docZgorzelec - przewodnik.indd - Starostwo Powiatowe w Zgorzelcu
download 
Reklamacja Transkrypt
Zgorzelec - przewodnik.indd - Starostwo Powiatowe w Zgorzelcu
Waldemar Bena Wędrówki po powiecie zgorzeleckim © Copyright by Waldemar Bena & Starostwo Powiatowe w Zgorzelcu Tekst i redakcja: Waldemar Bena Tłumaczenie: Agnieszka Lompart Fotografie: WB – Waldemar Bena, JL – Jan Lontkowski, GS – Grzegorz Skwarczewski, GT – Gerhard Tschierschke, P – Wydawnictwo Turystyczne „Plan” Opracowanie kartograficzne: Wydawnictwo Turystyczne „Plan” Korekta: Romuald Witczak Wydawca: Drukarnia KWADRAT, 33-300 Nowy Sącz, ul. Lwowska 218 B, tel. (018) 441 09 28 Publikacja powstała dzięki staraniom dzięki staraniom Urzędu Starostwa Powiatowego w Zgorzelcu Ul. Bohaterów II Armii Wojska Polskiego 8A 59-900 Zgorzelec www.powiat.zgorzelec.pl ISBN – Nakład: 1500 egz. Niniejszy dokument powstał przy wsparciu finansowym Unii Europejskiej. Wyłączną odpowiedzialność za treść niniejszego dokumentu ponosi Starostwo Powiatowe w Zgorzelcu i w żadnym razie nie może ona być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Unii Europejskiej. DOFINANSOWANE PRZEZ EUROREGION NYSA UNIĘ EUROPEJSKĄ 2 Autor pragnie serdecznie podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powstania niniejszej publikacji. Szczególne słowa uznania należą się Starostwu Powiatowemu w Zgorzelcu w osobie Pana Starosty Andrzeja Tyca, bez inicjatywy którego niniejsza praca nie mogłaby ukazać się drukiem. Za zaangażowanie i pomoc pragnąłbym również podziękować superintendentowi Janowi von Campenhausen, Krzysztofowi Foktowi, Rafałowi Froni z Wydawnictwa Turystycznego „Plan”, Detlefowi Krellowi, Januszowi Kulczyckiemu, Thomasowi Maruckowi, Grzegorzowi Skwarczewskiemu, Janowi Skulskiemu, Gerhardowi Tschierschke, ks. Ryszardowi Wołowskiemu i Piotrowi Zubrzyckiemu. 3 Spis treści / Inhaltsverzeichnis: 1. Środowisko przyrodnicze powiatu zgorzeleckiego ............................... - Położenie, budowa geologiczna i klimat .............................................. - Świat roślin ........................................................................................... - Świat zwierząt ...................................................................................... 2. Z dziejów Ziemi Zgorzeleckiej .............................................................. 3. Szlakiem zamków, pałaców i dworów ................................................... 4. Obiekty sakralne w powiecie zgorzeleckim .......................................... 5. O budownictwie przysłupowym ............................................................ 6. Puszcza Zgorzelecka .............................................................................. 7. U naszych sąsiadów ............................................................................... 7 7 17 33 51 54 74 86 92 101 1. Die Naturumwelt des Zgorzelecer Kreises ............................................ - Geographische Lage, geologische Struktur und Klima ........................ - Die Pflanzenwelt .................................................................................. - Die Tierwelt .......................................................................................... 2. Die Geschichte des Zgorzelecer Kreises ................................................ 3. Die Route der Burgen, Paläste und Höfe ............................................... 4. Sakralbauten im Zgorzelecer Kreis ....................................................... 5. Über die Umgebindehäuser .................................................................... 6. Puszcza Zgorzelecka (Die Görlitzer Heide) .......................................... 7. Bei unseren Nachbarn ............................................................................ Nachweis der Abbildungen ........................................................................ Bibliografia / Literatur ............................................................................... 127 127 131 135 146 149 158 164 166 170 186 191 4 Z inicjatywy Starostwa Powiatowego w Zgorzelcu wydajemy kolejną publikację nt. powiatu zgorzeleckiego. Autorem publikacji jest Waldemar Bena, mieszkaniec naszego powiatu, mający duży dorobek w zakresie wydanych prac o tematyce historycznej i przyrodniczej. Jego profesjonalizm, determinacja badawcza, a przy tym głęboka pasja twórcza jest niewątpliwie dowodem atrakcyjności wydania „Wędrówek po powiecie zgorzeleckim”. Bogata faktografia, wzbogacona o dotychczas nieznane okoliczności budzić może zainteresowanie czytelników. Przekonany jestem, że lektura publikacji dostarczy wielu wrażeń. Wydawnictwo ma walor promocyjny naszego powiatu i stanowić będzie zachętę do odwiedzenie tych, jakże ciekawych miejsc. Polecam ją szczególnie młodym mieszkańcom naszego regionu. W wolnym czasie możecie w sposób ciekawy poznawać walory przyrodnicze oraz miejsca o bogatej historii. Publikacja jest doskonałym przewodnikiem turystycznym po powiecie zgorzeleckim. Starosta Zgorzelecki Andrzej Tyc Auf Anregung der Starostwo Powiatowe (Landratsamt) in Zgorzelec geben wir die nächste Publikation über den Zgorzelecer Kreis heraus. Autor dieser Publikation ist Waldemar Bena, Einwohner unseres Kreises, von dem bereits zahlreiche Schriften zu historischen und naturwissenschaftlichen Themen veröffentlicht worden sind. Seine Professionalität und Entschlossenheit zu Forschungen und seine tiefe schöpferische Passion sind zweifelsohne ein Beweis für die Attraktivität der Broschüre „Wanderungen durch den Zgorzelecer Kreis“. Die reiche Faktographie, die um bisher unbekannten Umstände bereichert worden ist, kann das Interesse der Leser anregen. Ich bin davon fest überzeugt, dass die Lektüre dieser Publikation viele Eindrücke vermitteln wird. Die Herausgabe verfügt über den Werbevorzug für unseren Kreis und wird eine Ermunterung zum Besuch dieser so interessanten Orte sein. Ich empfehle es besonders den jungen Einwohnern unserer Region. In der Freizeit könnt ihr auf spannende Weise die Naturwerte und Orte einer reichen Geschichte kennenlernen. Diese Publikation ist ein hervorragender Reiseführer durch den Zgorzelecer Kreis. Der Landrat von Zgorzelec Andrzej Tyc 5 6 Środowisko przyrodnicze powiatu zgorzeleckiego Położenie, budowa geologiczna i klimat Położony na południowo-zachodnich rubieżach Polski powiat zgorzelecki wchodzi w skład Górnych Łużyc, krainy historyczno-geograficznej, rozciągającej się od Połcznicy (Pulsnitz) na zachodzie aż po Kwisę na wschodzie. Ziemia Zgorzelecka z 838 km2 zajmuje ponad 11% powierzchni Górnych Łużyc. Ze względu na cechy środowiska geograficznego powiat zgorzelecki możemy podzielić na dwie części: północną, nizinną, wchodzącą w skład Niziny Śląsko-Łużyckiej, i południową, będącą fragmentem Sudetów Zachodnich. W części nizinnej możemy wyodrębnić dwa mikroregiony: Równinę Węgliniecką oraz Równinę Gozdnicką. Podczas zlodowacenia środkowopolskiego (200-180 tys. lat temu) nagromadziły się tu olbrzymie masy piasków przepłukanych przez wody topniejącego lądolodu. Charakterystyczną cechą krajobrazu północnej części Ziemi Zgorzeleckiej jest znaczna ilość stawów rozsianych wśród rozległych lasów oraz występowanie śródleśnych torfowisk i wydm śródlądowych. Zupełnie inny charakter przedstawia południowa część powiatu, znajdująca się w obrębie Pogórza Izerskiego, którego północne krańce wyznacza linia wyznaczona przez miejscowości: Jędrzychowice – Żarska Wieś – Bielawa Górna. Najwyższym wzniesieniem Pogórza Izerskiego na obszarze powiatu jest Guślarz (556 m n.p.m.) koło Bogatyni. W obręb opisywanego obszaru wchodzą takie mikroregiony jak Wysoczyzna Siekierczyńska, Wzgórza Zalipiańskie i Przedgórze Izerskie. Pagórkowata kraina pogórza zbudowana jest z glin morenowych, zalegających na zlepieńcach permskich i gnejsach. W okresie miocenu doszło tutaj do intensywnego wulkanizmu, którego dowodami są liczne wzgórza bazaltowe. Ciągnące się wzdłuż Nysy Łużyckiej Obniżenie Żytawsko-Zgorzeleckie zamyka Pogórze Izerskie od zachodu. Obniżenie to obejmuje na południu Kotlinę Turoszowską, zapadlisko wypełnione trzeciorzędowymi osadami jeziornymi z pokładami węgla brunatnego oraz przełomową dolinę Nysy (pomiędzy Trzcińcem a Posadą). W skład Obniżenia Żytawsko-Zgorzeleckiego wchodzi ponadto Obniżenie Zawidowskie (zajmuje dolinę Witki) oraz Równina Zgorzelecka, która jest obszarem lekko falistym i rolniczym. Jej krajobraz tylko gdzieniegdzie urozmaicają bazaltowe pagóry. Najbardziej południowy, lecz bardzo niewielki powierzchniowo kraniec powiatu zgorzeleckiego – Graniczny Wierch (616 m n.p.m.) znajduje się już w strefie Gór Izerskich. Graniczny Wierch wznosi się nad Bogatynią. 7 1. Równina Węgliniecka. [WB] 2. Równina Zgorzelecka. Okolice wsi Tylice. [WB] 8 3. Malowniczy krajobraz w okolicach Koźmina. W głębi pasmo Gór Izerskich. [WB] 4. Krajobraz rolniczy pod Wyszkowem. [WB] 9 Ziemia Zgorzelecka posiada bardzo zróżnicowaną i skomplikowaną budowę geologiczną. Cały jej obszar położony jest w obrębie bloku dolnośląskiego, który stanowi część Masywu Czeskiego. Na opisywanym terenie występuje kilka jednostek geologicznych bloku dolnośląskiego: krystalinik karkonosko-izerski, metamorfik kaczawski oraz niecka północnosudecka. Krystalinik karkonosko-izerski obejmuje całe południowe Łużyce i zbudowany jest ze skał metamorficznych i magmowych. Tworzą go różne rodzaje gnejsów, łupków, granitognejsów i granitów. Starsze utwory miejscami przecinają trzeciorzędowe bazalty (np. pod Bogatynią i Zawidowem). Od północy (na linii Sławnikowice – Jędrzychowice) do krystaliniku przylega stosunkowo wąski pas metamorfiku kaczawskiego, w którym występują łupki, fyllity, szarogłazy, piaskowce, zlepieńce a nawet wapienie. Północna część opisywanego obszaru znajduje się w obrębie niecki północnosudeckiej. Na jej terenie skały krystaliczne metamorfiku kaczawskiego występują na znacznych głębokościach przykryte przez młodsze serie osadowe. Jako że wschodnie Górne Łużyce zbudowane są z różnorodnych utworów, nie może więc dziwić występowanie tutaj szeregu cennych skał i minerałów. Na znacznych obszarach zalegają złoża węgla brunatnego. W przeszłości węgiel ten wydobywano metodą głębinową w okolicach Węglińca, Trójcy, Zgorzelca, Sulikowa i Radomierzyc. Obecnie wydobywa się węgiel ze złoża w Kotlinie Turoszowskiej, zalegającego na powierzchni 32 km2. W sąsiedztwie kopalni pracuje w Bogatyni wielka Elektrownia „Turów”. Eksploatacja węgla w Kotlinie Turoszowskiej spowodowała powstanie głębokich, nawet do 300 m, wyrobisk oraz wysokich hałd płonnego urobku. Drugim, obok węgla brunatnego, bogactwem mineralnym Ziemi Zgorzeleckiej są surowce skalne. Najważniejszym z nich są bazalty, których największe złoża znajdują się w okolicach Gronowa, Sulikowa, Zawidowa i Bogatyni. Już w dawnych wiekach, m.in. pod Jerzmankami i Gozdaninem, podjęto ich eksploatację. Ponadto w przeszłości eksploatowano także piaskowiec (m.in. pod Stojanowem, Dłużyną i Przesieczanami) oraz wapienie, które występują w rejonie Jędrzychowic i Żarskiej Wsi. 5. Graniczny Wierch (616 m n.p.m.) pod Bogatynią oszpecony wiatrakami po czeskiej stronie granicy. [WB] 6. Skałki bazaltowe na zboczach Góry Zamkowej w Sulikowie („Sulikowska Szwajcaria”). [WB] 10 11 7. Wychodnie bazaltowe w okolicach Zawidowa. [WB] 8. Skałki granitowe pod Bogatynią. [WB] 12 9. Odkrywka węgla brunatnego pod Bogatynią. [WB] 10. Przełomowy odcinek Nysy Łużyckiej koło Posady. [WB] 13 11. Nysa Łużycka pod Bratkowem. [WB] 12. Starorzecza Nysy Łużyckiej w Koźlicach. [WB] 14 13. Nad Jeziorem Niedowskim (Witka). [WB] 15 14. Rzeka Witka pod Radomierzycami. [WB] 15. Meandrująca Bielawka w Puszczy Zgorzeleckiej. [WB] Większość obszaru Ziemi Zgorzeleckiej znajduje się w zlewni Nysy Łużyckiej, która wyznacza zachodnią granicę powiatu i państwa polskiego. Jedynie w Puszczy Zgorzeleckiej dominującą rolę odgrywa biorąca swój początek na stokach Wzgórz Sławnikowickich Czerna Wielka, która odwadnia gros puszczańskich rzek i strumieni. Pod względem klimatycznym zdecydowana większość powiatu położona jest w regionie zgorzeleckim (według Schmucka). Region ten jest najcieplejszym regionem klimatycznym Sudetów. Średnia temperatura powietrza wynosi ponad 8oC, natomiast półrocza ciepłego (kwiecień-wrzesień) przekracza 14o C. Zaczynający się w końcu marca okres wegetacyjny trwa 222 dni, dojrzewania letniego – 161 dni, natomiast długość lata – 90 dni. Najniższe opady na omawianym terenie przypadają w okolicach Ruszowa i kształtują się w granicach 600650 mm, podczas gdy roczna suma opadów w Bogatyni wynosi już 700-750 mm. 16 Świat roślin Obszar powiatu zgorzeleckiego charakteryzuje się różnorodnością szaty roślinnej, zależną od podłoża geologicznego, gleby, rzeźby terenu, stosunków wodnych i warunków klimatycznych. Pierwotna szata leśna została zniszczona na skutek działalności człowieka. Zwarty płaszcz lasów utrzymał się wyłącznie w północnym fragmencie powiatu. Dawne puszcze w części wyżynnej wytrzebiono wraz z rozwojem średniowiecznego osadnictwa. Wprowadzenie w XVIII i XIX w. tzw. racjonalnej gospodarki leśnej całkowicie zmieniło oblicze pozostałych lasów. Północne obszary Ziemi Zgorzeleckiej (Puszcza Zgorzelecka) stały się królestwem sosny zwyczajnej. Pierwotnie udział sosny w tamtejszych drzewostanach nie przekraczał 20%. Na terenach wyżynnych leśnictwo poparło świerka ze szkodą dla dęba, grabu, lipy, buka, jaworu czy jodły. W ten sposób naturalna roślinność leśna uległa poważnemu zubożeniu. We współczesnej Puszczy Zgorzeleckiej dominują świeże bory sosnowe i bory mieszane, w których sośnie towarzyszy dąb szypułkowy, dąb bezszypułkowy, brzoza brodawkowata i osika. Większe połacie borów wilgotnych zachowały się tylko w niewielu miejscach puszczy. Lasy o charakterze łęgów czy olsów są już tutaj bardzo rzadkie, a już za całkiem unikatowe mogą uchodzić kwaśne buczyny niżowe. W środkowej i południowej części powiatu lasy zostały silnie zniekształcone, także ich sklasyfikowanie nastręcza nierzadko poważne trudności. Niewątpliwie do najbardziej interesujących należą bardzo rzadkie w Polsce zboczowe lasy klonowo-lipowe w dolinie Nysy Łużyckiej pod Posadą. Ich najcenniejsze fragmenty postanowiono ochronić tworząc w 2002 r. rezerwat leśny o powierzchni ponad 5 ha. Oprócz grądów klonowolipowych na obszarze powiatu zgorzeleckiego występują grądy wysokie, podgórskie łęgi czy też żyzne buczyny sudeckie. Ponadto znaczący udział w zbiorowiskach leśnych mają bory mieszane a przede wszystkim bory świerkowe. Oprócz zbiorowisk leśnych w szacie roślinnej Łużyc występują również zbiorowiska roślin łąkowych, zarośli krzewiastych, muraw suchoroślowych, roślinności wodnej oraz zbiorowiska roślin naskalnych. Pomimo wielowiekowej ingerencji człowieka w środowisko miejscowa flora nadal wyróżnia się wielkim bogactwem. Oblicza się, iż w dorzeczu Nysy Łużyckiej występuje 800-900 gatunków roślin naczyniowych, z których około 60 gatunków objętych jest ochroną prawną. Wielką osobliwością rodzimej flory jest sosna błotna (Pinus uliginosa = P. x rhaetica), mająca pod Węglińcem jedyne niżowe stanowisko w Polsce. Chronionymi krzewami i krzewinkami są: wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum), roślina silnie trująca, rosnąca najczęściej w pobliżu brzegów rzek i potoków oraz wrzosiec bagienny (Erica tetralix). Ten ostatni jest rośliną zachodnią, rosnącą w zasięgu wpływu klimatu atlantyckiego. W Polsce występuje jedynie na Pobrzeżu Bałtyckim (po ujście Wisły), na Pojezierzu Pomorskim, w Wielkopolsce oraz na Dolnym Śląsku. Niestety, wrzosiec bagienny jest u nas rośliną poważnie zagrożoną. Jego stanowiska skurczyły się na skutek osuszania terenów podmokłych. 17 18 17. Starodrzew sosnowy w Leśnictwie Poświętne w Nadleśnictwie Ruszów. [WB] 18. Fragment Buczyny Bielawskiej w Puszczy Zgorzeleckiej (Nadl. Pieńsk). [WB] 16. (po lewej) Bór sosnowy w Puszczy Zgorzeleckiej (Nadl. Ruszów). [WB] 19 19. Ols w Puszczy Zgorzeleckiej (Nadl. Ruszów). [WB] 20. (po prawej) Stary wiąz w Puszczy Zgorzeleckiej. Okolice Kościelnej Wsi. [WB] Na polskich Łużycach wrzosiec osiąga południowo-wschodnią granicę swojego zasięgu. Utworzony w 2005 r. a obejmujący powierzchnię 40 ha rezerwat „Wrzosiec koło Piasecznej” ma ochraniać najważniejsze stanowisko tej rośliny w Puszczy Zgorzeleckiej. Na obszarze powiatu rosną też objęte ochroną nasze rodzime „liany”: bluszcz pospolity (Hedera helix) oraz wiciokrzew pomorski (Lonicera periclymenum). W tutejszych lasach można napotkać tak rzadkie paprotniki, jak skrajnie zagrożony w kraju podejźrzon marunowy (Botrychium matricariifolium) czy długosz królewski (Osmunda regalis). Nierzadko występuje efektowna górska paproć podrzeń żebrowiec (Blechnum spicant) oraz paprotka zwyczajna (Polypodium vulgare), która najczęściej rośnie na skałach. Spośród rodzimych widłaków możemy odnotować obecność widlicza spłaszczonego (Diphasiastrum complanatum), widlicza cyprysowego (Diphasiastrum tristachyum), widłaczka torfowego (Lycopodiella inundata), widłaka jałowcowatego (Lycopodium annotinum) i widłaka goździstego (Lycopodium clavatum). Na torfowiskach i terenach wodno-błotnych mają swoje siedliska interesujące gatunki, takie jak: rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia), rosiczka pośrednia (Drosera intermedia), grzybień północny (Nymphaea candida), gnidosz rozesłany (Pedicularis sylvatica), bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata), bagno zwyczajne (Ledum palustre) oraz pływacz pośredni (Utricularia intermedia), który, podobnie 20 21 21. Drzewostan w Lesie Białogórskim (Nadl. Pieńsk). [WB] 22. Bór świerkowy w Lesie Miedziańskim (Nadl. Pieńsk). [WB] 22 23. Wawrzynek wilczełyko. [WB] 23 24. Wrzosiec bagienny. [WB] jak rosiczka, należy do roślin owadożernych. Na mokradłach Puszczy Zgorzeleckiej występują dwa chronione gatunki nadwodników: nadwodnik trójpręcikowy (Elatine triandria) i nadwodnik sześciopręcikowy (Elatine hexandra). Ten ostatni występuje również na Stawach Łagowskich koło Zgorzelca. W związku z niszczeniem siedlisk (np. regulacja rzek i potoków) i zanieczyszczeniem zbiorników wodnych zmniejszyła się ilość miejsc odpowiednich dla tych roślin. Inną zagrożoną wymarciem rośliną jest ponikło wielołodygowe (Eleocharis multicaulis). Ta wieloletnia bylina, chroniona od niedawna, także związana jest z terenami podmokłymi (np. podtapianymi obniżeniami międzywydmowymi). Przez polskie Łużyce biegnie wschodnia granica zasięgu ponikła wielołodygowego, które należy do gatunków atlantyckich. Mokradła porasta również cała gromada roślin niechronionych, lecz rzadkich i ginących m.in. modrzewnica zwyczajna (Andromeda polifolia), przygiełka biała (Rhynchospora alba), wełnianka pochwowata (Eriophorum vaginatum), turzyca ciborowata (Carex bohemica) i sitowie korzenioczepne (Scirpus radicans), żurawina błotna (Oxycoccus palustris), czermień błotna (Calla palustris). Na łąkach oraz murawach o glebach suchych i piaszczystych rosną kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium), turzyca piaskowa (Carex arenaria), centuria pospolita (Centaurium erythraea), goździk piaskowy (Dianthus arenarius). W grupie roślin górskich znajdują się m.in. arcydzięgiel litwor (Angelica archangelica), arnika górska (Arnica montana), dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis), parzydło leśne (Aruncus sylvestris) i śnieżyca wiosenna (Leucojum vernum). 24 25. Długosz królewski. [WB] Chronionymi roślinami zielnymi lasów liściastych bądź mieszanych są kopytnik pospolity (Asarum europaeum), konwalia majowa (Convallaria majalis), marzanka wonna (Galium odoratum), przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis) oraz bardzo rzadko lilia złotogłów (Lilium martagon) i orlik pospolity (Aquilegia vulgaris). W lasach o charakterze łęgów lub grądów zwracają na siebie uwagę także zawilec żółty (Anemone ranunculoides), czworolist pospolity (Paris quadrifolia) czy kokorycz pusta (Corydalis bulbosa). Storczykowate, zaliczane przez miłośników przyrody do najpiękniejszych i najbardziej interesujących roślin, reprezentowane są przez 8 gatunków. Przeprowadzone w ostatnich latach badania wykazały, że najwięcej storczyków przetrwało w części pogórza. Do najbardziej rzadkich w naszych stronach zalicza się kukułkę Fuchsa (Dactylorhiza fuchsii), kukułkę plamistą (Dactylorhiza maculata), gnieźnika leśnego (Neottia nidus-avis) oraz podkolana zielonawego (Platanthera chlorantha), który został stwierdzony tylko na jednym stanowisku w okolicy Bogatyni. Częściej widywanymi storczykami są kukułka szerokolistna (Dactylorhiza majalis), kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine), listera jajowata (Listera ovata) oraz podkolan biały (Platanthera bifolia). Storczyki należą do ginącej i poważnie zagrożonej grupy roślin. Znana jest wrażliwość storczyków na nawożenie i melioracje podmokłych łąk. Ich stanowiska, zwłaszcza w ostatnich latach, zanikają także za sprawą zalesiania tzw. nieużytków, a nawet naturalnej sukcesji, gdy na łąkach zaprzestano wypasania lub koszenia. 25 26. Podrzeń żebrowiec. [WB] 27. Widlicz (widłak) cyprysowy. [WB] 26 28. Rosiczka pośrednia. [WB] 29. Grzybień północny. [WB] 27 30. Żurawina błotna. [WB] 31. Czermień błotna. [WB] 28 32. Kocanki piaskowe. [WB] Tutejsze lasy charakteryzują się także bogactwem gatunków mszaków, porostów i grzybów. Miejscowe wątrobowce, mchy i porosty reprezentuje m.in. porostnica wielokształtna (Marchantia polymorpha), pleszanka pospolita (Pellia epiphylla), mszar nastroszony (Paludella aquarrosa), zdrojek pospolity (Fontinalis antipyretica), płucnica islandzka (Cetraria islandica), płucnica kędzierzawa (Cetraria eritecorum), chrobotek reniferowy (Cladina rangiferina), chrobotek leśny (Cladina arbuscula) i rożynka kolczasta (Coelocalum aculeatum). W grupie grzybów objętych ochroną prawną znajduje się m.in. sarniak dachówkowaty (Sarcodon imbricatus), purchawica olbrzymia (Langermannia gigantea), smardz jadalny (Morchella esculenta) oraz siedzuń sosnowy (Sparassis crispa), zwany także szmaciakiem sosnowym. Na terenie Puszczy Zgorzeleckiej ma swoje stanowiska chroniony promieniak wilgociomierz (Astraeus hygrometricus), znany w kraju z bardzo niewielu miejsc (w naszym województwie znaleziono ich zaledwie 10). Choć zasoby florystyczne opisywanego obszaru nie należą do ubogich, to trzeba zaznaczyć, że w przedwojennej literaturze botanicznej podawanych jest znacznie więcej gatunków roślin. Niestety, w drugiej połowie XX w. nie udało się ich ponownie wykryć. Wiele roślin, zwłaszcza związanych tylko z pojedynczymi stanowiskami, mogło się już wycofać. Do szczególnie narażonych na wyginięcie należała np. kotewka orzech wodny (Trapa natans), która przed II wojną światową rosła wyłącznie w fosie pałacu w Radomierzycach, czy ostnica (Stipa pennata spp.), znana na Łużycach 29 33. Lilia złotogłów. [WB] 30 34. Kukułka szerokolistna. [WB] tylko z jednego stanowiska pomiędzy Niedowem a Wilką. Być może w dalszym ciągu składnikiem miejscowej flory jest rosiczka długolistna (Drosera anglica), która jeszcze na przełomie lat 60. i 70. ubiegłego wieku była podawana z obszaru Puszczy Zgorzeleckiej. Niewykluczone, że na obszarze powiatu nadal występuje mącznica lekarska (Arctostaphylos uvaursi), która przed 1945 r. występowała w okolicach Prędocic (Toporowa). Należy się spodziewać, że część gatunków zostanie potwierdzona, gdyż powiat zgorzelecki, jak i cały obszar polskich Górnych Łużyc, wciąż należy do regionów słabo poznanych pod względem florystycznym. 35. Kruszczyk szerokolistny. [WB] 31 36. Sromotnik bezwstydny. [WB] 32 Świat zwierząt Ziemia Zgorzelecka znana jest z występowania wielu interesujących i rzadkich gatunków fauny. Są to zarówno przedstawiciele dużych ssaków, ptaków, gadów oraz płazów jak i małych, całkiem niepozornych bezkręgowców. Z braku miejsca ograniczymy się do wymienienia tych najbardziej znanych i najcenniejszych. W ostatnich latach stwierdzono tutaj występowanie około 50 gatunków ssaków, spośród których większość podlega ochronie prawnej. Niegdyś gromada ssaków była liczniej reprezentowana. W ostatnich stuleciach wiele gatunków ssaków nie wytrzymało presji człowieka i wymarło. Jeszcze w średniowieczu nasze lasy stanowiły naturalną ostoję turów (Bos primigenius) i żubrów (Bison bonasus). O ich występowaniu na Górnych Łużycach świadczą nazwy miejscowości po niemieckiej stronie, takie jak Saubernitz i Tauer (po serbołużycku Zubornica i Turjo). Niedźwiedzie utrzymywały się jeszcze w czasach nowożytnych. Na terenie Puszczy Zgorzeleckiej niedźwiedzie zostały wytępione przypuszczalnie w XVII w., choć w borach nad Kwisą pod Kliczkowem niedźwiedzia obserwowano jeszcze w 1726 r. Rysie żyły na Ziemi Zgorzeleckiej do XVIII w. Ostatniego złapano w 1740 r. pod Ruszowem w potrzasku na lisy i przetransportowano do Zgorzelca, gdzie wnet żywot zakończył. W 1799 r. Karol Gottlob von Anton, sekretarz Górnołużyckiego Towarzystwa Naukowego donosił, iż ryś został wytropiony na terenie Puszczy Zgorzeleckiej, ale jest to wielce wątpliwa wiadomość. W lasach wschodnich Łużyc miały swoje mateczniki również żbiki. Ostatniego żbika zabito pod Węglińcem w Puszczy Zgorzeleckiej w 1790 r. Jeszcze w 1814 r. błąkał się jeden osobnik niedaleko Zgorzelca, lecz na zachód od Nysy Łużyckiej (Königshainer Berge). O żyjących u nas niegdyś żbikach mówią pamiątki nazewnicze – Koci Potok oraz Kocie Skały w okolicach Miedzianej i Zawidowa. Na Górnych Łużycach wymierały nie tylko drapieżniki, które człowiek tępił jako szkodniki z gorliwością godną lepszej sprawy. Ginęły także drobne ssaki, nie tyle skutkiem nadmiernego pozyskiwania, co w wyniku niszczenia odpowiednich siedlisk. Jeszcze w ubiegłym stuleciu na polach i ugorach wschodnich Łużyc żył suseł moręgowany (Spermophilus citellus), gatunek gryzonia, który obecnie jest uważany za wymarły na terenie Polski. W 1887 r. odłowiono jednego susła na Diablej Górze pod Jędrzychowicami. Niektórym gatunkom ssaków wytępionym nad Nysą Łużycką i Kwisą udało się ponownie zadomowić w ostatnim ćwierćwieczu XX stulecia. Należą do nich bóbr (Castor fiber) oraz wilk (Canis lupus). Obszar dorzecza Nysy Łużyckiej przez wieki był historyczną ojczyzną bobra. Ostatni osobnik tego największego europejskiego gryzonia został odłowiony w wodach Nysy Łużyckiej w pobliżu Lasowic i Osieka Łużyckiego w roku 1785 lub 1787. Bóbr był u nas nieobecny dwa stulecia. Pod koniec lat 80. XX w. na krótko pojawił się w wodach Czernej Małej na północ od Ruszowa. W 1999 r. stwierdzono obecność bobrów w dolinie Nysy Łużyckiej na terenie gminy Pieńsk. Godne podkreślenia jest to, iż bóbr zjawił się tutaj bez pomocy człowieka i przywędrował sam. Po 2001 r. leśnicy wsiedlili wiele rodzin bobrzych na tereny 33 37. Skóra wilka ubitego w 1994 r. w Puszczy Zgorzeleckiej (Nadl. Ruszów). [WB] nadleśnictw Węgliniec, Pieńsk i Ruszów. Czas pokaże, czy gatunek ten będzie stałym elementem naszej fauny. Leśnicy, przyrodnicy i myśliwi wiążą z nim ogromne nadzieje. Bobry wpływają nadzwyczaj pozytywnie na środowisko budując tamy na rzekach i strumieniach. W ten sposób bobry realizują za nas tak popieraną w Polsce małą retencję. Fakt ten ma obecnie niezwykle ważne znaczenie wobec szybko postępującego procesu stepowienia kraju. Tamy i stawy bobrowe przyczyniają się do oczyszczenia wód a ponadto stwarzają niezwykle dogodne warunki dla ryb, płazów, zimorodków, kaczek, bocianów czarnych, żurawi czy brodźców samotnych. Wielowiekowe prześladowania sprawiły, że na bardzo długo wyrugowano z naszych terenów wilka. W 1606 r. ukazał się specjalny cesarski dekret o wyłapywaniu wilczych szczeniąt z gniazd i ich uśmiercaniu. Także sejm górnołużycki zachęcał do prześladowania tego drapieżnika uchwalając 38. Staw bobrowy w Puszczy Zgorzeleckiej. [WB] 34 30 sierpnia 1647 r. ustawę, aby każdego łowcę wilków nagradzać czterema talarami od ubitej sztuki (z prawem zachowania futra). Tylko pomiędzy Bożymi Narodzeniami, w latach 1674-1676, w księstwie zgorzeleckim zabito 34 wilki. Wraz z doskonaleniem się broni palnej malały szanse na przeżycie wilczego rodu. Od połowy XVIII stulecia w lasach wschodnio-łużyckich pojawiały się już tylko osobniki migrujące z Polski. Ostatnie przed 1945 r. udane polowania na wilki w Puszczy Zgorzeleckiej miały miejsce w pierwszej połowie XIX w. Później przez długi czas wilk był w naszych lasach nieobecny. Dopiero w latach 80. XX w. wilki ponownie zaczęły być obserwowane w naszych lasach. W 1988 r. ubito basiora (samca) pod Bielawą Dolną w Nadleśnictwie Pieńsk. Jeszcze w październiku 1994 r. łowczy Wiesław Grzesiak ustrzelił ważącą 42 kilogramy waderę (wilczycę) w Leśnictwie Toporów, wchodzącym w skład Nadleśnictwa Ruszów. Niedługo potem w naszym kraju zakazano polowań na wilki. Obecnie co roku są doniesienia o wilkach bytujących w Puszczy Zgorzeleckiej. Na przykład wiosną 2002 r. widziano tutaj waderę karmiącą młode. Podczas rykowiska jeleni we wrześniu 2003 r. widziano dwa wilki pod Bielawą Dolną. Wschodnie Łużyce zasiedlają prawie wszystkie rodzime gatunki z rodziny łasicowatych (oprócz tchórza stepowego). Mamy więc tutaj borsuka (Meles meles), kunę leśną (Martes martes), kunę domową (Martes foina), tchórza (Mustela putorius), gronostaja (Mustela erminea), łasicę (Mustela nivalis) oraz wydrę (Lutra lutra). Drapieżniki te 39. Wydra. [WB] 35 40. Lis. [WB] występują z reguły dużo liczniej aniżeli przed II wojną światową. Na przykład kuna domowa u schyłku XIX w. wycofała się ze Zgorzelca a obecnie znów żyje w tym mieście. W 1923 r. całą górnołużycką populację borsuka szacowano na zaledwie 20 sztuk. Przed 1945 r. starano się nawet chronić prawem użytkowane przez borsuki jamy (m.in. w lesie pod Żarską Wsią). Teraz borsuk zasiedla nie tylko śródpolne laski (to jego ulubione środowisko), ale także rozległe bory Puszczy Zgorzeleckiej, gdzie jest on stosunkowo liczny. Ten sympatyczny drapieżnik przystosował się nawet do życia na terenie miast (np. Zgorzelca) oraz silnie przekształconych terenów pokopalnianych w okolicach Bogatyni. W przeszłości szczególnie ciężko była doświadczana przez człowieka wydra. Już w XIX w. występowała ona z rzadka a w początkach ubiegłego stulecia prawdopodobnie wycofała się w ogóle z naszych terenów. Tępiono ją bez litości. W samych tylko Prędocicach nad Nysą Łużycką w latach 1889-1914 zabito 32 wydry. W tym czasie Śląski Związek Rybacki wypłacał premie za ubicie tego interesującego zwierzęcia. W drugiej połowie XX w. wydra przezwyciężyła regres, ale stało się tak dopiero na skutek wieloletniej ochrony (w Polsce od 1959 r.). Wydra najliczniej występuje na stawach i w rzekach Puszczy Zgorzeleckiej. Stamtąd też od kilkunastu lat drapieżnik ten zaczął opanowywać południowe obszary powiatu zgorzeleckiego. Obecnie wydra występuje w większości rzek i strumieni w naszym regionie. Na lokalnej liście ssaków drapieżnych figuruje ponadto wszędobylski lis (Vulpes 36 vulpes), który dzięki zwalczaniu wścieklizny bardzo się rozmnożył, a także jenot (Nyctereutes procyonides), norka amerykańska (Mustela vison) oraz szop pracz (Procyon lotor), który w 1997 r. został po raz pierwszy upolowany na naszym terenie (Stawy Łagowskie pod Zgorzelcem). Te trzy ostatnie gatunki nie należą do rodzimej fauny i zostały sprowadzone z Azji (jenot) lub z Ameryki Północnej (norka, szop pracz). Te obce drapieżniki wyrządzają poważne straty wśród naszych rodzimych zwierząt (ich ofiarą padają m.in. ptaki wodne). Rodzinę jeleniowatych reprezentuje sarna (Capreolus capreolus), sprowadzony w XIX w. daniel (Dama dama) oraz jeleń (Cervus elaphus) darzony przez myśliwych wyjątkowym sentymentem. Główne ostoje jelenia w naszym regionie znajdują się w Puszczy Zgorzeleckiej. Na opisywanym obszarze sporadycznie spotyka się również przechodnie łosie (Alces alces). Ostatnim dużym ssakiem kopytnym jest dzik (Sus scrofa). Przystosowany do bytowania w różnych warunkach środowiskowych, dzik najbardziej lubi lasy obfitujące w mokradła. W latach międzywojennych w Puszczy Zgorzeleckiej jego populację szacowano zaledwie na 30-40 sztuk. Współcześnie jest ona wielokrotnie liczniejsza. Dzik zajmuje wszystkie większe obszary leśne wschodnich Łużyc, włącznie z industrialnymi terenami okolic Bogatyni. Bogato przedstawia się rząd ssaków owadożernych. Należą do nich jeż zachodni (Erinaceus europaeus), kret (Talpa europaea) oraz gatunki z rodziny ryjówkowatych: ryjówka aksamitna (Sorex araneus), ryjówka malutka (Sorex minutus), rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens), zębiełek karliczek (Crocidura suaveolens). 41. Sarna. [WB] 37 42. Jelenie. [WB] Do pospolitych gryzoni na opisywanym obszarze należą nornikowate i myszowate, takie jak nornik bury (Microtus agrestis), mysz leśna (Apodemus flavicollis), mysz zaroślowa (Apodemus sylvaticus). Na Ziemi Zgorzeleckiej żyje, coraz rzadszy już w Europie Środkowej, chomik europejski (Cricetus cricetus), który pierwotnie był mieszkańcem stepów. W lasach dorzecza Nysy Łużyckiej często spotykana jest także sympatyczna wiewiórka (Sciurus vulgaris) występująca w dwóch odmianach – rudej i czarnej (te ostatnie widuje się głównie na terenach wyżynnych). Ze skupiającej niezwykle piękne gryzonie rodziny pilchowatych, należy odnotować popielicę (Glis glis) i orzesznicę (Muscardinus avellanarius) Nowym dla Łużyc gatunkiem gryzonia jest piżmak (Ondatra zibethica), wywodzący się z Ameryki Północnej. Piżmak jest zwierzęciem ziemnowodnym, osiedlającym się na obrzeżach stawów i rzek o wolnym nurcie. Jesienią buduje charakterystyczne, wcale okazałe kopce z szuwarów i tataraku. Zimą służą one za schronienie a zarazem pokarm. Na opisywanym obszarze wykryto obecność ponad 10 gatunków nietoperzy (wszystkie pod ochroną), spośród których można wymienić nocka Natterera (Myotis nattereri), mroczka późnego (Eptesicus serotinus), karlika malutkiego (Pipistrellus pipistrellus), karlika większego (Pipistrellus nathusi), gacka szarego (Plecotus austriacus), borowca wielkiego (Plecotus auritus) czy mopka (Barbastella barbastella). 38 Przebogata jest fauna ptaków Ziemi Zgorzeleckiej. Stwierdzono tu około 160 gatunków lęgowych lub prawdopodobnie lęgowych. 