Sprawdź swoją pamięć - Centrum Nauki Kopernik

Sprawdź swoją pamięć - Centrum Nauki Kopernik

Eksperymentuj!
Sprawdź swoją pamięć
Zrozumienie czytanego tekstu, rozpoznawanie
przedmiotów i ludzi, znajdowanie drogi do domu to
wszystko zasługa pamięci. Dzięki niej możemy także
posiąść rozmaite umiejętności, np. jazdy na rowerze
lub łyżwach czy gry na pianinie. Ale czym jest i jak
działa nasza pamięć?
CENTRUM NAUKI
KOPERNIK
Zapamiętać i przypomnieć
przykre wspomnienia są
przetwarzane w przednim
zakręcie obręczy (ACC) i to
on odpowiada także za ich
odświeżanie
hipokamp – do tej części
mózgu trafiają informacje,
które chcemy zapamiętać
informacje po „obróbce”
w hipokampie są
wysyłane do różnych
miejsc w mózgu
hipokamp
Eksperymentuj!
kiedy chcemy coś sobie
przypomnieć, znów w tym
procesie bierze udział
hipokamp
Zapamiętywanie to dynamiczny proces. Informacje, które dochodzą do mózgu,
mogą zostać zignorowane, przekazane do pamięci roboczej (krótkotrwałej)
w korze czołowej, a jeśli mózg uzna je za ważne – trwale zapisane. Ten ostatni
proces nie może się obyć bez hipokampa. Dopiero po przejściu przez tę strukturę i wstępnej „obróbce” wspomnienia trafiają do różnych miejsc w mózgu
i tam są przechowywane. By się do nich dostać (coś sobie przypomnieć), znów
niezbędny jest hipokamp. Stanowi on coś w rodzaju bramy, przez którą wspomnienia przechodzą z i do świadomości. Jeśli informacje wiążą się z emocjami,
w ich przetwarzaniu bierze udział układ limbiczny (w tym ciała migdałowate),
a „przypominaniem” zajmuje się ACC (przedni zakręt obręczy). To stamtąd wychodzi do świadomości „gotowe” wspomnienie nieprzyjemnych doznań.
P
amięć to, mówiąc najprościej,
zdolność do przechowywania i odtwarzania raz nabytych doświadczeń.
U ludzi i zwierząt „pamięta” głównie układ nerwowy. To on odbiera
bodźce ze środowiska, analizuje je,
porównuje z tym, co już ma „zapisane”, i wybiera najlepszą reakcję. Żeby mógł to robić sprawnie, potrzeba
współdziałania trzech elementów:
zapamiętywania, przechowywania
i odtwarzania informacji. To trochę
jak w przypadku komputera. Tyle że
mimo pozornego podobieństwa nasza pamięć funkcjonuje inaczej niż
ta cyfrowa. Większość informacji, jakie docierają do nas dzięki zmysłom,
w ogóle nie zostaje zapamiętana (istnieją wyłącznie przez ułamki sekundy),
bo mózg filtruje je jako nieistotne. Tak
dzieje się np. podczas obserwowania
dobrze nam znanej drogi do szkoły,
pracy itp. Mózg porównuje to, co widzimy, z „wzorcem” i jeśli nic się nie
zmienia – nie przechowuje informacji.
Chodzi przecież tylko o to, by się nie
zgubić. Czasem nieuwaga podczas
rutynowych czynności prowadzi do
roztargnienia – nie potrafimy sobie
przypomnieć, gdzie położyliśmy klucze po wejściu do mieszkania albo czy
wychodząc z domu, włożyliśmy do
kieszeni telefon komórkowy.
Sporo informacji dostaje się do tzw.
pamięci krótkotrwałej. To tu są one
analizowane i interpretowane pod kątem przydatności. Tak np. możemy „zapisać” numer telefonu, który ktoś nam
podyktuje. Jeśli zadzwonimy w ciągu
kilku minut, zapewne odtworzymy
go bezbłędnie (pod warunkiem że
nie ma więcej niż 7-9 cyfr, tyle elementów potrafimy bowiem zmieścić
w tej pamięci). Szansa, że będziemy
pamiętali ten numer następnego dnia,
jest już niewielka. Chyba że… bardzo
się postaramy i będziemy wielokrotnie powtarzać go w myślach. Wtedy
informacja ma szansę zostać trwale
zakodowana, czyli trafi do „banku pamięci długotrwałej”. Stamtąd zdaniem
dużej części naukowców nie znika już
nigdy. Dlaczego więc wielu zdarzeń nie
możemy sobie przypomnieć? Przywołując analogię z komputerem, można
powiedzieć, że zapominanie przypomina trochę kasowanie plików. Każdy,
kto choć trochę zna się na informatyce,
wie, że tak naprawdę zapisane bity nie
znikają z twardego dysku. Kasowanie usuwa tylko informację o miejscu,
w którym fizycznie znajdują się dane.
Dlatego czasem po wielu latach przypominamy sobie dawne wydarzenia
czy umiejętności, choć wcześniej moglibyśmy przysiąc, że niczego takiego
nie przeżywaliśmy.
