz pomiaru ich efektów zakończyły 52 osoby w grupie eksperymentalnej i 54 badane w grupie kontrolnej, co dało
wskaźnik 87 i 90% zakwalifikowanych do badań.
Wyniki
Na ryc. 1 przedstawiono wyniki pomiaru długości
dystansu pokonanego przez badanych marszem
w czasie 6 minut. Jak wynika z ich analizy przed
wprowadzeniem ćwiczeń usprawniających nieznacznie lepszy wynik osiągnęły osoby z grupy I
(kontrolnej). Różnica rzędu 5 metrów (średnia arytmetyczna 246 m – grupa I kontrolna i 241 m – grupa
II eksperymentalna) mieściła się w zakresie błędu
pomiaru i można było stwierdzić, że średnio badani
prezentowali podobny poziom wyjściowy w poziomie umiejętności chodu i wytrzymałości tlenowej.
Wyniki pomiarów próby 6-minutowego marszu po zrealizowaniu w okresie czterech miesięcy
dwóch programów usprawniających, dają podstawę do stwierdzenia znacznie lepszych efektów
potreningowych w grupie eksperymentalnej niż
kontrolnej. Ćwiczący na rotorze i rehabilitacyjnej
poduszce pneumatycznej pokonali średnio dłuższy
dystans o 56 metrów niż stosujący tylko ciągły marsz
w miejscu ze wspomaganiem stabilności postawy
Metody statystycznego opracowania wyników badań
Do opisu materiału badawczego wykorzystano podstawowe parametry statystyczne, takie jak: średnia
arytmetyczna i odchylenie standardowe.
W celu określenia istotności statystycznej zróżnicowania rozwoju somatycznego, funkcjonalnego
i wskaźników zdrowia badanych z grupy I (eksperymentalnej) i II (kontrolnej) wykorzystano test t0-Studenta dla par niepowiązanych.
Istotność statystyczną zakresu zmian potreningowych w przeprowadzonej próbie wysiłkowej, polegającej na pokonaniu jak najdłuższego dystansu
w 6-minutowym marszu, określono na podstawie
wyników testu t0 Studenta dla prób zależnych.
W jednym i drugim przypadku istotność statystyczną oznaczono na poziomie p<0,05.
Grupa I
251 m
Po programie
After
Grupa II
297 m
Grupa I
246 m
Przed
programem
Before
0
50
100
150
241 m
200
250
-
-
-
Grupa II
Ryc. 1. Wyniki testu 6 minut w Grupie I i Grupie II przed i po programie usprawniania
-
Fig. 1. Results of the 6MW test in Group I and Group II before and after physical rehabilitation programs
-
– 30 –
300
350
Ocena wyników usprawniania osób w starszym wieku
ciała w czasie realizacji zadania. Interesujące wydaje się również to, że w grupie kontrolnej nie stwierdzono istotnych statystycznie zmian w wynikach
między I i II badaniem (d=5m). W grupie eksperymentalnej wystąpiły bardzo wyraźne różnice w efektywności wykonania próby po czteromiesięcznym
eksperymencie (d=56 m). Przeprowadzony test t0
Studenta wykazał istotność statystyczną różnicy na
poziomie p<0,05. W świetle uzyskanych wyników
należałoby wyżej ocenić efektywność programu
z zastosowaniem ćwiczeń siłowych na trenażerach
niż z wykorzystaniem ćwiczeń specjalnych angażujących w ruchu podobne grupy mięśniowe do pracujących w marszu.
Oceniając wyniki testu uzyskane w obu grupach,
należy zaznaczyć, że jest niewiele punktów odniesienia polskich i zagranicznych do porównań wyników badań własnych ludzi sędziwych. Jak dotąd do
rzadkości należą doniesienia prezentujące wyniki
dotyczące problematyki usprawnienia ludzi starszych. Dotyczy to także oddziaływania na poprawę
przemieszczania się chodem przez dłuższy czas.