11 z nich umieszczonych jest w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt”: bąk (Botaurus stellaris), kania czarna (Milvus migrans), kania rdzawa (Milvus milvus), bielik (Haliaeetus albicilla), cietrzew (Tetrao tetrix), głuszec (Tetrao urogallus), zielonka (Porzana parva), puchacz (Bubo bubo), sóweczka (Glaucidium passerinum), włochatka (Aegolius funereus) i czeczotka (Carduelis flammea). Wszystkie wymienione wyżej ptaki (za wyjątkiem sóweczki i włochatki) gniazdują u nas bardzo nielicznie. Na naszym terenie zanotowano współcześnie także lęgi wielu gatunków ptaków uznanych na Śląsku za zagrożone. W grupie tej znajdują się nurogęś (Mergus merganser), kobuz (Falco subbuteo), przepiórka (Coturnix coturnix), derkacz (Crex crex), brodziec samotny (Tringa ochropus), brodziec piskliwy (Actitis hypoleucos), dudek (Upupa epops), srokosz (Lanius excubitor), pluszcz (Cinclus cinclus), droździk (Turdus iliacus) i kormoran (Phalacrocorax carbo). Ten ostatni gatunek pojawił się u nas całkiem niedawno. Odnalezienie w 2005 r. pod Zgorzelcem kolonii kormoranów może uchodzić za niemałą sensację ornitologiczną, gdyż do tej pory na obszarze Sudetów nigdy nie stwierdzano lęgowych kormoranów. Z kolei na liście ptaków potencjalnie zagrożonych w regionie śląskim (chodzi tu o ptaki o ograniczonym zasięgu lub silnym spadku liczebności) figuruje 29 lęgowych na obszarze powiatu gatunków. Można tu wymienić m.in. perkoza rdzawoszyjego (Podiceps grisegena), krakwę (Anas strepera), cyraneczkę (Anas creca), cyrankę (Anas querquedula), 43. Bieliki. [WB] 39 44. Sóweczka. [WB] 45. Żurawie. [WB] 40 żurawia (Grus grus), słonkę (Scolopax rusticula), zimorodka (Alcedo atthis), dzięcioła średniego (Dendrocopos medius), dzierlatkę (Galerida cristata), świergotka polnego (Anthus campestris), świergotka łąkowego (Anthus pratensis), świerszczaka (Locustella naevia), pokrzewkę jarzębatą (Sylvia nisoria), muchołówkę białoszyją (Ficedula albicolis), gąsiorka (Lanius collurio) i dziwonię (Carpodacus erythrinus). Tajemnica olbrzymiego bogactwa ptaków na tak małym obszarze tkwi w różnorodności siedlisk w powiecie zgorzeleckim, co stwarza dogodne warunki bytowe wielu gatunków ptaków o rozmaitych wymaganiach życiowych. Na przykład w borach świerkowych (także w Puszczy Zgorzeleckiej) gnieżdżą się krzyżodzioby świerkowe (Loxia curvirostra), czyże (Carduelis spinus) oraz gile (Pyrrhula pyrrhula). Z wiekowymi buczynami, które zachowały się jeszcze w wielu miejscach związane są gołębie siniaki (Columba oenas), dzięcioły zielone (Picus viridis), a niekiedy także muchołówki małe (Ficedula parva) i dzięcioły zielonosiwe (Picus canus). W suchych borach sosnowych występują lerki (Lullula arborea), lelki (Caprimulgus europaeus), paszkoty (Turdus viscivorus), bardzo rzadko także dudki. Do cennych gatunków środowiska rolniczego należą niewątpliwie takie ptaki, jak derkacz (gatunek zagrożony w skali światowej), przepiórka (Coturnix coturnix), srokosz, gąsiorek, ortolan (Emberiza hortulana), potrzeszcz (Miliaria calandra) i pokląskwa (Saxicola rubetra). Na znacznych obszarach Europy Zachodniej wymienione wyżej ptaki są już bardzo rzadkie, albo ich w ogóle nie ma. Jeśli będziemy popełniać błędy rolników zachodnioeuropejskich, to nie trudno przewidzieć los wielu rodzimych przedstawicieli awifauny (nie tylko zresztą ptaków, ale i innych zwierząt i roślin). 46. Zimorodek. [WB] 41 We wschodnich Łużycach znajduje się wiele stawów hodowlanych, które dla ptactwa wodno-błotnego odgrywają istotną rolę. Szczególne znaczenie mają położone w Puszczy Zgorzeleckiej Stawy Parowskie, uznane przez przyrodników za ostoję ptactwa o randze krajowej. Bardzo cenne są także Stawy Łagowskie koło Zgorzelca, które niestety utracą w przyszłości swe walory przyrodnicze na skutek budowy autostrady A4. Ponadto wiele innych, mniejszych kompleksów stawowych lub pojedynczych zbiorników wodnych (np. w okolicach Koźlic i Radomierzyc) charakteryzuje się obecnością wielu wartościowych gatunków ptaków. Stawowe szuwary i trzcinowiska kryją w sobie takie osobliwości ptasie, jak bąk, czapla siwa (Ardea cinerea), kropiatka (Porzana porzana), zielonka, wodnik (Rallus aquaticus), żuraw, gęś gęgawa (Anser anser), perkoz rdzawoszyi, zausznik (Podiceps nigricollis), brzęczka (Locustella luscinioides). Kaczki najliczniej reprezentują krzyżówki (Anas platyrhynchos), głowienki (Aythya ferina) oraz czernice (Aythya fuligula). Na stawach wyprowadzają lęgi również rzadsze gatunki z rodziny kaczkowatych: cyranki, cyraneczki, krakwy, gągoły (Bucephala clangula) oraz tracze nurogęsi. Te dwie ostatnie kaczki chętnie gniazdują na Nysie Łużyckiej. Zarówno gągoł, jak i tracz nurogęś zasiedlają odpowiednio duże dziuple drzew, jak i budki lęgowe. Brzegi rzek, potoków oraz zbiorników wodnych (np. żwirowni) są nierzadko miejscem gniazdowania zimorodka, sieweczki rzecznej (Charadrius dubius), dziwonii oraz remiza (Remiz pendulinus). 47. Czapla siwa. [WB] 42 48. Trzciniak. [WB] 49. Czajka. [WB] 43 Powoli, kończąc już temat ptasi, godzi się wspomnieć o wyjątkowo silnej reprezentacji ptaków drapieżnych i sów. Na terytorium powiatu stale lęgi wyprowadza 10 gatunków z rodziny jastrzębiowatych i sokołowatych. Mamy więc tutaj takie ptaki szponiaste, jak: trzmielojad, kania czarna, kania rdzawa, bielik, błotniak stawowy (Circus aeruginosus), jastrząb (Accipiter gentilis), krogulec (Accipiter nisus), myszołów (Buteo buteo), pustułka (Falco tinnunculus) oraz kobuz (Falco subbuteo). Rząd sów reprezentują przedstawiciele 7 gatunków, czyli większości występujących w Polsce. Spośród sów gnieżdżących się na naszym obszarze możemy wymienić płomykówkę (Tyto alba), uszatkę (Asio otus), puchacza, puszczyka (Strix aluco), sóweczkę, włochatkę i pójdźkę (Athene noctua). Sóweczka i włochatka należą do grupy tzw. sów tajgowych, będących reliktami z epoki polodowcowej. W latach 1995-2003 na obszarze Puszczy Zgorzeleckiej (30 tys. ha) wykryto 45-47 par sóweczek. W roku 1996 na próbnej powierzchni (100 km2) w tym kompleksie leśnym wykryto 12 samców lub par sóweczek. Jeszcze liczniej zasiedla Ziemię Zgorzelecką włochatka. W latach 1995-2003 w Puszczy Zgorzeleckiej udało się odnaleźć blisko 100 stacjonarnych samców. Puszcza nie została jeszcze dostatecznie spenetrowana, dlatego też wciąż nie znamy rzeczywistej liczebności sóweczki, jak i włochatki. Na Łużycach niewątpliwie najrzadsza (zaledwie parę obserwacji w ostatnim dwudziestoleciu) jest pójdźka, osiadła sowa, występująca na terenach rolniczych. Jest to o tyle dziwne, że jeszcze na początku XX w. pójdźka zaliczana była do sów najczęściej spotykanych na naszym terenie. 50. Myszołów. [WB] 44 Na opisywanym obszarze stwierdzono 15 gatunków płazów, czyli większość z występujących w kraju. Płazy bezogonowe są reprezentowane przez takie rzadkości, jak grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus), kumak nizinny (Bombina bombina), ropucha paskówka (Bufo calamita), ropucha zielona (Bufo viridis) i rzekotka drzewna (Hyla arborea). Z zarejestrowanych tutaj płazów ogoniastych należy wymienić traszkę górską (Triturus alpestris), traszkę grzebieniastą (Triturus cristatus), traszkę zwyczajną (Triturus vulgaris) oraz piękną, lecz ginącą, salamandrę plamistą (Salamandra salamandra). Ziemia Zgorzelecka jest rejonem występowania 6 rodzimych gatunków gadów. Do najpospolitszych należą jaszczurka zwinka (Lacerta agilis), jaszczurka żyworodna (Lacerta vivipara), padalec (Anguis fragilis) oraz zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix). Znacznie rzadziej spotykana jest żmija zygzakowata (Vipera berus), jedyny jadowity wąż krajowy. Stosunkowo licznie występuje ona na obszarze Puszczy Zgorzeleckiej. Ten kompleks leśny zasiedla jeszcze gniewosz plamisty (Coronella austriaca), który po wężu Eskulapa jest najbardziej zagrożonym wężem w kraju. Ze względu na swą rzadkość przed kilkoma laty gniewosz został wciągnięty do „Polskiej czerwonej księgi zwierząt”. Gniewosz żywi się głównie jaszczurkami, młodymi wężami, a niekiedy drobnymi ssakami (np. nornikami). W rzekach, strumieniach oraz stawach hodowlanych odnotowano szereg interesujących gatunków ryb i minogów. Obok pospolitego karasia, karpia, kiełba, klenia, leszcza, okonia czy szczupaka występują gatunki objęte ochroną i wpisane do „Polskiej 51. Gniewosz plamisty. [WB] 45 czerwonej księgi zwierząt”. W grupie tej znajdują się różanka (Rhodeus sericeus), piskorz (Misgurmus fossilis) i minóg strumieniowy (Lamperta planeri). Wśród zarejestrowanych na Łużycach gatunków ryb a cieszących się zainteresowaniem wędkarzy można wymienić m.in. węgorza (Anguilla anguilla), pstrąga potokowego (Salmo trutta fario), lipienia (Thymallus thymallus), brzanę (Barbus barbus). Wiele z nich charakteryzuje się dużymi wymaganiami środowiskowymi, co dobrze świadczy o wartości przyrodniczej tutejszych wód. Nysa Łużycka, która nie ma najlepszej opinii, cechuje się różnorodnym rybostanem. W rzece tej bytuje co najmniej 18 gatunków ryb i minogów, w tym pstrąg potokowy, będący swoistym wskaźnikiem czystości wód, brzana, kiełb, ukleja oraz chroniony śliz (Nemachilus barbatulus), strzebla potokowa (Phoxinus phoxinus) oraz minóg strumieniowy. Wielką osobliwością faunistyczną Nysy Łużyckiej i jej dopływów był niegdyś małż skójka perłorodna (Margaritifera margaritifera), który znany jest z wytwarzania szlachetnych pereł. Skójki najdłużej utrzymały się w Kocim Potoku w pobliżu Zawidowa, gdzie żyły jeszcze w latach 30. XX w. Było to ostatnie miejsce występowania perłoródek na ziemiach polskich. Bogaty świat owadów nie doczekał się niestety gruntowniejszych badań. Motyle, najbardziej barwne owady reprezentują m.in.: paź żeglarz (Iphiclides podalirius), paź królowej (Papilio machaon), mieniak tęczowiec (Apatura iris), mieniak strużnik (Apatura ilia), pokłonnik osinowiec (Limenitis populi), czerwończyk nieparek (Lycaena dispar), przeplatka aurinia (Euphydryas aurinia), modraszek nausitous (Maculinea nausithous), modraszek telejus (Maculinea teleius), rusałka żałobnik (Nymphali antiopa), krasopani hera (Euplagia quadripanetata), rojnik morfeusz (Heteropterus morphaeus) czy zieleńczyk ostrężyniec (Callophrys rubi). Wiele z nich należy do gatunków zanikających i znajduje się w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt”. Na opisywanym obszarze udało się wykryć wiele rzadkich gatunków ważek. Na terenie Europy Zachodniej i Środkowej nastąpił drastyczny zanik ważek, gdyż są one bardzo wrażliwe na dewastację środowiska. Regulacja i zatruwanie rzek oraz strumieni przez wprowadzanie do nich ścieków komunalnych, przemysłowych, jak również nawozów i pestycydów, odwadnianie torfowisk czy likwidacja małych oczek wodnych doprowadziły do tego, że wiele stanowisk tych owadów przestało istnieć. Już bardzo pobieżne badania wykazały, iż wschodnie Łużyce Górne z Ziemią Zgorzelecką włącznie są terenem gdzie żyją i rozmnażają się gatunki zaliczane często do ginących i wrażliwych. Z występujących tu ważek można wymienić np. świteziankę dziewicę (Calopteryx virgo), łątkę stawową (Coenagrion hastulatum), łątkę turzycową (Coenagrion ornatum), trzeplę zieloną (Ophiogomphus cecilia), żagnicę torfową (Aeshna juncea), szklarnika leśnego (Cordulegaster boltonii), lecichę południową (Orthetrum brunneum), szablaka przypłaszczonego (Sympetrum depressiusculum), zalotkę białoczelną (Leucorrhinia albifrons), zalotkę większą (Leucorrhinia pectoralis) i zalotkę wątpliwą (Leucorrhinia dubia). 46 52 i 53. Skorupy skójki perłorodnej z obszaru Górnych Łużyc. Ze zbiorów Muzeum Przyrodniczego we Wrocławiu. [JL] 47 54. Koci Potok – ostatnie miejsce występowania skójki perłorodnej na ziemiach polskich. [WB] 48 55. Paź żeglarz. [WB] 56. Zalotka białoczelna. [WB] 49 57. Zalotka wątpliwa. [WB] Spośród chrząszczy zwracają na siebie uwagę okazałe, jak na warunki krajowe, jelonki rogacze (Lucanus cervus), borodzieje cieśle (Ergates faber), dyląże garbarze (Prionus coriadus), rohatyńce nosorożce (Oryctes nasicornis), byczniki (Typhaeus typhoeus), kruszczyce złotawki (Cetonia aurata) czy też liczne gatunki z rodziny biegaczowatych. Chronionym gatunkiem pajęczaka żyjącego w wielu miejscach Ziemi Zgorzeleckiej jest tygrzyk paskowany (Argyope bruenechi). 59. Rohatyniec nosorożec. [GS] 58. Jelonek. [WB] 50 Z dziejów Ziemi Zgorzeleckiej Obszar powiatu zgorzeleckiego obejmuje ziemie należące do Górnych Łużyc, krainy geograficznej graniczącej od zachodu ze Śląskiem (rzeką rozdzielającą obydwie krainy jest Kwisa). Ziemia Zgorzelecka stała się częścią składową prowincji śląskiej dopiero po 1815 r., a południowa część obecnego powiatu zgorzeleckiego, tzw. Worek Turoszowski, nigdy przed 1945 r. nie wchodziła w obręb Śląska. Nigdy, bo krótkiego epizodu rządów Henryka I jaworskiego nie należy chyba brać pod uwagę. Dlatego też historia Ziemi Zgorzeleckiej tak różni się od znanych nam z podręczników dziejów Śląska. We wczesnym średniowieczu obszar wokół Zgorzelca był zamieszkały przez Bieżuńczan (Bieśniczan). Do ich najważniejszych ośrodków należały grody w Niedowie, Białogórzu i na Landeskrone. Bytność Bieśniczan na naszych terenach potwierdza Geograf Bawarski, dokument spisany prawdopodobnie w połowie IX w. W 1002 r. Górne Łużyce, znane jeszcze wtedy pod nazwą Milsko, opanował polski władca Bolesław Chrobry. Już w rok później o Łużyce zaczęły się długoletnie wojny polsko-niemieckie zakończone pokojem w Budziszynie, zawartym w styczniu 1018 r. Syn Bolesława, Mieszko II, utracił krainę w 1031 r. podczas walk z cesarzem Konradem II. Do lat 70. XI w. Górne Łużyce znajdowały się w rękach margrabiów miśnieńskich. W 1076 r. okręg zgorzelecki został przejęty przez Przemyślidów, władców Czech. Po roku 1253 Górne Łużyce (za wyjątkiem ówczesnej Ziemi Żytawskiej, czyli również i Bogatyni wraz z okolicznymi wsiami) na okres 66 lat znalazły się we władaniu Askańczyków, margrabiów brandenburskich. Dopiero śmierć margrabiego Waldemara w 1319 r. przerwała rządy brandenburskie i spowodowała powrót Łużyc do państwa czeskiego, choć nie od razu. Wschodnie połacie krainy przeszły początkowo pod panowanie księcia jaworskiego Henryka I, który wykorzystał był fakt pokrewieństwa z Askańczykami. Okręg zgorzelecki był w rękach Henryka I jedynie przez 10 lat (13191329), po czym nastąpiło jego przekazanie królowi Czech Janowi Luksemburskiemu. Na znacznie dłużej książę Henryk I usadowił się w Ziemi Żytawskiej, obejmującej m.in. cały dzisiejszy Worek Turoszowski po wieś Lutogniewice. Jednakże po bezpotomnej śmierci Henryka I jaworskiego w 1346 r. i te południowe obszary współczesnego powiatu zgorzeleckiego przejął król czeski Jan. Rok 1346 r. jest ważny również ze względu na utworzenie Związku Sześciu Miast, w skład którego weszło 6 miast królewskich: Budziszyn (Bautzen), Zgorzelec, 51 Lubań, Lubij (Löbau), Kamieniec (Kamenz) i Żytawa (Zittau). To ostatnie miasto, wraz z okręgiem, pierwotnie podlegające bezpośrednio Pradze, przez swój akces do Związku Sześciu Miast stało się z czasem integralną częścią margrabstwa górnołużyckiego. Do ściślejszego powiązania Żytawy z pozostałymi miastami związkowymi, a więc z Górnymi Łużycami, przyczyniły się głównie zażarte wojny z husytami w latach 20. i 30. XV w. Związek Sześciu Miast skierowany był przede wszystkim przeciwko awanturniczemu rycerstwu, które w XIV, XV, a nawet jeszcze w XVI w. trudniło się rozbojem i stanowiło zagrożenie dla interesów kupiectwa oraz handlu. Związek wielokrotnie zmuszony był wysyłać swe wojska do zdobywania siedzib raubritterów i to położonych nie tylko na Łużycach, ale również na Śląsku, a zwłaszcza w samych Czechach. Górne Łużyce, a tym samym Ziemia Zgorzelecka, pozostawały pod panowaniem królów czeskich jako margrabiów górnołużyckich aż do roku 1635. Polskiego czytelnika zainteresuje z pewnością fakt, iż w latach 1490-1526 margrabiami górnołużyckimi byli panujący w Czechach Jagiellonowie – Władysław Jagiellończyk (wnuk Władysława Jagiełły) i jego syn Ludwik, poległy pod Mohaczem podczas walk z Turkami. Od roku 1504 do 1506 godność namiestnika Górnych Łużyc sprawował młodszy brat króla Władysława Zygmunt, zwany później „Starym”, panujący w Polsce w latach 1506-1548. Na mocy układu pokojowego w Pradze w 1635 r. Ziemia Zgorzelecka przeszła w dziedziczne posiadanie elektorskiej linii Wettynów. Przekazanie margrabstwa górnołużyckiego Sasom dokonało się na tzw. sejmie tradycyjnym w Zgorzelcu w kwietniu 1636 r. Przejście Łużyc pod panowanie Wettynów nastąpiło w okresie bardzo niespokojnym. Szalejąca wówczas wojna trzydziestoletnia (1618-1648) doprowadziła do dużych strat demograficznych na Łużycach. Szczęśliwie zostały one szybko wyrównane na skutek przybycia protestantów czeskich i śląskich, zmuszonych do opuszczenia ojczyzny z powodu wyznania religijnego. Osiedlenie się egzulantów na Górnych Łużycach zaowocowało rozkwitem miejscowego płóciennictwa i sukiennictwa. Tkactwo chałupnicze po wiek XIX stanowiło ważne źródło utrzymania ludności górnołużyckich wsi i miasteczek. Toczące się w XVIII w. konflikty zbrojne, wojna północna i wojny śląskie, obejmowały swym zasięgiem Łużyce. Choć Saksonia, połączona w latach 16971763 unią z Polską, wychodziła z nich obronną ręką, to skutki ekonomiczne były i dla niej i dla Łużyc katastrofalne. Szczególnie negatywny wpływ wywarła III wojna śląska (1756-1763), zwana również wojną siedmioletnią, rujnująca dotkliwie finanse państwa saskiego. Tym niemniej do czasu wojen napoleońskich Wettynom udało się utrzymać stan posiadania. Opowiedzenie się Saksonii za rządów Fryderyka Augusta III po stronie cesarza Francuzów Napoleona I okazało się bardzo brzemienne w skutkach. Na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r. została przekreślona dawna jedność Górnych Łużyc. Wschodnie i północne połacie krainy przyłączono do Prus, które od czasu zajęcia Śląska wykazywały zainteresowanie tymi ziemiami. Przy Saksonii pozostała jednak południowa część obecnego powiatu 52 zgorzeleckiego, leżąca na południe od rzeki Witki. W wieku XIX nastąpił szybki rozwój gospodarczy Ziemi Zgorzeleckiej. W samym Zgorzelcu rozwinął się przemysł tekstylny, maszynowy, drzewny, chemiczny i spożywczy. Przemysł tekstylny odgrywał również istotną rolę w miejscowościach o silnych tradycjach tkackich – w Sulikowie, Zawidowie i Bogatyni. Położony na skraju Puszczy Zgorzeleckiej Pieńsk w II połowie XIX w. wybił się na poważny ośrodek szklarski w regionie. Pieńsk zdystansował Ruszów, w którym produkcję szkła uruchomiono znacznie wcześniej. W XIX w. w wielu miejscowościach w okolicy Zgorzelca powstały niewielkie kopalnie bazujące na lokalnych złożach węgla brunatnego (w Radomierzycach już w 1822 r.). W 1894 r. otwarto nawet kopalnię głębinową w podzgorzeleckim Ujeździe. W pierwszych latach XX w. uruchomiono kopalnię „Miasto Zgorzelec” i elektrownię w Puszczy Zgorzeleckiej (obecna Zielonka). W 1904 r. w Turoszowie rozpoczęła działalność spółka akcyjna „Herkules”, prowadząca eksploatacje węgla brunatnego odkrywkową już na wielką skalę (1 milion ton rocznie). Rozwój gospodarczy przyspieszyła znacznie rozbudowa dróg żelaznych. Już w latach 1846-1847 uruchomiona została linia kolejowa Drezno – Zgorzelec – Wrocław. W latach 1865-1866 poprowadzono linię ze Zgorzelca do Jeleniej Góry przez Lubań. Od 1875 r. zaczęły kursować pociągi na trasie Zgorzelec – Żytawa oraz Zgorzelec – Zawidów – Frýdlant. Działania wojenne w 1945 r. szczęśliwie ominęły Zgorzelec, jak i większość miejscowości położonych w powiecie zgorzeleckim. Najbardziej ucierpiało miasteczko przemysłowe Pieńsk, o które już w lutym 1945 r. wojska radzieckie toczyły boje. W walkach nad Nysą Łużycką, pomiędzy Bielawą Dolną a Prędocicami (Toporowem), brały udział dywizje II Armii Wojska Polskiego. Na obszarze Łużyc poniosły one ciężkie straty. Ponad 3 400 żołnierzy polskich poległych w trakcie forsowania Nysy i w bitwie budziszyńskiej pochowano na cmentarzu w Zgorzelcu. Rok 1945 r. przyniósł poważne zmiany granic państwowych w Europie Środkowej. Zachodnia granica Polski oparła się na Odrze i Nysie Łużyckiej. Na terenie Polski znalazła się 1/5 Górnych Łużyc. Północne i wschodnie granice utworzonego po II wojnie światowej Powiatu Zgorzeleckiego w znacznym stopniu pokrywały się z granicami sprzed 1945 r. powiat zgorzelecki został powiększony o Worek Turoszowski, który do II wojny światowej wchodził w skład saskiego powiatu żytawskiego. Miejscowości takie jak Sulików i Zawidów aż do reformy administracyjnej w 1975 r. znajdowały się w obrębie powiatu lubańskiego. Wiejska gmina Sulików i miejska gmina Zawidów zostały przyłączone do powiatu zgorzeleckiego dopiero z chwilą jego powołania w 1999 r. Lata powojenne nadały Ziemi Zgorzeleckiej charakter przemysłowy. Jej oblicze zmieniła budowa turoszowskiego kombinatu paliwowo-energetycznego. Rozmach inwestycyjny związany z powstaniem kombinatu przyciągnął ludzi z odległych stron Polski. W latach 1957-1965 liczba mieszkańców powiatu zgorzeleckiego wzrosła z 46 tys. do 76,9 tys. osób. Zgorzelec jeszcze w 1960 r. liczył 16 tys. mieszkańców, a w 1970 r. już 28,5 tys. 53 Szlakiem zamków, pałaców i dworów Zrządzeniem losu na obszarze powiatu zgorzeleckiego nie ostał się żaden średniowieczny zamek. Zbudowany w połowie lat 60. XIV w. przez Bolka II świdnickiego zameczek w Nowinach (Nowoszowie) nad Czerną Wielką w Puszczy Zgorzeleckiej już w 1368 r. zniszczyły wojska Związku Sześciu Miast pod pretekstem walki z rycerzami – rabusiami. Ponadto w okresie władztwa Karola IV wojska Sześciu Miast zdobyły i obróciły w perzynę zamki w Sulikowie i Zawidowie. Obecnie nie ma po nich ani śladu. Podobnie nic się nie uchowało z dawnej, obronnej siedziby rycerzy – rabusiów von Hobergów w Wilce, która w 1392 r. padła ofiarą wyprawy Związku Sześciu Miast pod wodzą Anzelma z Ronowa (von Rohnau). Jedynie w Trzcińcu, na terenie miejskiej gminy Bogatynia, możemy jeszcze oglądać ruiny gotyckiego zamku zapisywanego w dokumentach średniowiecznych jako Ronowe (1262), castro Ronow (1268), castrum Ronawe (1310), Ranowe (1311), czy też Ronnov (1319). Z dawnej warowni zachowało się stosunkowo mało – niewielkie partie muru, piwnica służąca pierwotnie za więzienie, oraz studnia (43-45 m głębokości!), która przed ostatnią wojną uchodziła za wielką atrakcję turystyczną. Dziedziniec zamkowy miał 126 m długości oraz 55 m szerokości. Zamek posiadał most zwodzony i należał do warowni bardzo trudnych do zdobycia. Skutecznie można go było szturmować jedynie od strony wschodniej. Kiedy powstało to tajemnicze zamczysko górujące nad malowniczą doliną Nysy Łużyckiej? Początki zamku Trzciniec sięgają XIII w. Historycy twierdzą, że warownię wybudowała można rodzina Hronowiców, która już w pierwszej połowie XIII w. dzierżyła Żytawę (Zittau) wraz z okręgiem. Protoplastą Hronowiców był Smil Světlický, przyjaciel króla Przemysła Ottokara I, żyjący na przełomie XII i XIII stulecia. Od czasu wejścia w posiadanie Żytawy Hronowice zaczęli się pisać „de Zitavia” (von Zittau) a od 1277 r. potomkowie Smila tytułowali się panami „z Lipy” (von Leipa). Takie zmiany nazwisk u czeskiej szlachty były w XIII w. zjawiskiem powszednim. Herb Hronowiców przedstawiał dwa skrzyżowane pnie i w związku z tym panowie ci chętnie nazywali swe zamki Rohnau, Ronov (od średnio-górnoniemieckiego „rone” – zwalony pień). W polskiej części Łużyc mamy tylko jeden Rohnau, właśnie opisywany Trzciniec. Najstarsza informacja o istnieniu zamku w Trzcińcu pochodzi z 1262 r. Otóż w wydanym wtedy dla klasztoru Marienthal dokumencie króla Czech Przemysła Ottokara II świadczył „Conradius burchrafius de Ronowe”. Konrad ów mógł być 54 60. Rekonstrukcja zamku w Trzcińcu na podstawie XIX-wiecznej ilustracji. (za Gebirgsfreund 1889). 61. Fragment murów zamkowych. [WB] zarówno członkiem rodu Hronowiców, jak i ich wasalem. W 1268 r. na zamku rezydował jeden z Hronowiców (nazywać ich będziemy dalej Lipami) Czasław, znany w źródłach także pod imieniem Czastosława lub Zdzisława. Po tragicznej śmierci Przemysła Ottokara II w bitwie pod Suchymi Krutami (1278 r.), opiekun królewicza Wacława, margrabia brandenburski Otton V, zmusił Lipów do odstąpienia mu zamku jako zastawu. W 1283 r. król Rudolf z Habsburga uznał przejęcie Trzcińca przez margrabiego za nieważne i zwrócił tutejsze włości Czenkowi z Lipy. Następcą Czenka został Henryk z Lipy, potężny feudał cieszący się zaufaniem króla Czech Wacława II. Po koronowaniu się Wacława II na króla Polski (1300 r.) Henryk z Lipy otrzymuje urząd namiestnika Kujaw (był nim do 1306 r.). Jednak w 1303 r. król czeski odbiera mu Trzciniec, jak i cały okręg żytawski. Okoliczności wydania tej decyzji są niejasne. Podobno Henryk został pozbawiony okolicznych dóbr, gdyż jeden z jego rycerzy dokonał morderstwa podczas turnieju w Żytawie. W 1310 r. król niemiecki Henryk VII Luksemburg oddaje Henrykowi z Lipy utracony kompleks dóbr w dziedziczne posiadanie. Luksemburg zamierzał w ten sposób związać potężnego magnata z nowym domem panującym w Czechach (syn Henryka VII, Jan Luksemburski przyjął w 1310 r. koronę czeską). Na niewiele to się zdało. Henryk z Lipy został przywódcą opozycji czeskich panów, niezadowolonych z rządów Jana. Co więcej związał się romansem z Ryksą, córką króla polskiego Przemysława II a wdową po Wacławie II, zmarłym w 1305 r. Jan Luksemburski, próbując podkopać polityczną pozycję Henryka 55 62. i 63. W wybudowanej w 1794 r. leśniczówce „Zamek Trzciniec” (Burg Rohnau) od końca XIX w. funkcjonowała popularna gospoda (kartki pocztowe ze zbiorów autora). 56 z Lipy, kazał go uwięzić w październiku 1315 r. W obronie wystąpiła Ryksa wraz z silną i zdecydowaną do działań opozycją panów czeskich i morawskich. Pod groźbą wojny domowej o nieobliczalnych skutkach (królowa i rycerstwo dysponowały dużymi środkami finansowymi) Jan Luksemburski wypuścił Henryka w kwietniu 1316 r. Dwa lata później właściciel Trzcińca wrócił na piastowany wcześniej urząd najwyższego marszałka. W 1319 r. w zamian za okręg żytawski z zamkami Trzciniec i Oybin Henryk z Lipy otrzymuje od króla dobra ziemskie na Morawach. Henryk z Lipy do końca życia (zm. w 1329 r.) miał olbrzymi wpływ na rządy w królestwie czeskim. W tym samym jeszcze roku 1319 Trzciniec przechodzi tytułem zastawu na rzecz księcia jaworskiego Henryka I. Okręg żytawski został wówczas potraktowany jako wiano królewny Agnieszki (córki wspomnianej Ryksy i Wacława II) poślubionej przez Henryka I w 1316 r. Nawiasem mówiąc ślub Piasta i czeskiej królewny odbył się z inicjatywy królowej – matki Ryksy i Henryka z Lipy całkowicie bez wiedzy króla Jana Luksemburskiego. Po 1319 r. zamkiem trzcinieckim zarządzali książęcy burgrabiowie. Tak na przykład w latach 1332-1338 funkcję burgrabiego sprawował Jarosław von Schlieben (Jaroslaus de Slivin). W 1346 r. bezpotomna śmierć Henryka I jaworskiego przerywa okres piastowskiego władztwa na ziemi bogatyńskiej i Trzciniec wraca do królów czeskich. Przypuszcza się, że w latach 1348-1358 zamek został zastawiony przez Karola IV Luksemburczyka księciu saskiemu Rudolfowi. W 1366 r. Karol IV oddaje w dzierżawę folwark w Trzcińcu radzie miejskiej Żytawy. Jednakże sam zamek pozostał w rękach królewskich kasztelanów. W 1389 r. Trzciniec otrzymał w lenno Anzelm z Ronowa (von Rohnau), pochodzący z bocznej linii rodu Lipów. Anzelm wcześnie znalazł się na dworze praskim. Już w 1365 r. towarzyszył cesarzowi Karolowi IV w jego podróży do Awinionu. W 1373 r. Anzelm z Ronowa znany był jako komisarz cesarski do regulacji granicy między krajem Sześciu Miast a margrabstwem miśnieńskim. W latach 13801386 pełnił obowiązki wójta krajowego Dolnych Łużyc a w roku 1386 objął urząd marszałka dworu księcia Jana zgorzeleckiego. Wybrano go także wójtem zgorzeleckim i żytawskim. Powierzano mu również dowództwo nad wojskami Związku Sześciu Miast w wyprawach przeciwko warowniom zbójeckim. W latach 80. i 90. XIV stulecia była to bez wątpienia jedna z najbardziej znaczących osobistości na Górnych Łużycach. Jednak w 1395 r. popadł on w niełaskę u Wacława IV i stracił wójtostwo żytawskie. Rok później zmarł książę zgorzelecki, który faworyzował Anzelma. Pan Trzcińca zostaje pozbawiony nie tylko tytułu marszałka, ale i wójta zgorzeleckiego. Wyjechawszy na Dolne Łużyce wiąże się z margrabią morawskim Jostem, zwanym także Jobstem lub Jodokiem. Był to kuzyn i zacięty wróg króla Wacława. Anzelm po przejściu na stronę tego opozycjonisty odstępuje zamek w Trzcińcu za 250 kop groszy Henrykowi (Hinkowi) Berce z Dubu, wiernemu druhowi Josta. Pod rządami Berki zamczysko rychło przekształca się w gniazdo rozbójnicze. Już w 1396 r. Jost i Henryk Berka z Dubu urządzają stąd wypady na zwolenników króla i kupców (zwłaszcza żytawskich). Raubritterzy z Trzcińca stają się postrachem 57 dla całej okolicy. W listopadzie 1396 r. Wacław IV wydał mieszczanom i rycerstwu górnołużyckiemu rozkaz opanowania zamku. Do jego wykonania wszakże nie doszło wskutek chwilowego pogodzenia się króla ze swym kuzynem. Pod koniec 1398 r. Zgorzelec wysłał do władcy Klausa Hellera, aby uzyskać zgodę na zdobycia Trzcińca (załoga zamku nadal paraliżowała ruch na traktach). Kiedy 23 grudnia 1398 r. margrabia Prokop (brat Josta, ale lojalny wobec króla) jako namiestnik Czech zezwolił na zdobycie i zburzenie zamku, Związek postanowił szybko działać, nim chwiejny Wacław znów nie zmieni zdania. Najbardziej spieszno do usunięcia rycerzy – zbójów z zamku było mieszczanom żytawskim. Ci wyruszyli pod zamczysko jeszcze przed przybyciem posiłków. Szybko okazało się, iż żytawianie nie są w stanie zdobyć Trzcińca. 64. Dwór w Łagowie. [WB] Ich wszystkie próby opanowania warowni w pojedynkę spaliły na panewce. W pierwszych dniach roku 1399 nadeszły drużyny pozostałych miast Związku. Sam Zgorzelec przysłał 160 jeźdźców (w tym 32 łuczników), 17 wozów z piechurami, 3 wozy z działami zwanymi wówczas puszkami lub bombardami, a także 3 wozy z chlebem, mięsiwem i piwem. Walka o Trzciniec miała być ponoć bardzo zacięta. Podanie mówi, jak to jeden z rycerzy – zbójów zagrzewał obrońców do walki dopóty, dopóki jeden z mieszczan nie przeszył mu bełtem szyi. Niestety, podanie nie zawiera wzmianki o nazwisku rycerza ani kusznika. Około 10 stycznia zamek wpadł w ręce wojsk Związku. Niezwłocznie 65. Portal łagowskiego dworu. [WB] 58 przystąpiono do rozbiórki murów zbójeckiej siedziby. Nawet rada miejska Zgorzelca wysłała tu swoich kamieniarzy. Ten pośpiech w unicestwianiu trzcinieckiego zamku okazał się uzasadniony, gdyż 20 stycznia przyszło od Wacława pismo, w którym król zalecał wstrzymać się z burzeniem budowli. Ale było już za późno. Mieszczanie przerazili się nawet, że ściągną na siebie gniew władcy. Związkowi Sześciu Miast odgrażał się jedynie margrabia Jost. W 1401 r. margrabiego obłaskawił Wacław wypłacając mu za zniszczony zamek wysokie odszkodowanie opiewające na 8 tys. kop groszy. Zamek w Trzcińcu nigdy nie został odbudowany. Jego mury stopniowo rozbierano na budowę okolicznych domostw. Na przykład w 1794 r. z materiału zamkowego tuż obok ruin wzniesiono leśniczówkę. Odkryto wówczas zasypaną piwnicę zamkową oraz broń średniowieczną (m.in. kuszę, bełty, fragmenty halabard). Stosunkowo niewiele posiadamy na swoim obszarze renesansowych pałaców czy dworów. Renesansowe formy zachowały jedynie trzy – zachowane w całości dwory – w Łagowie, Lasowie i Kunowie. Dwór w Jędrzychowicach, powstały w drugiej połowie XVI w. i rozbudowany w 1611 r., po II wojnie światowej popadł w całkowitą ruinę. Dwór łagowski jest wielce oryginalną budowlą, mającą bryłę typowego kościoła, z nawą krytą dwuspadowym dachem i przybudówkami jako żywo przypominającymi zakrystię i kruchtę. Wrażenie to potęguje jeszcze przylegająca do „nawy” wysoka wieża, która zwieńczona jest ośmiobocznym hełmem z iglicą. Wschodnią elewację zdobi kamienna tablica z kartuszami herbowymi i łacińską inskrypcją oraz portal z naczółkiem. Jeszcze przed ostatnim remontem w latach 1990-1992 na elewacji widoczne były ślady dekoracji sgraffitowej. Na dziedzińcu stoją wykonane 59 66. Kartusz herbowy na elewacji frontowej. [WB] 67. i 68. Rzeźby na dziedzińcu łagowskiego dworu. Pierwotnie stały we wnętrzach pałacu w Radomierzycach. [WB] przez Jana Chrystiana Kirchnera barokowe rzeźby, które pierwotnie znajdowały się we wnętrzach pałacu w Radomierzycach. Ten osobliwy pałacyk wybudowano na początku lat 80. XVI w. z polecenia Michała Endera von Sercha. Na podstawie testamentu Karola, syna fundatora, wiemy iż w pierwszym ćwierćwieczu XVII w. dwór mieścił bibliotekę, zbrojownię, kolekcję monet oraz dwa wielkie kredensy. W latach 1780-1782, a później jeszcze w XIX w., dwór został poddany renowacji. Ostatniego remontu pałacu dokonano na początku lat 90. XX w. z inicjatywy właściciela obiektu Roberta Glassa. Z racji bliskiego sąsiedztwa Zgorzelca i komfortowego umeblowania, pałacyk w Łagowie był często odwiedzany przez władców, arystokratów i wysokich oficerów. W 1620 r. rezydował tutaj margrabia karniowski Jan Jerzy Hohenzollern, dowódca 18-tysięcznego korpusu mającego chronić Łużyce przed wojskami cesarskimi i saskimi. W 1633 r. łagowski zameczek obrał sobie za kwaterę książę frydlancki i żagański Albrecht von Wallenstein, który jako cesarski generalissimus kierował wówczas oblężeniem Zgorzelca. Latem 1680 r. często pojawiał się we dworze Jan Jerzy III Wettyn. W tym okresie był on jeszcze następcą tronu. Książę uciekł z Drezna z powodu szalejącej w stolicy Saksonii zarazy. Wettyn mieszkał w Zgorzelcu, wszelako wielokrotnie zajeżdżał konno do łagowskiego dworu w celach głównie kulinarnych. Liczący 34 lata książę lubił ucztować na świeżym powietrzu, w cieniu starych dębów przypałacowego parku. 69. Pałac w Kunowie, litografia barwna wg rysunku A. Nothnagela, lata 1860-1861 (ze zbiorów autora). 60 70. Pałac w Kunowie w początkach XX w. Rysunek ołówkiem podkolorowany autorstwa Ludwika Danzigera (ze zbiorów Janusza Kulczyckiego). 