Tu jednak analogia z komputerem
się kończy. Z dysku twardego zawsze
można wiernie odczytać tę samą raz
zapisaną informację. Tymczasem ludzka pamięć potrafi być kreatywna! To
oznacza, że może np. połączyć w jedno dwa wydarzenia, które nigdy nie
miały razem miejsca. Przykładem może
być „zapamiętanie” spotkania z tygrysem podczas dawno odbytego afrykańskiego safari (tymczasem wiadomo, że
pasiaste koty żyją tylko w Azji).
To wszystko dotyczy jednak pamięci
świadomej, związanej z wiedzą o faktach
– nazywamy ją pamięcią deklaratywną.
Istnieje jeszcze drugi, nie mniej ważny
rodzaj pamięci – tzw. pamięć proceduralna. Jest ona związana z rozmaitymi
umiejętnościami (np. grą na pianinie czy
jazdą na łyżwach). W przeciwieństwie do
pierwszej nie przechodzi przez świadomość, bo jeżdżąc na łyżwach, raczej nie
uświadamiamy sobie kolejności poszczególnych ruchów i napięcia różnych grup
mięśni niezbędnych do utrzymania się
na lodzie. Z tych samych względów ten
rodzaj pamięci jest też mniej podatny na
zakłócenia, bo to właśnie świadomość
naszego „tu i teraz” najbardziej zakłóca
wierne odtworzenie wcześniej zapamiętanych zdarzeń.
Fot. Bridgeman Art Library, East News; rys. Małgorzata Świentczak
Trochę teorii
O historii
W
starożytnej Grecji pamięć miała
swego boga, a raczej boginię
– Mnemozynę. Według legendy znała
ona nie tylko przeszłość i teraźniejszość,
lecz także przyszłość. Z jej dziewięciodniowego związku z Zeusem narodziło
się dziewięć Muz. Grecy jako pierwsi
odkryli dwa podstawowe prawidła kierujące pamięcią – wyobraźnię i grę skojarzeń. Od nich wzięliśmy też podstawy
mnemoniki – zbiór technik ułatwiających zapamiętywanie i przypominanie.
Pierwszą technikę mnemotechniczną,
znaną jako „rzymski pokój”, wymyślił podobno poeta Symonides z Keos
(556-467 r. p.n.e.). Chodzi o zapamiętanie rzeczy poprzez umiejscowienie ich
w przestrzeni określonego pomieszczenia (stąd nazwa). Inne powszechnie
stosowane mnemotechniki to:
akronimy – słowo, którego pierwsze
litery (lub zbitki liter) składają się na
ciąg wyrazów, który chcemy zapamiętać. Zabawnym przykładem może
być akronim ułożony przez instruktora nauki jazdy, który z całą powagą
tłumaczył, że pijak to: Pieszy Idący
Jezdnią, Ale Krzywo;
akrostychy – tu z kolei chodzi o zdanie,
którego pierwsze litery złożą się w słowo,
które chcemy zapamiętać, a które samo
z niczym się nie kojarzy. Np. mitologiczny raj starożytnych Greków – ELIZJUM
– Ech, Lekko I Zabawnie Jest UMarłym;
rymowanki – proste wierszyki pozwalające zapamiętać skomplikowane
reguły. Bardzo znana jest matematyczna rymowanka dotycząca funkcji
Współczesne zastosowania
K
ażdemu zdarza się zapominać,
a większość z nas chciałaby mieć
lepszą pamięć. Dlatego naukowcy
próbują rozłożyć pamięć na „czynniki pierwsze”, by dowiedzieć się, jak
funkcjonuje. Wiemy już, że centralnym elementem układu pamięci jest
hipokamp – niewielki, parzysty obszar
mózgu położony w pobliżu komór.
Przez hipokamp przechodzą wszystkie
nowe informacje, które mają trafić do
pamięci trwałej. Bez niego nie można
też sobie niczego przypomnieć – stanowi coś w rodzaju bramki przepuszczającej przechowywane wspomnienia
do świadomości. Ponieważ człowiek
uczy się całe życie i modyfikuje swoją
pamięć, hipokamp jest jednym z nielicznych obszarów mózgu, w którym
przez całe życie powstają nowe komórki – neurony.
Najnowsze odkrycia dotyczące zapamiętywania związane są ze specyficzną
klasą receptorów zwanych AMPA. Okazuje się, że pobudzanie neuronów podczas uczenia się daje AMPA sygnał, by
szybko przemieściły się z głębi komórki
do wypustek łączących ją z sąsiadkami, a pomagają w tym inne receptory
– NMDA. Zmiana liczby receptorów
AMPA w poszczególnych synapsach (połączeniach między neuronami) zmienia
przesył impulsów między neuronami.
Tak uczymy się nowych wspomnień.