Wydaje się, że zebrane materiały mogą być wykorzystane jako biologiczne punkty odniesienia (normy) w ocenie sprawności funkcjonalnej i wydolności tlenowej, ale tylko w odniesieniu do osobników
liczących więcej niż 80 lat, a więc należących do
kategorii old-old według Spirduso [13], mieszkających w Krakowie oraz korzystających z pomocy
Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej i innych
organizacji zajmujących się opieką nad ludźmi sędziwymi. Na potrzebę uwzględnienia relatywizmu
środowiskowego w ocenie krakowskich badań
wskazuje analiza materiałów porównawczych. Jej
rezultaty jednoznacznie świadczą o tym, że poziom
zdolności wytrzymałościowych do kontynuowania wysiłków w marszu sędziwych mieszkańców
Krakowa przez dłuższy czas był niższy niż w innych
krajach, a także miastach Polski.
Poświadczają to szczególnie badania amerykańskie. Z pracy Harady i wsp. [48] wynika, że ludzie
żyjący samodzielnie w Stanach Zjednoczonych
pokonywali marszem w podeszłym wieku dystans
496,5 m w czasie 6 minut. Na podstawie badań
7183 osób w starszym wieku Rikli i Jones [49] udowodnili, że osoby w wieku 80–94 lat mogą w czasie
6 minut pokonać dystans od 338,1–493,5 m. Jeszcze
lepsze rezultaty uzyskali badani przez Thomasa [50].
W tym przypadku kobiety pokonywały w 6 minut
dystans 392 m, a mężczyźni 417 m. Podobne wyniki
w omawianym teście uzyskiwały kobiety z Pozna-
-
-
-
-
Dyskusja
nia powyżej 80 roku życia (361 m) i ich rówieśnicy mężczyźni (451 m) [51]. Natomiast osoby po 80
roku życia z Krakowa objęte opieką instytucjonalną
i mieszkające samodzielnie były w stanie w 6 minut
pokonać dystans do 250 metrów [52].
Według Steffen i wsp. [53] pokonanie w 6 min
dystansu 300 metrów, lub krótszego, może wskazywać na zaburzenia w funkcjonowaniu układu
krążenia badanych i na wzrost ryzyka śmierci.
W świetle powyższego stwierdzenia, jak również
wcześniejszej prezentacji osiągnięć mieszkańców
Stanów Zjednoczonych wyniki badanych osób (d
= 241–297 m) zmuszają do refleksji. Trudno jednak
przyjąć, że większość badanych cierpi na zaburzenia układu krążenia i to w takim stopniu, że nie potrafią przemieszczać się szybciej marszem. Należy
w większym stopniu upatrywać źródeł niepowodzenia w determinantach psychicznych, koordynacyjnych i kognitywnych.
Należy brać pod uwagę także brak doświadczeń
badanej grupy w rozwiązywaniu zadania testowego, jakim było kontynuowanie marszu z optymalną
prędkością przez 6 minut. Świadczyć o tym może
powtarzanie z podobną intensywnością próby po
niedługim odpoczynku. Takie zjawisko jest także
charakterystyczne dla dzieci nie posiadających doświadczenia w kontynuacji marszów czy biegów
ciągłych [54,55]. W związku z tym zaleca się modyfikację dotychczasowej metodyki ich nauczania.
Nasuwa się jednak pytanie o zakres możliwości
przystosowania doświadczeń zdobytych na podstawie obserwacji ludzi zdrowych do rozwiązywania
zadań metodycznych w pracy z ludźmi sędziwymi.
Jak dotąd nie udzielono w tej sprawie odpowiedzi.
Na podstawie własnych doświadczeń można
sądzić, że tylko dobrze zorganizowany, intensywny
program usprawniania ruchowego ludzi w starszym
wieku może prowadzić do osiągnięcia pożądanych
rezultatów. Praca o niskiej intensywności w ćwiczeniach zbliżonych do struktury ruchu w chodzie
nie dała wymiernej korzyści w teście ciągłego marszu. Lepsze osiągnięto w przypadku zastosowania
ćwiczeń siłowych i koordynacyjnych, które mogły
wpłynąć na poprawę techniki marszu.