61 62 Opuścił on Zgorzelec, a tym samym i Łagów, dopiero po otrzymaniu wieści o śmierci ojca, Jana Jerzego II, który padł ofiarą epidemii. Godzi się wspomnieć jeszcze, iż w początkach XVII w. częstym gościem we dworze był także głośny mistyk zgorzelecki Jakub Böhme (1575-1624). Przyjaźnił się on z tutejszym właścicielem ziemskim Karolem Enderem von Sercha. Pałacyk położony w Lasowie powstał staraniem Kacpra (Starszego) von Fürstenau, który rozpoczął budowę swej siedziby w 1593 r. Początkowo była ona opasana rowami, zasilanymi w wodę z pobliskiego Żareckiego Potoku. Choć dwór wielokrotnie przebudowywano, to zdołał on zachować swój późnorenesansowy charakter. Jest to bez wątpienia jeden z najciekawszych tego typu zabytków we wschodnich Łużycach. W pałacu zachowały się herby pozostałych właścicieli 72. Pałac w Radomierzycach, litografia W. Arldta wg T. Täuberta, lata 40. XIX w. (ze zbiorów autora). Lasowa. Na portalu pochodzącym z 1670 r. widoczne są tarcze herbowe rodziny von Nostitz. Z kolei na belce stropowej w 1710 r. pozostawił swój znak burmistrz zgorzelecki Franciszek Straphinus, właściciel miejscowości w latach 1691-1728. I w pałacu lasowskim nie zabrakło znanych osobistości. W sierpniu i wrześniu 1759 r. przez sześć tygodni miał tu swą kwaterę feldmarszałek cesarski Leopold von Daun, który dwa lata wcześniej pobił pod Kolinem „króla w Prusiech”, Fryderyka II Hohenzollerna. W 1760 r. przebywał tu krótko również sam Fryderyk II. Dwór w Kunowie na południe od Zgorzelca powstał w końcu XVI w. Niewykluczone, że wzniesiono go na miejscu pierwszego we wsi dworu, który został spalony 71. Zabytkowa aleja w okolicy kunowskiego dworu. [WB] 63 przez husytów 12 maja 1427 r. W okresie wojny trzydziestoletniej pałacyk kunowski był otoczony fosą, wałem i palisadą. W owym czasie często chronili się tutaj mieszkańcy wsi a nawet mieszczanie zgorzeleccy. W 1663 r. pod wrażeniem najazdu tatarskiego na Morawy i Śląsk Jan Ernest von Warnsdorf poprosił kurfirsta o możność wzmocnienia podniszczonych wałów okalających zameczek. Uzyskawszy zgodę Warnsdorf naprawił wały i ustawił na nich 4 armaty. W XVIII i w XIX w. pałac uległ przebudowie i znacznej rozbudowie. Na elewacji wieży pałacowej zachowały się resztki dekoracji sgraffitowej. Obiekt posiada także dwa interesujące portale wykonane z piaskowca. Na jednym z portali 73. Biała Sala w latach 20. XX w. (wg Heynitza). wyrzeźbiono leżącą postać wspartą o czaszkę. Znajduje się tutaj napis w języku łacińskim: Hodie mihi, cras tibi (Dzisiaj mnie, jutro tobie). Portal przyozdobiony jest czterema herbami. Od lewej strony możemy zobaczyć godła następujących rodzin: von Warnsdorf, von Rechenberg, von Schaffgotsch oraz prawdopodobnie von Hoberg. Z prawej strony przylega do pałacu przybudówka, której środkową część stanowi trójboczny ryzalit wieżowy zwieńczony blankami. Tutaj mieściła się pałacowa kaplica. W przeszłości w Górnych Łużycach bardzo niewiele siedzib szlacheckich zaopatrzonych było w tego typu obiekty sakralne. Kaplicę w Kunowie wzniósł Jan Ernest von Warnsdorf w latach 1662-1665. W XIX stuleciu kaplicę upiększali bądź przebudowywali – Karol August Meusel i baron von Magnus. W pobliżu pałacu położony jest zabytkowy park o dużych walorach przyrodniczych. Jego początki sięgają przełomu XVIII i XIX w. Na uwagę zasługują także położone w pobliżu wsi zabytkowe aleje lipowe. W XVIII w. powstało na naszym terenie wiele pałaców i dworów. Najbardziej znaczącym obiektem barokowym Ziemi Zgorzeleckiej jest pałac w Radomierzycach. Ta iście magnacka rezydencja stanowiła przed 1945 r. siedzibę ewangelickiej fundacji Joachimstein, która założona została przez Joachima Zygmunta von Ziegler-Klipphausena. W przeszłości uchodziła ona za najpiękniejszą budowlę pałacową w Górnych Łużycach. Całość znajduje się na wyspie, otoczonej szeroką 64 74 i 75. Pałac radomierzycki w 1993 r. i w 2005 r. [WB] 65 76. Fasada frontowa od północy. Na pierwszym planie Pawilon Zachodni. [WB] 77. Brama wjazdowa. [WB] 78. Herb rodziny von Ziegler. [WB] fosą, zasilaną wodą z rzeki Witki. Na wyspę można się dostać przez kamienny most z trzema łukami i okazałą barokową bramą ozdobioną herbem von Zieglerów (zarówno most, jak i brama powstały w 1700 r. według projektu K. Beyera). Pałac, usytuowany w południowej części wyspy, jest budowlą trzykondygnacyjną założoną na planie litery C i flankowaną dwoma skrzydłami bocznymi. Przykrywa ją wysoki, dwupołaciowy dach mansardowy. Główna fasada z trzyosiowym ryzalitem zwieńczona jest tympanonem. Tu znajduje się bogaty portal, przez który wchodzi się do sieni. Architektoniczno-rzeźbiarski wystrój elewacji jest bardzo bogaty, złożony z typowych dla baroku kompozycji. Tę wspaniałą kompozycję uzupełniają położone w pobliżu pałacu niewielkie pawilony oraz zabudowania gospodarcze. Przed pałacem oraz w jego wnętrzach stało wiele znakomitej roboty rzeźb (w parku pałacowym było ich dokładnie 46). Po II wojnie światowej uległy one rozproszeniu lub po prostu grabieży. 66 79. Kamienny most prowadzący do pałacu. [WB] 80. Aleja bukowa w pobliżu fosy okalającej pałac. [WB] 67 Jak podaje Mirosław Przyłęcki, część tutejszych kreacji rzeźbiarskich znalazła się nawet w Wilanowie. Kilka z rzeźb z Radomierzyc znajduje się obecnie w Łagowie i na zamku w Czosze koło Leśnej. Przed fasadą frontową pałacu w Radomierzycach usytuowano dziedziniec reprezentacyjny (cour d’honneur). Ciekawym, stosunkowo rzadko 81. Znajdujący się w sąsiedztwie pałacu w Radomiespotykanym dla okresu baroku rozwiąrzycach kamień graniczny dawnej granicy saskozaniem, jest poprowadzenie wjazdu pruskiej. [WB] do pałacu od strony ogrodu urządzonego w stylu francuskim. Wokół fosy biegnie stara aleja bukowo-dębowa. Wzdłuż drogi wiodącej do strony mostu na Nysie rośnie jeszcze kilka lip (relikty dawnej alei) posadzonych z polecenia Zieglera w 1716 r. Kim są autorzy radomierzyckiego założenia pałacowo-parkowego? Gurlitt i Jecht sądzili, że główne prace projektowe wykonał Krzysztof Beyer (zm. w 1741 r.), szef Naczelnego Urzędu Budowlanego Dreźnie. Według polskiego badacza Henryka Dziurli projektantem był Jan Fryderyk Karcher (1650-1726), który stworzył m.in. pałacyk dla hrabiny Cosel w Dreźnie. Inni historycy wśród wykonawców projektu 82. Pałac w Łomnicy. Rysunek Aleksandry Dobrowolskiej. 68 widzieli nawet nieznanych bliżej austriackich architektów. Sprawę autorstwa założenia skomplikował sam fundator, który przed śmiercią miał spalić znaczną część dokumentacji. Przy trwającej latami budowie brała udział cała plejada bardziej lub mniej znanych artystów (rzeźbiarzy, malarzy, tapicerów, zdunów itp.) zarówno z kręgów drezdeńskich, jak i z samych Łużyc. Na przykład 4 wielkie statuy stojące przed laty w sieni 83. Herb Górnych Łużyc na elewacji dworu w Ksawerowie. [WB] oraz dwa sfinksy na dziedzińcu (jak głosiła legenda sfinksy miały rysy twarzy Aurory von Königsmark, słynnej metresy Augusta Mocnego) wykonał Jan Krystian Kirchner (1691-1732), nadworny rzeźbiarz Augusta II. Spod jego dłuta wyszły liczne dekoracje drezdeńskiego mostu kamiennego oraz Zwingeru. Jan Jakub Rousseau, także rzeźbiarz drezdeński, przyozdabiał w Radomierzycach gzymsy oraz kominki. Dekoracje malarskie wykonali tacy artyści z Drezna jak Jan Gotfryd Krause, H. Franz, Krystian Sigismundt, Jerzy Sebastian Michorn. W sprawach dekoracji wnętrz von Ziegler zasięgał rad u Jerzego Bähra (zaprojektował słynny kościół Panny Marii w Dreźnie) czy też Jana Krzysztofa Knöffela (1686-1752), którego dziełem jest m.in. Pałac Kurlandzki w Dreźnie i pałac Brühla w Brodach na Dolnych Łużycach. Budowa pałacu i sąsiadujących z nim budynków pochłonęła ogromne ilości drewna, cegieł, piaskowca, wapna i innych surowców. Drewno zwieziono m.in. z lasu spod Platerówki i Niedowa. Piaskowiec dla kamieniarzy i rzeźbiarzy został sprowadzony z Puszczy Zgorzeleckiej (z kamieniołomów koło Dłużyny i Stojanówka), z Rakowic Małych pod Lwówkiem Śląskim a także z Waltersdorfu koło Żytawy. Szkło taflowe wyprodukowała dla Zieglera huta szkła w Wymiarkach w księstwie żagańskim. Po śmierci fundatora pałac był parokrotnie poddawany niewielkim przebudowom i renowacjom (1817-1822 i 1875-1876). W 1942 r. w pałacu została ukryta znaczna część archiwum zgorzeleckiego. Po II wojnie światowej pałac w Radomierzycach zajmowały kolejno wojska radzieckie, oddział WOP, PGR oraz Elektrownia „Turów”. Pałac niszczał z każdym rokiem, by w końcu zamienić się w całkowitą ruinę. W 1999 r. obiekt kupił Marek Głowacki, szef firmy GERDA, który zapoczątkował żmudną rekonstrukcję założenia pałacowego. W pałacu radomierzyckim wielokrotnie gościli królowie oraz inne ważne osobistości. 24 maja 1721 r., dumny ze swego dzieła von Ziegler, oprowadzał po niewykończonych jeszcze pokojach pałacu króla Augusta II Mocnego. Z 26 na 27 listopada 1745 r. nocował tutaj ze swoim sztabem król pruski Fryderyk II. W pierwszych dniach września 1813 r. zatrzymał się w pałacu książę Wilhelm Pruski (późniejszy cesarz Niemiec), generał von Blücher oraz wielu wysokich oficerów 69 pruskich i rosyjskich. Jako że radomierzycka fundacja znajdowała się pod szczególną opieką władców Saksonii, najwięcej zanotowano tu wizyt Wettynów. W 1823 r. bawił w pałacu następca tronu książę Fryderyk August (późniejszy król Fryderyk August II). Spośród innych królów saskich goszczących w pałacu można wymienić jeszcze: Antoniego (1829), Jana (1856, 1869), Jerzego (1897), Fryderyka Augusta III (1905), nie licząc innych członków rodziny panującej. Pozostałe pałace barokowe opisywanego obszaru są już dużo skromniejsze. W Łomnicy wznosi się pałac zbudowany przez Jana Jerzego von Seidel na przełomie lat 30. i 40. XVIII w. W wieku XIX obiekt był poddany pewnym przeróbkom, które nadały mu wiele cech neogotyckich i eklektycznych. W Kostrzynie położony jest niewielki barokowy pałacyk, wzniesiony w latach 50. XVIII w. z inicjatywy Krzysztofa Ernesta von Üchtritza. XVIII-wieczny dwór wznosi się we wsi Ksawerów koło Zawidowa. Także w Zgorzelcu, na tzw. Dolnym Ujeździe, przy ul. Francuskiej zachował się barokowy dwór z 1730 r., będący dawniej siedzibą rodziny Raschke. Fryderyk Wilhelm Raschke, członek saskiej Rady Wojennej, gościł tu w nocy z 25 na 26 listopada 1745 r. króla pruskiego Fryderyka II. W marcu 1813 r. zapewne tutaj nocowali także: książę Wilhelm (późniejszy cesarz Wilhelm I) oraz książę Karol meklemburski. W maju 1813 r. częstym gościem we dworze był pruski kanclerz Karol August von Hardenberg. Spośród pałaców i dworów powstałych w XIX stuleciu na wyróżnienie zasługuje klasycystyczny pałac w Sławnikowicach, wzniesiony w latach 1812-1815. Ta okazała 84. Dwór przy ul. Francuskiej w Zgorzelcu. [WB] 70 85. Pałac w Sławnikowicach. [WB] 86. Dwór w Jędrzychowicach. Rysunek Janusza Kulczyckiego na podstawie XVIII-wiecznej ryciny. 71 budowla z portykiem kolumnowym i tympanonem powstała w miejscu starszego dworu, w którym przyszedł na świat słynny saski uczony i wynalazca porcelany, Ehrenfried Walter von Tschirnhaus (1651-1708). 87. Nieistniejący pałac w Studniskach Dolnych. Litografia barwna wg rysunku A. Nothnagela, lata 18641865 (ze zbiorów autora). Po II wojnie światowej, często z powodu niewłaściwego gospodarowania, szereg zabytkowych dworów i pałaców uległo zniszczeniu. Na przykład w całkowitą ruinę obróciły się – renesansowy dwór w Jędrzychowicach i barokowy pałac w Żarskiej Wsi. Na początku lat 70. minionego stulecia rozebrano pałac w Studniskach Dolnych. Bezpowrotnie zniknęły pałace w Jerzmankach czy Radzimowie. W miejscu, gdzie wznosiły się piękne budowle pałacowe w Rybarzowicach i Nadrzeczu powstał rozległy „krater” kopalni węgla brunatnego. Nauczeni doświadczeniami tym bardziej powinniśmy dołożyć wszelkich starań, by ta smutna lista strat naszych zabytków została zamknięta. 72 88. Pałac w Rybarzowicach w okresie międzywojennym (kartka pocztowa ze zbiorów autora). 89. Dwór we Wrociszowie Górnym w początku XX w., obecnie w ruinie (kartka pocztowa ze zbiorów autora). 73 Obiekty sakralne w powiecie zgorzeleckim Na obszarze powiatu zgorzeleckiego można obejrzeć szereg cennych i wartościowych obiektów sztuki sakralnej. W 1945 r. i w okresie powojennym architektura sakralna poniosła stosunkowo niewielkie straty. W przeciwieństwie do wiejskich dworów i pałaców tylko nieliczne kościoły uległy zniszczeniu w trakcie działań wojennych lub popadły w całkowitą ruinę w późniejszym czasie (np. w Bielawie Dolnej, Pieńsku, Przesieczanach, Ruszowie i Zatoniu). Najwcześniej powstałą świątynią chrześcijańską w naszych stronach jest prawdopodobnie kościół w Niedowie. Zgodnie z tradycją miał on powstać już w XI lub XII stuleciu. Za patrona kościoła niedowskiego obrano św. Wolfganga, biskupa Ratyzbony (zm. w 999 r., kanonizowanego w 1050 r.), znanego jako opiekuna pustelników, który w średniowieczu był w Czechach szczególnie czczonym świętym. Kościół w Niedowie miał status parafialnego już w 1346 r. i jako taki wchodził w skład dekanatu zgorzeleckiego. Miejscowemu proboszczowi podlegały kościoły 90. Kościół protestancki w Pieńsku, zniszczony w 1945 r. (kartka pocztowa ze zbiorów autora). 74 w Radomierzycach, Osieku Łużyckim i leżącej na lewym brzegu Nysy Leubie. Niewykluczone, że w najdawniejszych granicach parafii niedowskiej leżał także Koźmin wraz z Tylicami. Pomimo swego długiego istnienia kościół w Niedowie nie zachował średniowiecznych elementów. Obecny kształt świątynia otrzymała w wyniku gruntownej przebudowy w latach 1715-1721 według 91. Płyty nagrobne w murze kościoła w Niedowie. [WB] projektu J.S. Hammera z Drezna. Wewnętrzny wystrój i wyposażenie wywodzi się z okresu baroku i rokoka. Na zewnętrznej ścianie kościoła można podziwiać najpiękniejszy i najbogatszy w naszym powiecie zespół kamiennych płyt nagrobnych. Najstarsze płyty członków rodu von Penzig, właścicieli okolicznych dóbr, pochodzą z czasów renesansu. Romańską architekturę sakralną reprezentują kościoły w Jerzmankach, Jędrzychowicach, Łagowie, Studniskach i Trójcy. Wszystkie one powstały w przeciągu XIII stulecia. Romański kościół pw. św. Franciszka z Asyżu w Jerzmankach (pierwsza wzmianka z 1346 r.) wzniesiony został około 1260 r. 92. Płyty nagrobne Ernesta Krystiana Kościół zbudowano głównie z bazaltu po- i Heleny Małgorzaty von Kiesenwetterów. chodzącego z pobliskiego kamieniołomu Skradzione z Niedowa w 2002 r. [WB] (tzw. Złote Jamy). Najstarszym patronem tej świątyni był św. Wawrzyniec. W latach 1517-1518, czyli w okresie kiedy świątynia była jeszcze katolicka, tutejsza gmina wystąpiła do rady miejskiej Zgorzelca z prośbą o finansową pomoc przy przebudowie nawy kościoła (nawa kościelna w Jerzmankach posiadała pierwotnie drewniany strop). Dopiero w 1579 r. wnętrze nawy otrzymało istniejące po dziś dzień sklepienie sieciowe. Wszelako w niektórych źródłach podawane są także inne lata przebudowy, a mianowicie pierwsze ćwierćwiecze XVI w. W 1617 r. świątynię wyposażono w nowy rzeźbiony ołtarz z herbem patronów von Schachmannów oraz inicjałami MH (mistrza, który go wyrzeźbił). Starszy, katolicki ołtarz usunięto, gdyż przedstawiał figury świętych, nie uznawanych w luteranizmie. Kościół w Jerzmankach należy zaliczyć do grona najstarszych i najcenniejszych obiektów sakralnych na Górnych Łużycach. Jego wartość podnosi nie tylko późnoromański styl, ale także rzadkie rozwiązania architektoniczne. Kościół otrzymał nietypowe zakończenie od wschodu w postaci czworobocznej apsydy oraz nieczęsto spotykaną wieżę graniastą, wznoszącą się pomiędzy nawą a prezbiterium. Bardzo 75 93. Kościół w Jerzmankach na przełomie XIX i XX w. (wg Lutscha). 94. Wnętrze kościoła w Jerzmankach w okresie międzywojennym (pocztówka ze zbiorów autora). interesująca jest ponadto, rzadko występująca w kościołach wiejskich kręcona klatka schodowa z trzpieniem z piaskowca. Kościół Narodzenia NMP w Jędrzychowicach powstał w drugiej połowie XIII w. Historyk sztuki Z. Świechowski datuje kościół na około 1260 r. Mury kościoła zbudowano z kamienia łamanego, naroża wzmocniono ciosami piaskowca. W późnym średniowieczu kolebę w prezbiterium zastąpiono sklepieniem sieciowym. Pierwotne są otwory okienne (nieco poszerzone) oraz oba południowe portale, które obecnie są zamurowane. Obiekt sakralny w Jędrzychowicach stanowi rzadki przykład kościoła obronnego. Jeszcze w 1772 r. mur okalający świątynię posiadał blanki, tak typowe dla średniowiecznych zamków. W 1614 r. kościół ten został przebudowany z inicjatywy Henryka Rittera, dziedzica wsi i późniejszego burmistrza Zgorzelca. We wnętrzach świątyni można podziwiać stiukowe dekoracje, przedstawiające m.in. Madonnę z Dzieciątkiem, św. Jerzego i św. Elżbietę. Pochodzą one z lat 1498-1502, a więc z okresu, w którym parafią jędrzychowiecką kierował proboszcz Marcin Faber, zwany Schmidtem. W położonym blisko Jędrzychowic Łagowie również znajduje się kościół sięgający swymi początkami drugiego ćwierćwiecza XIII w. O romańskich korzeniach obiektu świadczy ostrołukowy portal w wejściu kapłańskim, kolumienki w prezbiterium, jak i układ przestrzenny samej świątyni. Kościół filialny św. Antoniego Padewskiego jest budowlą jednonawową z wyodrębnionym prezbiterium oraz półkolistą apsydą. W późnym średniowieczu kościół został przebudowany. W nawie założono wówczas sklepienia sieciowe. W czasach nowożytnych powstały przybudówki. W XVII i XVIII w. kilkakrotnie przeprowadzano remonty wieży (1675, 1681, 1767). W 1675 r. dokonano ponadto zmiany 76 wystroju wnętrz. W 1880 r. pod kierunkiem zgorzeleckiego architekta Richtera po raz kolejny przebudowano wnętrza świątyni. Podczas przebudowy w 1880 r. przekuto wszystkie otwory oraz nałożono tynki. Kościół pw. św. Anny w Studniskach, wzniesiony przypuszczalnie w pierwszej połowie XIII w., w znacznej mierze zachował swój pierwotny układ. Apsyda sklepiona jest konchą, zaś prezbiterium nakrywa sklepienie krzyżowo-żebrowe na wspornikach. Jeszcze w średniowieczu kościół powiększono o zakrystię, którą w XVIII w. nadbudowano z przeznaczeniem na emporę. Najwięcej ze swego pierwotnego wyglądu świątynia straciła podczas rozbudowy w latach 1839-1840, kiedy to dostawiono wysoką przybudówkę po stronie południowej prezbiterium 95. Kościół NMP w Jędrzychowicach – dawny kościół i od zachodu, oraz przekształcono obronny. [WB] otwory okienne. Z barokowego wyposażenia zachowały się trzy drewniane, polichromowane ołtarze z XVII-XVIII w. i polichromowana ambona z pierwszej połowy XVII w. Ostatni z romańskich kościołów Powiatu Zgorzeleckiego, kościół św. Piotra i Pawła w Trójcy, został wzniesiony pod koniec pierwszej połowy XIII w. Takie datowanie umożliwia zachowany półkolisty portal w wejściu kapłańskim. Ponadto charakterystyczny jest dla tego okresu układ przestrzenny. Kościół w Trójcy należy do budowli jednonawowych z wyodrębnionym prezbiterium i półkolistą apsydą. W okresie późnego średniowiecza dostawiono zakrystię z późnogotyckim portalem z datą 1512 r. W czasach nowożytnych przebudowano wnętrze nawy i przekształcono otwory 96. Wnętrze kościoła. [WB] okienne. Dobudowano także przybudówki 77 oraz wzniesiono sygnaturkę nad nawą. Wewnętrzne wyposażenie świątyni pochodzi głównie z początku XX w. Dużo kościołów Ziemi Zgorzeleckiej funkcjonowało już w okresie średniowiecza, lecz na skutek różnych zdarzeń losowych (głównie pożarów) były one odbudowywane bądź tak gruntownie przebudowywane, że dziś trudno dopatrzyć się w tych budowlach pierwotnych elementów. Na przykład kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Sulikowie miał status parafialnego już w 1234 r. Spłonął w 1688 r. w wielkim pożarze miasteczka i obecny ma charakter barokowy. Kościół pw. św. Piotra i Pawła w Bogatyni działał na przełomie XIII i XIV w., jednak swój kształt otrzymał w wyniku przebudowy w latach 1690-1695 pod kie97. Malowidło naścienne przedstawiające Madonnę z Dzieciątkiem i św. Barbarę, przełom runkiem Henryka Preschera z Żytawy. XV i XVI w. [WB] Kościółki wiejskie w Białogórzu, Gronowie, Miedzianej, Osieku Łużyckim, Radzimowie czy w Żarkach Średnich istniały już w 1346 r., ale pod względem architektonicznym reprezentują głównie barok i klasycyzm. Spośród wymienionych warto szerzej opisać kościół w Miedzianej, który może pretendować do roli najpiękniejszego wiejskiego kościoła barokowego na wschodnich Łużycach oraz kościół w Osieku Łużyckim. Kościół w Miedzianej, pierwotnie pod wezwaniem Wszystkich Świętych (obecnie św. Piotra i Pawła), wzniesiono w latach 1725-1730 z inicjatywy właściciela wsi, barona Ottona Konrada von Hoberga. Wprawdzie zmarł on już w 1726 r., lecz w swym testamencie zagwarantował środki na dalsze prace budowlane. Podawane są dwie daty konsekracji świątyni: 1730 i 1736. Ambonę i ołtarz wykonał mistrz 98. Wykonane w piaskowcu epitafium Lindner, ceniony podówczas rzeźbiarz Sebastiana Hoffmanna (zm. 4 maja 1605 r.), mieszkający we Lwówku Śląskim. Organy burmistrza zgorzeleckiego i właściciela wsi Jędrzychowice. [WB] z 17 rejestrami były dziełem żytawianina 78 99. Portal nawy kościoła św. Anny w Studniskach Dolnych. [WB] 100. Apsyda kościoła w Studniskach Dolnych. [WB] 102. Bogaty wystrój kościoła w Sulikowie w okresie międzywojennym (kartka pocztowa ze zbiorów Janusza Kulczyckiego). 101. Kościół św. Piotra i Pawła w Trójcy. [WB] 79 Jana Tamitio (Tamitiusa), który wykonywał również organy dla innych świątyń łużyckich, m.in. dla kościoła ewangelickiego w Oybinie (opisywany w dalszej części książki). Na wieży zamocowano trzy dzwony, z których zachował się jeden, ufundowany w 1798 r. przez Krzysztofa von Linnenfelda, dziedzica Biernej. Bardzo interesującym zabytkiem w miejscowym kościele jest pochodzący z 1730 r. rokokowy piec kaflowy, który stoi w dawnej loży właścicieli Biernej. W murze kościelnym znajdują się całopostaciowe płyty nagrobne: Joachima von Eberhardta, zm. w 1597 r., oraz prawdopodobnie córki Kacpra von Spiller i Anny Marii z domu von Nostitz. Możemy tu też zobaczyć epitafium żony Joachima, Katarzyny von Eberhardt (de domo von Nostitz), która zmarła w 1584 r. Kościół Narodzenia NMP w Osieku Łużyckim dzisiejszą formę otrzymał po pożarze z 1662 r. Jest to obiekt murowany, jednonawowy z wielobocznie zakończonym prezbiterium. Od zachodu przylega doń wieża wraz z kaplicą grobową pochodzącą z 1749 r. W kościele znajduje się interesujący drewniany strop pokryty polichromią imitującą kasetony. Sklepienie prezbiterium zdobią bogate dekoracje stiukowe, powstałe w latach 60. XVII w. Najstarsze wyposażenie pochodzi z XVII w. W zewnętrznym murze kościelnym barokowe epitafia. Jest tu m.in. 103. Kościół św. Andrzeja płyta nagrobna Jana Jerzego von Warnsdorfa, w Białogórzu. [WB] zabitego przez szwedzkich rajtarów na rynku sulikowskim podczas wojny trzydziestoletniej (w 1642 lub 1643 r.). Nieopodal Osieka Łużyckiego położone są Radomierzyce, w których bez trudu odnajdziemy barokowy kościół św. Piotra i Pawła. Starszy kościół spłonął tutaj 5 maja 1686 r. W ciągu następnych dwóch lat odbudowano go, ale bez wieży. Około roku 1692 Joachim Zygmunt von Ziegler104. Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa w Sławnikowicach. [WB] Klipphausen, dziedzic wsi, 80 105. Organy w kościele św. Piotra i Pawła w Miedzianej. [WB] 106. Rokokowy piec kaflowy z 1730 r. [WB] 107. Herb rodziny von Hoberg na elewacji kościoła w Miedzianej. [WB] 81 podjął zamiar wzniesienia całkowicie nowej świątyni. Do 1698 r. zdołano wybudować jedynie plebanię. Jeszcze w tym samym roku rozpoczęto budowę wieży kościelnej według projektu Jana Jakuba Stanjusa (Stanjo), architekta włoskiego pochodzenia osiadłego w Bolesławcu. Wieżę ukończono właściwie w 1701 r., lecz von Ziegler, posłuchawszy wskazówek zaproszonego do Radomierzyc znanego drezdeńskiego architekta Krzysztofa Beyera, dokonał w 1702 r. nieznacznych przeróbek. Budowa samej bryły kościoła została rozpoczęta w 1702 r. a zakończona w 1713 r. I tutaj także fundator zasięgał rad u wybitnych specjalistów, jak np. działającego na dworze Augusta Mocnego Mateusza Daniela Pöppelmanna, twórcy Zwingeru 108. Płyta nagrobna rycerza von Lossowa (zm. 1313 r.) w Radomierzycach. [WB] 109 i 110. Płyty nagrobne w murze kościoła w Radomierzycach. [WB] 82 w Dreźnie. W 1708 r. na wieży kościelnej zawieszono 3 dzwony odlane przez ludwisarza z Drezna, Michała Weinholda. W 1713 r. wybudowano mur cmentarny, w którym zainstalowano nagrobek rycerza „de Losowa” (von Lossowa) zmarłego w 1313 r. Jest to najstarszy datowany nagrobek rycerski na Górnych Łużycach a prawdopodobnie także w Polsce 111. Herb rodziny von Ziegler na elewacji frontowej południowo-zachodniej. Przed po- mauzoleum w Radomierzycach. [WB] żarem kościoła radomierzyckiego znajdował się on w pobliżu ołtarza. Obok kościoła wznosi się barokowe mauzoleum dam fundacji Joachimstein. Jego budowę ukończono w 1732 r. Również w południowej części powiatu zgorzeleckiego, w okolicach Bogatyni, znajdują się świątynie z okresu baroku. Opiszmy chociaż trzy z nich – w Działoszynie, Krzewinie i Sieniawce. O istnieniu kościoła w Działoszynie możemy wywnioskować z dokumentu z 1384 r. W 1493 r. wzniesiono we wsi nowy kościół pw. św. Bartłomieja. Wzrost liczby mieszkańców wymusił konieczność budowy nowej świątyni. W 1766 r. wmurowano kamień węgielny, a w roku 1769 kościół konsekrowano. Tę okazałą budowlę wzniesiono pod kierunkiem libereckiego architekta Józefa Kunze. Wnętrza kościoła cechują się bogatym, barokowym i rokokowym wystrojem. Możemy tu podziwiać drewniany prospekt organowy z 1672 r., ołtarz główny z 1779 r. i polichromowaną ambonę oraz chrzcielnicę z 1783 r. Znajduje się tu również figura Dzieciątka Jezus, pochodząca z kościoła we wsi Ostrów koło Sokala (miejscowość ta do 1951 r. znajdowała się w granicach Polski). W parafii działoszyńskiej, o czym warto pamiętać, pracowało dużo duszpasterzy pochodzenia serbołużyckiego. W latach 30. XIX w. bardzo krótko wikariuszem był Jakub Pjech, znany także z bytności w pobliskim Zatoniu. Inny Serbołużyczanin, Jurij Kubaš pełnił funkcję wikariusza w latach 1870-1875. Po nim nastąpił Michał Róla (do 1877 r.), a w latach 1894-1895 przewinął się Jan Rječka. Przez ćwierć wieku (lata 1900-1925) urząd proboszcza sprawował Michał Wjesela, tłumacz wierszy i opowiadań z języków czeskiego i francuskiego, jak również autor utworów oryginalnych. Ostatnim łużyckim proboszczem w Działoszynie był Jurij Brusk (18901950), który pracował tu przez ostatnich 10 lat swego życia. Ksiądz Brusk zmarł w Działoszynie i jego grób znajduje się pod murem na miejscowym cmentarzu. Z kolei w Krzewinie nad Nysą Łużycką wznosi się kościół św. Jana Chrzciciela, który wybudowany został w latach 1739-1740. Nadworny malarz saski Gabriel Ambroży Donath, nota bene urodzony w Krzewinie, namalował specjalnie dla tego kościoła w 1740 r. obraz przedstawiający ścięcie Jana Chrzciciela. Świątynia charakteryzuje się skromnym, klasycystycznym i neogotyckim wyposażeniem. 83 112. Kościół św. Bartłomieja w Działoszynie na litografii z połowy XIX w. (ze zbiorów autora). 113. Kościół w Działoszynie obecnie. [WB] 84 114. Kościół św. Jana Chrzciciela w Krzewinie. [WB] W Sieniawce znajduje się barokowy kościół pw. św. Jana Chrzciciela. Najstarsza świątynia powstała w Sieniawce jeszcze w okresie średniowiecza i była poświęcona św. Tekli. W latach 1540-1580 miejscowy kościółek był opustoszały. Po renowacji kościół ponownie został udostępniony wiernym, ale już jako świątynia ewangelicka. Obecny kształt budowla otrzymała w końcu XVII w. Wystrój świątyni jest głównie barokowy i rokokowy. Przed wiekami znajdował się tu malowany na drewnie obraz Matki Boskiej, który znany był z cudów. W 1730 r. król August Mocny kazał go przenieść do ratusza żytawskiego, a następnie do Drezna. Przed II wojną światową z kościoła zostały ponadto zabrane do muzeum miejskiego w Żytawie późnogotyckie rzeźby z około 1500 r. Przedstawiały one m.in. MB Bolesną z martwym Chrystusem na kolanach, św. Małgorzatę, św. Magdalenę oraz św. Piotra. W murze cmentarnym wmontowany został stary krzyż kamienny (tzw. krzyż pokutny). 85 O budownictwie przysłupowym Charakterystycznym elementem obszaru Górnych Łużyc oraz Ziemi Zgorzeleckiej jest oryginalne, ludowe budownictwo przysłupowe, noszące często miano „łużyckiego”. Architektura owa, tak mocno związana z krajobrazem naszych wsi, posiada olbrzymie walory zabytkowe i estetyczne. Najbardziej istotną jej cechą jest specyficzne rozwiązanie techniczne, a mianowicie tzw. konstrukcja przysłupowa, składająca się ze słupów połączonych u góry ukośnymi ryglami i poziomymi belkami. Słupy te tworzą rodzaj przęseł otaczających ściany o zazwyczaj zrębowej konstrukcji. Przysłupy kapitalnie odciążają drewniane ściany, przenosząc ciężar stropów oraz dachu bezpośrednio na grunt. Pierwotnie domy przysłupowo-zrębowe były parterowe i składały się z jednej lub dwóch izb. Z czasem pojawiły się domy piętrowe, odznaczające się rozbudowanym układem wewnętrznym. Ściany piętra (rzadziej pięter) z reguły otrzymywały kon- 115. Dom przysłupowy przy Placu Bohaterów Warszawy w Bogatyni. [WB] 86 strukcję szachulcową, którą wypełniano mieszaniną gliny i słomy. Dawniej jedna z izb na parterze mieściła krosna tkackie, które pracując wytwarzały bezustanne drgania. Jednak dzięki elastycznej konstrukcji drewnianej, praca warsztatu nie wywoływała negatywnych skutków dla samego budynku. Sień oddzielała pracownię tkacką od murowanych pomieszczeń gospodarczych, w których zazwyczaj znajdował się piec chlebowy z potężnym trzonem kominowym. Pomieszczenia mieszkalne znajdowały się na piętrze i były usytuowane tylko nad zrębową częścią parteru lub nad całym budynkiem. Domy przysłupowe posiadały stromy, najczęściej dwuspadowy dach, kryty początkowo strzechą albo gontem, a później dachówką czy też łupkiem. Szczyt dachu bywał nierzadko ścięty, tworząc charakterystyczny naczółek. W niektórych domach, zwłaszcza należących w przeszłości do kupców tekstylnych (tzw. faktorów), znajdują się bogato zdobione portale drewniane lub kamienne. Ponadto występują w nich rzeźbione belki przysłupowe i profilowane stropy oraz kute kraty okienne. Takie reprezentacyjne przykłady małomiasteczkowej odmiany architektury przysłupowej możemy podziwiać w Bogatyni. Największa liczba domów typu łużyckiego zachowała się przy ulicach – Głównej, Górnej, 1 Maja, Kościuszki i Nadrzecznej. Także w Markocicach, dawnej wsi, a obecnie dzielnicy Bogatyni, napotkamy sporo domów przysłupowych, choć są one mniej ozdobne i mają typowo wiejski charakter. Nawiasem mówiąc obszar Worka Turoszowskiego jest głównym „matecznikiem” budownictwa łużyckiego nie tylko w powiecie zgorzeleckim, ale i w całym kraju. Miejscowe domy o konstrukcji przysłupowej występują w „najczystszej formie”. Niestety, poważna ich część padła ofiarą rozbudowy kopalni jak i miasta Bogatynia. W latach 60. ubiegłego stulecia Janusz Bachmiński doliczył się w Worku Turoszowskim około 700 drewnianych budynków mieszkalnych i gospodarczych zwanych „łużyckimi”. Jeszcze w rejestrze zabytków z 1985 r. w gminie Bogatynia znajdowało się około 280 domów przysłupowych, z czego ponad 2/3 w samej Bogatyni (włącznie z Markocicami i Zatoniem). Do dzisiaj liczba ich znacznie się zmniejszyła. Już w latach 60. powstała koncepcja utworzenia w okolicach Bogatyni miniskansenu obejmującego 6-8 stylowych domów, charakterystycznych dla regionu. Realizację projektu przerwała w 1977 r. śmierć dyrektora Turoszowskiego Kombinatu Energetycznego Eugeniusza Mroza, który pragnął ów skansen utworzyć. W 2005 r. dzięki inicjatywie Elżbiety Lech-Gotthardt udało się uratować dom przysłupowy (tzw. Dom Kołodzieja) z 1822 r., który pochodzi z nieistniejącej już wsi Wigancice Żytawskie, wysiedlonej w latach 90. XX w. Obecnie dom stoi na peryferiach Zgorzelca i w przyszłości będzie pełnił funkcję gospody oraz motelu. Nie tylko w Bogatyni i jej okolicach znajdują się godne uwagi domy przysłupowe. Do prawdziwych pereł architektury łużyckiej należą barokowe domy szachulcowe z podcieniami w Sulikowie, który dawniej cieszył się prawami miejskimi. Wzniesione w XVII w. stanowią pozostałość dawnej zabudowy śródrynkowej, która, niestety, wielokrotnie ulegała pożarom (zwłaszcza w 1814 i 1952 r.). Sulikowskie domy z podcieniami są obiektami dwukondygnacyjnymi z użytkowymi poddaszami, 87 116 i 117. Dom łużycki w Bogatyni przed i po remoncie. [WB] 88 118 i 119. Dom przysłupowy w Wyszkowie. [WB] 89 120. Dom Kołodzieja w Zgorzelcu. Do 2005 r. stał w Wigancicach Żytawskich koło Bogatyni. [WB] 121. Rynek w Sulikowie w latach 30. XX w. (kartka pocztowa ze zbiorów autora). 90 122. Ostatnie domy podcieniowe na rynku sulikowskim. [WB] zwróconymi szczytowo do rynku. Domy wsparte są na czterech drewnianych słupach, wzmocnionych zastrzałami. Bardzo przyjemny efekt estetyczny dają drewniane konstrukcje szachulcowe z białymi wypełnieniami pól. Ostry Narożnik (Scharfe Ecke), najbardziej znany z bliźniaczych domów, powstał w 1688 r. i początkowo był własnością rodziny Prietzelów, sulikowskich piekarzy. Przez wiele dziesięcioleci mieściła się tu gospoda. 91 Puszcza Zgorzelecka Jednym z najbardziej interesujących terenów w naszym powiecie jest Puszcza Zgorzelecka, występująca dawniej pod nazwą die Görlitzer Heide. Obejmuje ona obszar 30 tys. ha dawnych lasów miejskich Zgorzelca rozpościerających się pomiędzy Nysą Łużycką a Czerną Wielką. Puszcza Zgorzelecka nie jest zatem synonimem Borów Dolnośląskich, jak to się powszechnie uważa, lecz jedynie najdalej na zachód wysuniętym fragmentem tego olbrzymiego kompleksu leśnego. Początki własności leśnej Zgorzelca sięgają tutaj prawdopodobnie XIII w. Przypuszcza się, że już wtedy w posiadaniu miasta był „Las Prebus” leżący między Bielawą Dolną a Starym Węglińcem i Piaseczną. W 1355 r. Karol IV przekazuje Zgorzelcowi „Las Prebus” w „dziedziczne używanie” wraz z prawem użytkowania kilku stawów oraz kamieniołomu piaskowca. W latach 1491-1492 miasto Zgorzelec nabyło od rodu von Penzig tzw. „Puszczę Pieńską” (Penziger Heide), czyli knieje rozciągające się od Nysy Łużyckiej po Czerną Małą. Przez całe średniowiecze lasy znajdujące się pomiędzy Czerną Małą a Czerną Wielką stanowiły królewszczyznę, stąd też dla tych połaci lasów ukuty został termin „Puszcza Królewska”. W 1499 r. król Czech i Węgier, Władysław Jagiellończyk sprzedał Puszczę Królewską radzie miejskiej Zgorzelca. 123. Obszar Puszczy Zgorzeleckiej na mapie powiatu Wraz z przejściem tutejzgorzeleckiego z 1753 r. (ze zbiorów autora). 