O skomplikowaniu ludzkiego mózgu
świadczy nie sama liczba jego neuronów, ale liczba połączeń, jakie tworzą
między sobą. Przeciętny neuron ma
5 tys. połączeń, ale ich liczba zmienia
się w ciągu życia m.in. właśnie pod
wpływem nowych informacji
trygonometrycznych: „w pierwszej
wszystkie są dodatnie, w drugiej tylko
sinus, w trzeciej tangens i cotangens,
a w czwartej cosinus”, a także znane
z chemii powiedzenie: „Pamiętaj, chemiku młody, wlewaj zawsze kwas do
wody”.
A to ciekawe
udzki mózg waży przeciętnie od
1250 do 1400 g, co stanowi około
2% masy ciała. Udowodniono jednak,
że jego waga nie ma związku z inteligencją właściciela. Niezależnie od
tego, czy intensywnie wytężamy umysł
podczas rozwiązywania zadania matematycznego, czy myślimy o niebieskich
migdałach, pochłania on blisko 20%
energii dostarczanej organizmowi.
Blisko 60% zapamiętanych informacji
ulatuje z naszej głowy już po kilkunastu
godzinach, a po miesiącu pamiętamy
zaledwie jedną czwartą. Najszybciej
zacierają się wspomnienia dotyczące
szczegółów czasu i miejsca zdarzenia,
a „usterka” ta nasila się po 45. roku życia. Najważniejszą umiejętnością, która
słabnie z wiekiem, jest zdolność do trwałego zapamiętywania nowych informacji, niezależnie od tego, czy jest to jazda
na deskorolce, czy też nowy język obcy.
Mózg jest jednak na tyle plastyczny, że
potrafi „obejść” ograniczenia natury.
Ciągła aktywność umysłowa, trenowanie pamięci, uczenie się nowych rzeczy
może znacząco opóźnić jej słabnięcie,
a wręcz sprawić, że stanie się niezauważalne. Wykazano np., że ludzie starsi
podczas uczenia się i przywoływania
Dzięki nowoczesnym technikom obrazowania możemy niejako na bieżąco podglądać mózg przy pracy; im bardziej czerwony obszar, tym aktywniej pracują jego
neurony (zużywają więcej tlenu i substancji odżywczych)
informacji częściej korzystają z obu półkul mózgu. Uruchomienie większej liczby połączeń pozwala na odnalezienie
szukanego wspomnienia nawet wtedy,
gdy pojedyncza „ścieżka dostępu” jest
mniej sprawna.
Umiejętność czytania i rozumienia
słów, tekstów itp. jest jedną z cech
charakterystycznych dla człowieka
(śmiało można powiedzieć, że jeśli
czytasz ten tekst, to jesteś człowiekiem).
Więcej doświadczeń
Fot. Corbis, East News
W internecie
1. Przeczytaj zapisane poniżej układy
liter, a następnie odtwórz je z pamięci
i zapisz na kartce.
KOT ŁAM WÓR SOK MAT ZEZ PÓŁ
KWI MRU HAU TAM TUK PAS HIW
KRA KUL
Następnie zrób to samo z innymi
zestawami liter.
PAK WRK VIT KOL MAC GRD XOX
PLK CIL GZM QMN BXI TRP WIM JOF
WSW
Których „słów” udało ci się zapisać
(a zatem zapamiętać) więcej?
Na ogół lepiej zapamiętujemy coś,
co ma dla nas sens (a zatem i potencjalną użyteczność), dlatego spośród
wyrazów 1. serii, które „coś znaczą”,
mamy szansę zapamiętać przynajmniej
o cztery więcej niż tych z drugiej. Zwykle najlepiej pamiętamy te z początku (efekt pierwszeństwa) i z samego
CENTRUM NAUKI
KOPERNIK
końca (efekt świeżości).
2. Przeczytaj poniższe wyrazy, postaraj
się je zapamiętać, układając z nich historyjkę i spróbuj zapisać na kartce.
SOSNA DOM MAŁPA LODY WIESZAK
TRAWA KASZA WIDELEC WENTYL NOC
GARNEK UPAŁ TACA KLIKNIĘCIE
A taraz zrób tak samo z wyrazami:
DOM KRZESŁO STÓŁ LAMPA TALERZ
JAJKO NÓŻ MASŁO WIDELEC DYWAN
SZKLANKA PODŁOGA LUSTRO SÓL
Których wyrazów udało ci się zapisać
więcej w prawidłowej kolejności?
Ludzki mózg dąży do porządkowania świata w ciągi przyczynowo-skutkowe. Im bardziej prawdopodobne,
tym lepiej. Dlatego łatwiej zapamiętać
historyjkę o powrocie do domu i jedzeniu przy stole jajka niż o małpie, która
po sośnie weszła do domu, żeby zjeść
lody z wieszaka nad trawą.
Budowa mózgu i jego działanie
www.fizyka.umk.pl/~gos/neuroscience.htm
Neurologia dla dzieci
http://faculty.washington.edu/
chudler/introb.html
Pamięć i sposoby jej poprawiania
http://serwisy.gazeta.pl/zdrowie
/0,51212.html
Czym jest amnezja?
http://core.ecu.edu/psyc/grahamr/
DW_3311Site/LectureF/Lect3.2.html
www.kopernik.org.pl
Eksperymentuj!
L