Jak z powyższego wynika, analiza materiałów
z badań własnych nie potwierdziła przyjętej, hipotezy sugerującej, że ciągła praca o umiarkowanej
intensywności w ćwiczeniach, angażujących podobne grupy mięśniowe, jak w marszu, da lepsze
rezultaty niż obciążenie organizmu ludzi sędziwych
pracą metodą interwałowa na trenażerach, która została głównie ukierunkowana na kształtowanie zdolności siłowych mięśni kończyn dolnych i równowagi
ciała.
-
– 31 –
Za potrzebą zmiany dotychczasowych metod
usprawniania ludzi sędziwych w naszym kraju przemawiają wyniki kilkutygodniowych eksperymentów, w których zastosowano zmodyfikowane programy zajęć treningowych ukierunkowane na poprawę sprawności technicznej marszu. Podobną do
osiągniętej we własnym eksperymencie poprawę
wyniku (49 m) w marszu przez 6 minut stwierdzili
Gunnarsson i wsp. [56], po zastosowaniu 12-tygodniowego autorskiego programu zajęć usprawniających pensjonariuszy DPS, liczących średnio 78
lat. Pokonywali oni jednak znacznie dłuższe dystanse w tym samym czasie (373 i 421 m). Na jeszcze
inne zjawisko w pracy z ludźmi sędziwymi wskazują badania Kovařa i wsp. [57]. Pozwalają sądzić,
że poprawa wyniku w teście wytrzymałościowym
jest możliwa tylko wówczas, kiedy stosowany będzie systematyczny trening. W przeprowadzonym
eksperymencie przez ww. autorów tylko u osób,
które zrealizowały program 8-tygodniowych zajęć usprawniających odnotowano wyraźny postęp
(o 70 m) wyników w teście sześciominutowego
marszu. W drugiej grupie, która ograniczyła aktywność ruchową do czynności pozwalających zaspokajać codzienne potrzeby życiowe, zauważono ww.
teście pogorszenie się wyników o 17 m.
Wynika z tego, że tylko systematycznie realizowany program zajęć usprawniających ludzi sędziwych
może prowadzić do zadowalających efektów. Poza
tym wcześniejsze rozważania sugerują konieczność
większego niż dotychczas uwzględnienia w nich
ćwiczeń wpływających na poprawę techniki chodu,
a więc czynności ruchowej prostej, ale bardzo ważnej dla egzystencji ludzi sędziwych. Zmniejszanie
się z wiekiem człowieka potencjału energetycznego i koordynacyjnego przy różnych ubytkach i dysfunkcjach biernego systemu przenoszenia energii
prowadzi często do zaburzeń struktury kinematycznej i dynamicznej chodu w takim stopniu, że lokomocja ludzi staje się nieekonomiczna. Wśród czynników, których brak lub ich obniżona sprawność
powoduje wzrost wydatku energetycznego wymienia się w biomechanice [58,59] następujące ruchy:
skręcenie i przechylenie miednicy, zgięcie w stawie
kolanowym i biodrowym, oddziaływanie ruchów
kolana i biodra, boczne przemieszczanie się miednicy. Warto zaznaczyć, że utrata dwóch czynników
pociąga za sobą aż trzykrotny wzrost kosztu energetycznego marszu [59].
U ludzi starszych bardzo często zauważa się
wiele patologicznych zmian w sposobie przemieszczania się marszem, których źródło tkwi w nieodwracalnych procesach inwolucyjnych rozwoju ontogenetycznego człowieka. Chód osób starszych,
podstawowy czynnik decydujący o ich samodzielności i niezależności, zmienia się, staje się wolniejszy, zmniejsza się liczba kroków i ich długość.