92 124. Bór wilgotny w Puszczy Zgorzeleckiej (Nadl. Ruszów). [WB] 125. Bór świerkowy w Nadleśnictwie Węgliniec. [WB] 93 126. Uroczysko w Puszczy Zgorzeleckiej. [WB] 94 127. Sosna i buk w Leśnictwie Ostęp (Nadl. Pieńsk). [WB] 95 szych lasów we władanie mieszczan przybrały na sile procesy osadnicze. W rozwoju osadnictwa poważną rolę odegrała oparta na rudach darniowych produkcja żelaza. Do wytopu żelaza używano wypalanego na miejscu węgla drzewnego. Z inicjatywy mieszczan zakładano także liczne stawy hodowlane. Do czasu wojny trzydziestoletniej pomyślne warunki rozwoju miało puszczańskie bartnictwo. W źródłach poświadcza się bartników m.in. z Bielawy Dolnej, Czerwonej Wody i Ruszowa, którzy składali radzie miejskiej daniny w miodzie lub w pieniądzu. Przed ukształtowaniem się racjonalnej gospodarki leśnej szczególną pozycję w użytkowaniu Puszczy miało łowiectwo. Nie może to dziwić, gdyż lasy Puszczy Zgorzeleckiej zawsze były ostoją bogatego i urozmaiconego zwierzostanu. W XVI stuleciu zjeżdżali tu na łowy Maksymilian i Ferdynand Habsburgowie oraz przypuszczalnie Zygmunt Stary, który jako brat króla Czech Władysława był namiestnikiem Górnych Łużyc. W drugiej połowie XIX w. w lasach zgorzeleckich polowali na głuszce Hohenzollernowie, Wilhelm II oraz książę Fryderyk Karol. Wiek XVIII i XIX to czas porządkowania gospodarki w Puszczy Zgorzeleckiej. W 1737 r. ukazał się „Regulamin leśny i łowiecki”, który podzielił miejscowe lasy na dwa obwody: „Dolną Puszczę” i „Górną Puszczę”. Każdy z tych obwodów otrzymał swego nadleśniczego zwanego „konnym leśniczym” lub „rajtarem leśnym”. Siedzibami nadleśniczych zostały Jagodzin oraz Stary Węgliniec. Po reformie w latach 50. XIX w. ustanowiono trzy nadleśnictwa: Pieńsk, Ruszów oraz Węgliniec. Ten podział administracyjny obowiązuje także dzisiaj, aczkolwiek granice i powierzchnie samych nadleśnictw są zupełnie inne. Pierwsze akcje pomiarów Puszczy Zgorzeleckiej rozpoczęto już w XVIII stuleciu. W 1730 r. Daniel Petzold dokonał pomiarów rewirów nad Czerną Wielką. W 1823 r. Ernest Gotthelf Hüttig rozpoczął na wzgórzu Ostęp Światowida pomiary, które doprowadziły do podzielenia Puszczy na 175 kwadratowych oddziałów, zwanych „dystryktami” (liczyły po 222 ha). W późniejszym czasie liczbę oddziałów zwiększono do ponad 500, a każdy oddział otrzymał powierzchnię 56 ha. Po II wojnie światowej wprowadzono oddziały leśne o powierzchni 28 ha. Począwszy od roku 1750 w lasach miejskich Zgorzelca zaczęto opracowywać dokumentację taksacyjną. Pierwszego „rozsądnego urządzania” Puszczy dokonał w 1818 r. baron Spangenberg, administrator w lasach Solmsów z Kliczkowa i Osiecznicy. Pod koniec lat 30. XIX w. lasomistrz zgorzelecki von Clausen oszacował każdy drzewostan z dokładnością „do jednej morgi”. Do lat 20. XIX w. w tutejszych lasach panował sposób gospodarowania polegający na wykorzystywaniu naturalnego odnowienia. Na zrębach starano się pozostawiać pewną ilość drzew mających służyć jako tzw. nasienniki. Jednakże pod koniec pierwszej połowy XIX w. w Puszczy Zgorzeleckiej upowszechnił się system zrębów zupełnych i sztucznych odnowień, który doprowadził do powstania monokultur sosnowych. Jednolitość drzewostanów spowodowała, że tutejsze lasy od lat narażone są na przeróżne choroby oraz czynniki abiotyczne (wiatrowały, śnieg, suszę czy niskie temperatury). Kroniki leśne często wymieniają także masowe występowanie owadów żerujących głównie na sośnie. 96 128. Drzewna Droga pod Dłużyną Dolną. Do połowy XIX w. była to jedna z najważniejszych dróg łączących Puszczę Zgorzelecką z miastem Zgorzelec. [WB] 129. Obelisk poświęcony Ernestowi G. Hüttigowi, który w kwietniu 1823 r. rozpoczął pomiary Puszczy Zgorzeleckiej w obecnym Leśnictwie Ostęp. [WB] 97 130. Kamień Cesarski w Leśnictwie Okrąglica (Nadl. Ruszów). Upamiętnia pierwsze, udane polowanie Wilhelma II na głuszca 23 kwietnia 1879 r. [WB] 131. Źródło Elżbiety w Leśnictwie Piaseczna w Nadleśnictwie Pieńsk. Zdrój nazwał na przełomie XIX i XX w. pewien leśniczy z Jagodzina, który pragnął uczcić swą małżonkę Elżbietę. [WB] Na obszarze Puszczy nie napotkamy zbyt wiele zabytków kultury materialnej. Do nielicznych należy m.in. kościół MB Szkaplerznej z końca XVII w. Największym atutem tych terenów jest unikatowa flora i fauna, która mimo wielowiekowej ingerencji człowieka zachowała się dość dobrze. Ma tutaj swoje jedyne niżowe w kraju stanowisko sosna błotna. Ponadto rosną tak rzadkie gatunki roślin, jak: widlicz cyprysowy, długosz królewski, rosiczka pośrednia, wrzosiec bagienny, arnika górska i wiciokrzew pomorski. Puszcza jest domem dla wydry, wilka, bobra, gronostaja, gniewosza plamistego, zielonki, bąka, gągoła, tracza nurogęsi, bielika, kani rdzawej i czarnej, głuszca, puchacza, sóweczki czy włochatki. W ostatnich latach na obszarze Puszczy Zgorzeleckiej Zachodniosudeckie Towarzystwo Przyrodnicze realizowało 98 132. Sosna błotna na torfowisku pod Węglińcem. [WB] 99 133. Przystanek ścieżki dydaktycznej w Puszczy Zgorzeleckiej. [WB] projekt ochrony lokalnej populacji głuszca i cietrzewia. Jednym z efektów tego projektu było utworzenie w 2003 r. liczącej około 25 km ścieżki dydaktycznej, ukazującej nie tylko walory przyrodnicze terenu, ale i jego historię. Pierwszy z przystanków znajduje się przy zbudowanym już w XV w. Stawie Tartacznym w Starym Węglińcu, zaś ostatni przystanek usytuowano przy rezerwacie „Torfowisko pod Węglińcem”, w którym rosną sosny błotne. Pierwszy tutaj rezerwat powołano do życia już w 1937 r. Powierzchnię tę ponownie objęto ochroną rezerwatową w 1959 r. 100 U naszych sąsiadów W niniejszym rozdziale polski Czytelnik będzie mógł się zapoznać z historią miejscowości oraz interesującymi budowlami u naszych sąsiadów. Jako że ramy publikacji nie pozwalają na szersze i dogłębne potraktowanie tematu, musimy się ograniczyć do przedstawienia stosunkowo niewielu miejsc. Naszą „wędrówkę” rozpoczniemy od Görlitz, miasta słynącego szeroko ze swych pięknych i cennych zabytków. Görlitz Dolny Rynek i Ratusz Dolny Rynek wraz z Ratuszem stanowi niewątpliwie najważniejszą część starego Görlitz. Nazwa Dolny Rynek (Nieder Markt, Untermarkt) pojawia się w źródłach od pierwszych lat XV w. Najstarsza wzmianka źródłowa o Ratuszu (położony w południowo-zachodnim narożniku Dolnego Rynku) pochodzi z 1369 r., choć początki tej budowli sięgają około 1350 r. Wielokrotnie przebudowywany zachował elementy typowe dla architektury gotyku, renesansu i baroku. Wieża ratuszowa, poświadczona w 1378 r., została poddana przebudowie w latach 1511-1516. Po podwyższeniu do około 60 m otrzymała późnogotycką formę architektoniczną. Po uszkodzeniach związanych z uderzeniem pioruna w 1742 r. wieżę zwieńczono nowym, barokowym hełmem. Najsławniejsze są schody ratuszowe wybudowane w latach 1537-1538. Ich autorem jest Wendel Rosskopf, słynny architekt, który na Łużycach i Śląsku wzniósł wiele budowli w duchu renesansu. Nad schodami od 1488 r. znajdują się wykonane w kamieniu, późnogotyckie herby Macieja Korwina (zm. w 1490 r.). władcy węgierskiego, panującego również na Łużycach. W południowo-wschodniej części Dolnego Rynku (Untermarkt Nr 14) wznosi się budynek wagi miejskiej, powstałej przypuszczalnie w 1453 r. a przebudowanej w latach 1599-1600 według projektu Jonasza Rosskopfa. Staromiejska zabudowa „centrum” posiada szereg niezwykle cennych kamienic, z których każda ma odrębną, bardzo ciekawą historię. Wprawdzie fasady tutejszych kamienic reprezentują renesans i barok, to większość domów kryje w sobie gotyckie relikty i posiada plany założone w oparciu o średniowieczne działki budowlane. Szczególną wartość ma Schönhof, położony w południowozachodniej pierzei Dolnego Rynku. Jest to najstarszy w Niemczech renesansowy 101 dom mieszczański, wzniesiony na miejscu starszego w 1526 r. Budynek był przebudowywany w 1617 r. i w latach 1716-1717. Z kolei w północno-wschodniej pierzei wznosi się renesansowa kamienica z lat 1550-1552, w której w 1771 r. August Struve założył aptekę (Untermarkt Nr 24). Elewację budynku zdobią zegary słoneczne i rysunki astronomiczne, wykonane przez Zachariasza Scultetusa, brata bardziej znanego Bartłomieja Scultetusa. 134. Pokój Królewski w Ratuszu w Görlitz. [GT] Dom Barokowy (Barockhaus) i Dom Biblijny (Biblisches Haus) przy Neißstraße Poniżej Dolnego Rynku, przy Neißstraße 30 stoi najsłynniejszy dom barokowy (Barockhaus) w Görlitz. Obiekt ten wyróżnia się ozdobną elewacją, bogatym portalem i okazałym dziedzińcem (pierwotnie znacznie większym). W obecnym kształcie powstał on w latach 1727-1729. Budynek zaprojektował znany architekt saski Jan Fryderyk Karcher dla kupca Chrystiana Ameisa. W latach 1773-1803 właścicielem kamienicy był poczmistrz Fryderyk Gottlob Kober. W 1803 r. budynek wszedł w posiadanie Karola Gottloba von Antona, który cztery lata później przekazał go Górnołużyckiemu Towarzystwu Naukowemu (Anton był jego współzałożycielem i wieloletnim sekretarzem). Górnołużyckie Towarzystwo Naukowe (Oberlausitzische Geselschaft der Wissenschaften) miało tu swoją siedzibę nieprzerwanie do 1945 r. Po II wojnie światowej GTN zlikwidowano i reaktywowano dopiero w grudniu 1990 r. W barokowym budynku przy Neißstr. 30 mieści się muzeum miejskie (od 1951 r.). Można tutaj podziwiać przebogate zbiory grafik i obrazów, starych 102 135. Renesansowa apteka na Dolnym Rynku. [WB] 103 mebli, porcelany i szkła. Duże wrażenie robi znajdujący się tutaj Gabinet Fizyczny z oryginalną aparaturą i urządzeniami należącymi do Adolfa Traugotta von Gersdorfa (1744-1807), „uczonego pana z Unięcic”, który wspólnie z K. G. Antonem założył Górnołużyckie Towarzystwo Naukowe w 1779 r. Jedna z ekspozycji poświęcona jest Jakubowi Böhme (1575-1624), mistykowi i teozofowi zgorzeleckiemu. W opisywanym budynku mieści się ponadto biblioteka, licząca ponad 100 tys. tomów. Barockhaus sąsiaduje z tzw. Domem Biblijnym (Neißstr. 30), renesansową kamienicą wybudowaną w 1570 r. przez Hansa Heinzego, handlarza marzanną barwierską. Fasada tego domu przyozdobiona jest płaskorzeźbami ze scenkami Starego i Nowego Testamentu. Pochodząca z tej budowli renesansowa, kamienna balustrada z charakterystycznymi postaciami halabardników jest do obejrzenia w muzeum w Kaisertrutz. Waidhaus Położony w pobliżu kościoła św. Piotra i Pawła Waidhaus, należy do najstarszych świeckich, kamiennych budowli w Görlitz. Na przestrzeni dziejów Waidhaus pełnił różne funkcje. W drugiej połowie XIV w. warzono w nim piwo. W latach 1447-1529 w budynku mieściła się szkoła łacińska, przeniesiona później do budynku przy Krebsstraße. W okresie tym Waidhaus spłonął, lecz został odbudowany (1479). Na przełomie lat 20. i 30. XVI w. miała miejsce przebudowa połączona z podwyższeniem obiektu. Od około 1530 r. zaczęto użytkować Waidhaus do składowania marzanki barwierskiej (niem. Waid), rośliny służącej niegdyś do farbowania tkanin. Po 1728 r. budynek pełnił również rolę spichlerza zbożowego. Pozostałości fortyfikacji miejskich W Görlitz możemy podziwiać pozostałości średniowiecznych fortyfikacji miejskich. Wzrastające w XIII i XIV w. znaczenie gospodarcze miasta zrodziło konieczność zabezpieczenia przed najazdami i grabieżami. Ich groźba wzrosła zwłaszcza w okresie wojen z husytami w I połowie XV w. Pomimo ciągłych najazdów husyci nigdy nie zdobyli miasta. Dopiero w czasach wojny trzydziestoletniej (16181648) mury miejskie Zgorzelca okazały się nie wystarczająco silne i nadnyski gród był wielokrotnie zajmowany przez walczące strony. Jeszcze około 1700 r. miasto posiadało 33 basteje położone po zewnętrznej lub wewnętrznej stronie murów. W XIX w. większość murów i baszt została zburzona. Jedyną zachowaną basztą jest Ochsenbastei (Baszta Wołowa), wznosząca się przy obecnej Uferstr. od strony Nysy Łużyckiej. W najbliższej okolicy kościoła św. Piotra i Pawła (Peterskirche) możemy podziwiać fragmenty dawnych murów miejskich. W Görlitz ocalały ponadto trzy wieże (spośród czterech): Frauenturm (Wieża Panny Marii; inna nazwa Dicker Turm = Gruba Wieża) o murach grubych miejscami na ponad 5 m, wzmiankowana w 1305 r., Nikolaiturm (Wieża Mikołajska), w pobliżu której w XIV w. mieszkali zgorzeleccy Żydzi oraz Reichenbacher Turm (Wieża Reichenbachska), położona przy Górnym Rynku i broniąca dawniej dostępu do miasta od zachodu. Reichenbacher 104 Turm, wzmiankowana po raz pierwszy w 1376 r., swój obecny kształt otrzymała w 1485 r. Podczas oblężenia miasta w 1641 r. przez wojska cesarskie i saskie wieża została uszkodzona na skutek ostrzału armatniego. Wieżę zdobią herby dawnego Związku Sześciu Miast Łużyckich. Udostępniana jest do zwiedzania. Bardzo blisko Reichenbacher Turm stoi barbakan Kaisertrutz. Jego nazwa nawiązuje do czasów wojny trzydziestoletniej, gdy w 1641 r. Szwedzi pod dowództwem pułkownika Wanke zaciekle „stawiali czoło” (trotzten) oblegającym miasto żołnierzom cesarskim i saskim. Pierwotnie, ta powstała jeszcze przed 1490 r. budowla obronna, była wysunięta przed linię murów miejskich i otoczona fosą. W latach 80. XVI w. B. Scultetus umieścił tu część dokumentów miejskich. Od 1932 r. Kaisertrutz pełni funkcje muzealne. Początkowo była tu filia Muzeum Cesarza Fryderyka, położonego na prawym brzegu Nysy Łużyckiej. 136. Kaisertrutz. [WB] Kościół św. Piotra i Pawła (Pfarrkirche St. Peter und Paul) Najbardziej okazała budowla sakralna w Görlitz. Początki tej świątyni, zwanej potocznie Peterskirche, sięgają najprawdopodobniej lat 20. XIII stulecia. W 1423 r. rozpoczęto rozbudowę kościoła w duchu gotyku. Z powodu wojen husyckich prace budowlane zostały zakończone dopiero w 1457 r. Powiększanie budowli kontynuowano także w końcu w końcu XV w. (zaangażowano m.in. Konrada Pflügera). W rezultacie tych robót powstał pięcionawowy kościół o przepięknych gotyckich sklepieniach. W 1525 r. Franciszek Rotbart, syn miejscowego garbarza, zaczął odprawiać tutaj 105 kazania luterańskie. Peterskirche już wtedy robił na współczesnych ogromne wrażenie. Przebywający w maju 1538 r. w mieście król czeski Ferdynand I Habsburg, na odjezdnym polecił rajcom namalować kościół i przesłać obraz do Pragi. Niestety, 19 marca 1691 r. bogaty wystrój świątyni spopielił straszliwy pożar (zniszczeniu uległo wtedy m.in. 36 ołtarzy). W końcu XVII w. przystąpiono do odbudowy obiektu wzbogacając go przy okazji o nowe elementy. W latach 1697-1703 dla kościoła św. Piotra i Pawła cesarski budowniczy organów Eugenio Casparini (właściwie Caspar, jego rodzina nie pochodziła z Włoch a z Łużyc) zbudował tzw. „organy Słońca”. Okrzyknięto je mianem najpiękniejszych organów „na północ od Alp”. W 1696 r. dla miejscowej świątyni odlano także potężny dzwon, jeden z największych w Niemczech. Z wyposażenia Peterskirche zasługuje na uwagę także barokowy ołtarz, dwa konfesjonały, z których jeden (po lewej stronie) wykonał Kacper G. von Rodewitz. Warto nadmienić, iż niektóre elementy dawnego wyposażenia znajdują się w Polsce (np. w Warszawie przechowuje się gotyckie rzeźby św. Piotra i Pawła). Pomimo wielokrotnych przekształceń budowli zachował się pięknej roboty późnoromański portal. Natomiast pod ołtarzem znajduje się wykuta w skale kaplica św. Jerzego, która powstała w latach 1423-1432 (sklepienia około 1461 r.). Dwie smukłe, neogotyckie wieże kościelne, bez których obecnie trudno wyobrazić sobie Peterskirche, dobudowano dopiero w latach 1889-1891. 137. Kościół św. Piotra i Pawła. Przed kościołem, po lewej stronie, widoczny Waidhaus. [WB] 106 138. Widok na prospekt organowy w kościele św. Piotra i Pawła. [GT] 107 139. Ołtarz w kościele św. Trójcy. [GT] 108 Kościół św. Trójcy (Dreifaltigkeitskirche) Nad Górnym Rynkiem dominuje sylwetka kościoła św. Trójcy, zbudowanego w latach 1234-1235. Świątynia do 1565 r. należała do zgorzeleckich franciszkanów. Dlatego też jeszcze teraz wysoką i smukłą wieżę tego kościoła nazywa się „Mnichem”. Kościół św. Trójcy był powiększany i rozbudowywany m.in. w latach 1450-1508 i 1713-1715. Z najstarszego wyposażenia zachował się m.in. późnogotycki ołtarz „Złotej Marii” (Goldene Maria) wykonany przez Hansa Olmützera i rzeźba Chrystusa Frasobliwego z około 1500 r. Barokowy ołtarz z obrazem przedstawiającym Chrystusa na Górze Oliwnej jest dziełem Kacpra Gottloba von Rodewitza, ucznia Permosera. Grób Święty (Heiliges Grab) Fundacja zgorzeleckiego burmistrza Jerzego Emericha (1422-1507), który w celu zmazania grzechów młodości w latach 60. XV w. odbył pielgrzymkę do Grobu Chrystusa w Jerozolimie. Wykonane w Jerozolimie rysunki pozwoliły Emerichowi wybudować wierną kopię Grobu Chrystusa w Zgorzelcu. Miejscowa Kalwaria powstała w latach 1481-1505 i składa się z kaplicy św. Krzyża, kaplicy Grobu Świętego, kaplicy namaszczenia, w której można zobaczyć rzeźbę Marii pochylonej nad ciałem Jezusa (dzieło przypuszczalnie Hansa Olmützera) oraz Drogi Krzyżowej. Przy jej wznoszeniu pracowali znani budowniczowie: Konrad Pflüger, Urban Laubanisch i Błażej Börer. Zgorzelecki Święty Grób cieszył się w przeszłości znacznym zainteresowaniem, co możemy stwierdzić na podstawie pamiętników i listów podróżnych (także z Polski) odwiedzających miasto. W 1598 r. w Żaganiu powstała kaplica Grobu Bożego wzo- 140. Grób Święty na drzeworycie z 1859 r. (wg Tygodnika Ilustrowanego). 109 rowana na zgorzeleckiej replice. W 1731 r. August Mocny, władca Saksonii i Polski, kazał wybudować w Ujazdowie pod Warszawą Kalwarię, biorąc za wzór kopię Grobu Świętego ufundowaną przez Emericha. Kościół św. Mikołaja i cmentarz Kościół św. Mikołaja ma odległą metrykę średniowieczną, gdyż jego początki sięgają przełomu XI i XII w. Pierwsza wzmianka o świątyni, wtedy jeszcze drewnianej, pochodzi jednak dopiero z 1298 r. W dokumencie z 1298 r. określa się kościół jako parafialny. W roku 1452 zapoczątkowano budowę murowanego kościoła. Na zakończenie prac budowlanych i konsekrację świątyni trzeba było czekać aż do 1520 r. W latach 1642 i 1717 świątynię trawiły pożary. W odbudowanym w latach 1717-1722 kościele do 1925 r. nie przeprowadzono żadnych poważniejszych zmian. Jedynie w 1786 r. dostawiono charakterystyczną sygnaturkę. Kościół od wieków pełni rolę kaplicy cmentarnej. W jego sąsiedztwie położony jest cmentarz, na którym spoczywają szczątki doczesne wielu zasłużonych mieszczan zgorzeleckich. To tutaj znajduje się grób łużyckiego mistyka i teozofa, Jakuba Böhme (1575-1624), astronoma i kartografa Bartłomieja Scultetusa (1540-1614), sekretarza Górnołużyckiego Towarzystwa Naukowego Karola Gottloba von Antona (17511818), znanego lekarza Krystiana Augusta Struvego (1767-1807), a także Minny Herzlieb (1789-1865), przyjaciółki wielkiego Goethego, która w mieście nad Nysą spędziła ostatni rok życia. Landeskrone Landeskrone, najpiękniejsza góra w okolicy Görlitz, choć liczy zaledwie 419,5 m wysokości n.p.m. widoczna jest z bardzo daleka. Ten bazaltowy stożek wulkanicznego pochodzenia porastają obecnie lasy bukowe, grądy, jak i sztuczne świerczyny. Na stokach góry, w bogatym runie leśnym możemy zaobserwować szereg interesujących roślin, m.in. przylaszczkę pospolitą (Hepatica nobilis), marzankę wonną (Galium odoratum), zawilca żółtego (Anemone ranunculoides), kopytnika pospolitego (Asarum europaeum) oraz – największą rzadkość w tej części Łużyc – obrazki plamiste (Arum maculatum). Osobliwością faunistyczną tego obszaru jest orzesznica (Muscardinus avellanarius), piękny gryzoń z rodziny pilchowatych. Ze względu na walory przyrodnicze już w 1940 r. na Landeskrone został utworzony rezerwat przyrody. Na podstawie znalezisk archeologicznych możemy stwierdzić, iż góra już w prehistorycznych czasach była zamieszkała przez ludzi. W epoce brązu na szczycie góry z pewnością funkcjonowały osiedla ludzkie. We wczesnym średniowieczu znajdował się tu gród plemienia Bieżuńczan (Bieśniczan), wzmiankowanego przez Geografa Bawarskiego w IX w. Gród ten, znany wówczas jako „Businc”, odgrywał istotną rolę w okresie wojen polsko-niemieckich, prowadzonych w latach 10031018. Kronikarz niemiecki Thietmar podaje, iż w 1015 r. książę czeski Udalryk, 110 jako sojusznik króla niemieckiego, „zdobył wielki gród zwany Businc i wziął tam do niewoli co najmniej tysiąc mężów, nie licząc kobiet i dzieci, po czym spaliwszy go powrócił do siebie jako zwycięzca”. W 1268 r. wzmiankowany jest w źródłach „Castrum Landischrone”. Podówczas zamek ten należał przypuszczalnie do rodziny von Landeskrone. Przed rokiem 1357 warownia przeszła na własność Bibersteinów 141. Landeskrone. [GT] z Frýdlantu. Czescy magnaci przekazywali zamek na Landeskrone swym lennikom, m.in. von Hobergom, von Gersdorfom i von Hellerom. W latach 1437-1439 panem zamku był książę żagański Jan I. Jego śmierć wykorzystali mieszczanie zgorzeleccy. Obawiając się, że tutejsze zamczysko zostanie przekształcone w rozbójnicze gniazdo, mieszczanie wykupili Landeskrone od spadkobierców Jana (1440). Znajdującą się na szczycie góry kamienną warownię zrównano wkrótce z ziemią. W 1796 r. z inicjatywy K.A. von Meyera zu Knonow na szczycie góry wzniesiono wieżę widokową, a w 1863 r. we wzniesionym tutaj okazałym budynku uruchomiono restaurację. Obecnie jest to popularne miejsce wycieczkowe. Przy dobrej przejrzystości powietrza z Landeskrone można podziwiać pasma Gór Żytawskich (Zittauer Gebirge), Gór Izerskich i Karkonoszy. 111 142. Ratusz w Lubiju (Löbau). [WB] 112 Lubij (Löbau) To leżące nad Lubatą (Löbauer Wasser) miasto otrzymało prawa miejskie około 1220 r., czyli mniej więcej w tym samym czasie, co Zgorzelec. W 1238 r. poświadcza się w źródłach miejscowego wójta. W XIV w. miasto otoczono murami a mieszczanie otrzymali prawo wolnych wyborów burmistrza i rady miejskiej. Miejski dystrykt sądowy (tzw. weichbild) 143. Kartusz herbowy nad portalem Ratusza. był stosunkowo duży i obejmował aż 36 [WB] wsi. Od 1346 r. w Lubiju odbywały się posiedzenia delegatów Związku Sześciu Miast (ze względu na centralne położenie tego grodu). Na konwentach zbierano się tutaj nawet po 1815 r., choć Związek Sześciu Miast już nie istniał. Ostatni zjazd delegatów Czterech Miast, tj. Lubija, Żytawy, Budziszyna i Kamieńca (Zgorzelec i Lubań wcielono do Prus), miał miejsce w 1868 r.). W mieście przez wieki rozwijała się produkcja sukna a następnie płótna lnianego. Odbywane tutaj targi, na których oferowano przędzę i zboże, należały do najbardziej znaczących na Górnych Łużycach, jeśli nie w całej Saksonii. Uzyskanie przez 144. i 145. Pocztowe słupy dystansowe z czasów unii polsko-saskiej. [WB] 113 miasto w latach 1847-1848 połączenia kolejowego z Dreznem, Zgorzelcem i Żytawą pozytywnie wpłynęło na rozwój miejscowego przemysłu tekstylnego, papierniczego, maszynowego i obuwniczego. Z powodu tragicznych pożarów nie zachowało się w Lubiju zbyt wiele starych budowli. Ratusz, zawierający relikty z XV w., należy do najpiękniejszych obiektów w mieście. Przebudowany w latach 1710-1714 (po pożarze z 1710 r.) przez żytawskiego architekta Henryka Preschera, ozdobiony został efektownymi kartuszami z herbami Saksonii, Polski i Litwy. Herby z czasów panowania Augusta II Mocnego i Augusta III Sasa raz po raz przypominają w mieście wieloletnie związki Polski i Saksonii (w latach 1697-1763 obydwa państwa łączyła unia personalna). W Lubiju znajdują się ozdobione nimi aż 3 słupy dawnej poczty polsko-saskiej. Położony w mieście kościół św. Mikołaja wzmiankowano już w 1293 r., lecz obecny pochodzi z lat 1884-1885, kiedy przebudował go w stylu neogotyckim Gotthilf Ludwik Möckel. Ewangelicki kościół Św. Ducha, wymieniany w 1458 r., swój obecny kształt zawdzięcza przebudowie w latach 1711-1714. Inna z tutejszych budowli sakralnych, kościół św. Jana, to dawny kościół franciszkański, który po pożarze w 1519 r. został odbudowany. Obiekt przebudowywano i remontowano w latach 1666-1667 i 1840. Skromne wyposażenie pochodzi z XIX w. Żytawa (Zittau) Leżąca przy ujściu rzeki Mandau do Nysy Łużyckiej Żytawa cieszy się prawami miejskimi od połowy XIII w. Ze względu na dobrze rozwinięte rzemiosło i handel Żytawa, wspólnie ze Zgorzelcem, odgrywała czołową ekonomiczną rolę w Związku Sześciu Miast. W średniowieczu wielkim atutem miasta było położenie przy ważnym szlaku handlowym łączącym Czechy z portami bałtyckimi. Już w XIV w. Żytawa wybiła się na potężny ośrodek sukienniczy. W 1367 r. mieszkało tu 600 mistrzów i czeladników. W XVII i XVIII w. gospodarczą podstawą egzystencji miasta było płóciennictwo, które rozkwitło po zakończeniu wojny trzydziestoletniej dzięki przybyłym z Czech protestanckim uchodźcom, tzw. egzulantom. W jednym z tutejszych kościołów nabożeństwa w języku czeskim odprawiano jeszcze w 1846 r. W okresie unii polsko-saskiej Żytawa była najważniejszym po Lipsku miastem handlowym Saksonii. Na przełomie XVII i XVIII w. Żytawa należała ponadto do bardzo ważnych ośrodków kulturalnych, oddziaływujących daleko poza obszar Górnych Łużyc. Tutaj żył i tworzył pedagog i poeta, piszący głównie w języku łacińskim, Chrystian Weise (1642-1708), potomek czeskich egzulantów, kierujący po 1678 r. miejscowym gimnazjum. Poważnym ciosem dla miasta był wielki pożar w 1757 r., który spowodowany został ostrzałem wojsk austriackich. Odbudowa zniszczonego w 2/3 miasta trwała bardzo długo. Na przykład prace przy budowie neorenesansowego ratusza trwały jeszcze w latach 1840-1845. Po 1848 r. miasto przekształciło się w ważny ośrodek przemysłu tekstylnego, metalowego i maszynowego. 114 146. Neorenesansowy Ratusz w Żytawie (Zittau). [GT] 147. Widok na miasto z wieży kościoła św. Jana. Na pierwszym planie kościół św. Piotra i Pawła. [GT] 115 Chociaż Żytawy nie oszczędzały ni wojny, ni pożary, miasto posiada wiele niezwykle wartościowych zabytków. Pierwotnie gotycki kościół św. Jana, przebudowywano w duchu klasycystycznym na przełomie XVIII i XIX w. oraz w latach 1834-1837. Przy jego ostatniej przebudowie wykorzystano projekt Karola Fryderyka Schinkla (1781-1841), największego w swoim czasie architekta niemieckiego. Wystrój wnętrza pochodzi głównie z XIX w. Z tą świątynią związana jest słynna żytawska tkanina wielkopostna (Hungertuch), wykonana w 1472 r. i przedstawiająca 90 scen ze Starego i Nowego Testamentu. W pochodzącym z przełomu XIV i XV w. kościele św. Krzyża wyraźne są wpływy czeskie, gdyż budując tę świątynię wzięto za wzór praski kościół NMP przy Na Slupi. Zniszczony na skutek pożaru w 1643 r. posiada przede wszystkim wystrój barokowy (np. ołtarz i ambona z lat 50. XVII w.). Ewangelicki kościół św. Piotra i Pawła pierwotnie należał do miejscowego klasztoru franciszkańskiego a jego początki sięgają 1244 r. Po śmierci ostatniego mnicha w 1554 r. klasztor uległ likwidacji. Odbudowy zrujnowanego wojną trzydziestoletnią kościoła podjął się w latach 1652-1658 Marcin Pötsch z Budziszyna. Wielki barokowy ołtarz, przyozdobiony jest figurą Piotra i Pawła. Drewniana ambona pochodzi z lat 1668-1669. Wymieniany wcześniej ratusz powstał w stylu neorenesansowym według projektu Karola Augusta Schramma. Budowla ta wyróżnia się na tle otaczającej Rynek barokowej zabudowy. Stare gimnazjum żytawskie wzniesiono w 1571 r. w miejscu starej komendy joannitów. Nieco starszą budowlą jest trzykondygnacyjna, przykryta dachem mansardowym, stajnia z 1511 r., która pierwotnie służyła jako spichlerz i zbrojownia. W 1713 r. dobudowano do niej kuźnię miejską. Marienthal W dolinie Nysy Łużyckiej, tuż przy granicy z Polską, położony jest klasztor cysterek Marienthal, znany również pod serbołużycką nazwą Marijny Dół. Jest on najstarszym, bez przerwy funkcjonującym klasztorem cysterek w całych Niemczech. Opactwo założyła w 1234 r. królowa czeska Kunegunda. W wyniku różnych darowizn i zakupów cysterki z Marienthalu stały się właścicielkami ponad 20 miejscowości, w tym leżącego po sąsiedzku miasteczka Ostritz (obecnie Marienthal wchodzi w jego skład). Duża część ich włości znajdowała się na prawym brzegu Nysy Łużyckiej – od Bogatyni po Lutogniewice. Na mocy przywileju króla Czech Jana Luksemburskiego z 1346 r. zakonnice mogły sprawować w swoich dobrach wyższe sądownictwo (Obergerichtsbarkeit). Do 1783 r. klasztor znajdował się w archidiecezji praskiej. W swej długiej historii klasztor Marienthal był wielokrotnie niszczony przez najeźdźców (husyci) lub przez pożary (1515, 1542, 1683). Większość zabudowań klasztornych powstała w stylu barokowym w pierwszej połowie XVIII w stulecia. Główny zespół klasztorny tworzą następujące obiekty: budynek konwentu, kościół klasztorny z kaplicą św. Michała, opactwo i probostwo. Ponadto znajdują się tu budynki administracyjne i gospodarcze, takie jak pawilon ogrodowy, stajnie, stolarnia oraz dawny browar i młyn. Od 1992 r. w dawnych budynkach gospodarczych znajduje się Międzynarodowe Centrum Spotkań. 116 148. Klasztor Marienthal na XIX-wiecznym stalorycie. (ze zbiorów autora) Oybin Malowniczo położony kurort w Górach Żytawskich (Zittauer Gebirge), które swym krajobrazem jako żywo przypominają nasze Góry Stołowe. Nad miejscowością wznosi się monumentalna góra nosząca tę samą, co miejscowość nazwę. Wprawdzie góra Oybin liczy zaledwie 513 m n.p.m., to jednak przez swe strome, niemal pionowe skaliste zbocza (do 100 m wysokości) sprawia wrażenia dużo wyższej. Na jej szczycie wznoszą się ruiny zamku i klasztoru celestynów. Najstarszy zamek na Oybinie istniał już w XIII w. Za twórcę pierwszego założenia obronnego uważa się czeskiego pana Chwala z Lipy, który w połowie XIII w. podczas polowania na niedźwiedzia „odkrył” górę, uznając jej szczyt za wyborne miejsce pod budowę warowni. Na początku XIV w. Henryk z Lipy wzniósł tutaj nowy zamek. W latach 1319-1346 Oybin wraz z całym okręgiem żytawskim stanowił własność Henryka I, księcia jaworskiego. Na kilka lat przed jego śmiercią zamek opanowali rycerze – rabusie pod przewodnictwem Jana Michalowica (von Michelsberga), który przez kilka lat niepokoił okolicznych kupców. Zresztą już wcześniej Oybin był parokrotnie siedzibą raubritterów (po raz pierwszy około 1280 r.). W 1364 r., a więc w okresie rządów Karola IV Luksemburczyka, zamek rozbudowano. Powstał wówczas tzw. Dom Cesarski (Kaiserhaus), szybko przejęty przez ufundowany przez Karola IV zakon celestynów (1369), których klasztor powstał w bezpośrednim sąsiedztwie gotyckiego 117 149. Oybin. [GT] 150. Góry Żytawskie (Zittauer Gebirge). [WB] 118 zamku. W 1384 r. arcybiskup praski Jan z Jenštejna konsekrował wybudowany tutaj kościół klasztorny. Na początku wojen husyckich na Oybinie ukryto relikwie świętych z katedry w Pradze. We wrześniu 1429 r. husyci bezskutecznie próbowali zdobyć zarówno zamek, jak i klasztor. Miejscowy klasztor celestynów zakończył działalność w okresie reformacji. W 1574 r., po długich zabiegach i staraniach, klasztor wraz z przyległościami udało się zakupić radzie miejskiej Żytawy. Jednak już 24 marca 1577 r. w jeden z budynków uderzył piorun. W szybkim czasie powstał ogień, który opanował były klasztor, kościół wraz z zamkiem. Jako że na zamku składowano duże ilości prochu, to też nie kwapiono się z gaszeniem pożaru, który szalał przez blisko tydzień. Reszty zniszczenia dokonał w 1681 r. obryw skalny oraz pożar wywołany przez żołnierzy szwedzkich 21 lipca 1707 r. Oybin przeistoczył się w romantyczną ruinę, pobudzającą do twórczości wielu uznanych artystów (m.in. Caspara Davida Friedricha). Wśród ruin i skał na szczycie góry znajduje się niewielki cmentarzyk, na którym spoczywają szczątki m.in. Piotra von Döbschitza (zm. w 1550 r.), brata starosty oybińskiego Zygmunta von Döbschitza, oraz Alfreda Moschkau (1848-1912), znanego krajoznawcy i badacza dziejów Górnych Łużyc. U stóp góry wznosi się kościół ewangelicki, powstały w 1709 r. a rozbudowany w latach 1732-1734. W jego wnętrzu znajdują się bogato zdobione drewniane empory oraz strop kasetonowy. Frýdlant Miasteczko Frýdlant, leżące zaledwie kilka kilometrów od Bogatyni, z pewnością zainteresuje polskiego turystę zarówno swą barwną historią, jak i cennymi zabytkami. Frýdlant wymieniany jest w 1278 r. przy okazji sprzedaży tutejszych dóbr przez króla Czech Przemysła Ottokara II panom von Biberstein, którzy nabyli włości za 800 grzywien srebra. Bibersteinowie byli właścicielami miasteczka do połowy XVI w. Nadanie praw miejskich Frýdlantowi miało miejsce w 1537 r. Po Bibersteinach, którzy bezpotomnie wymarli w 1551 r., panami miasteczka byli von Raedernowie. Rodzina ta utraciła jednak miasto już w początkowej fazie wojny trzydziestoletniej. Jeden z członków tego rodu, Krzysztof von Raedern, za udział w antyhabsburskim powstaniu (1618-1620) został ukarany konfiskatą dóbr i musiał ukrywać się w Polsce. W 1621 r. miasto otrzymuje słynny wódz cesarski, generalissimus Albrecht von Wallenstein (właściwie Waldstein), który cztery lata później otrzymał tytuł księcia frydlanckiego. Po tragicznej śmierci Wallensteina w Chebie (1634) księstwo frydlanckie przeszło na własność hrabiego Jana Macieja Gallasa, który był zaufanym oficerem Wallensteina, lecz zdradził go organizując przeciwko niemu spisek. Po zamordowaniu swego dowódcy hrabia Gallas (zm. w 1647 r.) stał się nie tylko panem Frýdlantu i Liberca, ale i nowym generalissimusem wojsk cesarskich. W latach 30. i 40. XVII w. miasto wraz z zamkiem było w rękach żołnierzy szwedzkich. Dopiero po zakończeniu wojny trzydziestoletniej Gallasowie mogli powrócić do swego latyfundium. Po śmierci męskich potomków rodu von Gallas (1756) Frýdlant znalazł się w posiadaniu rodziny Clam, znanej też jako Clam-Gallas. Stało się tak, gdyż Krystian Filip von Clam ożenił się z hrabianką Marią Anną, dziedziczką magnackiej fortuny Gallasów. Ostatnim 119 151. Zamek we Frýdlancie widziany ze wzgórz koło Bogatyni. Na drugim planie Góry Izerskie. [WB] męskim przedstawicielem tego rodu był Franciszek Clam-Gallas, zmarły we Frýdlancie w 1930 r. Wraz z industrializacją w XIX w. Frýdlant przekształcił się w ośrodek przemysłu tekstylnego, drzewnego i maszynowego. W grudniu 1918 r. miasto zajęły wojska czeskie. Po włączeniu Frýdlantu do nowopowstałego państwa czechosłowackiego w mieście pozostała ludność niemiecka, stanowiąca do 1945 r. zdecydowaną większość jego mieszkańców. W maju 1945 r. miasto przeżyło bombardowanie i zostało zajęte przez wojska radzieckie. Obecnie Frýdlant liczy około 8 tys. mieszkańców. W ostatnim czasie w mieście odżyły Dni Wallensteina, będące świętem połączonym z wieloma atrakcjami, m.in. z inscenizacją bitwy z okresu wojny trzydziestoletniej. Dni Wallensteina 152. Zamek Frýdlant z bliska. [P] 120 po raz pierwszy przeprowadzono w 1934 r., kiedy miała miejsce trzechsetna rocznica śmierci księcia frydlanckiego. Nad miastem góruje sylwetka zamku z okazałą wieżą, zbudowanego na bazaltowej skale u brzegów Witki (Smědy). Początki tego zamczyska sięgają XIII w. W średniowieczu była to jedna z najpotężniejszych warowni w Czechach. W wyniku przebudowy w latach 1582-1602 ówczesnej siedzibie Raedernów nadano renesansowy charakter. W tym okresie wybudowano dolny zamek, ozdobiony dekoracjami sgraffitowymi. W latach 1598-1602 powstała zamkowa kaplica św. Anny z renesansowym ołtarzem. Po pożarach w XVII stuleciu pomieszczenia zamkowe zostały odbudowane, ale już w duchu baroku. W XVIII w. rozbudowano zamek o tzw. skrzydło kasztelańskie. W 1801 r. na zamku frydlanckim otwarto, jako jedno z pierwszych w Czechach, muzeum mieszczące bogate zbiory obrazów i broni. 