U mężczyzn nogi są rozstawiane szeroko, a u kobiet wąsko. Płeć żeńska kompensuje taki ubytek
kołysaniem bioder [60, 61,62]. W celu zwiększenia
bezpieczeństwa wiele osób starszych porusza się
z ugiętymi stawami kolanowymi i biodrowymi, zbliżając w ten sposób środek ciężkości ciała do podłoża [60,63,64]. Charakterystyczne dla chodu osób
młodych przetaczanie stopy: pięta - palce w fazie
podparcia, zastępowane jest u osób starszych obciążeniem całej stopy. W ten sposób zwiększa się
też płaszczyzna podparcia. Ulega skróceniu faza
jej przenoszenia, a wydłuża się faza pojedynczego
i podwójnego podparcia [61,63,64]. Zaburzenia
chodu występują u ponad 15% ludzi starych, i aż
25% z nich musi korzystać z pomocy technicznych
lub sprzętu ortopedycznego w czasie przemieszczania się [45, 63]. Jak już zaznaczono wcześniej,
prowadzi to do obniżania sprawności omawianej
czynności ruchowej i wzmożonego wydatku energetycznego w porównaniu do efektów uzyskiwanych efektów przemieszczania się ciała.
W świetle takiego stwierdzenia można przyjąć,
że mała efektywność przemieszczania się badanych
mogła być spowodowana również zaburzeniami w ich technice chodu, a więc – jak to definiuje biomechanika – „w lokomocji, polegającej na
przemieszczaniu się masy ciała skupionej w środku
ciężkości, w przestrzeni, wzdłuż drogi wymagającej najmniejszego wydatku energetycznego” [59].
W związku z tym należałoby dążyć do jej poprawy.
Wnioski
1. Osoby w wieku podeszłym z krakowskiej wielkomiejskiej populacji pokonują krótsze dystanse
w teście sześciominutowego marszu (6 MW),
niż to przewidują światowe normy, w związku
z tym zebrane materiały mogą być punktem
odniesienia tylko do porównań przeprowadzonych w skali populacji krakowskiej.
2. Połączenie na zajęciach usprawniających ludzi
sędziwych ćwiczeń obciążających kończyny
dolne (50% maksymalnych możliwości pokonywania oporu pedałowania na rotorze) i równoważnych na rehabilitacyjnej poduszce pneumatycznej daje lepsze efekty w przygotowaniu ich
do wykonania testu sześciominutowego marszu
(wykorzystywanego do pomiaru wytrzymałości
tlenowej w amerykańskiej koncepcji pomiaru
sprawności fizycznej The Fullerton Functional
Fitness Test), niż wysiłki realizowane tylko z ob-
-
-
-
-
Marek śak, Barbara Gryglewska, Edward Mleczko
-
– 32 –
Ocena wyników usprawniania osób w starszym wieku
ciążeniem własnego ciała i ze wspomaganiem
utrzymywania postawy równoważnej.
3. Autorski program eksperymentalny z wykorzystaniem trenażerów może być zalecany do stosowania przez osoby mających duże ograniczenia funkcjonalne.
4. W treningu usprawniającym ludzi sędziwych
należy wykorzystywać, oprócz ćwiczeń z obciążeniem, realizowanych z pomocą trenażerów,
także takie, które służą poprawie techniki chodu.
[1] Brach JS, Simonsick EM, Kritchevsky S, Yaffe K, Newman AB: The association between physical function and
lifestyle activity and exercise in the health, aging and body
composition study. Journal of the American Geriatrics
Society, 2004; 52 (4): 502-509.
[2] Matsouka O, Harahousou Y, Kabitsis Ch, Trigonis I: The
effects of a recreational exercise program with differentiated frequency on functional capacity and daily activities
patterns in older women. European Journal of Sport Science, 2003; 3 (1):1-13.
[3] Rasbottom R, Ambler A, Potter J, Jordan, Nevill A, Williams C: The effect of 6 monts training on leg power,
balance, and functional mobility of independently living
adults over 70 years old. Journal of Aging and Physical
Activity, 2004; 12 (4): 497-510.
[4] Thompson C.J, Osness WH: Effects of an 8-week multimodel exercise program on strength, flexibility, and golf
performance in 55- to 79-year-old men. Journal of Aging
and Physical Activity, 2004; 11 (2): 144-156.