153. Ratusz we Frýdlancie. [P] Na terenie miasta wznosi się trójnawowy kościół Znalezienia św. Krzyża z drugiej połowy XV w., który gruntownie przebudowano w latach 1501-1555. Przeprowadzone w latach 1713-1714 i 18891896 przebudowy nadały mu formy barokowe i neogotyckie. Dzięki temu kościół miejski we Frýdlancie stanowi zlepek różnych stylów architektonicznych. Boczna kaplica kościoła kryje mauzoleum rodu von Raedern, które należy do najpiękniejszych zabytków tego typu w całych Czechach. W centrum miasta znajduje się neorenesansowy ratusz powstały w latach 18881893. Od 1900 r. w ratuszu mieści się muzeum regionalne. Na północnym skraju miasta wznosi się wieża widokowa z 1907 r., z której można podziwiać panoramę Gór i Pogórza Izerskiego. 121 Hejnice Od średniowiecza znano tutaj sanktuarium maryjne, do którego przybywali pielgrzymi z dalekich stron (m.in. ze Śląska). W latach 90. XVII w. miejscowy gotycki kościół Nawiedzenia MB został przekazany franciszkanom. W latach 17221729 stary kościół (z wyjątkiem prezbiterium) wyburzono a na jego miejscu powstał nowy, okazalszy. Przy jego wznoszeniu wykorzystano projekt cenionego architekta Fischera von Gerlacha. W kościele znajduje się krypta grobowa hrabiów Clam-Gallas, którzy do 1918 r. byli właścicielami Hejnic. Już w XIX w. miejscowość rozwinęła się jako ośrodek tekstylny, ceramiczny i papierniczy, co w rezultacie doprowadziło do nadania praw miejskich w 1917 r. W dawnym klasztorze franciszkańskim mieści się obecnie Międzynarodowe Centrum Odnowy Duchowej. Fot. 154. Kościół Nawiedzenia MB w Hejnicach w okresie międzywojennym (kartka pocztowa ze zbiorów autora). Hrádek nad Nisou Stare miasto nad Nysą Łużycką założone około 1260 r. przez Przemysła Ottokara II w miejscu dawnego słowiańskiego grodu. Miasteczko doznało wielu zniszczeń w okresie wojen husyckich i wojny trzydziestoletniej. W drugiej połowie XVII w. nastąpił tutaj rozkwit płóciennictwa. W 1721 r. w Hrádku otwarto manufakturę tekstylną, która w 1812 r. została przekształcona na fa-brykę butelek. W produkowanych tutaj butelkach rozprowadzano głównie wodę mineralną ze zdrojów leczniczych w Lázně Libverda. Od końca XIX w. prężnie rozwijał się tutaj przemysł tekstylny, chemiczny i maszynowy. Współcześnie miejscowość liczy ponad 7 tysięcy mieszkańców. Miejscowe zabytki reprezentuje m.in. kościół św. Bartłomieja, który istniał już w średniowieczu. Zniszczony w XV w. został przebudowany w 1587 r. oraz w latach 1670-1673 i 1724-1763. Nieopodal Hrádka stoi zamek Grabštejn, zbudowany około 1250 r. przez burgrabiów von Dohna (Donin). W niespokojnym na pograniczu czeskołużyckim XV stuleciu warownię wielokrotnie oblegano i zdobywano. W latach 1566-1586 średniowieczny zamek przeistoczył się w renesansowa rezydencję, lecz 122 w dalszym ciągu miał on strategiczne znaczenie. W okresie wojny trzydziestoletniej obiekt mocno ucierpiał i przez dłuższy czas zajmowany był przez Szwedów. Po zakończeniu wojny z polecenia cesarskiego wyburzono mury obronne. W latach 80. XVIII w. zamek przebudowano, lecz w 1843 r. padł on ofiarą niszczącego pożaru. Z średniowiecznego założenia do naszych dni przetrwała jedynie wieża główna zamku. Obiekt jest udostępniany do zwiedzania od kwietnia do października. Fot. 155. Zamek Grabštejn w początkach XX w. (kartka pocztowa ze zbiorów autora). Lázně Libverda Niespełna 12 km od Frýdlantu, u podnóża Smreka, leży uzdrowisko Lázně Libverda. Miejscowość po raz pierwszy wymieniana jest w dokumencie z 1381 r. Lokalne wody lecznicze były znane od XVI w., ale dopiero w latach 80. XVIII w. Lázně Libverda rozpoczęła karierę uzdrowiska, na co niemały wpływ miał właściciel miejscowości, Krystian Filip von Clam-Gallas. Z jego inicjatywy powstał tu pierwszy pawilon uzdrowiskowy (1783 r.). W XIX stuleciu ugruntowała się sława kurortu, do którego przyjeżdżały się leczyć takie osobistości jak kompozytor Karol Maria von Weber (niemiecki muzyk komponował tu „Wolnego strzelca” i „Oberona”), malarz Józef Führich czy podróżnik i geograf Aleksander von Humboldt. Obecnie leczy się tutaj choroby kobiece, sercowe i przemiany materii. W 1869 r. miejscowość liczyła blisko 950 mieszkańców, obecnie jest ich poniżej 400. Jedną z osobliwości tego uzdrowiska jest restauracja z 1930 r. w kształcie olbrzymiej beczki. 123 Nové Město pod Smrkem Miasteczko założył w 1584 r. Melchior von Raedern, który w celu eksploatacji okolicznych złóż cyny i miedzi ściągnął górników z Saksonii. W XVII w., po tym jak miejscowe górnictwo upadło, mieszkańcy Novégo Města zaczęli się trudnić wytwarzaniem tkanin i metalowych narzędzi (np. noży). Prowadzona po wojnie trzydziestoletniej kontrreformacja zmusiła do masowej emigracji protestanckich mieszczan, którzy osiedli m.in. w łużyckiej Pobiednej. W 1912 r. uruchomiono miejskie muzeum porcelany i wyrobów metalowych. W mieście znajduje się kościół parafialny św. Katarzyny, zbudowany z polecenia Katarzyny von Raedern w 1607 r. W 1652 r. świątynię przejęli katolicy. W 1693 r. dobudowano nową wieżę kościelną, a w latach 1821-1829 cały kościół poddano przebudowie. Nad miasteczkiem wyrasta masywny Smrk, jeden z najwyższych szczytów Gór Izerskich. Już w początkach XIX w. Adolf Traugott von Gersdorf kazał wznieść tu platformę widokową. W 2003 r., na miejscu drewnianej wieży widokowej z 1892 r., postawiono nową wieżę z żelaza. Przy dobrej pogodzie roztacza się stąd wspaniały widok na pasma Gór Izerskich, Gór Łużyckich i Karkonosze. 124 Waldemar Bena Wanderungen durch den Zgorzelecer Kreis 125 126 Die Naturumwelt des Zgorzelecer Kreises Geographische Lage, geologische Struktur und Klima Der im süd-westlichen Rand Polens gelegene Zgorzelecer Kreis bildet einen Teil der Oberlausitz, eines historisch-geographischen Landes, das sich vom Pulsnitz im Westen bis auf Queis im Osten erstreckt. Der Zgorzelecer Kreis, mit einer Fläche von 838 km2, umfaßt über 11% der Gesamtfläche der Oberlausitz. Hinsichtlich der Eigenschaften der geographischen Umwelt gliedert sich der Zgorzelecer Kreis in den nördlichen, in einer Tiefebene gelegenen Teil, der zur Schlesisch-Lausitzer Tiefebene gehört, und in den südlichen, den Westsudeten zugehörigen Teil. In dem in der Tiefebene gelegenen Gebiet lassen sich zwei Mikroregionen ausgliedern – das Kohlfurter Flachland und das Freiwaldauer Flachland. Während der Saaleeiszeit (vor 200.000-180.000 Jahren) sind hier riesige Massen des durch die Gewässer des schmelzenden Inlandeises durchgespülten Sandes angehäuft worden. Eine charakteristische Eigenschaft der Landschaft des nördlichen Teils des Zgorzelecer Landes ist die beträchtliche Anzahl mitten in den ausgedehnten Wälder befindlichen Teiche, das Vorhandensein Torfmooren und Binnendünengebieten. Einen durchweg anderen Charakter stellt der südliche Teil des Kreises dar, der sich innerhalb des Iservorgebirges befindet, dessen nördliche Grenzen durch die Linie der Ortschaften Jędrzychowice (Hennersdorf) – Żarska Wieś (Sohr-Neundorf) – Bielawa Górna (Ober Bielau) abgesteckt sind. Die höchste Erhebung des Iservorgebirge bildet der bei Bogatynia (Reichenau) gelegene Guślarz (Gickelsberg 556 ü.dM). Innerhalb des beschriebenen Gebietes befinden sich solche Mikroregionen wie die Siekierczyńska Hochfläche, die Zalipiańskie Hügel und das Iservorgebirge. Das hügelige Land des Vorgebirges besteht aus Moränenlehm, der die Permkonglomerate und Gneise bedeckt. In dem Miozän es hier zum intensiven Vulkanismus gekommen, was die zahlreichen Basalthügel beweisen. Die sich entlang der Lausitzer Neiße ausdehnende Zittau-Görlitzer Senke wird durch das Iservorgebirge vom Westen geschlossen. Diese Senke umfasst im Süden sowohl den Türchauer Kessel, eine Absackung, die durch die tertiäre Seebodensetzung mit Schichten von Braunkohle gefüllt ist, als auch den Bruchteil des Neiße-Tals (zwischen Trzciniec-Rohnau und Posada-Rusdorf). Zur Zittau-Görlitzer Senke gehören auch die Seidenberger Senke (umfasst das Wittig-Tal) und das Görlitzer Flachland, das ein leicht hügeliges und landwirtschaftliches Gebiet ist. Ihre Landschaft wird nur stellenweise durch Basalthügel variiert. Das südliche, äußerste Ende des Zgorzelecer Kreises – Graniczny Wierch (Kahle Berg 616 ü.dM) befindet sich schon in der Zone des Isergebirges. Graniczny Wierch erhebt sich über Bogatynia. Das Zgorzelecer Land verfügt über einen sehr differenzierten und komplizierten geologischen Bau. Sein ganzes Gebiet liegt innerhalb des Niederschlesischen Blocks, der einen Bestandteil der Böhmischen Masse bildet. Auf dem beschriebenen Gebiet treten einige geologische Einheiten des Niederschlesischen Blocks auf: Riesen127 156. Równina Zgorzelecka. [WB] 157. Okolice wsi Bratków. [WB] 128 158. Stawy Łagowskie. [WB] 159. Czerna Wielka. [WB] und Isergebirger Kristallin, Katzbacher metamorphe Gesteine und NordsudetenBecken. Das Riesen- und Isergebirger Kristallin umfasst die ganze südliche Lausitz und besteht aus metamorphen und magmatischen Gesteinen. Es wird aus verschiedenen Arten der Gneise, Schiefer, Granitgneise und Granite gebildet. Die älteren Gebilde werden stellenweise von tertiären Basalten durchdrungen (z.B. bei Bogatynia und Zawidów). Vom Norden (auf der Linie Sławnikowice – Jędrzychowice) haftet sich am Kristallin ein wesentlich engerer Gurt der Katzbacher metamorphen Gesteine, in dem Schiefer, Phylliten, Grauwacken, Sandsteine, Konglomerate und sogar Kalksteine auftreten. Der nördliche Teil des beschriebenen Gebietes befindet sich innerhalb des Nordsudeten-Beckens. Auf seinem Gebiet treten die kristallene 129 metamoprhe Katzbacher Gesteine wesentlich tiefer auf und sind durch die jüngeren Schichtgesteinserien bedeckt. Da die östliche Oberlausitz aus verschiedenen Gebilden aufgebaut ist, sollte das Vorkommen einer Reihe von wertvollen Felsen und Mineralien nicht verwundern. Beträchliche Gebiete sind mit Ablagerungen von Braunkohle bedeckt. In der Vergangenheit wurde diese Kohle anhand des Tieftagebaus in der Umgebung von Węgliniec (Kohlfurt), Trójca (Troitschendorf), Zgorzelec, Sulików (Schönberg) und Radomierzyce (Radmeritz) gefördert. Heutzutage wird die Braunkohle aus den Ablagerungen in Türchauer Kessel, wo sie die Fläche von 32 km2 bedeckt, gefördert. In der Nähe des Tagebaues produziert in Bogatynia das große Kraftwerk „Turów“. Der Abbau der Braunkohle in dem Türchauer Kessel hat zur Entstehung von tiefen, bis in 300 Meter Tiefe reichenden Abbauhohlräume und hohen Halden erzlosen Fördergutes geführt. Der zweite, neben der Braunkohle, minerale Reichtum des Zgorzelecer Landes sind Gesteinrohstoffe. Zu den wichtigsten gehören Basalten, derer größte Ablagerungen sich in der Nähe von Gronów (Gruna), Sulików, Zawidów und Bogatynia befinden. Schon vor Jahrhunderten hat man mit ihrem Abbau (u.a. bei Jerzmanki-Hermsdorf und Gozdanin-Lauterbach) begonnen. Außerdem hat man auch in der Vergangenheit Sandstein gefördet (u.a. bei Stojanów- Nieder Penzighammer, Dłużyna-Langenau und Przesieczany Hohkirch) sowie Kalksteine, die in der Umgebung von Jędrzychowice und Żarska Wieś auftreten. 160. Ziębina. [WB] 130 Die Mehrheit des Zgorzelecer Landes befindet sich im Flussgebiet der Lausitzer Neiße, die die westliche Grenze des Kreises und polnischen Staates festsetzt. Nur in der Puszcza Zgorzelecka spielt die in den Berghängen der Sławnikowickie Hügeln entspringende Czerna Wielka (Große Tschirne) eine wichtige Rolle, die den Großteil der Flüsse und Bäche in der Heide bewässert. In klimatischer Hinsicht liegt die ausgesprochene Mehrheit des Kreises in der Görlitzer Region (nach Schmuck). Diese Region ist die wärmste klimatische Region der Sudeten. Die mittlere Temperatur der Luft beträgt über 8oC, und im warmen Halbjahr (April-September) überschritt sie 14oC. Die Ende März beginnende Vegetationsdauer beträgt 220 Tage, die sommerliche Reifung – 161 Tage, und die Länge des Sommers – 90 Tage. Die niedrigsten Niederschläge auf dem behandelten Gebiet werden der Umgebung von Ruszów zuteil und betragen ungefähr 600-650 mm, während die Summe der jährlichen Niederschläge in Bogatynia schon 700-750 mm beträgt. Die Pflanzenwelt Das Gebiet des Zgorzelecer Landes charakterisiert sich durch die Vielfalt der Pflanzendecke, die vom geologischen Untergrund, vom Boden, Relief, den Wasserverhältnissen und klimatischen Bedingungen geprägt wird. Die ursprüngliche Pflanzendecke wurde infolge der Aktivitäten des Menschen zerstört. Der dichte Waldmantel ist ausschließlich im nördlichen Fragment des Zgorzelecer Kreises erhaltengeblieben. Die alten Urwälder im Hochlandteil wurden sämtlich infolge der Entwicklung der mittelalterlichen Ansiedlung ausgerottet. Die im 18. und 19. Jahrhundert eingeführte, sogenannte rationale Forstwirtschaftspolitik hat das Gesicht der übriggebliebenen Wälder völlig verändert. Die nördlichen Gebiete des Zgorzelecer Landes (Puszcza Zgorzelecka, die Görlitzer Heide) wurden zum Königreich der Gemeinen Kiefer. Ursprünglich hat der Anteil der Kiefer im dortigen Waldbestand zwanzig Prozent nicht überschritten. Auf den Hochlandgebieten hat die Forstwirtschaft die Fichte unterstützt, zum Nachteil für die Eiche, die Hainbuche, die Linde, die Buche, den Ahorn und die Tanne. Auf diese Weise ist die natürliche Waldvegetation deutlich dezimiert worden. In der gegenwärtigen Puszcza Zgorzelecka dominieren frische Kiefernwälder und gemischte Kiefernwälder, in denen die Kiefer mit der Eiche, Birke und Espe einhergeht. Die größeren Bereiche der feuchten Kieferwälder sind nur in wenigen Teilen der Heide erhaltengeblieben. Auen- und Erlenbruchwälder sind hier jetzt schon sehr rar, und als wirklich einzigartig gelten die sauren Buchenwälder. Im mittleren und südlichen Teil des Kreises sind die Wälder stark verzerrt worden, deswegen bot ihre Klassifizierung recht häufig viele Schwierigkeiten. Zu den interessantesten gehören zweifellos die in Polen sehr raren Schatthangwälder im Tal der Lausitzer Neiße bei Posada. Man hat beschlossen, ihre wertvollsten Fragmente zu schützen, indem man im Jahr 2002 ein fünf Hektar großes Waldreservat bildete. Außer Schatthangwäldern treten auf dem Gebiet des Zgorzelecer Kreises die Eichen-Hainbuchen-Wälder, 131 Vorgebirgslandauenwälder sowie auch fruchtbare sudetische Buchenwälder auf. Darüber hinaus haben die Mischwälder und vor allem die Fichtenwälder einen wesentlichen Anteil in der Waldgesellschaft. Außer der Waldgesellschaft in der Pflanzendecke der Lausitz treten auch Ansammlungen von Wiesenpflanzen, strauchartigem Gestrüpp, Trockenpflanzenrasen und von Felspflanzen auf. Trotz des jahrhundertlangen Eingriffs des Menschen in die Umwelt zeichnet sich die örtliche Flora durch großen Reichtum aus. Man veranschlagt, dass auf dem Stromgebiet der Lausitzer Neiße acht- bis neunhundert Arten der Gefäßpflanzen auftreten, davon ungefähr 60 Arten, die mit dem Naturschutz erfasst worden sind. Eine Besonderheit der heimischen Flora bildet die Moor-Kiefer (Pinus uliginosa = P. x rhaetica), eine Mischart der Gemeinen Kiefer und Latschenkiefer. Diese Art hat bei Węgliniec (Kohlfurt) ihren einzigen Tieflandstandort in Polen. Zu den geschützten Sträuchern und Zwergsträuchern gehören: der Gemeine Seidelbast (Daphne mezereum), eine starke Giftpflanze, die meistens in der Nähe von Fluss- und Bachufern wächst, und die Glocken-Heide (Erica tetralix). Letztere ist eine westliche Pflanze, die in dem Wirkungsbereich des atlantischen Klimas wächst. In Polen tritt sie nur auf dem Baltischen Küstenstrich (bis zur Weichselmündung), auf der Pommerschen Seenplatte, in Großpolen und in Niederschlesien auf. Leider ist bei uns die GlockenHeide eine stark gefährdete Pflanze. Ihre Standorte sind infolge der Entwässerung von Feuchtgebieten geschrumpft. In der polnischen Lausitz erreicht die Glocken- 161. Rosiczka okrągłolistna. [WB] 132 Heide die südöstliche Grenze ihres Vorkommens. Das im Jahre 2005 gegründete Naturschutzgebiet „Wrzosiec koło Piasecznej“ (Glocken-Heide bei Schönberg) soll den wichtigsten Standort dieser Pflanze in der Puszcza Zgorzelecka schützen. Auf dem Gebiet des Kreises wachsen auch die unter Schutz stehenden einheimische „Lianen“: Efeu (Hedera helix) und Deutsches Geißblatt (Lonicera periclymenum). In hiesigen Wäldern kann man auf so seltene Farne stoßen wie die im Land extrem gefährdete Ästige Mondraute (Botrychium matricariifolium), oder den Königsfarn (Osmunda regalis). Recht häufig tritt hier die beeindruckende Gebirgsart des Farns auf, – Rippenfarn (Blechnum spicant) und der Gewöhnliche Tüpfelfarn (Polypodium vulgare), der meistens auf Felsen wächst. Unten den einheimischen Bärlappgewächsen können wir das Vorkommen des Gewöhnlichen Flachbärlapps (Diphasiastrum complanatum), Zypressen-Flachbärlapps (Diphasiastrum tristachyum), Sumpfbärlapps (Lycopodiella inundata), Sprossenden Bärlapps (Lycopodium annotinum) und Keulenbärlapps (Lycopodium clavatum) vermerken. Auf den Wasser- und Moorgebieten haben ihren Lebensraum so interessante Arten wie Rundblättriger Sonnentau (Drosera rotundifolia), Mittlerer Sonnentau (Drosera intermedia), Wald-Läusekraut (Pedicularis sylvatica), Fieberklee (Menyanthes trifoliata), Sumpfporst (Ledum palustre) und Mittlerer Wasserschlauch (Utricularia intermedia), der ähnlich wie der Sonnentau zu den insektenfressenden Pflanzen gehört. In den Sumpfflächen der Puszcza Zgorzelecka treten zwei unter Naturschutz stehende Tännelarten auf: Dreimänniger Tännel (Elatine triandria) und Sechsmänniger Tännel (Elatine hexandra). Der letzte trat auch in den Teichen von Łagów bei Zgorzelec auf. Infolge der Zerstörung der Standorte (z.B. Fluss- und Bachregulierungen) und Verschmutzung der Wasserspeicher ist die Anzahl der für diese Pflanzen geeigneten Orte geringer geworden. Eine andere vom Aussterben bedrohte Pflanze ist die Vielstengelige Sumpfsimse (Eleocharis multicaulis). Diese mehrjährige Staude, die seit kurzer Zeit unter Schutz steht, ist auch mit den Feuchtgebieten verbunden (z.B. mit den versenkenden Niederungen zwischen Dünen). Durch die polnische Lausitz führt die östliche Grenze der Ausbreitung der Vielstengeligen Sumpfsimse, die zu den atlantischen Arten gehört. Die Moore sind auch mit einer größer Anzahl der Pflanzen bewachsen, die zwar nicht unter Schutz stehen, jedoch zu den raren und aussterbenden Arten gehören, u.a. Rosmarinheide (Andromeda polifolia), Weißes Schnabelried (Rhynchospora alba), Scheidiges Wollgras (Eriophorum vaginatum), Zypergras-Segge (Carex bohemica) und Wurzelnde Simse (Scirpus radicans). Auf den Wiesen und Räsen mit Trocken- und Sandboden wachsen die SandStrohblumen (Helichrysum arenarium), Sand-Segge (Carex arenaria), das Echte Tausendgüldenkraut (Centaurium erythraea) und die Sandnelke (Dianthus arenarius). In der Gruppe der Bergpflanzen befinden sich u.a. Arznei-Engelwurz (Angelica archangelica), Arnika (Arnica montana), Silberdistel (Carlina acaulis), WaldGeißbart (Aruncus sylvestris) und Märzenbecher (Leucojum vernum). Zu den unter Schutz stehenden Pflanzen der Laub- oder Mischwälder gehören: Haselwurz (Asarum europaeum), Maiglöckchen (Convallaria majalis), Waldmeister (Galium odoratum), 133 Leberblümchen (Hepatica nobilis) und die sehr seltenen Türkenbund-Lilie (Lilium martagon) und Gemeiner Akelei (Aquilegia vulgaris). In den Auenwäldern und Eichen-Hainbuchenwäldern sind auch solche Pflanzen wie Gelbes Windröschen (Anemone ranunculoides), Vierblättrige Einbeere (Paris quadrifolia) und Hohler Lerchensporn (Corydalis bulbosa) bemerkenswert. Die Orchideen, die von Naturliebhabern zu den schönsten und interessantesten Pflanzen gezählt werden, sind hier durch 8 Arten repräsentiert. Die in den letzten Jahren geführten Untersuchungen haben erwiesen, dass die meisten Orchideen in dem Teil des Vorlands überdauert haben. Zu den seltensten auf unserem Gebiet zählt man die Fuchs‘ Knabenkraut (Dactylorhiza fuchsii), Geflecktes Knabenkraut (Dactylorhiza maculata), Nestwurz (Neottia nidus-avis) und Grünliche Waldhyazinthe (Platanthera chlorantha), die nur an einem Standort in der Nähe von Bogatynia festgestellt wurde. Viel öfter sind folgende Orchideen zu beobachten: Breitblättriges Knabenkraut (Dactylorhiza majalis), Breitblättrige Sitterwurz (Epipactis helleborine), Großes Zweiblatt (Listera ovata) und Weiße Waldhyazinthe (Platanthera bifolia). Orchideen gehören zur aussterbenden und stark gefährdeten Pflanzengruppe. Es ist bekannt, dass Orchideen auf die Düngung und Melioration der Feuchtwiesen empfindlich reagieren. Ihre Standorte, besonders in den letzten Jahren, bilden sich infolge des Aufforstens der sog. Brachacker zurück und sogar infolge der natürlichen Sukzession, da man auf den Wiesen vom Weiden oder Mähen abgelassen hat. 162. Kukułka plamista. [WB] 134 Die hiesigen Wälder charakterisieren sich auch durch den Reichtum der Moos-, Flechten- und Pilzarten. Die örtlichen Leber-, Laubmoose und Flechten werden u.a. durch Brunnenlebermoos (Marchantia polymorpha), Gemeines Beckenmoos (Pellia epiphylla), Paludella squarrosa, Quellmoos (Fontinalis antipyretica), Isländisches Moos (Cetraria islandica), Cetraria ericetorum, Renntiermoos (Cladina rangiferina), Cladina arbuscula und Coelocalum aculeatum repräsentiert. In der Gruppe der unter Schutz stehenden Pilze befinden sich u.a. Habichtspilz (Sarcodon imbricatus), Riesenbovist (Langermannia gigantea), Speisemorchel (Morchella esculenta) und Krause Glucke (Sparassis crispa), die auch Fette Henne genannt wird. Auf dem Gebiet der Puszcza Zgorzelecka hat seine Standorte der unter Schutz stehende Wetterstern oder Hygrometrische Erdstern (Astraeus hygrometricus), der nun an wenigen Stellen im Land bekannt ist (in unserer Woiwodschaft hat man nur 10 solche Stellen festgestellt). Obwohl der Pflanzenbestand des beschriebenen Gebietes nicht zu den armen gerechnet werden kann, muss man doch betonen, dass in der botanischen Literatur der Vorkriegszeit hier viel mehr Pflanzenarten erwähnt wurden. Leider ist es in der zweiten Hälfte des 20. Jahrhunderts nicht gelungen, sie nochmals aufzuspüren. Viele Pflanzen, besonders die, die nur mit einzelnen Standorten verbunden waren, mussten sich schon zurückziehen. Zu den besonders vom Aussterben gefährdeten Pflanzen gehörte z.B. die Wassernuss (Trapa natans), die schon vor dem Zweiten Weltkrieg ausschließlich in dem Wassergraben des Schlosses in Radomierzyce (Radmeritz) wuchs, oder das Federgras (Stipa pennata), in der Lausitz nur mit einem Standort zwischen Niedów und Wilka bekannt. Vielleicht bildet der Langblättrige Sonnentau (Drosera anglica) immer noch ein Bestandteil der örtlichen Pflanzenwelt, er wurde noch um die Wende der 60er und 70er des vorigen Jahrhunderts auf dem Gebiet der Puszcza Zgorzelecka festgestellt. Es ist nicht auszuschließen, dass auf dem Gebiet des Kreises immer noch die Echte Bärentraube (Arctostaphylos uva-ursi) auftritt, die vor dem Jahr 1945 in der Nähe von Prędocice (Tormersdorf) vorkam. Man sollte hoffen, dass ein Teil der Arten sich bestätigen wird, da sowohl der Zgorzelecer Kreis als auch das ganze Gebiet der polnischen Oberlausitz immer noch zu den hinsichtlich der Flora wenig erforschten Regionen gehört. Die Tierwelt Das Zgorzelecer Land ist Lebensraum vieler interessanter und rarer Tierarten, sowohl von großen Säugetieren, Vögeln, Reptilien und Lurchen als auch von kleinen, unscheinbaren Wirbellosen. Aus Platzmangel beschränken wir uns auf die Aufzählung der wohl bekanntesten und wertvollsten. In den letzten Jahren wurde hier das Vorkommen von ungefähr 50 Arten der Säugetiere festgestellt, von denen die Mehrheit unten Naturschutz steht. Ehemals war die Klasse der Säugetiere zahlreicher repräsentiert. In den letzten Jahrhunderten haben viele der Arten den Druck des Menschen nicht vertragen und sind ausgestorben. Noch 135 im Mittelalter bildeten unsere Wälder das natürliche Refugialgebiet der Auerochsen (Bos primigenius) und der Wisente (Bison bonasus). Von ihrem Vorkommen auf dem Gebiet der Oberlausitz zeugen die Namen der Ortschaften auf der deutschen Seite, wie Saubernitz und Tauer (auf sorbisch Zubornica i Turjo). Die Bären hielten sich noch in der Neuzeit. Auf dem Gebiet der Puszcza Zgorzelecka wurden die Bären vermutlich im 17. Jahrhundert ausgerottet, obwohl man sie in den Wäldern am Queis bei Kliczków (Klitschdorf) noch im Jahre 1726 beobachtet hat. Luchse lebten auf dem Zgorzelecer Land noch bis ins 18. Jahrhundert. Den letzten hat man im Jahre 1740 bei Ruszów (Rauscha) in einer Fuchsfalle gefangen und nach Görlitz transportiert, wo er bald sein Leben beendet hat. Im Jahre 1799 gibt Karl Gottlob von Anton, Sekretär der Oberlausitzischen Gesellschaft der Wissenschaften, an, dass ein Luchs auf dem Gebiet der Puszcza Zgorzelecka aufgespürt wurde, aber es ist eine ganz fragwürdige Meldung. In den Wäldern der östlichen Lausitz hatten auch die Wildkatzen ihren Rückzugsort. Die letzte Wildkatze wurde bei Węgliniec (Kohlfurt) in der Puszcza Zgorzelecka im Jahr 1790 getötet. Noch im Jahr 1814 streunte eine Wildkatze unweit von Görlitz, aber westlich von der Lausitzer Neiße (in Königshainer Bergen). Von den bei uns ehemals lebenden Wildkatzen zeugen solche Namen wie Katz-Bach oder Katzenstein in der Nähe von Miedziana (Küpper) und Zawidów (Seidenberg). In der Oberlausitz sind nicht nur die Raubtiere ausgestorben, die der Mensch mit Eifer ausgerottet hat. Es sind auch kleine Säugetiere ums Leben gekommen, nicht so sehr infolge des übermäßigen Gewinns als vielmehr durch die Vernichtung geeigneter Standorte. Noch im vorigen Jahrhundert lebten auf den Feldern und Brachen der östlichen Lausitz das Europäische Ziesel (Spermophilus citellus), eine Art Nagetier, das gegenwärtig auf dem Gebiet Polens für ausgestorben gehalten wird. Im Jahr 1887 wurde ein Europäisches Ziesel auf dem Diabla Góra (Teufelssteine) bei Jędrzychowice (Hennersdorf) aufgefangen. Manchen Säugetierarten, die an der Lausitzer Neiße und Queis ausgerottet worden sind, ist es im letzten Vierteljahrhundert des 20. Jahrhunderts gelungen, sich hier erneut einzuleben. Dazu gehören der Biber (Castor fiber) und der Wolf (Canis lupus). Das Stromgebiet der Lausitzer Neiße bildete jahrhundertlang einen natürlichen Hort des Bibers. Das letzte Exemplar dieses größten, europäischen Nagetiers wurde in der Lausitzer Neiße in der Nähe von Lasowice (Leschwitz) und Osiek Łużycki (Wendisch Ossig) im Jahre 1785 oder 1787 aufgefangen. Der Biber war bei uns zwei Jahrhunderte abwesend. Am Ende der 80er des 20. Jahrhunderts tauchte er kurz in den Gewässern der Czerna Mała, nördlich von Ruszów auf. Im Jahre 1999 stellte man die Anwesenheit der Biber im Tal der Lausitzer Neiße auf dem Gebiet der Gemeinde Pieńsk fest. Es ist betonenswert, dass der Biber hier ohne menschliche Hilfe erschienen und allein eingewandert ist. Nach dem Jahr 2001 haben die Förster viele Biberfamilien auf die Gebiete der Oberförstereien Węgliniec, Pieńsk und Ruszów eingesiedelt. Die Zeit wird zeigen, ob diese Art wieder zum festen Element unserer Tierwelt wird. Die Forstleute, Naturforscher und Jäger setzen auf ihn große Hoffnungen. Biber haben einen äußerst positiven Einfluss auf die Umwelt, indem sie Deiche auf den Flüssen und Bächen 136 bauen. Auf diese Weise realisieren sie anstelle des Menschen so befürwortete in Polen kleine Retention. Diese Tatsache hat enorm große Bedeutung, da in unserem Land das Wasserdefizit ständig wächst. Deiche und Biberteiche tragen zu Wasserreinigung bei, außerdem schaffen sie äußerst günstige Bedingungen für die Fische, Lurche, Eisvögel, Enten, Schwarzstörche, Kraniche oder Waldwasserläufer. Die jahrhundertelangen Verfolgungen haben verursacht, dass für sehr lange Zeit der Wolf aus unserem Gebiet verdrängt wurde. Im Jahre 1606 wurde ein kaiserliches Sonderdekret erlassen über das Einfangen von Nestern und Töten der „jungen Wölfen”. Auch der oberlausitzische Landtag spornte zur Verfolgung dieses Raubtiers an, indem er am 30. August 1647 ein Gesetz verabschiedete, wonach jeder Wolfsjäger mit vier Talern für ein erlegtes Exemplar zu belohnen war (mit dem Recht des Bewahrens des Pelzes). Allein zwischen den Weihnachtsfesten in den Jahren 1674-1676 wurden im Görlitzer Fürstentum 34 Wölfe erlegt. Infolge der Vervollkommnung der Schusswaffen wurden die Überlebenschancen des Wolfsstammes immer geringer. Seit der Hälfte des 18. Jahrhunderts erschienen in den ostlausitzischen Wäldern nur aus Polen einwanderte Exemplare. Die letzte gelungene Wolfsjagd in der Puszcza Zgorzelecka vor 1945 fand in der ersten Hälfte des 19. Jahrhunderts statt. Später war der Wolf in unseren Wäldern lange abwesend. Erst in den 80er Jahren des 20. Jahrhunderts hat man in unseren Wäldern erneut Wölfe beobachten können. Im Jahr 1988 wurde bei Bielawa Dolna in der Oberförsterei Pieńsk ein Wolfsrüde erlegt. Im Oktober 1994 hat der Jäger Wiesław Grzesiak eine 42 Kilogramm schwere Wölfin in der Försterei Toporów in Oberförsterei Ruszów erschossen. Kurz danach hat man in Polen die Wolfjagd verboten. Heutzutage hören wir wieder von in der Puszcza Zgorzelecka weilenden Wölfen. Zum Beispiel im Frühling 2002 hat man hier eine ihre Jungen stillende Wölfin gesehen. Während der Hirschbrunft im September 2003 hat man bei Bielawa Dolna zwei Wölfe gesehen. Die östliche Lausitz ist von fast allen heimischen Arten der Marderfamilie besiedelt (außer dem Steppeniltis). Wir haben hier also den Dachs (Meles meles), Baummarder (Martes martes), Steinmarder (Martes foina), Iltis (Mustela putorius), Hermelin (Mustela erminea), Mauswiesel (Mustela nivalis) und Fischotter (Lutra lutra). Diese Raubtiere treten in der Regel viel öfter als vor dem Zweiten Weltkrieg auf. Zum Beispiel der Steinmarder zog sich aus Zgorzelec um das Ende des 19. Jahrhunderts zurück, heutzutage lebt er wieder in dieser Stadt. Im Jahr 1923 schätzte man die ganze Population des Dachses auf kaum 20 Exemplare. Vor dem Jahr 1945 versuchte man sogar rechtlich die durch die Dachse genutzten Bauten zu schützen (u.a. im Wald bei Żarska Wieś, Sohrneundorf). Jetzt besiedelt der Dachs nicht nur die Feldgehölze (sein bevorzugtes Lebensraum), sondern auch die ausgedehnte Wälder der Puszcza Zgorzelecka, wo er relativ zahlreich vorkommt. Dieses sympathische Raubtier hat sich sogar dem Leben im Stadtgebiet angepasst (z.B. Zgorzelec) und an die stark umgewandelte Bauwerksgebiete in der Nähe von Bogatynia gewöhnt. In der Vergangenheit hat der Fischotter besonders stark unter den Menschen gelitten. Schon im 20. Jahrhundert trat er sehr selten auf, und am Anfang des vorigen 137 163. Młode lisy. [WB] 164. Sieweczka obrożna. [WB] 138 Jahrhunderts hat er sich wahrscheinlich überhaupt aus unserem Gebiete zurückgezogen. Man hat ihn gnadenlos getilgt. Allein in Prędocice (Tormersdorf) an der Lausitzer Neiße hat man in den Jahren 1889-1914 32 Fischotter getötet. In dieser Zeit zahlte der Schlesische Fischerverein eine Prämie für das Erlegen dieses interessanten Tieres. In der zweiten Hälfte des 20. Jahrhunderts hat der Fischotter den Regress überwunden, aber dazu ist es erst infolge des vieljährigen Schutzes gekommen (in Polen seit 1959). Der Fischotter tritt am zahlreichsten auf den Teichen und in den Flüssen der Puszcza Zgorzelecka auf. Von dort aus hat auch dieses Raubtier seit ein paar Jahren die südlichen Gebiete des Zgorzelecer Kreises besetzt. Heutzutage tritt der Fischotter in den meisten Flüssen und Bächen unserer Region auf. Auf der lokalen Liste der Raubsäugetiere steht außerdem der allgegenwärtige Fuchs (Vulpes vulpes), der sich dank der Tollwutbekämpfung sehr vermehrt hat, ebenso der Marderhund (Nyctereutes procyonides), der Mink (Mustela vison) und der Waschbär (Procyon lotor), der im Jahr 1997 zum ersten Mal auf unserem Gebiet gefangen wurde (Teiche von Łagów bei Zgorzelec). Diese drei letzten Arten gehören nicht zur heimischen Tierwelt und wurden aus Asien (Marderhund) oder Nordamerika (Mink, Waschbär) bezogen. Diese fremden Raubtiere verursachen große Schäden unten unseren heimischen Tieren (zu ihrer Opfer fallen u.a. Wasservögel). Die Familie der Hirsche wird durch das Reh (Capreolus capreolus), den im 20. Jahrhundert herbeigeholten Damhirsch (Dama dama) und den Rothirsch (Cervus elaphus), dem die Jäger besondere Vorliebe schenken, repräsentiert. Die Haupthorte des Rothirsches in unserer Region befinden sich in der Puszcza Zgorzelecka. Auf dem beschriebenen Gebiet begegnet man sporadisch auch den wandernden Elchen (Alces alces). Das letzte große Hufsäugetier ist das Wildschwein (Sus scrofa). Das an das Leben unter verschiedenen Umweltbedingungen angepasste Wildschwein bevorzugt die an Sümpfen reichen Wälder. In der Zwischenkriegszeit schätzte man seine Population auf kaum 30-40 Exemplare. Heutzutage ist sie mehrmals zahlreicher. Das Wildschwein besetzt alle größere Waldgebieten der östlichen Lausitz, samt den industriellen Gebieten in der Nähe Bogatynia. Reich stellt sich die Ordnung der insektenfressenden Säugetiere dar. Es gehören dazu der Braunbrustigel (Erinaceus europaeus), der Europäische Maulwurf (Talpa europaea), sowie auch die Arten der Familie der Spitzmäuse: die Waldspitzmaus (Sorex araneus), Zwergspitzmaus (Sorex minutus), Wasserspitzmaus (Neomys fodiens), Gartenspitzmaus (Crocidura suaveolens). Zu den Gemeinen Nagetieren auf dem beschriebenen Gebiet gehören die Wühlmäuse und Mäuse, solche wie die Erdmaus (Microtus agrestis), Gelbhalsmaus (Apodemus flavicollis), Waldmaus (Apodemus sylvaticus). Auf dem Zgorzelecer Land lebt der in Mitteleuropa immer seltenere Feldhamster (Cricetus cricetus), der ursprünglich ein Steppenbewohner war. In den Wäldern des Stromgebietes der Lausitzer Neiße trifft man sehr oft auch das sympathische Eichhörnchen (Sciurus vulgaris), das in zwei Abarten vorkommt – in der hellroten und braunschwarzen (die letzte sieht man hauptsächlich in den Hochlandsgebieten). Von der außergewöhnlich 139 schönen Familie der Bilche muss man den Siebenschläfer (Glis glis) und die Haselmaus (Muscardinus avellanarius) vermerken. Eine für die Lausitz neue Art des Nagetiers bildet die Bisamratte (Ondatra zibethica), die aus Nordamerika stammt. Die Bisamratte ist ein amphibisches Tier, das meistens die Ränder der Teiche und Flüsse von langsamer Strömung besiedelt. Im Herbst bildet sie charakteristische, ganz prächtige Hügel aus Schilf und Kalmus. Im Winter dienen diese als Unterschlupft und Nahrung. Auf dem beschriebenen Gebiet hat man auch das Vorkommen von über 10 Arten der Fledermäuse entdeckt (alle unter Schutz), von denen man die Fransenfledermaus (Myotis nattereri), Breitflügelfledermaus (Eptesicus serotinus), Zwergfledermaus (Pipistrellus pipistrellus), Rauhhautfledermaus (Pipistrellus nathusi), Graues Langohr (Plecotus austriacus), Braunes Langohr (Plecotus auritus) oder Mopsfledermaus (Barbastella barbastella) nennen könnte. Die Fauna der Vögel des Zgorzelecer Landes ist sehr üppig. Man hat hier um 160 Brutarten und vermutete Brutarten festgestellt. 11 davon wurde in das „Polnische Rote Buch der gefährdeten Tiere“ aufgenommen: Rohrdommel (Botaurus stellaris), Schwarzmilan (Milvus migrans), Rotmilan (Milvus milvus), Seeadler (Haliaeetus albicilla), Birkhuhn (Tetrao tetrix), Auerhuhn (Tetrao urogallus), Kleines Sumpfhuhn (Porzana parva), Uhu (Bubo bubo), Sperlingskauz (Glaucidium passerinum), Raufußkauz (Aegolius funereus) und Birkenzeisig (Carduelis flammea). Alle oben genannten Vögel brüten bei uns ganz spärlich (außer dem Raufuß- und Sperlingskauz). 165. Sójka. [WB] 140 Auf unserem Gebiet hat man gegenwärtig auch Gelege der Vögelarten festgestellt, die in Schlesien als gefährdet gelten. In dieser Gruppe befinden sich Gänsesäger (Mergus merganser), Baumfalke (Falco subbuteo), Wachtel (Coturnix coturnix), Wachtelkönig (Crex crex), Waldwasserläufer (Tringa ochropus), Flussuferläufer (Actitis hypoleucos), Wiedehopf (Upupa epops), Raubwürger (Lanius excubitor), Wasseramsel (Cinclus cinclus), Rotdrossel (Turdus iliacus) und Kormoran (Phalacrocorax carbo). Die Feststellung einer Brutstelle der Kormorane bei Zgorzelec im Jahre 2005 kann als große ornithologische Sensation gelten. Nie zuvor war auf dem Gebiet der Sudeten eine Kolonie der Kormorane festgestellt worden. Auf der Liste der potentiell gefährdeten Vögel in der schlesischen Region (es handelt sich um die Vögel von beschränkter Verbreitung, oder vom starken Rückgang der Anzahl) stehen 29 Arten. Man kann hier u.a. Rothalstaucher (Podiceps grisegena), Schnatterente (Anas strepera), Krickente (Anas creca), Knäkente (Anas querquedula), Kranich (Grus grus), Waldschnepfe (Scolopax rusticula), Eisvogel (Alcedo atthis), Mittelspecht (Dendrocopos medius), Haubenlerche (Galerida cristata), Brachpieper (Anthus campestris), Wiesenpieper (Anthus pratensis), Feldschwirl (Locustella naevia), Sperbergrasmücke (Sylvia nisoria), Halsbandschnäpper (Ficedula albicollis), Neuntöter (Lanius collurio) und Karmingimpel (Carpodacus erythrinus) erwähnen. Das Geheimnis des riesengroßen Reichtums der Vögel auf so kleiner Fläche steckt in der Vielfältigkeit der Lebensräume auf dem Gebiet des Kreises, was günstige Lebensbedingungen für viele Vogelarten von verschiedenartigen Lebensansprüchen 166. Drozd śpiewak. [WB] 141 ermöglicht. Zum Beispiel in den Fichtewäldern (auch in der Puszcza Zgorzelecka) nisten Fichtenkreuzschnäbel (Loxia curvirostra), Erlenzeisige (Carduelis spinus) und die Gimpel (Pyrrhula pyrrhula). Mit jahrhundertealten Buchenwäldern, die noch vielerorts bestehen, sind die Hohltauben (Columba oenas), Grünspechte (Picus viridis) und manchmal auch die Zwergschnäpper (Ficedula parva) und Grauspechte (Picus canus) verbunden. In trockenen Kieferwäldern treten die Heidelerche (Lullula arborea), Ziegenmelkern (Caprimulgus europaeus), die Misteldrossel (Turdus viscivorus) und sehr selten auch die Wiedehopfe (Upupa epops) auf. Zu wertvollen Arten der landwirtschaftlichen Umwelt gehören zweifellos solche Vögel wie Wachtelkönig (Crex crex), Wachtel (Coturnix coturnix), Raubwürger (Lanius excubitor), Neuntöter (Lanius collurio), Ortolan (Emberiza hortulana), Grauammer (Miliaria calandra) und Braunkehlchen (Saxicola rubetra). Auf beträchtlichen Gebieten Westeuropas sind die oben erwähnten Vögel ganz selten, oder sie kommen gar nicht mehr vor. Wenn wir die Fehler der westeuropäischen Landwirte begehen werden, ist der Schicksal von vielen heimlichen Vertretern der Vögelwelt leicht vorauszusehen (jedoch nicht nur der Vögel, der anderen Tieren und Pflanzen auch). In der östlichen Lausitz befinden sich sehr viele Zuchtteiche, die für die Wasserund Sumpfvögel eine wichtige Rolle spielen. Besondere Bedeutung haben die in der Puszcza Zgorzelecka gelegenen Teiche von Parowa, die durch die Naturforscher als Vogelstandort inländischen Ranges anerkannt worden sind. Sehr wertvoll sind auch die Teiche von Łagów bei Zgorzelec, die leider in der Zukunft ihren Wert infolge des Autobahnbau A4 verlieren werden. Außerdem zeichnen sich viele andere, kleinere Teichkomplexe oder einzelne Wasserspeicher (z.B. in der Nähe von Koźlice und Radomierzyce) durch die Anwesenheit von vielen wertvollen Vogelarten aus. Die Röhrichte und Schilfe an Teichen bergen solche Vogelraritäten wie Rohrdommel, Tüpfelsumpfhuhn (Porzana porzana), Kleines Sumpfhuhn, Wasserralle (Rallus aquaticus), Kranich, Graugans (Anser anser), Rothalstaucher, Schwarzhalstaucher (Podiceps nigricollis), Rohrschwirl (Locustella luscinoides). Die Enten sind am zahlreichsten durch Stockenten, Tafelenten und Reiherenten repräsentiert. Auf den Teichen brüten auch rare Arten aus der Entenfamilie: Knäkenten, Krickenten, Schnatterenten, Schellenten (Bucephala clangula) und die Gänsesäger. Diese zwei letzten Enten nisten gerne auf der Lausitzer Neiße. Sowohl die Schellente als auch der Gänsesäger besiedeln entsprechend große Höhlen in Bäumen und die Nistkasten. Die Ufer von Flüssen, Bächen und Wasserspeicher (z.B. Kiesgruben) sind oft der Brutort des Flussregenpfeifers (Charadrius dubius), des Eisvogels, des Karmingimpels und der Beutelmeise (Remiz pendulinus). Um langsam das Thema der Vögel zu beenden, wäre noch die außergewöhnlich starke Repräsentation der Raubvögel und Eulen zu erwähnen. Auf dem Gebiet des Kreises brüten ständig 10 Arten von Habichtartigen und Falken. Wir haben hier also solche Greifvögel wie Wespenbussard, Schwarzmilan, Rotmilan, Seeadler, 142 Rohrweihe (Circus aeruginosus), Habicht (Accipiter gentilis), Sperber (Accipiter nisus), Mäusebussard (Buteo buteo), Turmfalken (Falco tinnunculus) und Baumfalken (Falco subbuteo). Die Ordnung der Eulen wird durch 7 Vertreter repräsentiert, also der Mehrheit von den in Polen vorkommenden Arten. Von Eulen die auf unserem Gebiet nisten, können wir die Schleiereule (Tyto alba), Waldohreule (Asio otus), Uhu, Waldkauz (Strix aluco), Sperlingskauz, Raufußkauz und den Steinkauz (Athene noctua) erwähnen. Der Sperlingskauz und der Raufußkauz gehören zur Gruppe der sogenannten „Taiga-Eulen”, Relikten der Nacheiszeit. In den Jahren 1995-2003 hat man auf dem Gebiet der Puszcza Zgorzelecka (30 Tausend Hektar) 45-47 Paare Sperlingskäuze entdeckt. Im Jahr 1996 hat man auf der Probefläche (100 Quadratkilometer) in diesem Waldkomplex 12 Männchen oder Paare der Sperlingskäuze entdeckt. Noch zahlreicher besiedelt das Zgorzelecer Land der Raufußkauz. In Jahren 1995-2003 ist es gelungen, fast 100 ortfeste Männchen zu finden. Die Puszcza Zgorzelecka ist noch nicht ausreichend penetriert worden, deswegen bleibt uns die reale Anzahl der Raufußkäuze und der Sperlingskäuze noch unbekannt. In der Lausitz kommt zweifellos der Steinkauz am seltensten vor (kaum ein paar Observationen in den letzten zwanzig Jahren), eine orttreue Eule, die meistens auf den landwirtschaftlichen Gebieten auftritt. Es ist um so merkwürdiger, als noch am Anfang des 20. Jahrhunderts der Steinkauz zu den am häufigsten beobachteten Eulen unserer Region gehörte. 167. Grzebiuszka ziemna. [WB] 143 Auf dem beschriebenen Gebiet wurden 15 Arten der Lurche festgestellt, also die Mehrheit der in Polen vorkommenden Arten. Die schwanzlosen Lurche werden durch solche Raritäten repräsentiert wie Knoblauchkröte (Pelobates fuscus), Rotbauchunke (Bombina bombina), Kreuzkröte (Bufo calamita), Wechselkröte (Bufo viridis) und Laubfrosch (Hyla arborea). Von den hier registrierten Schwanzlurchen sollte man den Bergmolch (Triturus alpestris), Kammmolch (Triturus cristatus), Teichmolch (Triturus vulgaris) und den schönen, aber aussterbenden Feuersalamander (Salamandra salamandra) nennen. Das Zgorzelecer Land ist eine Region, wo 6 Arten der einheimischen Reptilien auftreten. Zu den gewöhnlichen Arten gehören die Zauneidechse (Lacerta agilis), Waldeidechse (Lacerta vivipara), Blindschleiche (Anguis fragilis) und Ringelnatter (Natrix natrix). Viel seltener trifft man die Kreuzotter (Vipera berus), die einzige beheimatete Schlange. Verhältnismäßig oft trat sie auf dem Gebiet der Puszcza Zgorzelecka auf. Diesen Waldkomplex wird auch durch die Schlingnatter (Coronella austriaca) besiedelt, die neben der Äskulapnatter zu den stärksten gefährdeten Schlangen im Land gehört. Deswegen wurde vor einigen Jahren die Schlingnatter in das „Polnische Rote Buch der gefährdeten Tiere“ aufgenommen. Die Schlingnatter ernährt sich hauptsächlich von Eidechsen, jungen Schlangen und manchmal von kleinen Säugetieren (z.B. Wühlmäuse). In den Flüssen, Bächen und Zuchtteichen notierte man viele interessante Fischund Neunaugenarten. Neben der gewöhnlichen Karausche, Karpfen, Gründling, Döbel, Blei, Barsch oder Hecht treten hier die unter Schutz stehenden Arten auf, die in das „Polnische Rote Buch der gefährdeten Tieren“ aufgenommen wurden. In dieser Gruppe befinden sich Bitterling (Rhodeus sericeus), Schlammpeitzger (Misgurnus fossilis) und Bachneunauge (Lamperta planeri). Unter den in der Lausitz registrierten Fische, die für den Angler von Interesse sind, können wir u.a. den Europäischen Aal (Anguilla anguilla), Bachforelle (Salmo trutta fario), Europäische Äsche (Thymallus thymallus) und Flussbarbe (Barbus barbus) nennen. Viele von ihnen sind durch große Umweltansprüche charakterisiert, was für den Wert unserer Gewässer spricht. Die Lausitzer Neiße, die sich eines nicht besonders gutem Ruf erfreut, charakterisiert sich mit mannigfaltigem Fischbestand. In diesem Fluss leben mindestens 18 Fischarten, u.a. die Bachforelle, die ein einzigartiger Indikator der Gewässersauberkeit ist, Flussbarbe, Gründling, Ukelei und geschützter Bartgrundel (Nemachilus barbatulus), Elritze (Phoxinus phoxinus) und Bachneunauge. Eine große Rarität in der Tierwelt der Lausitzer Neisse und ihrer Nebenflüsse war ehemals die Flussperlmuschel (Margaritifera margaritifera), die für die Erzeugung von Edelperlen bekannt war. Die Flussperlmuscheln sind am längsten im Katzbach bei Zawidów (Seidenberg) erhaltengeblieben, wo sie noch in der 30ger des 20. Jahrhunderts lebten. Es war der letzte Standort der Flussperlmuscheln auf den polnischen Gebieten. 144 Die reiche Welt der Insekten bekam leider noch keine gründlichen Untersuchungen. Die Schmetterlinge, meist farbenfrohe Kerbtiere, werden durch u.a. Segelfalter (Iphiclides podalirius), Schwalbenschwanz (Papilio machaon), Großen Schillerfalter (Apatura iris), Kleinen Schillerfalter (Apatura ilia), Großen Eisvogel (Limenitis populi), Großen Feuerfalter (Lycaena dispar), Skabiosen-Scheckenfalter (Euphydryas aurinia), Dunklen Wiesenknopf-Ameisenbläuling (Maculinea nausithous), Hellen Wiesenknopf-Ameisen-Bläuling (Maculinea teleius), Trauermantel (Nymphalis antiopa), Russischen Bär (Euplagia quadripunctaria), Spiegelfleck-Dickkopffalter (Heteropterus morpheus) und den Grünen Zipfelfalter (Callophrys rubi) repräsentiert. Viele von ihnen gehören zu den aussterbenden Arten und befinden sich im „Polnischen Roten Buch der gefährdeten Tiere“. Auf dem beschriebenen Gebiet ist es gelungen, viele rare Libellenarten zu entdecken. Auf dem Gebiet West- und Mitteleuropas ist es zu einer drastischen Rückbildung des Libellenbestandes gekommen, da sie besonders empfindlich auf die Naturzerstörung reagieren. Die Regulierung und Verschmutzung der Flüsse und Bäche durch die Einführung der kommunalen und industriellen Abwässer, Dünger und Pestiziden, das Entwässern der Torfmoore und die Zerstörung von kleinen Teichen haben dazu geführt, dass viele Standorte dieser Kerbtiere einfach verschwunden ist. Schon sehr oberflächliche Untersuchungen haben ergeben, dass die östliche Oberlausitz samt dem Zgorzelecer Land ein Gebiet bilden, wo Arten leben und sich vermehren, die zu den raren und empfindlichen gezählt werden. Von den hier auftretenden Libellen könnte man die Blauflügel-Prachtlibelle (Calopteryx virgo), Speer-Azurjungfer (Coenagrion hastulatum), Vogel-Azurjungfer (Coenagrion ornatum), Grüne Flussjungfer (Ophiogomphus cecilia), Torf-Mosaikjungfer (Aeshna juncea), Zweigestreifte Quelljungfer (Cordulegaster boltonii), Südlichen Blaupfeil (Orthetrum brunneum), Sumpf-Heidelibelle (Sympetrum depressiusculum), Östliche Moosjungfer (Leucorrhinia albifrons), Große Moosjungfer (Leucorrhinia pectoralis) und Kleine Moosjungfer (Leucorrhinia dubia) erwähnen. Unter den Käfer lenken vor allem die für inländische Verhältnisse prächtigsten, der Hirschkäfer (Lucanus cereus), Mulmbock (Ergates faber), Sägebock (Prionus coriarius), Nashornkäfer (Oryctes nasicornis), Stierkäfer (Typhaeus typhoeus), Goldglänzende Rosenkäfer (Cetonia aurata) und zahlreiche Arten aus der Familie der Laufkäfer die Aufmerksamkeit auf sich. Zu den geschützten Arten der Spinnentiere gehört die in vielen Orten des Zgorzelecer Landes lebende Wespenspinne (Argiope bruennichi). 145 Die Geschichte des Zgorzelecer Kreises Der Zgorzelecer Kreis umfasst die zur Oberlausitz gehörenden Gebiete eines geographischen Landes, das im Westen an Schlesien grenzt (der Fluss, der die beiden Länder trennt, heißt Queis). Das Zgorzelecer Land wurde zum Bestandteil der Provinz Schlesien erst nach dem Jahr 1815. Der südliche Teil des heutigen Zgorzelecer Kreises, der sogenannte Türchauer Sack, war vor dem Jahr 1945 niemals Gebiet Schlesiens. Niemals, da die kurze Episode der Herrschaft Heinrichs I. von Jauer wohl nicht zu berücksichtigen ist. Deswegen unterscheidet sich die Geschichte des Zgorzelecer Landes so sehr von der uns aus Lehrbüchern bekannten Geschichte Schlesiens. Im Frühmittelalter war das Gebiet um Zgorzelec durch Besunzane besiedelt. Zu ihren wichtigsten Wohnsitzen gehörten die Burgwälle in Niedów, Białogórze und auf der Landeskrone. Die Anwesenheit der Besunzane auf unserem Gebiete bestätigt der „Bayerischer Geograph“, ein Dokument, das wahrscheinlich um die Hälfte des 9. Jahrhunderts niedergeschrieben wurde. Im Jahr 1002 wurde die Oberlausitz, die zu dieser Zeit unter dem Namen Milzenerland bekannt war, durch den polnischen Herzog Bolesław Chrobry (der Tapfere) beherrscht. Schon ein Jahr später fangen die langjährigen deutsch-polnischen Kriege um die Oberlausitz an, die mit dem in Bautzen im Januar des Jahres 1018 beschlossenen Frieden endeten. Der Sohn von Bolesław, Mieszko II. verlor dieses Land im Jahr 1031 während der Kämpfe mit dem Kaiser Konrad II. Bis in die 70er des 11. Jahrhunderts befand sich die Oberlausitz in Händen der Meißener Markgrafen. Im Jahr 1076 wurde der Zgorzelecer Kreis durch die Přemysliden, die Herrscher von Böhmen, übernommen. Nach dem Jahr 1253 kam die Oberlausitz (außer dem Zittauer Land, also auch Bogatynia (Reichenau) mit umliegenden Dörfern) für 66 Jahre in die Herrschaft der Askanier, der Markgrafen von Brandenburg. Erst der Tod des Markgrafen Waldemar im Jahr 1319 hat die brandenburgische Herrschaft unterbrochen und verursachte die Rückkehr der Lausitz in das Böhmische Reich, obwohl nicht sofort. Die östlichen Bereiche des Landes sind anfänglich unter die Herrschaft des Herzogs von Jauer, Heinrich des I. übergangen, der die Verwandtschaft mit den Askanier genutzt hat. Der Zgorzelecer Kreis war in Heinrichs I. Händen nur 10 Jahre lang gewesen (1319-1329), danach wurde er dem König von Böhmen Johann von Luxemburg übergeben. Für eine längere Zeit besetzte Heinrich I. das Zittauer Land, das u.a. den ganzen heutigen Türchauer Sack bis zum Dorf Lutogniewice (Schönfeld) umfasste. Jedoch nach dem Tod des Heinrich I. von Jauer, der keine Nachkommenschaft hinterließ, sind im Jahr 1346 auch diese südlichen Gebiete des heutigen Zgorzelecer Kreises durch böhmischen König Johann übernommen worden. Das Jahr 1346 ist wichtig hinsichtlich der Gründung des Sechsstädtebundes den 6 königliche Städte bildeten: Bautzen, Görlitz, Lauban, Löbau, Kamenz und Zittau. Die letzte Stadt samt ihrer Umgebung, die ursprünglich unmittelbar Prag unterstand, wurde durch ihren Beitritt zum Sechsstädtebund mit der Zeit zum integralen Teil der oberlausitzischen Mark. Zur engeren Verbindung von Zittau mit anderen Städten des 146 Bundes, also mit der Oberlausitz, haben hauptsächlich die verbissenen Kriege mit den Hussiten in 20er und 30er Jahren des 15. Jahrhunderts beigetragen. Der Sechsstädtebund wurde vor allem gegen das räuberische Rittertum organisiert, das im 14., 15. und sogar noch im 16. Jahrhundert sich mit der Räuberfällen beschäftigte und eine Gefahr für die kaufmännischen Geschäfte und den Handel bildete. Der Bund war mehrmals gezwungen, sein Militär zur Eroberung der Raubrittersitze zu schicken, und zwar nicht nur der Sitze in der Lausitz, sondern auch in der Schlesien und in der Böhmen. Die Oberlausitz, und damit das Zgorzelecer Land, blieben unter der Herrschaft der böhmischen Könige als oberlausitzische Markgrafen bis zum Jahr 1635. Der polnische Leser ist wahrscheinlich an der Tatsache interessiert, dass in den Jahren 1490-1526 die oberlausitzischen Markgrafen die in Böhmen regierenden Jagiellonen waren – Władysław Jagiellończyk (Enkel von Władysław Jagiełło) und sein Sohn Ludwig, der bei Mohatsch während der Kämpfe gegen die Türken ums Leben kam. Vom 1504 bis 1506 war Sigismund, später „der Alte” genannt, im Amt des Statthalters der Oberlausitz. Er war der jüngere Bruder des Königs Władysław und regierte in PolenLitauen von 1506-1548. Kraft des Friedensvertrags in Prag im Jahre 1635 ist das Zgorzelecer Land in den erblichen Besitz der kurfürstlichen Linie der Wettiner übergegangen. Die Übertragung der oberlausitzischen Mark an Sachsen geschah während des sogenannten traditionellen Landtages in Görlitz im April 1636. Der Übergang der Oberlausitz unter die Herrschaft der Wettiner ist in einer ganz unruhigen Periode geschehen. Der damals tobende Dreißigjährige Krieg (1618-1648) hat zu großen demographischen Verlusten in der Lausitz geführt. Glücklicherweise wurden sie schnell durch die Ankunft der böhmischen und schlesischen Protestanten ausgeglichen, die wegen ihrer Konfession ihre Heimat verlassen mussten. Das Ansiedeln der Exulanten in der Oberlausitz resultierte in der Blüte der lokalen Leinwand- und Tuchmacherei. Die Heimweberei bildete bis in das 19. Jahrhundert eine wichtige Quelle des Lebensunterhalts der Bevölkerung der oberlausitzischen Dörfer und Städtchen. Die im 18. Jahrhundert ausgetragenen bewaffneten Konflikte, der Große Nordische Krieg und die Schlesischen Kriege, erfassten mit ihrer Reichweite die Oberlausitz. Obwohl Sachsen, das in Jahren 1697-1763 durch eine Personalunion mit Polen verbunden war, mit heiler Haut davongekommen ist, waren auch für Sachsen und die Lausitz die ökonomische Folgen katastrophal. Besonders negativen Einfluss hatte der Dritte Schlesische Krieg (1756-1763), den man auch Siebenjährigen Krieg nennt, der fühlbar die Finanzen des Sächsischen Staates ruinierte. Dennoch ist es den Wettinern gelungen, bis zur Zeit der Napoleonischen Kriege ihren Besitzstand zu behalten. Die Sachsen zur Regierungszeit des Friedrich August III haben sich für die Seite des Kaisers der Franzosen, Napoleon I. ausgesprochen, was sich als folgenschwer erweisen sollte. Kraft der Beschlüsse des Wiener Kongresses im Jahr 1815 wurde die ehemalige Einheit der Oberlausitz zerstört. Die östlichen und nördlichen Bereiche des Landes wurden an Preußen angeschlossen, die vor der Zeit des Anschlusses von Schlesien Interesse an diesen Gebieten zeigten. Bei Sachsen ist jedoch der südliche Teil der 147 heutigen Zgorzelecer Kreises geblieben, der südlich des Flusses Witka (Wittig) lag. Im 19. Jahrhundert ist es zur raschen wirtschaftlichen Entwicklung des Zgorzelecer Landes gekommen. In Zgorzelec selbst entwickelte sich die Textil-, Maschinen-, Holz-, Chemie- und Lebensmittelindustrie. Die Textilindustrie spielte auch eine wichtige Rolle in den Ortschaften mit starken Webertraditionen – in Sulików, Zawidów und Bogatynia. Das am Rand der Görlitzer Heide gelegene Pieńsk wurde in der zweiten Hälfte des 19. Jahrhunderts zum wichtigen Glaszentrum in der Region. Pieńsk überholte Ruszów, wo die Glasproduktion viel früher begann. Im 19. Jahrhundert sind in vielen Ortschaften in der Umgebung von Zgorzelec kleine Gruben entstanden, die auf lokalen Flözen der Braunkohle basierten (in Radomierzyce schon in 1822). Im Jahre 1894 wurde sogar eine Untertagebau in Ujazd bei Görlitz eröffnet. In ersten Jahren des 20. Jahrhundert hat man die Grube „Stadt Görlitz“ und ein Kraftwerk in der Görlitzer Heide (heutige Zielonka) in Betrieb genommen. Im Jahr 1904 hat in Turoszów die Aktiengesellschaft „Herkules“ ihre Tätigkeit aufgenommen (1 Million Tonen jährlich). Die wirtschaftliche Entwicklung hat bedeutend den Ausbau der eisernen Wege beschleunigt. Schon in den Jahren 1846-1847 wurde eine Bahnlinie Dresden-Görlitz-Breslau in Dienst gestellt. In Jahren 1865-1866 führte man die Linie von Görlitz nach Jelenia Góra (Hirschberg) über Lubań (Lauban). Seit dem Jahr 1875 verkehrten die Züge auf der Strecke GörlitzZittau, als auch Görlitz-Seidenberg-Frýdlant. Die Frontoperationen des Zweiten Weltkrieges sind glücklicherweise an Görlitz vorbeigegangen, auch an der Mehrheit der im Zgorzelecer Kreis gelegenen Ortschaften. Am meisten erlitt das Industriestädtchen Pieńsk, um das schon im Februar 1945 die russischen Truppen Kämpfe führten. In den Kämpfen an der Lausitzer Neiße, zwischen Bielawa Dolna und Prędocice, haben die Divisionen der Zweiten Polnischen Armee teilgenommen. Auf dem Gebiet der Lausitz erlitten sie große Verluste. Über 3 400 polnische Soldaten, die während des Forcierens der Neiße und in der Schlacht bei Bautzen ums Leben gekommen sind, wurden auf dem Friedhof in Zgorzelec bestattet. Das Jahr 1945 brachte wesentliche Veränderungen der staatlichen Grenzen in Mitteleuropa. Das westliche Polen rückte bis auf die Oder und Lausitzer Neiße vor. Die nördliche und östliche Grenze des nach dem II. Weltkrieg entstandenen Zgorzelecer Kreises deckt sich im größten Teils mit den Grenzen vor 1945. Der Zgorzelecer Kreis wurde um den Türchauer Sack vergrößert, der bis zum Zweiten Weltkrieg ein Bestandteil des sächsischen Zittauer Kreises gebildet hatte. Solche Ortschaften wie Sulików und Zawidów befanden sich bis zu Reformen im Jahr 1975 im Bereich des Laubaner Kreises. Die Dorfgemeinde Sulików und Stadtgemeinde Zawidów wurden an den Zgorzelecer Kreis erst im Jahr 1999 angeschlossen. Die Nachkriegsjahre verliehen dem Zgorzelecer Land einen industriellen Charakter. Sein Antlitz veränderte der Bau des Türchauer Treibstoff- und Energiekombinates. Großzügige Investitionen, die mit der Entstehung des Kombinats verbunden waren, locken Menschen aus allen Teilen Polens an. In den Jahren 1957-1965 ist die Anzahl der Bewohner des Zgorzelecer Kreises von 46000 auf 76900 gestiegen. Noch im Jahre 1960 zählte Zgorzelec 16000 Einwohner und im Jahr 1970 schon 28500. 148 Die Route der Burgen, Paläste und Höfe Durch Schicksalsfügung ist keine der mittelalterlichen Burgen im Kreis Görlitz der Zerstörung entgangen. Die Feste Neuhaus (Nowoszów) an der Czerna Wielka (Große Tschirne) in der Görlitzer Heide, erbaut in der Mitte der 60er Jahre des XIV. Jahrhunderts von Boleslaus (Bolko) II. von Schweidnitz, wurde schon im Jahr 1368 von den Streitkräften des Sechsstädtebundes unter dem Vorwand des Kampfes gegen das Raubrittertum vernichtet. Außerdem hat das Heer des Sechsstädtebundes zur Zeit der Regierung Karls IV. die Burgen in Sulików (Schönberg) und Zawidów (Seidenberg) erobert und in Schutt und Asche gelegt. Von ihnen ist keine Spur geblieben, auch nicht von dem früheren Verteidigungssitz der Raubritter von Hoberg in Wilka, der einer Expedition des Sechsstädtebundes unter der Führung des Anselm von Rohnau im Jahre 1392 zum Opfer gefallen ist. Nur im Trzciniec (Rohnau), auf dem Gebiet der Stadtgemeinde Bogatynia (Reichenau), können wir immer noch Ruinen jener gotischen Burg sehen, die in mittelalterlichen Urkunden als Ronowe (1262), castro Ronow (1268), castrum Ronawe (1310), Ranowe (1311), oder als Ronnov (1319) erwähnt wird. Von der früheren Festung blieb nicht viel – kleine Abschnitte der Mauer, der ursprünglich als Gefängnis dienende Keller, und der Brunnen (43 – 45 Meter tief!), der vor dem letzten Weltkrieg als bedeutende Sehenswürdigkeit gegolten hat. Der Burghof umfasste 126 Meter Länge und 55 Meter Breite. Die Burg besaß eine Zugbrücke und gehörte damals zu den schwer einnehmbaren Festungen. Gegen die Zugbrücke konnte nur von der Ostseite her erfolgreich angestürmt werden. Wann entstand diese geheimnisvolle, das malerische Lausitzer Neiße-Tal überragende Burg? Der Beginn der Burg Trzciniec reicht bis in das XIII. Jahrhundert zurück. Den Historikern zufolge wurde die Festung von einer reichen und mächtigen Familie von Hronowitz gebaut, die schon in der ersten Hälfte des XIII. Jahrhundert die Herrschaft Zittau als Erblehn besaß. Der Stammvater der Familie von Hronowitz war Smil, ein Freund von König Přemysl Ottokar I., der um die Jahrhundertwende der XII. und XIII. Jahrhunderten lebte. Seit die Familie von Hronowitz Zittau in Besitz genommen hat, betitelte sie sich „de Zitavia“ (von Zittau), und die Nachkommen von Smil benannten sich, ab 1277, als Herrscher „z Lipé“ (von Leipa). Solche Namenänderungen beim tschechischen Adel waren im XIII. Jahrhundert durchaus üblich. Das Wappen der Familie von Hronowitz zeigte zwei gekreuzte Baumstümpfe, und in diesem Zusammenhang haben die Herrscher ihre Burgen als Rohnau, Ronov (von mittelhochdeutsch „rone“ – verdorrte Baum) gerne genannt. Im polnischen Teil der Lausitz haben wir nur ein Rohnau, das eben beschriebene Trzciniec. Die älteste Auskunft über das Bestehen der Burg Trzciniec stammt aus dem Jahr 1262. In einer vom böhmischen König Ottokar II. für das Kloster Marienthal herausgegebenen Urkunde ist ein „Conradius burchrafius de Ronowe” bezeugt. 149 Dieser Konrad konnte sowohl ein Mitglied der Familie von Hronowitz, als auch deren Vasall gewesen sein. In 1268 residierte auf der Burg einer von Hronowitz (sie werden weiter als Leipa genannt) - Czaschlav. Nach dem tragischen Tod des Přemysl Ottokars II. in der Schlacht bei Dürnkrut (1278) zwang der brandenburgische Markgraf Otto V., der Betreuer des Königssohnes Wenzel, die Familie von Leipa dazu, ihm die Burg als Pfand abzugeben. König Rudolf von Habsburg erklärte 1283 die Übernahme der Burg Trzciniec durch den Markgrafen für ungültig und übergab die hiesigen Landgüter dem Czenko von Leipa. Zum Nachfolger Czenkos wurde Heinrich von Leipa, ein mächtiger Feudalherr, der das Vertrauen des böhmischen Königs Wenzel II genoss. Nach der Krönung Wenzels II. zum König Polens (1300) bekam Heinrich von Leipa das Amt des Statthalters von Kujawien; er übte dieses Amt bis zum Jahr 1306 aus. Der König der Böhmen nahm ihm jedoch im Jahr 1303 Trzciniec und das ganze Zittauer Land weg. Die Umstände dieses Entschlusses sind unklar. Angeblich wurden Heinrich die umliegenden Güter weggenommen, da einer von seinen Rittern einen Mord während des Turniers in Zittau begangen hatte. Im Jahr 1310 übergab der König Heinrich II. von Luxemburg dem Heinrich von Leipa den verlorenen Güterkomplex in den Erbbesitz. Luxemburg beabsichtigte, auf diese Art und Weise den mächtigen Magnaten an das neue, in Böhmen herrschende Haus (Sohn von Heinrich VII., Johann von Luxemburg übernahm die böhmische Krone im Jahr 1310) zu binden. Es gelang aber nicht und Heinrich von Leipa wurde zum Führer der Opposition der tschechischen Herren, die unzufrieden waren mit der Herrschaft von Johann. Er ließ sich vielmehr in eine Affäre mit Elisabeth (Rejčka) ein, der Tochter des polnischen Königs Przemysław II., und Witwe von Wenzel II., der im Jahre 1305 starb. Johann von Luxemburg befahl im Oktober 1315, Heinrich von Leipa gefangen zu nehmen, um die politische Position Heinrichs zu untergraben. Für Heinrich trat Elisabeth ein, zusammen mit der mächtigen und zum Handeln entschlossenen Opposition der böhmischen und mährischen Herren. Unter Androhung eines Bürgerkrieges mit unabsehbaren Folgen (die Königin und die Ritterschaft verfügte über große Geldmittel) hat Johann von Luxemburg Heinrich in April 1316 entlassen. Zwei Jahre darauf kehrte der Besitzer von Trzciniec in das früher ausgeübte Amt des Obersten Marschalls zurück. Im Jahr 1319 bekam Heinrich von Leipa vom König die Landgüter auf Mähren anstelle des Zittauer Landes mit den Burgen Trzciniec und Oybin. Bis zum Ende seines Lebens hatte Heinrich von Leipa (gest. 1329) einen ungeheueren Einfluss auf die Macht in dem böhmischen Königreich. Im selben Jahr ging Trzciniec als Pfand in den Besitz des Herzog Heinrich I. von Jauer über. Das Zittauer Land wurde damals als Mitgift der Königin Agnes (Tochter der erwähnten Elisabeth und Wenzel II.), die zur Frau von Heinrich I. wurde, behandelt. Nebenbei bemerkt, die Trauung des Piasten und der böhmischen Königstochter fand auf Betreiben der Königin-Mutter und Heinrichs von Leipa statt, ohne Wissen des Königs Johann von Luxemburg. 150 Nach 1319 verwalteten die fürstlichen Burggrafen die Burg Trzciniec. Zum Beispiel, in den Jahren 1332 – 1338 hatte die Funktion des Burggrafen Jaroslaw von Schlieben (Jaroslaus de Slivin) inne. Der Tod Heinrichs I. von Jauer, ohne Nachkommenschaft, unterbrach im Jahr 1346 die Piastenherrschaft auf dem Bogatynia-Land und Trzciniec kehrte unter die Herrschaft der böhmischen Könige zurück. Es wird vermutet, dass die Burg in den Jahren 1348 – 1358 dem sächsischen Fürsten Rudolf von Karl IV. von Luxemburg überlassen wurde. Im Jahr 1366 verpachtete Karl IV. „das Vorwerk zu Unterronow“ an den Stadtrat von Zittau. Die Burg war jedoch in den Händen der königlichen Burgvögte geblieben. Im Jahr 1389 bekam Anselm von Rohnau, der von einer Seitenlinie der Familie von Leipa abstammte, Trzciniec in Lehen. Anselm trat sehr früh auf dem Prager Hof auf. Schon im Jahre 1365 begleitete Anselm den Kaiser Karl IV. bei seiner Reise nach Avignon. Im Jahre 1373 war er als kaiserlicher Kommissär mit der Regelung der Grenze zwischen dem Land der Sechsstädte und der Mark Meißen beauftragt. In den Jahren 1380-1386 kam er den Verpflichtungen des Landvoigts der Niederlausitz nach, und im Jahre 1386 übernahm er das Amt des Marschalls des Hofes von Johann von Görlitz. Er wurde auch zum Görlitzer und Zittauer Landvogt ernannt, und ihm wurde die Führung über das Sechsstädtemilitär in den Expeditionen gegen die Räuberfestungen übergeben. In den 80er und 90er Jahren des XIV. Jahrhunderts war er zweifellos eine der bedeutendsten Persönlichkeiten in der Oberlausitz. Jedoch fiel er im Jahr 1395 in die Ungnade bei Wenzel IV. und verlor die Zittauer Vogtei. Ein Jahr später starb Herzog von Görlitz, der Anselm bevorzugte. Dem Herrn von Trzciniec wurde nicht nur der Titel des Marschalls, sondern auch der des Landvogtes von Görlitz entzogen. Er ging in die Niederlausitz, verbündete sich mit dem Markgrafen von Mähren Jost, auch als Jobst oder Jodok genannt. Er war ein Vetter und zugleich ein hartnäckiger Feind des Königs Wenzel. Nachdem Anselm auf die Seite der Opposition wechselte, übergab er, für 250 Schock, die Burg Trzciniec dem Heinrich (Hinko) Berka von der Duba, dem treuen Kameraden von Jost. Unter der Regierung von Heinrich Berka verwandelte sich die Burg bald in ein Räubernest. Schon im Jahre 1396 veranstalten Jost und Hinko Berka von der Duba Vorstöße auf die Anhänger des Königs und auf die Kaufleute und insbesondere auf die Zittauer. Die Raubritter aus Trzciniec wurden zum Schrecken der ganzen Umgebung. 