[5] Toraman NF, Erman A, Agyar E: Effects of multicomponent
training on functional fitness in older adults. Journal of
Aging and Physical Activity, 2004; 12(4), 538-553.
[6] Bravo G, Gauthier P, Roy PM, Payette H, Gaulin P:
A weight-bearing, water-based exercise program for
osteopenic women: its impact on bone, functional fitness, and well-being. Archives of Physical Medicine and
Rehabilitation, 1997; 78 (12), 1375-1380.
[7] Hubert HB, Fries JF: Predictors of physical disability after
age 50. Six-year longitudinal study in a runners club and
a university population. Annals of Epidemiology, 1994; 4
(4): 285-294.
[8] Krawczyński M, Olszewski H, Sołowiej J, Tłokiński W:
Wypełnianie starości. Trening ku życiu. Manchester–
Gdańsk, AEL, Publishing House, 1997.
[9] Lord SR, Ward JA, Wiliams P, Strudwick M: The effect of
a 12-month exercise trial on balance, strength, and falls in
older women: a randomized controlled trial. Journal of the
American Geriatrics Society, 1995; 43 (11):1198-1206.
[10] Peel C, Utsey C, MacGregor J: Exercise training for older
adults with limitation in physical functions. Journal of Aging
and Physical Activity, 1999; 7 (1): 62-75.
[11] Rikli RE, Edwards DJ: Effects of a three-year wxercise
program on motor function and cognitive processing
speed in older women. Research Quarterly for Exercise
and Sport, 1991; 62 (1): 61-67.
[12] Topp R, Stevenson JS: The effects of attendance and
effort on outcomes among older adults in a long-term exercise program. Research in Nursing and Health, 1994;17
(1): 15-24.
[13] Spirduso WW: Physical dimension of aging. Human Kinetics, Champaign, II.
[14] MacAuley D (2001) Potencjalne korzyści płynące
z aktywności fizycznej podejmowanej przez ludzi starszych. Medicina Sportiva, 1995; 5(4): 229-236.
[15] Wytyczne dotyczące propagowania aktywności fizycznej
wśród osób starszych. Wydane w 1996 roku w Heildelbergu przez Światową Organizację Zdrowia (WHO).
Rehabilitacja Medyczna, 1997; 1, (4): 43-56.
[16] Skinner DA, Oja P: laboratory and field tests for assessing
health-related fitness; in Bouchard C, Sheard Rj, Stephens
T (ed): Physical activity, fitness, and health. Human Kinetics Publishers, Champaign, 1994; III:160-179.
[17] Hagberg JM: Exercise, fitness and hypertension; in
Bouchard C, Shepard RJ, Stephens T, Sulton JR,
MacPherson BD (ed): Exercise, fitness and health. Human
Kinetics Publishers, Champaign,1988; III: 445-466.
[18] Hagberg JM, Limacher M, Woods DR, Leggett SH,
Cononie C, Gruber JJ, Pollock ML: Cardiovascular responses of 70-79 year olds men and women to exercise
training. J. Appl. Physiol, 1989; 66: 2589-2594.
[19] Seals DR, Allen WK, Hurley BF, Dalsky GP, Eshani AA,
Hagberg JM: Elevated high-density lipoprotein cholesterol
levels in older endurance athletes. Am J Cardiol, 1984;
54: 390-393.
[20] MacAuley D: Exercise, cardiovascular disease and lipids.
PritJ Clin Prac, 1993; 47: 323-327.
[21] Segal KR, Edano A, Abalos A, Albu J, Blando L, Tomas
M, Pisunyer FX: Effect of exercise training on insulin
sensitivity and glucose metabolism in lean, obese and
diabetic men. J Appl Physiol,1991; 71: 2402-2411.
[22] Coon PJ, Bleecker ER, Drinkwater DT, Meyers DA,
Goldberg AP: Effects of body composition and exercise
capacity on glucose ttolerance, insulin and lipoprotein lipids in healthy olser men. A cross-sectional and longitudinal
intervention study. Metabolism, 1989; 38: 1201-1209.
[23] Schwartz WP, Kahn JR, Stratton MD, Abrass IB: The effects of intensive endurance exercise training on body fat
distribution in young and older men. Metabolism, 1991;
40: 545-551.
[24] Bevier WC, Wiswell RA, Pyka G, Kozak CK, Newhall KM,
Marcus R: Relantioship of body composition, muscle strength
and aerobic capacity to bone mineral density in older men
and women. J Bone Miner. Res, 1989; 4: 421-432.
[25] Cavanaugh DJ, Cann CE, Brisk walking does not stop
bone loss in postmenopausal women. Bone. 1980; 9:
201-204.
[26] Dalsky G, Stocke KS, Eshani AA, Slatopolsky E, Lee WC,
Birge SJ: Weight-bearing exercise training and lumbar
-
-
-
-
PIŚMIENNICTWO • LITERATURE
-
– 33 –
Marek śak, Barbara Gryglewska, Edward Mleczko
[27]
[28]
[29]
[30]
[31]
[32]
[33]
[34]
[35]
[36]
[37]
[38]
[39]
[40]
[41]
-
[42]
-
[43]
[45] Galus K, Kocemba J (red): Podręcznik Geriatrii. Wrocław,
Wydawnictwo Urban & Partner, 1999.
[46] Troosters T, Gosselink R, Decramer M: Six minute walking
distance in healthy elderly subjects. Eur Respir J, 1999;
14: 270-274.
[47] Peeters P, Mets T: The 6 minute walk an appropriate
exercise test in eldery patients with chronic heart failure.
J Geron Med, 1996; 5: 147-151.
[48] Harada ND, Chiu V, Stewart AL: Mobility-related function
in older adults: assessment with a 6-minute walk test.
Arch Phys Med Rehabil, 1999; 80: 837-41.
[49] Rikli RE, Jones CJ: Functional fitness normative scores
for community-residing older adults ages 60-94. J Aging
Phys Acti, 1999; 7: 162-181.
[50] Thomas B: Endurance testing and training in the frail
elderly. Adve Phys Therp Ass, 2001; 11: 40-41.
[51] Zielińska-Król M: Sprawność i aktywność fizyczna oraz
poczucie jakości życia kobiet i mężczyzn powyżej 60 roku
życia. Praca doktorska, Poznań, AWF, 2006.
[52] Żak M: Assessment of the functional capabilities in elderly
subjects from diverse backgrounds. Human Movement,
2006; 1: 42-47.
[53] Steffen TM, Hacker TA, Mollinger L: Age and gender related test performance community-dwelling elderly people:
Six Minute Walk Test, Berg Balance Scale, Timed Up&Go
and Gait Speeds. Physi Therap, 2002; 2: 128-137.
[54] Mleczko E: Kształtowanie biegu ciągłego dzieci i młodzieży;
w Czabański B, Koszczyc T (red): Dydaktyka Wychowania
Fizycznego, Wrocław, AWF, 1995; 141-145.
[55] Mleczko E: Ocena efektywności techniki biegu ciągłego
dzieci i młodzieży. Czabański B, Koszczyc T (red): Dydaktyka Wychowania Fizycznego, Wrocław, AWF, 1995;
189-194.
[56] Gunnarsson OT, Judge JO, Earles DR: A comparison of
walking programs for older adults: efects on six minute
walking distance. Gerontol, 1997; 37:126 – 134.
[57] Kovař PA, Allegrante JP, MacKenzie CR: Supervised fitness walking in patients with osteoarthrisis of the knee,
a randomized, controlled trial. Hosp. Spec. Surg, 1992;
116: 529-534.
[58] Basmajian JV: Muscles alive. Ther functions revealed by
electromyography. Baltimore, The Wlliams and Wilkins
Company, 1987.
[59] Bober T: Biomechanika chodu i biegu. Studia i Monografie,
Wrocław, AWF, 1988; 8.