1396 gab Wenzel IV. den Bürgern und der Oberlausitzer Ritterschaft den Befehl, die Burg zu besetzen. Zur Ausführung dieses Befehls kam es aber nicht, weil sich der König mit seinem Vetter zeitweilig versöhnte. Gegen Ende des Jahres 1398 schickte Görlitz Klaus Heller zum Herrscher, um die Zustimmung zur Eroberung der Burg zu bekommen (die Besatzung der Burg behinderte immer noch den Verkehr auf den Landstrassen). Als am 23. Dezember 1398 der Markgraf Prokop von Luxemburg (Bruder von Jost, aber loyal gegenüber dem König), als Statthalter von Böhmen die Eroberung 151 und Zerstörung der Burg bewilligte, beschloss der Bund schnell zu handeln, bevor der wankelmütige Wenzel wieder die Meinung änderte. Die Zittauer Bürger hatten es am eiligsten, die Raubritter von der Burg zu vertreiben. Sie brachen schon auf, bevor die Verstärkung ankam. Bald stellte sich heraus, dass die Zittauer allein nicht in der Lage waren, Trzciniec zu erobern. Alle ihre Versuche, die Festung allein zu erobern, sind fehlgeschlagen. In den ersten Tagen des 1399 Jahres kamen die Truppen der anderen Städte des Bundes an. Allein Görlitz schickte 160 Berittene (darin 32 Bogenschützen), 17 Wagen mit Fußtruppen, 3 Wagen mit Geschützen, damals Büchsen oder Bombengeschütze genannt, und 3 Wagen mit Brot, Fleischgerichten und Bier. Der Kampf soll angeblich sehr verbissen geführt worden sein. Der Sage zufolge soll einer der Raubritter die Verteidiger solange zum Kampf angefeuert haben, bis einer von den Bürgern ihm den Hals mit dem Bolzen zerschoß. Die Sage nennt aber weder den Namen des Ritters noch des Armbrüstschützen. Gegen 10. Januar fiel die Burg in die Hände der Bürger. Es wurde unverzüglich mit dem Abriss der Mauern des Räubersitzes begonnen. Sogar der Stadtrat von Görlitz schickte dazu eigene Steinmetzen. Diese Eile, die Burg Trzciniec zunichte zu machen, war begründet, da am 20. Januar das Schreiben von Wenzel eintraf, in dem der König befahl, den Abriss des Gebäudes anzuhalten. Es war aber schon zu spät. Die Bürger entsetzten sich sogar darüber, dass sie den Zorn des Herrschers auf sich ziehen werden. Bis auf weiteres bedrohte nur der Markgraf Jost den Sechsstädtebund. Im Jahr 1401 zähmte Wenzel den Markgrafen, indem er ihm einen großen Schadenersatz für die zerstörte Burg in Höhe von achttausend Schock auszahlte. Die Burg Trzciniec wurde nie wieder aufgebaut. Ihre Mauer wurde schrittweise für den Bau der umgebenden Behausungen niedergerissen. Zum Beispiel im Jahr 1794 wurde aus diesem Material neben den Ruinen das Forsthaus gebaut. Es wurde damals der zuschüttete Burgkeller und mittelalterlichen Waffen entdeckt (u.a. Armbrust, Bolz, Fragmenten von Hellebarden). Wir besitzen auf unserem Gebiet relativ wenige Renaissancepaläste oder Herrensitze. Renaissanceformen weisen nur drei als Ganzes erhaltene Herrensitze auf – in Łagów (Leopoldshain), Lasów (Lissa) und Kunów (Kuhna). Das Schlösschen in Jędrzychowice (Hennersdorf) entstand in der zweiten Hälfte des XVI. Jahrhunderts, wurde 1611 ausgebaut und verfiel nach dem Zweiten Weltkrieg völlig zur Ruine. Der Herrensitz in Łagów ist ein originelles Gebäude, dass einer Kirche ähnelt mit dem von einem Satteldach überdachten Mittelschiff und Anbauten, die an eine Sakristei und Vorhalle erinnern. Diesen Eindruck verstärkt noch der an das „Schiff“ gesetzte hohe Turm, der von einem achtseitigen Turmhelm mit einer Spitze bekrönt ist. Die östliche Fassade verziert eine Steintafel mit Wappenkartusche und der auf Latein verfassten Inschrift und das Portal mit dem Öffnungsgesims. Vor der Renovierung in den Jahren 1990-1992 waren auf der Fassade noch Rückstände des Sgraffitoschmucks sichtbar. Auf dem Herrensitz stehen die von Johann Christian Kirchner geschaffenen Barockskulpturen, die sich 152 früher im Innenpalast in Radomierzyce (Radmeritz) befanden. Dieses seltsame Schlösschen entstand auf Anordnung des Michaels Ender von Sercha Anfang der 80er Jahre des XVI. Jahrhunderts. Anhand des Testamentes von Karl, dem Sohn des Gründers, wissen wir, dass der Herrensitz im ersten Viertel des XVII. Jahrhunderts eine Bibliothek, Rüstungen, eine Münzsammlung und „zwei große Kredenzbecher“ enthielt. In den Jahren 1780-1782 und später noch im XIX. Jahrhundert wurde der Hof renoviert Die letzte Renovierung fand Anfang der 90er des XX. Jahrhunderts auf Anregung des Gebäudebesitzers Robert Glass statt. Wegen der Nachbarschaft zu Görlitz und der komfortablen Einrichtung wurde das Schlösschen in Łagów sehr oft von den Herrschern, vom Adel und hohen Offizieren besucht. Im Jahr 1620 residierte hier der Markgraf Johann Georg von Hohenzollern aus Krnov (Jägerndorf), der Führer des 18tausender Korps, das die Lausitz vor der kaiserlichen und sächsischen Armee schützen sollte. Das Schlösschen wurde im Jahr 1633 zum Hauptquartier des Herzogs von Friedland und Sagan, Albrecht von Wallenstein, der damals als kaiserlicher Feldherr die Belagerung von Görlitz führte. Im Sommer 1680 hielt sich Johann Georg III. Wettiner oft auf dem Herrensitz auf. In dieser Zeit war er immer noch Thronfolger. Der Fürst war aus Dresden wegen der in der Residenzstadt tobenden Pest geflohen. Der Wettiner lebte in Görlitz, ritt jedoch oft, hauptsächlich aus kulinarischen Gründen, nach dem Herrensitz Łagów. Der Fürst, der 34 Jahre alt war, mochte sehr gern die Festessen an der frischen Luft, im Schatten der alten, im Park des Palastes stehenden Eichen. Er verließ Görlitz und Łagów erst, als er vom Tode seines Vaters Johann Georg II. erfuhr, der der Pest zum Opfer gefallen war. Es ist auch bemerkenswert, dass Anfang des XVII. Jahrhunderts der berühmte Mystiker von Görlitz, Jakob Böhme (1575-1624), am Hofe oft zu Gast war. Er war mit dem hiesigen Landbesitzer Karl Ender von Sercha befreundet. Das Schlösschen in Lasów (Lissa) entstand auf Betreiben von Kaspar von Fürstenau, der im Jahr 1593 den Bau seines Sitzes begann. Anfangs wurde der Bau von Gräben umfasst, die mit dem Wasser vom nahe gelegenen Żarecki Potok (Kesselbach) versorgt wurden. Obwohl der Herrensitz vielmal umgebaut wurde, behielt er jedoch die Merkmale der Spätrenaissance. Das ist zweifellos eine der bemerkenswerten Sehenswürdigkeiten dieser Art in der östlichen Lausitz. In dem Palast sind die Wappen der anderen Besitzer des Dorfes aufbewahrt. Auf dem aus dem Jahr 1670 stammenden Portal sind immer noch die Familienwappen von Nostitz zu sehen. Auf dem Deckenbalken hat im Jahr 1710 wiederum sein Zeichen der Bürgermeister von Görlitz Franz Straphinus, der Besitzer der Ortschaft in den Jahren 1691-1728, gelassen. Auch im Palast Lasów fehlte es an berühmten Persönlichkeiten nicht. Im August und September 1759 hatte hier sechs Wochen lang der kaiserliche Feldmarschall Leopold von Daun, der zwei Jahren früher unter Kolin den Preußenkönig Friedrich II. von Hohenzollern besiegt hat, sein Hauptquartier. Im Jahr 1760 hielte sich hier sogar Friedrich II. kurz auf. 153 Der Herrensitz in Kunów (Kuhna), im Süden von Görlitz, entstand zum Ende des XVI. Jahrhunderts. Es ist nicht auszuschließen, dass er am Standort eines am 12. Mai 1427 von den Hussiten verbrannten Hofes errichtet wurde. Während des Dreißigjährigen Krieges war das Schlösschen in Kunów von Festungsgraben, Wall und Palisade umgeben. In dieser Zeit versteckten sich hier sehr oft die Landeinwohner und sogar die Görlitzer Bürger. Johann Ernst von Warnsdorf hat im Jahr 1663 unter dem Eindruck des Tatarenüberfalls auf Mähren und Schlesien den Kurfürst um die Möglichkeit der Verstärkung der verschlissenen, das Schlösschen umgebenden Wälle, gebeten. Warnsdorf, die Erlaubnis erreichend, hat die Wälle repariert und dort vier Kanonen aufgestellt. In XVIII. und XIX. Jahrhundert wurde der Herrensitz umgebaut und bedeutend vergrößert. Auf der Fassade des Turmes sind Spuren der Sgraffitoverzierung erhaltengeblieben. Der Bau besitzt auch zwei sehr interessante, aus Sandstein gebaute Portale. Auf einem Portal wurde eine liegende, sich auf den Totenkopf stützende Gestalt in Stein gehauen. Hier befindet sich die lateinische Aufschrift: Hodie mihi, cras tibi (Heute mir, Morgen dir). Das Portal ist von vier Wappen verziert. Von der linken Seite sind die Wappen der folgender Familien zu sehen: von Warnsdorf, von Rechenberg, von Schaffgotsch und vermutlich von Hoberg. Auf der rechten Seite befindet sich am Palast ein Anbau, dessen mittlerer Teil aus dem dreieckigen, von Planken umfassten Turmrisalit besteht. Hier befand sich die Kapelle. Nur einige Adelssitze in Oberlausitz besaßen in der Vergangenheit solche Sakralbauten. Die Kapelle in Kunów wurde von Johann Ernst von Warnsdorf in den Jahren 1662-1665 errichtet. Im XIX. Jahrhundert wurde die Kapelle oft – von Karl August Meusel und Freiherr von Magnus – umgebaut oder verziert. In der Nähe des Palastes ist ein historischer Park von großem Naturwert gelegen. Sein Ursprung reicht bis zur Wende des XVIII. und XIX. Jahrhunderts zurück. Bemerkenswert sind auch die in der Nähe des Dorfes gelegene historische Lindenalleen. Im XVIII Jh. entstanden auf unserem Gebiet sehr viele Paläste und Herrensitze. Das bedeutendste Barockgebäude des Zgorzelecer Kreises ist der Palast in Radomierzyce (Radmeritz). Diese wahrhafte Magnatenresidenz bildete vor 1945 den Sitz der evangelischen Stiftung von Joachimstein, die von Joachim Sigismund von Ziegler und Klipphausen gegründet wurde. In der Vergangenheit wurde sie als der bewundernswerteste Palastbau in der Oberlausitz betrachtet. Das Bauwerk steht auf einer Insel, die von einem breiten, vom Wasser der Wittig versorgten Festungsgraben umgeben ist. Auf die Insel gelangt man über die Steinbrücke, die aus drei Bögen besteht und einem prächtigen Barocktor, das mit dem Wappen von Ziegler verziert wurde (sowohl die Brücke als auch das Tor entstanden 1700, anhand des Projektes von K. Beyer). Der Palast, im südlichen Teil der Insel gelegen, ist ein Dreigeschossbau in der Form des Buchstaben C und von zwei Seitenschiffen flankiert. Er ist von einem hohen, aus zwei Flächen bestehenden Mansarddach bedeckt. Die Hauptfassade 154 mit dem dreiaxialen Risalit ist von einem Tympanon umgeben. Hier befindet sich ein prächtiges Portal, durch das man in den Hausflur gelangt. Die architektonische und bildhauerische Gestaltung der Fassade ist sehr prächtig und besteht aus für die Barockzeit charakteristischen Figuren. Diese prächtige Komposition wird durch den nahegelegenen kleinen Pavillon und Wirtschaftsbauten vervollständigt. Vor dem Palast sowie auch in seinem Inneren standen viele bedeutenden Skulpturen (im Palastpark waren es genau 46 Skulpturen). Nach dem Zweiten Weltkrieg wurden sie verstreut oder einfach geplündert. Mirosław Przyłęcki gab bekannt, dass sich ein Teil dieser Skulpturen sogar in Wilanów (Warschau) befand. Einige Skulpturen befinden sich gegenwärtig in Łagów und im Schloss Czocha (Tzschocha). Vor der Frontalfassade des Palastes in Radomierzyce befand sich ein Repräsentationshof (cour d’honneur). Sehr interessant und selten für die Barockzeit ist die Führung des Eingangs in den Palast von der Seite des im französischen Stil eingerichteten Gartens. Der Wassergraben ist von einer alten Buchen-Eichen-Allee umgeben. Auf den zur Brücke bei der Neiße führenden Weg entlang, wachsen noch Linden (Relikte der alten Allee), die auf Zieglers Empfehlung hin 1716 angepflanzt wurden. Wer sind die Erbauer des Palast-Park-Komplexes in Radomierzyce? Das Projekt stammt, nach Gurlitts und Jechts Meinung, von Christoph Beyer (gest. 1741), dem Chef der Generalbaubehörde in Dresden. Dem polnischen Forscher Henryk Dziurla 168. Pałac w Radomierzycach na początku XX w. (kartka pocztowa ze zbiorów autora) 155 zufolge war es der schon erwähnte Johann Friedrich Karcher (1650-1726), der als Oberlandbaumeister u.a. gemeinsam mit dem Zwinger-Baumeister Matthäus Daniel Pöppelmann das Taschenbergpalais für die Gräfin Cosel in Dresden geschaffen hat. Die Frage der Urheberschaft der Gründung ist auch deshalb kompliziert zu beantworten, weil der Stifter vor seinem Tod erhebliche Teile der Urkunden verbrannt haben soll. An dem jahrelangen Bau waren mehr oder weniger berühmte, sowohl aus Dresden, als auch aus Lausitz stammende Handwerker beteiligt (Bildhauer, Maler, Polsterer, Ofensetzer, u.s.w.). Z. B. vier bedeutende Statuen, die früher im Flur standen, und zwei auf dem Hof stehende Sphinxen (der Sage zufolge besaßen die Sphinxen die Gesichtszüge der Aurora von Königsmark, der berühmten Mätresse Augusts des Starken) wurden von Johann Christian Kirchner (1691–1732), dem Hofbildhauer Augusts II., fertiggestellt. Unter seinem Meißel gingen mehrere Verzierungen der Dresdener Augustusbrücke und des Zwingers hervor. Johann Jakob Rousseau, Dresdner Bildhauer, verzierte die Gesimse und Kamine in Joachimstein. Die Bemalungen wurden von Johann Gottfried Krause, H. Franz, Christian Sigismundt, Georg Sebastian Michorn und anderen Künstlern gefertigt. In der Frage der Innenverzierungen ließ sich von Zieglern durch George Bähr (der die berühmte Frauenkirche in Dresden entworfen hat) oder Johann Christian Knöffel (1686-1752) beraten, von dem u. a. das Kurländer Palais in Dresden und das Schloss des Grafen von Brühl in Brody (Pförten) auf dem Niederlausitz-Gebiet stammen. Zum Bau des Palastes und der angrenzenden Bauten wurden riesige Mengen von Holz, Ziegeln, Sandstein, Kalk und anderen Materialen gebraucht. Das Holz wurde u. a. aus dem Wald bei Platerówka (Niederlinda) und Niedów (Nieda) herbeigebracht. Der Sandstein für die Steinmetzen wurde von der Görlitzer Heide, von Rakowice Małe (Rakelsdorf) bei Lwówek Śląski (Löwenberg), und aus Waltersdorf in dem Zittauer Gebirge eingeführt. Das Tafelglas wurde für Ziegler von der Glashütte Wymiarki (Wiesau) in Fürstentum Żagań (Sagan) hergestellt. Nach dem Tod des Stifters wurde der Palast mehrmals umgebaut und renoviert (1817-1822 und 1875-1876). Im Jahre 1942 wurde im Palast der bedeutende Teil des Görlitzer Archivs versteckt. Nach dem Krieg wurde der Palast nacheinander von der Sowjetarmee, von Grenzschutztruppen, von einem Landwirtschaftlichen Staatsbetrieb und dem Kraftwerk „Turów“ besetzt. Der Palast ging immer mehr zugrunde, bis er sich ganz in Ruinen verwandelt hatte. Im Jahr 1999 wurde das Objekt von Marek Głowacki gekauft, dem Chef der Firma GERDA, der die umfangreiche Rekonstruktion des Palastes begann. Im Palast Joachimstein waren oft Könige und andere berühmte Persönlichkeiten zu Gast. Am 24. Mai 1721 führte von Ziegler, stolz auf sein Werk, den sächsischen Kurfürsten Friedrich August I. (August den Starken) durch das unvollendete Schloss. Von 26. zum 27. November 1745 übernachtete hier der Preußenkönig Friedrich II. mit seinem Stab. In den ersten Tagen des Septembers 1813 hielt sich hier der preußische Fürst Wilhelm (später der Kaiser von Deutschland), General von Blücher und viele 156 preußische und russische Oberoffiziere auf. Da das Stift Joachimstein unter der besonderen Aufsicht der sächsischen Herrscher stand, besuchten sie insbesondere die Wettiner. Im Jahr 1823 hielte im Palast der Thronfolger Friedrich August auf (später König Friedrich August II.). Unter den Palastbesuchern sind noch die sächsischen Könige zu erwähnen: Anton (1829), Johann (1856, 1869), Georg (1897), Friedrich August III. (1905), ganz zu schweigen von anderen Mitglieder der königlichen Familien. Die anderen Barockschlösser auf dem beschriebenen Gebiet sind nicht so prächtig. In Łomnica (Lomnitz) steht ein Schloss, der von Johann Georg von Seidel in den 30er und 40er Jahren des XVIII. Jahrhunderts gebaut wurde. Im XIX. Jahrhundert wurde der Bau umgearbeitet, und dadurch besitzt das Schloss viele neogotische und eklektische Eigenschaften. In Kostrzyna (Trattlau) liegt ein kleiner Barockpalast, der in den 50er Jahren des XVIII. Jahrhunderts auf Anregung von Christoph Ernst von Üchtritz gebaut wurde. Ein aus dem XVIII. Jahrhundert stammender Herrensitz steht in Ksawerów (Zwecka) bei Zawidów (Seidenberg). In Zgorzelec ist auf dem Dolny Ujazd (Nieder Moys), auf der Francuska Strasse, ein Barockhof von 1730 erhaltengeblieben, der früher Sitz der Familie Raschke war. Friedrich Wilhelm Raschke, Mitglied des sächsischen Kriegsrats, hat hier als Gast den Preußenkönig Friedrich II., in der Nacht vom 25. auf 26. November des 1745, aufgenommen. In März 1813 übernachteten hier vermutlich auch: Fürst Wilhelm (später Kaiser Wilhelm I.) und Fürst Karl von Mecklenburg. In Mai 1813 tauchte hier öfters Kanzler Karl August von Hardenberg auf. Unter den in den XIX. Jahrhundert entstandenen Palästen und Herrensitze ist ein klassizistisches Schloss in Sławnikowice (Kieslingswalde) bemerkenswert, das in den Jahren 1812-1815 gebaut wurde. Dieser prächtige Bau, mit Säulengang und Tympanon, entstand anstelle des älteren Hofes, in dem der berühmte sächsische Gelehrte und Erfinder des europäischen Porzellans, Ehrenfried Walther von Tschirnhaus (16511708), zur Welt kam. Nach dem Zweiten Weltkrieg, oft wegen der schlechten Verwaltung, verfielen viele sehenswerte Herrensitze und Paläste. So verfielen der Renaissancehof in Jędrzychowice (Hennersdorf) und der Barockpalast in Żarska Wieś (Sohr-Neundorf). Anfang der 70er Jahre des vergangenen Jahrhunderts wurde der Palast in Studniska Dolne (Nieder Schönbrunn) niedergerissen. Für immer verloren sind die Paläste in Jerzmanki (Hermsdorf) und Radzimów (Bellmannsdorf). Anstelle der prächtigen Schlossbauten in Rybarzowice (Reibersdorf) und Nadrzecze entstand ein „Krater“ des Braunkohletagebaus. Gelernt aus diesen Erfahrungen sollten wir uns alle Mühe geben, die traurige Liste der verlorenen Sehenswürdigkeiten abzuschließen. 157 Sakralbauten im Zgorzelecer Kreis Auf dem Gebiet des Zgorzelecer Kreises sind mehrere wertvolle und kostbare Bauten der Sakralkunst zu sehen. Im Jahr 1945 und in der Nachkriegszeit erlitt die Sakralarchitektur verhältnismäßig kleine Verluste. Im Gegenteil zu den Herrensitze und Schlösser wurden nur wenige Kirchen in der Zeit der Kriegshandlungen zerstört oder später in Schutt und Asche gelegt, (z. B. in Bielawa Dolna (Nieder Bielau), Pieńsk (Penzig), Przesieczany (Hohkirch), Ruszów (Rauscha) und Zatonie (Seitendorf). Die Kirche in Niedów (Nieda) ist vermutlich das am frühesten in unseren Gebieten entstandene christliche Gotteshaus. Gemäß der Tradition sollte es schon im XI. Jahrhundert oder im XII. Jahrhundert entstanden sein. Zum Schutzheiligen der Kirche in Niedów wurde der Heilige Wolfgang gewählt, der Bischof von Regensburg (gest. im Jahr 999, heilig gesprochen im Jahr 1050), bekannt als der Betreuer der Einsiedler, der in Böhmen im Mittelalter besonders verehrt wurde. Die Kirche in Niedów besaß schon 1346 den Pfarrstatus und bildete ein Bestandteil von Görlitzer Dekanat. Dem lokalen Pfarrer unterstanden die Kirchen in Radomierzyce (Radmeritz), Osiek Łużycki (Wendisch Ossig), und in dem am linken Ufer der Neiße gelegenen Leuba. Es ist auch nicht auszuschließen, dass in den ältesten Grenzen des Parochiebezirks auch Koźmin (Kosma) mit Tylice (Thielitz) standen. Trotz des langen Daseins behielt die Kirche in Niedów keine mittelalterlichen Elemente. Die gegenwärtige Form bekam das Gotteshaus durch den gründlichen Umbau in den Jahren 1715-1721 gemäß des Projektes von J.S. Hammer aus Dresden. Die Innenverzierung und Ausstattung kommen aus der Barock- und Rokokozeit. An der Außenwand der Kirche ist die in unserem Kreis bemerkenswerte und prächtigste Sammlung der Steingrabplatten zu sehen. Die ältesten Platten der Mitglieder der Familie von Penzig, die Besitzer der umliegenden Güter, stammen von Renaissancezeit. Romanische Sakralarchitektur wird von den Kirchen in Jerzmanki (Hermsdorf), Jędrzychowice (Hennersdorf), Łagów (Leopoldshain), Studniska (Schönbrunn) und Trójca (Troitschendorf) repräsentiert. Alle entstanden im XII. Jahrhundert. Die romanische Kirche des Heilligen Franziskus von Assisi in Jerzmanki, (die erste Erwähnung stammt vom 1346) wurde ungefähr im 1260 Jahr gebaut. Als Baumaterial wurde vor allem Basalt vom nahegelegenen Steinbruch genutzt. Der älteste Schutzheilige dieses Gottesdienstes war der Heilige Laurentius. In den Jahren 15171518, in der Zeit als die Kirche immer noch katholisch war, wandte sich die hiesige Gemeinde an den Görlitzer Rat, um Geldhilfe beim Umbau des Kirchenschiffes (das Kirchenschiff bestand vorläufig aus der Holzdecke) zu bekommen. Erst im Jahr 1579 wurde das bis heute bestehende Netzgewölbe gebaut. In manchen Quellen sind auch andere Angaben betreffend den Umbau zu finden, d. h. das erste Vierteljahrhundert des XVI. Jahrhunderts. 1617 wurde der Tempel Gottes mit einem neuen geschnitzten Altar ausgestattet, der das Wappen der Patronate von Schachmann und die Initialen MH (der Meister, der es geschnitzt hat) trug. Der alte, christliche Altar wurde, wegen 158 der Heiligenfiguren, die nicht in Luthertum anerkannt waren, fortgeschafft. Die Kirche in Jerzmanki gehört zu den ältesten und wertvollsten Sakralbauten in der Oberlausitz. Ihr Wert wird von dem spätromanischen Stil, aber auch von der seltenen architektonischen Ausführung bestimmt. Die Kirche besitzt Sonderendung von der östlichen Seite in der Form der vierseitigen Apsis und einen selten auftretenden kantigen Turm, der sich zwischen Seitenschiff und das Presbyterium erhebt. Sehr interessant ist auch ein selten auftretendes Wendeltreppenhaus mit dem Sandsteinstift. Die Frauenkirche in Jędrzychowice entstand in der zweiten Hälfte des XIII. Jahrhunderts. Der Kunsthistoriker Z. Świechowski hat die Entstehungszeit der Kirche auf ca. 1260 bestimmt. Die Mauern der Kirche wurden aus dem gebrochenen Stein gebaut, und die Grate wurden durch den Quaderstein verstärkt. In Spätmittelalter wurde der Kippkarren in Presbyterium durch das Netzgewölbe ersetzt. Ursprünglich waren das zwei Fensterlöcher (bisschen ausgeweitet) und beide Südportale, die gegenwärtig vermauert sind. Der Sakralbau wird als seltenes Beispiel der Wehrkirche geführt. Noch im Jahre 1772 besaß die die Kirche eine Ringmauer mit Zinnen, die typisch für die mittelalterlichen Burgen sind. Im Jahre 1614 wurde diese Kirche auf Anordnung des Landesgutsherren und späteren Görlitzer Bürgermeisters Heinrich Ritter umgebaut. Im Inneren des Gotteshauses sind Stuckverzierungen zu sehen, die u. a. die Madonna mit Jesuskindlein, den Heiligen Georg und die Heilige Elisabeth darstellen. Vermutlich stammen sie aus dem Anfang des XVI. Jahrhunderts. In Łagów, in der Nähe von Jędrzychowice gelegen, befindet sich auch eine in das zweite Viertel des XIII. Jahrhunderts zurückreichende Kirche. Von den romanischen Wurzeln des Baues zeugen das Scharfbogenportal im Priestereingang, die Kolumnen in Presbyterium und selbst die Raumplanung der Kirche. Die Filialkirche des Heilligen Anton ist ein Bau mit einem Schiff mit dem ausgegliederten Presbyterium und einer halbkreisförmigen Apsis. Im Spätmittelalter wurde die Kirche umgebaut. In dem Seitenschiff wurden Netzgewölbe eingerichtet. In der Neuzeit entstanden noch die Anbauten. Im XVII. und XVIII. Jahrhundert wurden mehrmals die Türme renoviert (1675, 1681, 1767). 1675 wurde auch die innere Ausstattung geändert. Im Jahr 1880 unter Leitung des Görlitzer Architekten Richter wurde der Innenraum der Kirche nochmals umgebaut. Während des Umbaus wurden neue Fenster angebracht und die alten zugemauert und verputzt. Die Kirche der Heiligen Anna und Michael in Studniska wurde vermutlich in der ersten Hälfte des XIII. Jahrhunderts erbaut und behielt in bedeutendem Maße ihre ursprüngliche Form. Die Apsis ist mit der Konche gewölbt, und das Presbyterium besitzt ein auf Kragsteinen gestütztes Kreuz-Rippengewölbe. Noch im Mittelalter wurde die Kirche mit der Sakristei erweitert, die im XVIII. Jahrhundert mit der Bestimmung für Empore aufgestockt wurde. Die Kirche verlor sehr an ihrem Aussehen in den Umbauzeiten in den Jahren 1839-1840, als der hohe Anbau auf der Südseite des Presbyteriums und auf der Westseite entstand und die Fensterlöcher verändert wurden. Von der barocken Ausstattung sind drei Holz- und Polychromaltare und 159 polychromierte Kanzel aus der ersten Hälfte des XVII. Jahrhunderts übrig geblieben. Die letzte der romanischen Kirchen des Zgorzelecer Kreises, die Kirche St. Peter und Paul in Trójca (Troitschendorf), entstand in der ersten Hälfte des XIII. Jahrhunderts. Diese zeitliche Bewertung ist dadurch möglich, dass die Kirche ein Halbkreisportal am Priestereingang behalten hat. Sehr charakteristisch für diese Zeit ist die Raumplanung. Die Kirche in Trójca gehört zu den Einschiffbauten mit getrenntem Presbyterium und halbkreisförmiger Apsis. Im Spätmittelalter wurde eine Sakristei mit spätgotischen Portal angebaut mit dem Datum 1512. In der Neuzeit wurden die Kirchenschiffe umgebaut und die Fensterlöcher umgestaltet. Es wurden auch die Anbauten ergänzt und die Betglocken über den Schiffen errichtet. Der Innenraum des Tempels stammt vorwiegend aus dem Anfang des XX. Jahrhunderts. Viele von den Kirchen des Zgorzelecer Landes bestanden schon im Mittelalter. Wegen der verschiedenen Ereignisse (vor allem durch Brände) mussten sie wiederaufgebaut, oder grundlegend umgebaut werden, so dass die ursprünglichen Elemente der Bauten heutzutage nur noch sehr schwer festzustellen sind. Z. B. besaß die Kirche der Aufhebung des Heiligen Kreuzes in Sulików (Schönberg) den Pfarrstatus schon im Jahre 1234. Sie wurde aber 1688 bei einem ungeheuren Brand der Kleinstadt vernichtet, die gegenwärtige besitzt Barockcharakter. Die Kirche St. Peter und Paul in Bogatynia (Reichenau) bestand um die Wende des XIII. Jahrhunderts, aber ihre Form bekam sie in den Jahren 1690-1695 wegen der Umbauten unter der Leitung Heinrich Prescher von Zittau. Die kleinen Dorfkirchen in Białogórze (Lichtenberg), Gronów (Gruna), Miedziana (Küpper), Osiek Łużycki (Wendisch Ossig), Radzimów (Bellmannsdorf) oder in Żarki Średnie (Sohra) standen schon 1346, aber hinsichtlich der Architektur repräsentieren sie vor allem Barock und Klassizismus. 169. Kościół w Jędrzychowicach. [WB] Unter allen erwähnten sind die 160 Kirche in Miedziana – die den Anspruch auf die wundervollste Landbarockkirche in den östlichen Teil der Oberlausitz erheben kann – sowie die Kirche in Osiek Łużycki. einer ausführlichen Beschreibung besonders wert. Die Kirche in Miedziana, ursprünglich als Alle Heiligen Kirche bezeichnet (gegenwärtig St. Peter und Paul Kirche), entstand auf Anregung des Gutbesitzers, Freiherr Otto Konrad von Hoberg in den Jahren 1725-1730. Er starb zwar schon im Jahre 1726, aber berücksichtigte und garantierte im Testament die Finanzhilfe für den weiteren Bau. Es werden zwei Daten der Konsekration des Tempels angegeben: 1730 und 1736. Die Kanzel und den Altar errichtete der Meister Lindner, damals ein sehr geschätzter, in Lwówek Śląski lebender Bildhauer. Die Orgel mit 17 Orgelregistern wurden durch den Zittauer Johann Tamitio (Tamitius) hergestellt, der auch die Orgel für anderen Tempel in der Lausitz, z. B. für die evangelische Kirche in Oybin (in weiterem Teil dieses Buches beschrieben) gefertigt hat. Auf dem Turm wurden drei Glocken befestigt, von denen sich nur eine erhalten hat, die in 1798 von Christoph von Linnenfeld, dem Besitzer des Dorfes Bierna (Berna), gestiftet wurde. Eine sehr interessante Sehenswürdigkeit in der hiesigen Kirche ist der aus dem Jahre 1730 stammende Rokokokachelofen, der in der einstigen Loge der Besitzer von Bierna steht. In der Kirchenmauer befinden sich die Ganzgestaltengrabplatten des Joachim von Eberhard, gest. 1597, und vermutlich der Tochter von Kaspar von Spiller und Anna Maria, von Hause von Nostitz. Wir können hier auch das Epitaph von Joachims Frau bewundern, der Katarina von Eberhard (de domo von Nostitz), die 1584 starb. Die Geburtskirche der Heilige Jungfrau Maria in Osiek Łużycki erhielt die gegenwärtige Form nach dem Brand vom 1662. Das ist ein gemauerter, einschiffiger Bau mit polygonal ausgestattendem Presbyterium. Von der westlichen Seite lehnt an ihr der Turm mit der Grabkapelle aus dem Jahr 1749. In der Kirche 170. Kościół w Żarkach Średnich w okresie międzywojennym befindet sich eine interessante, (kartka pocztowa ze zbiorów autora). 161 polychrom Kassetten imitierende Holzdecke. Das Gewölbe des Presbyteriums verzieren prächtige Stuckdekorationen, die in den 60er Jahren des XVII. Jahrhunderts entstanden. Die älteste Ausstattung stammt aus dem XVII. Jahrhundert. An der äußeren Kirchenmauer befinden sich Barockepitaphien, darunter auch die Grabplatte für Johann Georg von Warnsdorf, der während des Dreißigjährigen Krieges auf dem Marktplatz Sulików (Schönberg) von schwedischen Reitern getötet wurde (1642 oder 1643). Unweit von Osiek Łużycki liegt Radomierzyce, wo die Barockkirche der St. Peter und Paul einfach zufinden ist. Die frühere Kirche ist hier am 5. Mai 1686 verbrannt. In den nächsten zwei Jahren wurde sie wieder aufgebaut, aber ohne den Turm. Um 1692 unternahm Joachim Sigismund von Ziegler-Klipphausen das Vorhaben, einen ganz neuen Tempel zu errichten. Bis 1698 wurde nur das Pfarrhaus fertiggestellt. Noch im selben Jahr wurde, anhand des Projektes des italienischen, in Bolesławiec (Bunzlau) sesshaften Architekten, von Johann Jacob Stanjo (Stanjus), mit dem Bau des Kirchenturmes begonnen. Der Turm wurde 1701 fertiggestellt, aber von Ziegler, laut den Hinweisen des berühmten Dresdner Architekten Christoph Beyer, der nach Radomierzyce eingeladen wurde, begann 1702 mit den unwesentlichen Änderungen. Der Bau der Kirche fing 1702 an, wurde aber 1713 beendet. Und auch hier ließ er sich von berühmten Spezialisten beraten, so von dem am Hof Augusts des Starken tätigen Matthäus Daniel Pöppelmann, dem Schöpfer des Zwingers in Dresden. 1708 wurden auf dem Kirchenturm drei von dem Glockengießer aus Dresden, Michael Weinhold, abgegossene Kirchenglocken aufgehängt. 1713 wurde die Friedhofsmauer gebaut, in der der Grabstein des 1313 gestorbenen Ritters „de Losow“ (von Lossow) eingerichtet wurde. Das ist vermutlich die älteste datierte Rittergrabplatte in der Oberlausitz, und wahrscheinlich in Süd-West Polen. Vor dem Brand befand sie sich in der Nähe des Altars. In der Nähe der Kirche liegt das Barockmausoleum, das Haus der Joachimsteins Stiftung. Der Bau wurde 1732 vollbeendet. Auch im südlichen Teil des Zgorzelecer Kreises, in der Nähe von Bogatynia, befinden sich eine Kirche aus der Barockzeit. Beschreiben wir mindestens drei von ihnen – in Działoszyn (Königshain), Krzewina (Grunau) und in Sieniawka (Kleinschönau). Die Existenz der Kirche in Działoszyn können wir anhand der Urkunde von 1384 feststellen. 1493 wurde im Dorf eine neue Kirche, die St. Bartholomäus Kirche gebaut. Der Anstieg der Einwohnerzahl machte den Bau einer neuen Kirche erforderlich. 1766 wurde der Grundstein eingemauert, und 1769 wurde die Kirche konserviert. Dieser prächtige Bau wurde unter der Leitung des Architekten aus Liberec (Reichenberg), Joseph Kunze, errichtet. Das Innere der Kirche zeichnet sich durch eine prächtige Barock- und Rokokoausstattung aus. Wir können hier den hölzernen Orgelprospekt aus dem Jahr 1672, den Hauptalter aus den 1779, die polychromierte Kanzel und das Taufbecken aus dem Jahr 1783 bewundern. Hier befindet sich auch die Figur des Christkindes aus der in Ostrów, in der Nähe von Sokal gelegenen Kirche, bis 1951 lag diese Ortschaft an der Grenze Polens. 162 In Erinnerung behalten werden sollte, dass in der Pfarrei Działoszyn viele Seelsorger sorbischer Abstammung arbeiteten. In den 30er Jahren des XIX. Jahrhunderts war Jakob Pjech hier für kurze Zeit Vikar, er wurde bekannt für sein Wirken im nahe gelegenen Zatonie (Seitendorf). Ein anderer Sorbe, Jurij Kubaś war Vikar in den Jahren 1870-1875. Nach ihm trat Michał Ról (bis 1877) ein, und in den Jahren 18941895 kam noch Jan Rječka dazu. Ein Vierteljahrhundert (1900-1925) übte Michał Wjesela das Amt des Pfarrers aus, der Übersetzer der Gedichte und Erzählungen aus dem Tschechischen und Französischen war und auch Autor von Originalwerken gewesen ist. Der letzte sorbischer Pfarrer in Działoszyn war Jurij Brusk (18901950), der hier die letzten 10 Jahre seines Lebens arbeitete. Der Priester Brusk starb in Działoszyn (Königshain), und sein Grab befindet sich unter der Mauer auf dem hiesigen Friedhof. In Krzewina an der Lausitzer Neiße ragt die Kirche St. Johannes des Täufers auf, die in den Jahren 1739-1740 errichtet wurde. Der sächsische Hofmaler Gabriel Ambrosius Donath, geboren in Krzewina, hat 1740 speziell für diese Kirche ein Bild gemalt, das die Enthauptung des Johannes des Täufers darstellt. Das Gotteshaus kennzeichnet eine schlichte, klassizistische und neogotische Ausstattung. In Sieniawka befindet sich eine Barockkirche, die Kirche Johannes des Täufers. Die älteste Kirche entstand in Sieniawka (Kleinschönau) noch im Mittelalter, und wurde der Heiligen Tekla gewidmet. In den Jahren 1540-1580 war die kleine hiesige Kirche verödet. Nach der Renovierung wurde die Kirche erneut den Gläubigen zur Verfügung gestellt, aber schon als evangelisches Gotteshaus. Die gegenwärtige Form bekam die Kirche gegen Ende des XVII. Jahrhunderts. Die Verzierung der Kirche besteht vor allem aus Barock- und Rokokoelementen. Vor Jahrhunderten befand sich hier ein auf Holz gemaltes Bild der Muttergottes, das als wundertätig galt. Auf Befehl Kurfürst August des Starken wurde 1730 das Bild zum Zittauer Rathaus und dann nach Dresden gesetzt. Vor dem Zweiten Weltkrieg wurden außerdem von der Kirche die spätgotische Skulpturen aus dem Jahr 1500 ins Museum in Zittau gebracht. Sie stellten vor allem die Muttergottes mit dem leblosen Christus auf dem Knie, die Heilige Margaret, die Heilige Magdalena, und St. Peter dar. In der Friedhofmauer wurde ein Steinkreuz (sog. Sühnekreuz) eingebaut. 163 Über die Umgebindehäuser Das charakteristische Element des Gebietes der Oberlausitz und des Zgorzelecer Landes ist der originelle, volkstümliche Umgebindehausbau, der oft die Bezeichnung des „Lausitzer“ trägt. Diese so stark mit der Landschaft unserer Dörfer verbundene Architektur verfügt über außerordentliche architektonische und ästhetische Vorzüge. Charakteristische Eigenschaft ist die sog. Umgebindekonstruktion, die aus den von oben durch Spannriegel und waagerechte Balken verbundenen Säulen besteht. Die Säulen bilden eine Art von Joch, das die Wände als Kammkonstruktion umgibt. Das Umgebinde entlastet großartig die Holzwände, indem es die Last des Daches und des Obergeschosses unmittelbar auf den Boden versetzt. Ursprünglich waren die Umgebindehäuser eingeschossig und bestanden aus einer oder zwei Stuben. Mit der Zeit kamen mehrgeschossige Häuser auf, die sich durch ausgebaute innere Struktur auszeichneten. Die Wände des Stockwerkes (seltener der Stockwerke) bekamen meistens die Fachwerkkonstruktion, die man mit einer Mischung von Lehm und Stroh ausgefüllt hat. Ehemals beinhaltete eine der Stuben im Erdgeschoss die Webstühle, die arbeitend unaufhörlich Schwingungen erzeugten. Doch dank der elastischen Holzkonstruktion hatte die Arbeit der Webstühle keinen negativen Einfluss auf das Gebäude. Ein Flur trennte die Webwerkstatt von den gemauerten Haushaltsräumen, in denen sich meistens ein Brotofen mit gewaltiger Ofenplatte befand. Die Wohnstuben befanden sich auf der ersten Etage und waren entweder nur über den Kammteil des Erdgeschosses oder über dem ganzen Gebäude platziert. Die Umgebindehäuser besaßen ein steiles Satteldach, das anfangs nur mit Stroh und Schindeln bedeckt wurde, und später mit Dachziegeln oder auch Schiefer. Der Giebel des Daches war nicht selten schräg und bildete einen charakteristischen Walm. In manchen Häusern, besonders in denen, die in der Vergangenheit zu Textilkaufmännern gehörten, befinden sich reichlich verzierte hölzerne oder steinerne Portale. Außerdem treten dort auch geschnitzte Umgebindesäulen und profilierte Decken sowie geschmiedete Fenstergitter auf. Solche repräsentative Beispiele der kleinstädtischen Variante der Umgebindearchitektur können wir in Bogatynia bewundern. Die größte Anzahl der Häuser des Lausitzer Typus ist auf den Straßen Główna, Górna, 1 Maja, Kościuszki und Nadrzeczna erhalten geblieben. Auch in Markocice (Markersdorf), einem ehemaligem Dorf, heutzutage ein Stadtteil von Bogatynia, werden wir viele Umgebindehäuser finden, obwohl sie weniger dekorativ sind und einen typisch dörflichen Charakter haben. Nebenbei gesagt ist das Gebiet des Türchauer Sackes die „Geburtstätte“ des Lausitzer Baus nicht nur im Zgorzelecer Kreis, sondern auch im ganzen Land. Hiesige Umgebindehäuser treten hier ihrer ursprünglicher Form auf. Leider ist ein wesentlicher Teil von ihnen Opfer des Tagebaus sowie der Vergrößerung der Stadt Bogatynia geworden. In den 60ger Jahren des vorigen Jahrhunderts hat Janusz Bachmiński im Türchauer Sack um 700 hölzerne, „Lausitzer“ genannte, Wohn- und Hausbauten, gezählt. Noch im Denkmalverzeichnis aus dem Jahre 1985 befanden sich im Kreis Bogatynia etwa 280 Umgebindehäuser, davon 2/3 in Bogatynia selbst (insgesamt mit Markocice und Zatonie-Seitendorf). Bis 164 heute ist ihre Anzahl beträchtlich geringer geworden. Schon in den 60ger Jahren ist ein Konzept der Gründung eines Mini-Freilichtmuseums in der Nähe von Bogatynia entstanden, das 6-8 stilvolle, für die Region charakteristische Häuser umfassen sollte. Die Realisierung des Projektes wurde durch den Tod des Direktors von Turoszowski Kombinat Energetyczny (Türchauer Energiekombinat) Eugeniusz Mróz im Jahre 1977 unterbrochen, der dieses Freilichtmuseum gründen wollte. Im Jahre 2005 ist es dank der Initiative von Elżbieta Lech-Gotthardt gelungen, ein Umgebindehaus aus dem Jahre 1822 zu retten, das aus einem heute nicht mehr bestehendem Dorf Wigancice Żytawskie (Weigsdorf) stammt. Das Dorf wurde in 90ger Jahren des 20. Jahrhunderts ausgesiedelt. Dieses Stellmachers Haus steht heutzutage am Rand von Zgorzelec und wird in der Zukunft eine Funktion der Gaststätte und Motels erfüllen. Nicht nur in Bogatynia und Umgebung befinden sich Umgebindehäuser, die der Aufmerksamkeit wert sind. Zu wahren Perlen der Lausitzer Architektur gehören die Fachwerkhäuser des Barock mit Vorlauben in Sulików, ein Ort, der sich ehemals der Stadtrechte erfreute. Im 17. Jahrhundert erbaut, bilden sie den Restbestand der Bebauung des Marktes, die leider mehrmals zum Opfer der Brände gefallen ist (besonders 1814 und 1952). Die Häuser in Sulików sind zweigeschossigen Objekte mit Nutzdachgeschoß, die mit den Giebeln zum Markt hingerichtet sind. Die Häuser stützen sich auf vier hölzerne Säulen, die mit den Strebepfeilern befestigt sind. Einen sehr angenehmen ästhetischen Effekt schaffen die hölzernen Fachwerkkonstruktionen mit weißem Feldausfüllen. Die Scharfe Ecke, eines der bekanntesten Zwillingshäuser, ist im Jahre 1688 entstanden. Anfangs gehörte es zur Familie Prietzel, die Bäcker aus Sulików. Jahrhundertlang befand sich hier eine Gaststätte. 