[60] Hausdorff JM, Forman DE, Ladin Z : Increased walking
variability in elderly persons with heart failure. J Am Geriatr
Soc, 1994; 42: 1056-1061.
[61] Rose J, Gamble JG: Human Walking. Baltimore, Williams
& Wilkins, 1994.
[62] Winter DA: Biomechanics and motor control of human
gait: normal, elderly and pathological. Waterloo, Ontario,
Canada, University of Waterloo Press, 1991.
[63] Judge JO, Ounpuu S, Davis RB: Effects age on the biomechanics and physiology of gait. Clin Geriat Med, 1996;
4: 659-677.
[64] Perry J: Gait analysis normal and pathological function.
New York, Slack, 1992.
-
-
[44]
bone mineral content in postmenopausal women. Ann
Intern Med, 1988; 108: 824-828.
Sinaki M, Offord KP: Physical activity in postmenopausal
women: Effect on back muscle strength and bone mineral
density of the spine. Arch. Phys. Med. Rehabil, 1988; 69:
277-280.
Hagberg JM: Physical activity, fitness,m health and aging;
in Bouchard C, Shepard RJ, Stephens T (ed): Physical
activity, fitness and health. Champaign, Human Kinetics
Publishers, 1994; III: 993-1005.
Frontera W, Meredith CO, Reilly K, Knuttgen H, Evans
W: Strength conditioning in older men: Skeletal muscle
hypertrophy and improved function. J Appl Physiol, 1988;
64:1038-1044.
Fiatarone ME, Marks EC, Ryan ND: High intensity strength
training on nonagerians. Effects on scaletal muscle.
JAMA, 1990; 263: 3029-3034.
Skelton DA, Greig C, Malbut KE: Effects of resistance
training on strength, powr and selected funkctional abilities
of women aged 75 and older. J Am GeriatrSoc, 1995; 43:
1081-1087.
Taunton J.E, Rhodes E.C, Woklski LA: The effect of land
based and water based fitness programs on the cardiovascular fitness strength and flexibility of women aged
65-75. Gerontology, 1996; 42: 204-210.
Larsson L: Physical training effects on muscle morphology
in sedentary males at diffent ages. Med Sci Sports Exerc,
1982; 14: 203-206.
Dutsman RE, Ruhling RO, Russell EM, Shearer DE, Bonekat
HW, Shigeoka JW, Woods JS, Bradford DC: Aerobic exercise training and improved neurophysiological finction of
older individuals. Neurobiol. Againg, 1984; 5: 35-42.
Wagner EH: The effect of strength and endurance training
on gait, balance, fall risk and health services use in community living adults. J. Gerontology, 1997; 52: M218-M224.
Baker SB, Harvey AH: Falla injuries in the elderly. Clin
Geriatr Med, 1985;1: 501-508.
Tinneti ME, Speechley M, Ginter SF: Risk factors for falls
among elderly persons living in the community. N Engl
J.Med, 1988: 319: 1701-1707.
Campbell AJ: Preventing falls by dealing with the causes.
Med J Australia;1: 407-408.
Means KM: The Obstacle Course: a tool for the asseeement of functional balance and monility in the elderly.
Journal of Rehabilitation Research and Development,
1996; 33 (4): 413-428.
Thornby MA: Balance and falls in the frail older person:
a review of the literature. Topics in Geriatrics rehabilitation,
1995; 11(2): 35-43.
Osiński W: Antropomotoryka, wyd II, Poznań, AWF,
2003.
Jones JC, Rikli RE: Assesing performance of older adults
in community settin; in Baley S. (ed): Physical activity and
aging. (UK), Meyer and Meyer Sport, 2001; 127-147.
Wolfson L, Whipple E, Derby C: Balance and strength
training in older adults: intervention gains and Tai Chi
maintenance. J. Am Geriatr Soc, 1996; 44: 498-506.
Judge JO, Lindsey C, Underwood M, Winsemius D: Balance improvements in older women: effects of exercise
training. Phys Ther, 1993; 73: 254-262.
-
– 34 –