171. Domy na Rynku w Sulikowie w okresie międzywojennym (pocztówka ze zbiorów autora). 165 Puszcza Zgorzelecka (Die Görlitzer Heide) Eines der besonders interessanten Gebiete in unserem Kreis ist die Puszcza Zgorzelecka (Görlitzer Heide). Sie umfasst das Gebiet von 30 000 Hektar der früheren Wälder von Görlitz und breitet sich zwischen Lausitzer Neiße und Czerna Wielka (Große Tschirne) aus. Die Görlitzer Heide ist also kein Synonym für die Bory Dolnośląskie (Niederschlesischer Heide), wie allgemein gebräuchlich, sondern das am weitesten nach Westen ausgebreitete Fragment dieses riesigen Waldkomplexes. Die Anfänge des Görlitzer Waldeigentums reichen vermutlich in das XIII. Jahrhundert zurück. Es wird vermutet, dass schon damals im Besitz der Stadt der „Prebus Wald“ war, der zwischen Bielawa Dolna (Nieder Bielau), Stary Węgliniec (Alt Kohlfurt) und Piaseczna (Schönberg) liegt. Karl IV. übergab Görlitz im Jahre 1355 in die „erbliche Gebrauchung des Holtzes auf der Görlitzer Heyde, nehmlich den Bürgerwald, Steinbruch und etzliche Teiche“. In den Jahren 1491-1492 erwarb die Stadt Görlitz von der Herren von Penzig die so genannte „Penziger Heide“, d. h. einen tiefer Wald zwischen Nysa Łużycka (Lausitzer Neiße) und Czerna Mała (Kleine Tschirne). Im Mittelalter bildeten die Wälder, die zwischen Czerna Mała und Czerna Wielka ausgedehnt sind, ein königliches Eigentum, daraus folgt auch der bestimmende Terminus „Königliche Heide“. 1499 verkaufte der 172. Bór sosnowy w Puszczy Zgorzeleckiej (Nadl. Ruszów). [WB] 166 König von Böhmen und Ungarn, Władysław Jagiellończyk, die Königliche Heide dem Stadtrat von Görlitz. Mit der Übernahme der Heide durch die Bürger nahmen die Siedlungsprozesse an Stärke zu. Eine große Rolle in der Entwicklung der Siedlung spielte die Eisenherstellung, die sich auf das Raseneisenerz stützte. Zur Eisengewinnung wurde die an Ort gebrannte Holzkohle benutzt. Auf Betreiben der Bürger wurden auch viele Fischteiche angelegt. Bis zur Zeit des Dreißigjährigen Krieges hatte die Waldbienenzucht günstige Entwicklungsfaktoren. Die Urkunden zeugen von Zeidler u. a. aus Bielawa Dolna, Czerwona Woda (Rothwasser) und Ruszów (Rauscha), die dem Stadtrad Zins in der Form von Honig oder Geld zollten. Bevor die rationelle Forstwirtschaft geformt wurde, war die Jagd in der Forstbenutzung von großer Bedeutung. Diese Tatsache kann nicht erstaunen, weil die Wälder der Görlitzer Heide immer ein Refugium des mannigfaltigen und abwechslungsreichen Wildbestands waren. Im XVI. Jahrhundert kamen hier für die Jagd Maximilian und Ferdinand von Habsburg und vermutlich Sigismund Jagiellończyk, Bruder des böhmischen Königs Wenzel, der auch der Oberlausitzer Landvoigt war. In der zweiten Hälfte des XIX. Jahrhunderts gingen in der Görlitzer Heide die Hohenzollern, Wilhelm II. und der Prinz Friedrich Karl auf die Jagd nach Auerhühnern. Im XVIII. und XIX. Jahrhundert kam Ordnung in die Bewirtschaftung der Heide. 1737 erschien die „Forst - und Jagdordnung“, die die hiesigen Wälder in zwei 173. Staw Wolno-Stary. [WB] 167 174. Gągoły. [WB] Bezirke teilte: Nieder Heide und Ober Heide. Jeder Bezirk bekam einen Oberförster („reutende Förster“). Die Oberförster haben in Jagodzin (Neuhammer) und Stary Węgliniec (Alt Kohlfurt) stationiert. Nach der Reformierung in den 50er Jahren des XIX. Jahrhunderts wurden drei Oberförstereien gegründet: Pieńsk (Penzig), Ruszów (Rauscha) und Węgliniec (Kohlfurt). Diese Verwaltungsteilung ist noch heute gültig, obwohl die Grenzen und die Fläche der Oberförstereien ganz anders sind. Die ersten Forstvermessungen der Görlitzer Heide wurden schon in dem XVIII. Jahrhundert begonnen. 1730 hat die Reviere an der Czerna Wielka (Große Tschirne) Daniel Petzold gemessen. Ernst Gotthelf Hüttig hat im Jahre 1823 die Vermessung an den Hügel Ostęp Światowida (früher Könnteberg) angefangen, die zur Teilung der Heide in 175 quadratische Felder (sog. Jagen, je 222 Hektar groß) führte, die später „Distrikte“ genannt worden sind. In späteren Zeiten wurde die Zahl der Abteilungen auf über 500 vergrößert, und jedes Jagen bekam 56 Hektar Fläche zur Verfügung. Nach dem Zweiten Weltkrieg wurden Waldabteilungen von jeweils 28 Hektar Fläche eingeführt. Ab 1750 wurde in den Stadtwäldern die Taxation bearbeitet. Die erste „vernünftige“ Einrichtung der Heide hat 1818 Baron Spangenberg, der Verwalter in den Wäldern des Grafen von Solms auf Kliczków (Klitschdorf) ausgeführt. Ende der 30er Jahre des XIX. Jahrhunderts hat ein Görlitzer Forstmeister von Clausen jeden Bestand „bis zu Morgen genau“ taxiert. Bis zu den 20er Jahren des XIX. Jahrhunderts herrschte in diesen Wäldern die in der Nutzung der Naturverjüngung 168 bestehende Bewirtschaftung. Auf den Schlagflächen wurde versucht, ein Paar Bäume zu belassen, die als s. g. Samenbaum dienen sollten. Jedoch Ende der ersten Hälfte des XIX. Jahrhunderts verbreitete sich ein Kahlschlagsystem und die Kunstverjüngung, das zur Entstehung der Kiefermonokulturen führte. Die Einheitlichkeit der Forstbestände führte dazu, dass die hiesigen Wälder seit Jahren durch verschiedene Krankheiten und abiotische Faktoren (Windwürfe, Schneeschäden, Frost oder Trockenheitsschäden) gefährdet sind. Die Waldchroniken erwähnen auch oft das Massenvorkommen von Insekten, die ihre Nahrung meist auf den Kiefern suchten. Im Heidegebiet stoßen wir auf nur wenige Denkmäler materieller Kultur. Zu den wertvollsten gehört z. B. die Kirche Skapulier der Muttergottes in Stary Węgliniec vom Ende des XVII. Jahrhunderts. Der größte Trumpf dieser Gebiete ist die einzigartige Flora und Fauna (Pflanzen- und Tierwelt), die sich trotz des jahrhundertlangen menschlichen Eingriffs gut erhalten hat. Die Moor-Kiefer besitzt hier ihr einziges Verbreitungsgebiet in der Tiefebene des Polens. Außerdem wachsen hier solche Pflanzenspezies wie: Zypressen-Flachbärlapp, Königsfarn, Mittlere Sonnentau, Echte Glockenheide, Arnika auch Berg-Wohlverleih genannt und Deutsches Geißblatt. Die Heide wurde zur Heimat für Fischotter, Wolf, Biber, Hermelin, Schlingnatter, Kleines Sumpfhuhn, Rohrdommel, Schellente, Gänsesäger, Seeadler, Rotmilan, Schwarzmilan, Auerhuhn, Uhu, Sperlings- und Raufußkauz. 175. Dawna kuźnica żelaza w Piasecznej (kartka pocztowa ze zbiorów autora). 169 In den letzten Jahren wurde von der Zachodniosudeckie Towarzystwo Przyrodnicze (Westsudetennaturgesellschaft), auf dem Zgorzelecer Heidegebiet ein Schutzprojekt der Lokalpopulation des Auerhuhns und Birkhuhns realisiert. Ein Ergebnis dieses Projektes war im Jahre 2003 die Bildung eines 25 kilometerlangen Lehrpfades, der nicht nur die Naturvorzüge dieses Gebietes, sondern auch seine Geschichte zeigt. Die erste der Stationen befindet sich in Stary Węgliniec bei dem Tartaczny Staw (Hammer Teich), in XV. Jahrhundert gebaut, und die letzte wurde bei dem Naturschutzgebiet beim „Torfmoor bei Węgliniec“ platziert, wo die Sumpfkiefer wächst. Das erste NSG wurde schon 1937 gebildet. Diese Fläche wurde 1959 erneut als Naturschutzgebiet gestellt. Bei unseren Nachbarn In dem vorliegenden Kapitel kann sich der polnische Rezipient mit der Geschichte und den interessanten Bauten unseren Nachbarn befassen. Wegen den begrenzten Publikationsrahmen können wir das Thema nicht so ausführlich durchführen, d. h. wir begrenzen uns nur zur Darstellung von verhältnismäßig wenigen Orten. Unsere Wanderung beginnen wir mit Görlitz, der Stadt, die für die prächtigen und wertvollen Sehenswürdigkeiten bekannt ist. Görlitz Untermarkt und Rathaus Untermarkt und Rathaus bilden zweifellos den bedeutendsten Teil der Altstadt Görlitz. Der Name „Nieder Markt“ (Nieder Markt, Untermarkt) erscheint in den Quellen seit den ersten Jahren des XV. Jahrhunderts. Die älteste Quellenerwähnung, die von dem Rathaus (in der Ecke des Untermarktes liegend) handelt, stammt aus 1369, obwohl der Anfang dieses Bauten auf 1350 zurückgreift. Das mehrmals umgebaute Rathaus behielt die typischen Elemente der Gotik-, Renaissance- und Barockarchitektur. Der Rathausturm, beurkundet in 1378, wurde in den Jahren 1511–1516 umgebaut. Nach der Erhöhung auf 60 Meter bekam er spätgotische architektonische Form. Nach den Beschädigungen, mit dem Blitzschlag in 1742 verbunden, wurde der Turm mit dem neuen Turmhelm bekrönt. Die malerische Rathaustreppe wurde in den Jahren 1537-1538 gebaut. Ihr Urheber ist Wendel Rosskopf, berühmter Architekt, der in der Lausitz und in Schlesien viele Bauten im Renaissancegeist errichtet hat. Über die Treppe befinden sich seit dem Jahr 1488 ein im Stein gefertigtes spätgotisches Wappen von Matthias Corvinus (gest.1490), des ungarischen, in der Lausitz regierenden Herrschers. In der süd-östlichen Seite des Untermarktes (Untermarkt Nr. 14) stehtein Bau die Stadtwaage, die vermutlich 1453 entstanden ist und 1599-1600 von Jonas Rosskopf umgebaut wurde. Die Altstadtbebauung im Kern besitzt zahlreiche wertvolle 170 176. Sala Rajców w Ratuszu w Görlitz. [GT] 171 Bürgerhäuser, von denen jedes seine eigene sehr interessante Geschichte hat. Zwar repräsentieren die Fassaden der hiesigen Bürgerhäuser Renaissance und Barock, aber viele Häuser enthalten gotische Relikte und besitzen Grundrisse, die in Anlehnung an die mittelalterliche Baugrundstücke gesetzt wurden. Sehr wertvoll ist der Schönhof, der in der süd-westlichen Straßenfront des Untermarktes gelegen ist, das älteste bürgerliche Renaissancehaus in Deutschland. Es wurde 1526 anstelle des Vorgängerbaus errichtet. Das Gebäude wurde 1617 und in den Jahren 1716-1717 umgebaut. In der nordöstlichen Straßenfront steht ein Renaissancehaus aus den Jahren 1550-1552, in dem 1771 August Struve die Apotheke gegründet hat (Untermarkt Nr. 24). Die Fassade des Gebäudes zieren Sonnenuhren und astronomische Zeichen, ausgefertigt von Zacharias Scultetus, der Brüder des bekannten Bartholomäus Scultetus. Barockhaus und Biblisches Haus an der Neißstraße Am unteren Bereich des Untermarktes, in der Neißstraße 30., steht das bekannteste Barockhaus in Görlitz. Den Bau kennzeichnen die Zierfassade, ein prächtiges Portal und ein prachtvoller Hof (früher bedeutend größer). Es entstand in der derzeitigen Form in den Jahren 1772-1729. Das Gebäude entwarf für den Käufer Christian Ameis der berühmte sächsische Architekt Johann Friedrich Karcher. In den Jahren 1773-1803 war Besitzer des Bürgerhauses der Postmeister Friedrich Gottlob Kober. Karl Gottlob von Anton nahm das Gebäude in 1803 in Besitz. Vier Jahre später übergab er es der Oberlausitzischen Gesellschaft der Wissenschaften (Anton war ein Mitbegründer und langjähriger Sekretär der Gesellschaft). Die Oberlausitzische Gesellschaft der Wissenschaften hatte hier ihren Sitz ununterbrochen bis 1945. Nach dem Zweiten Weltkrieg wurde die Gesellschaft liquidiert und erst im Dezember des Jahres 1990 wieder einberufen. In dem Barockgebäude in der Neißstraße 30 befindet sich das Stadtmuseum (seit 1951). Man kann hier wundervolle Sammlungen der Graphik und Bilder, ältere Möbel, Porzellan und Glas bewundern. Großen Eindruck macht das Physikalisches Kabinett, ausgestattet mit der originale Anlage und Einrichtung, die dem Adolf Traugott von Gersdorf (17441807), „den gelehrten Herr von Meffersdorf“ gehörte, der zusammen mit Karl Gottlob von Anton 1779 die Oberlausitzische Gesellschaft der Wissenschaften gegründet hat. Eine Ausstellung ist Jakob Böhme gewidmet, dem Görlitzer Mystiker und Theosophen (1575-1624). In dem beschriebenen Gebäude befindet sich auch die über 100.000 Bände zählende Bibliothek. Das Barockhaus ist in der Nähe des Biblischen Haus platziert. Das Renaissance Bürgerhaus wurde 1570 von Hans Heinz, den Waidhändler gebaut. Die Fassade des Hauses ist mit Flachreliefes verziert, die Szenen aus dem Neuen und Alten Testamenten darstellen. Die von dem Gebäude stammende Renaissancesteinbalustrade mit charakteristischen Hellebardier-Gestalten ist in Museum in Kaisertrutz anzusehen. Waidhaus Das in der Nähe von der St. Peterskirche gelegene Waidhaus gehört zu den ältesten säkularen Steinbauten in Görlitz. Durch die Jahrhunderte erfüllte es verschiedene 172 Funktionen. In der zweiten Hälfte des XIV. Jahrhunderts wurde hier Bier gebraut. In den Jahren 1447-1529 befand sich in diesem Gebäude eine Lateinische Schule, die später in das Gebäude in der Krebsstraße verlagert wurde. In dieser Zeit brannte das Waidhaus ab, wurde aber dann wieder aufgebaut (1479). Um die Jahreswende der 20er und 30er des XVI. Jahrhunderts fand ein Umbau statt, der mit der Erhöhung des Gebäudes verbunden war. Ab 1530 lagerte man im Waidhaus die Waid-Färberröte, eine Pflanze mit der man früher die Stoffe gefärbt hatte. Nach 1728 übernahm das Gebäude die Rolle des Getreidespeichers. Die Überreste der Stadtbefestigung In Görlitz können wir die Überreste der mittelalterlichen Stadtbefestigungen bewundern. Im XIII. und XIV. Jahrhundert verlangte die an wirtschaftlicher Bedeutung wachsende Stadt die Gründung von Schutzvorrichtungen gegen Überfalle und Plünderungen. Die Gefahr davon ist in der Zeit der Kriege mit Hussiten in der ersten Hälfte des XV. Jahrhunderts bedeutend gewachsen. Trotz ständiger Überfälle haben die Hussiten nie die Stadt erobert. Erst in den Zeiten des Dreißigjährigen Krieges (1618–1648) erwies sich, dass die Mauer nicht ausreichend stark ist, und die Stadt an der Neiße wurde vielmals durch die kämpfenden Seiten erobert. Noch ca. 1700 besaß die Stadt 33 Basteien, die sich auf der Außen- oder Innenseite befanden. Im XIX. Jahrhundert wurden Größe Teile der Stadtmauer und ihrer Basteien niedergelegt. Die einzige erhaltene Bastei ist die Ochsenbastei, die an der heutigen Uferstraße, nahe der Lausitzer Neiße- steht. In der unmittelbaren an der Peterskirche gelegenen Gebiet können wir ebenfalls Fragmente der früheren Stadtmauern bewundern. In Görlitz überstanden noch drei Türme (die Zeit): der Frauenturm (auch Dicker Turm) mit der stellenweise über 5 Meter dicken Mauer (beurkundet in 1305), der Nikolaiturm, in dessen Nähe die Görlitzer Juden lebten, und der Reichenbacher Turm, am Obermarkt gelegen, der früher den Stadteingang von der westlichen Seite herschützte. Der Reichenbacher Turm, das erste Mal 1376 beurkundet, bekam 1485 die heutige Form. Während der Stadtbelagerung der kaiserlichen und sächsischen Armeen 1641 wurde der Turm infolge des Artilleriebeschusses beschädigt. Der Turm ist von den Wappen des früheren Lausitzer Sechsstädtebundes verziert. Er ist für Besucher zugänglich. Sehr nah am Reichenbacher Turm steht der Kaisertrutz. Der Namen stammt aus der Zeit des Dreißigjährigen Krieges, als die Schweden unter Oberst Wanke 1641 hartnäckig den Görlitz belagernden kaiserlichen und sächsischen Soldaten „trotzten“. Ursprünglich lag das 1490 entstandene Schutzgebäude vor der Linie der Stadtmauer und war von einem Festungsgraben umgeben. In den 80er Jahren des XVI. Jahrhunderts hat hier B. Scultetus ein Teil der Stadturkunden untergebracht. Ab 1932 Jahr erfüllt der Kaisertrutz museale Funktionen. Anfangs befand sich hier die Filiale des Kaiser-Friedrich-Museums, an dem rechten Ufer der Lausitzer Neiße gelegen. 173 Pfarrkirche St. Peter und Paul Das prachtvollste Sakralgebäude in der Stadt Görlitz. Die Bau dieses Gotteshauses, umgangssprachlich Peterskirche genannt, stammt vermutlich aus den 20er Jahren des XIII. Jahrhunderts. 1423 wurde mit dem Bau der Kirche im Stil der Gotik begonnen. Wegen der Hussiten-Kriege wurden die Bauarbeiten erst 1457 beendet. Die Vergrößerung des Gebäudes wurde noch Ende des XV. Jahrhunderts weitergeführt (es wurde u. a. Konrad Pflüger engagiert). Im Ergebnis entstand die fünfschiffige Kirche mit den wundervollen gotischen Gewölben. Franz Rotbart, der Sohn des hiesigen Gerbers, hat 1525 angefangen, hier lutheranische Predigten zu halten. Die Peterskirche hat schon damals einen großen Eindruck auf die Zeitgenossen gemacht. Der sich im Mai 1538 in Görlitz aufhaltende böhmische König Ferdinand I. Habsburg hat bei der Abreise den Ratsherren empfohlen, die Kirche zu malen und das Bild nach Prag zu schicken,. Am 19. März 1691 ist leider die prächtige Ausstattung der Kirche verbrannt (zunichte gingen damals u. a. 36 Altäre). Ende des XVII. Jahrhunderts wurde mit dem Aufbau des Gebäudes, mit einer neuen Einrichtung begonnen. In den Jahren 1697-1703 hat für die Pfarrkirche St. Peter und Paul der kaiserlicher Orgelbaumeister Eugenio Casparini (eigentlich Caspar, seine Familie stammte nicht aus Italien, sondern aus der Lausitz) die „Sonnenorgel“ gebaut. Sie wurden zu der prächtigsten Orgel nördlich der Alpen. 1696 wurde für diese Kirche eine riesige Glocke abgegossen, eine der größten in Deutschland. Bemerkenswert sind auch der Barockaltar, zwei Beichtstühle, von denen einer (auf der linken Seite) durch Caspar G. von Rodewitz angefertigt wurde, die zu der Ausstattung der Peterskirche gehören. Erwähnenswert ist, dass sich manche Elemente der früheren Ausstattung in Polen befinden (z. B. in Warschau sind die gotischen Skulpturen des St. Peters und Paul bewahrt). Trotz mehrmaliger Umbauten des Gebäudes ist das wundervolle Portal bewahrt geblieben. Unter dem Altar befindet sich die Georgenkapelle, die in den Jahren 1423-1432 (Gewölbe gegen 1461) entstand. Zwei schmale neogotische Kirchentürme, ohne die man sich St. Peter und Paul heute schwer vorstellen kann, wurden erst in den Jahren 1889-1891 angebaut. Dreifaltigkeitskirche Über den Obermarkt erhebt sich die St. Dreifaltigkeitskirche, die in den Jahren 1234-1235 gebaut wurde. Bis zum 1565 gehörte die Kirche den Görlitzer Franziskanern. Darum wird auch heute der hohe und schmale Kirchturm „Mönch“ genannt. Die St. Dreifaltigkeitskirche wurde in den Jahren 1450-1508 und 1713-1715 vergrößert und ausgebaut. Aus dem ältesten Ausstattung erhielten sich der spätgotische, von Hans Olmützer angefertigte Altar der „Goldene Maria” und die Skulptur des Betrübten Christus aus den ca. 1500 Jh. Der Barockaltar mit dem Bild „Christi Gebet am Ölberg“ stammt von Caspar Gottlob von Rodewitz, dem Permosers Schüller. 174 Heiliges Grab Das Heilige Grab ist eine Stiftung des Görlitzer Bürgermeisters Georg Emerich (1442-1507), der, im Rahmen der Ablösung seiner Jugendsünden, eine Pilgerfahrt zum Grab des Christus in Jerusalem unternommen hat. Die in Jerusalem angefertigten Zeichnungen haben Emerich bei dem Bau der original getreuen Kopie des Heiligen Grabes in Görlitz geholfen. Die Anlage entstand in den Jahren 1481-1505 und besteht aus der Heilig-Kreuz-Kapelle, der Grabes Kapelle und dem Salbhäuschen, in dem eine Skulptur der den Körper Christi zugewendeten Maria zu sehen ist, vermutlich das Werk von Hans Olmützer. Diese Anlage ist ein Teil des Görlizter Kreuzweges. An dem Bau haben berühmte Baumeister gearbeitet: Konrad Pflüger, Urban Laubanisch und Blasius Börer. Das Görlitzer Heilige Grab erfreut sich großen Interesses, was man auch anhand der Tagebücher und Briefen der die Stadt besichtigenden Reisenden (auch aus Polen), feststellen kann. In 1598 entstand in Żagań (Sagan) die Grabeskapelle, die den Görlitzer Replik nachgebildet wurde. 1731 hatte August der Starke, Sachsens und Polens Herrscher befohlen, eine Kopie des Heiligen Grabes in Ujazdów bei Warschau zu bauen. Die Kirche des St. Nikolaus und Friedhof Die St. Nikolaus Kirche besitzt die alte mittelalterliche Metrik, weil ihre Anfänge auf die Wende des XI. und XII. Jahrhunderts zurückführen. Die erste Urkunde der damals noch hölzernes Kirche stammt jedoch erst aus dem Jahr 1298. In dieser Urkunde wurde die Kirche als Pfarrkirche genannt. 1452 wurde der Bau der gemauerten Kirche begonnen. Auf den Abschluss der Bauarbeiten und Konsekration der Kirche musste man bis 1520 warten. In den Jahren 1642 und 1717 zerstörten das Gebäude Brände. In der in den Jahren 1717-1722 aufgebauten Kirche wurden bis in das Jahr 1925 keine bedeutenden Änderungen vorgenommen. Nur 1786 wurde eine charakteristische Betglocke eingebaut. Die Kirche erfüllt seit Jahrhunderten die Rolle der Friedhofskapelle. In der Nähe ist ein Friedhof gelegen, wo die sterblichen Überreste von vielen verdienten Görlitzer Bürgern ruhen. Eben hier befinden sich die Gräber des Görlitzer Mystikers und Theosophen Jakob Böhme (1575-1624), des Astronomen und Kartografen Bartholomäus Scultetus (15401614), von Karl Gottlob von Anton (1751177. Grób Jakuba Böhme. [GT] 175 1818) dem Sekretär der Oberlausitzer Gesellschaft der Wissenschaften, des bekannten Görlitzer Arztes Christian August Struve (1767-1807), und auch der Minna Herzlieb (1789-1865), der Freundin des großen Goethe, die in Görlitz ihr letztes Lebensjahr verbracht hat. Landeskrone Die Landeskrone, der wundervollste Berg in der Umgebung von Görlitz, ist von Weitem, obwohl er nur 419,5 Meter hoch über Meeresspiegel ragt, zu erkennen. Dieser Basaltvulkankegel ist gegenwärtig mit Buchen-, Eichen-, Hainbuchen- und Fichtenwäldern bewachsen. Auf den Bergabhängen, in dem reichen Unterholz, sind sehr interessante Pflanzen zu beobachten, wie z. B. Leberblümchen (Hepatica nobilis), Waldmeister (Galium odoratum), Gelbes Windröschen (Anemone ranunculoides), Haselwurz (Asarum europaeum) und – die größte Seltenheit in diesem Teil der Lausitz - der Gefleckte Aronstab (Arum maculatum). Die Besonderheit der Tierwelt dieses Gebietes ist die Haselmaus (Muscardinus avellanarius), das wundervolle Nagetier von der Pilch-Familie. Aufgrund der Naturvorzüge wurde schon 1940 auf der Landeskrone ein Naturschutzgebiet gegründet. Anhand der archäologischen Funde kann man feststellen, dass der Berg schon in vorgeschichtlichen Zeiten von Menschen bewohnt war. In der Bronzezeit befanden sich auf dem Gipfel des Berges mit Sicherheit menschliche Siedlungen. Im Frühmittelalter befand sich hier die von dem Bayerischen Geographen auf das IX. Jahrhundert datierte Burg des Besunzane-Stammes. Die Burg, damals als „Businc“ bekannt, spielte in den polnisch-deutschen Kriegszeiten in den Jahren 1003-1018 eine bedeutende Rolle. Der deutsche Chronist Thietmar gibt an, dass 1015 der tschechische Fürst Oldřich (Udalrich), als Verbündeter des deutschen Königs, „die große Burg, als Busninc genannt, erobert hat, und hat dort mindestens tausend Männer, die Frauen und Kinder nicht mit zu zählen, gefangen genommen, und nach dem Brand der Burg kehrte er als Gewinner nach Hause zurück“. In 1268 ist in den Quellen „Castrum Landischrone“ beurkundet. Damals gehörte die Burg vermutlich der Familie von Landeskrone. Vor dem Jahr 1357 ist die Festung in Besitz der Biberstein aus Frýdlant übergangen. Die tschechischen Magnaten übergaben die Burg auf der Landeskrone eigenen Vasallen, u. a. von Hobergs, von Gersdorfs und von Hellers. In den Jahren 1437-1439 war der Herrscher dieser Burg Johann I., der Herzog von Żagań (Sagan). Seinen Tod haben die Görlitzer Bürger ausgenutzt. Aus Furcht davor, dass die Burg in ein Räubernest umgestaltet wird, haben die Bürger die Landeskrone von des Johanns Erben abgekauft (1440). Die sich auf dem Steinberggipfel befindende Festung wurde in Kürze dem Erdboden gleichgemacht. Auf K. A. von Meyer zu Knonow Anregung wurde 1796 auf dem Berggipfel ein Aussichtsturm errichtet, und 1863 wurde in diesem prächtigen Gebäude ein Restaurant eröffnet. Gegenwärtig ist es eine populäre Ausflugsortschaft. Bei durchsichtiger Luft kann man von der Landeskrone die Gebirgsketten des Zittauer Gebirges, Isergebirges und Riesengebirges bewundern. 176 Löbau Diese an dem Löbauer Wasser gelegene Stadt hat das Stadtrecht ca. 1220 bekommen, d. h. ungefähr in derselben Zeit wie Görlitz. 1238 wird sie in den Quellen des landherrlichen Vogtes beurkundet. Im XIV. Jahrhundert wurde die Stadt mit Mauern umgeben und die Bürger bekamen das Recht der freien Wahl des Bürgermeisters und Stadtrates. Das Weichbild war verhältnismäßig groß und umfasste bis zu 36 Dörfer. Seit dem Jahr 1346 fanden die Sitzungen des Delegaten des Sechsstädtebundes statt (wegen der verhältnismäßig zentralen Lage der Stadt). Zu Konventen kam es hier sogar nach den 1815, obwohl der Sechsstädtebund nicht mehr existierte. Das letzte Treffen der Delegierten der vier Städte: Löbau, Zittau, Bautzen und Kamenz (Görlitz und Lauban wurden Preußen angegliedert) fand 1868 statt. In der Stadt entwickelte sich durch Jahrhunderte die Herstellung von Tuchen und Leinwand. Die hier organisierten Märkte, wo Garn und Getreide angeboten wurde, gehörten zu den bedeutendsten in der Oberlausitz, wenn nicht in ganz Sachsen. Die Bahnverbindung in den Jahren 1847-1848 mit Dresden, Görlitz und Zittau haben große Wirkungen auf die Entwicklung der Textil-, Papier-, Maschinen- und Schuhindustrie gehabt. Wegen der tragischen Brände sind in Löbau nicht so viele alte Bauten übrig geblieben. Das Rathaus, wo sich die Relikte aus dem XV. Jahrhundert befinden, gehört zu den wundervollsten Bauten in der Stadt. Umgebaut in den Jahren 17101714 (nach dem Brand von 1710) von Zittauer Architekten, Heinrich Prescher, wurde es mit den effektvollen Kartuschen mit den Wappen von Sachsen, Polen und Litauen verziert. Die Wappen aus der Zeiten des Herrschen von August der Starke und August III. erinnern an der mehrjährigen Beziehungen Polens und Sachsens (in den Jahren 1697-1763 waren die beiden Staaten durch die Personalunion verbunden). In Löbau befinden sich drei Distanzsäulen der früheren polnisch-sächsischen Post, die mit den Wappen verziert sind. Die in der Stadt gelegene Nikolaikirche wurde schon in dem Jahr 1293 beurkundet, aber die gegenwärtige stammt aus den Jahren 1884-1885, als sie von Gotthilf Ludwig Möckel im neogotischen Stil umgebaut wurde. Die evangelische Heilig-Geist-Kirche, die schon in 1458 erwähnt wurde, es gewann wegen des Umbaus in den Jahren 1711-1714 ihre heutige Form. Die Johannkirche ist die ehemalige Kirche des Franziskanerklosters, die in 1519 nach dem Brand abgebaut wurde. Das Gebäude wurde in den Jahren 1666-1667 und in 1840 umgebaut und renoviert. Die bescheidene Ausstattung stammt aus XIX. Jahrhundert. Zittau Das an der Mündung des Flusses Mandau in die Lausitzer Neiße liegende Zittau erfreut sich der Stadtrechte seit der Hälfte des XIII. Jahrhunderts. Weil sich in Zittau Gewerbe und Handel sehr gut entwickeltben, spielten sie zusammen mit Görlitz die bedeutendste ökonomische Rolle in dem Sechsstädtebund. Der große Vorteil der Stadt 177 im Mittelalter war die Lage an dem wichtigen Handelsweg, der Böhmen mit den baltischen Häfen verbunden hat. Schon in XIV. Jahrhundert wurde Zittau zum mächtigen Tuchzentrum. 1367 haben hier 600 Meister und Gesellen gewohnt. Die wirtschaftliche Basis der Stadt im XVII. und XVIII. Jahrhundert bildete die Leinenproduktion, die sich nach dem Dreißigjährigen Krieg dank der ankommenden böhmischen protestantischen Flüchtlinge, Exulanten genannt, entwickelt hat. In einer der hiesigen Kirche wurde der Gottesdienst noch in 1846 in der tschechischen Sprache durchgeführt. In den Zeiten der polnisch-sächsischen Union war Zittau nach Leipzig eine der bedeutendsten Handelstädte in Sachsen. Zur Wende des XVII. und XVIII. Jahrhunderts gehörte Zittau zu den wichtigsten Kulturzentren, die weit über das Gebiet der Oberlausitz gewirkt haben. Hier lebte und wirkte der Pädagoge und Dichter, Christian Weise (1642-1708), Nachkomme der Exulanten, der hauptsächlich in Latein geschrieben hat, und nach den 1678 das Stadtgymnasium geführt hat. Ein wesentlicher Schicksalsschlag für die Stadt war ein großer Brand 1757, der von dem Beschuss des österreichischen Militärs verursacht wurde. Der Wiederaufbau der zu zwei Dritteln zerstörten Stadt hat sehr lange gedauert. Z. B. die Arbeiten beim Bau des Neorenaissance-Rathauses zogen sich bis in die Jahre 1840-1845 hin. Nach 1848 hat sich die Stadt in ein wichtiges Zentrum der Textil-, Metall- und Maschinenindustrie umgewandelt. Obwohl die Kriege und Brände Zittau nicht verschont haben, besitzt die Stadt viele wirklich wertvolle Sehenswürdigkeiten. Ursprünglich wurde die Johanniskirche 178. Żytawa – panorama miasta. [GT] 178 im klassizistischen Stil zur Wende der XVIII. und XIX. Jahrhunderts und in den Jahren 1834-1837 umgebaut. Bei ihrem letzten Umbau wurde das Projekt von Karl Friedrich Schinkel (1781-1841) benutzt, des damals größten deutschen Architekten. Die Innenausstattung stammt vorwiegend aus dem XIX. Jahrhundert. Mit der Kirche ist das bekannte Zittauer Fastentuch (Hungertuch) verbunden, das 1472 angefertigt wurde und 90 Szenen aus dem Alten und Neuen Testament darstellt. In der aus der Jahrhundertwende den XIV. und XV. stammenden St. Kreuzkirche sind deutliche tschechische Einflüsse zu sehen, weil die Kirche nach dem Modell der Marien-Kirche in der Gasse Na Slupi in Prag gebaut wurde. Zerstört infolge des Brandes in 1643, besitzt sie vor allem eine Barockeinrichtung (z. B. Alter und Kanzel aus den 50er Jahren des XVII. Jahrhunderts). Ursprünglich gehörte die evangelische Petri-Pauli Kirche zum hiesigen Franziskanerkloster, und die Ursprünge reichen nach 1244. Nach dem Tod des letzten Mönches 1554 wurde das Kloster liquidiert. In den Jahren 1652-1658 hat Martin Pötsch aus Bautzen mit dem Abbau der durch den Dreißigjährigen Krieg zunichte gemachten Kirche angefangen. Der große Barockaltar, mit den Gestalten des Peter und Paul verziert, und Holzkanzel stammen aus den Jahren 1668-1669. Das früher erwähnte Rathaus entstand im Neorenaissancestil anhand des Projektes von Karl August Schramm. Das Gebäude dominiert den Marktplatz, der von barocken Bürgerhäusern umgeben ist. Das alte Zittauer Gymnasium wurde 1571 anstelle der 179. Dawna stajnia. [GT] 179 alten Johanniter Kommende errichtet. Ein bisschen älter ist der, mit der Dachkammer bedeckte Dreigeschossbau, der Marstall aus den 1511, der früher als Speicher und Zeughaus diente. In 1713 wurde eine Stadtschmiede angebaut. Marienthal Im Tal der Lausitzer Neiße, in der Nähe der polnischen Grenze, befindet sich das Zisterzienserinnen-Kloster Marienthal. Es ist das älteste ununterbrochen bewohnte Zisterzienserinnen-Kloster in Deutschland. Die Abtei wurde 1234 von der böhmischen Königin Kunegunda gegründet. Als Folge der verschiedenen Schenkungen und Einkäufe wurden die Ordenschwestern aus Marienthal zu den Besitzerinnen von über 20 Ortschaften, auch der in der Nähe gelegenen Stadt Ostritz (Marienthal gehört heute zu dieser Stadt). Ein großer Teil ihrer Landgüter befand sich an dem rechten Ufer der Lausitzer Neiße – von Lutogniewice (Schönfeld) nach Bogatynia (Reichenau). Kraft des Sonderrechtes des böhmischen Königs Johann Luxemburg von 1346 konnten die Ordenschwestern auf ihren Landgütern das Obergericht führen (Obergerichtsbarkeit). Bis 1783 befand sich das Kloster in der Prager Erzdiözese. In seiner langen Geschichte wurde das Kloster Marienthal mehrmals durch Eindringlinge (Hussiten) und durch Brände (1515, 1542, 1683) zerstört. Die Mehrheit der Klosterbebauung entstand im Barockstil in XVIII. Jahrhundert. Der Klosterkomplex besteht aus: Konventgebäude, Klosterkirche mit der St. Michael Kapelle, Abtei und Pfarrhaus. Außerdem befinden sich hier die alten Verwaltungsund Wirtschaftsgebäude, wie Gartenhaus, Pferdestall, Tischlerei und die alte Brauerei und die Mühle. Seit dem 1992 befindet sich in den früheren Wirtschaftsgebäuden das Internationale Begegnungszentrum. Oybin Ein Kurort, malerisch in Zittauer Gebirge gelegen, das mit seiner Landschaft an Góry Stołowe (Heuscheuergebirge) erinnert. Über der Stadt erhebt sich ein monumentaler Berg, der den gleichen Namen wie die Ortschaft besitzt. Der Berg Oybin ist zwar nur 513 Meter über Meeresspiegel hoch, aber die steilen aufrechten Felsenhänge (bis zu 100 Meter Höhe) geben den Eindruck eines viel höheren Berges. Auf dem Gipfel stehen Burg- und Klosterruinen der Cölestiner. Die älteste Burg auf dem Oybin stammt aus den XIII. Jahrhundert. Als Gründer der ersten Burg wird der Herr Chval z Lipé (von Leipe) angenommen, der in der Hälfte des XIII. Jahrhunderts, während der Jagd auf einen Bären den Berg „entdeckte“ und seinen Gipfel als einen ausgezeichneten Ort für den Festungsbau befand. Am Anfang des XIV. Jahrhundert hat Jindřich z Lipé (von Leipa) eine neue Festung errichtet. In den Jahren 1319-1346 gehörte Oybin mit dem ganzen Zittauer Land Heinrich I., dem Herzog von Jawor (Jauer). Einige Jahre vor seinem Tod haben die Raubritter unter der Führung von Jan z Michalovic (von Michelsberg) erobert, der die hiesigen Kaufleute ein paar Jahre belästigte. Oybin gehörte schon früher den Raubrittern (das erste Mal in ca. 180 180. Kościół w Oybinie (kartka pocztowa ze zbiorów autora). 181 1280). Die Burg wurde in 1364, also in der Zeiten der Herrschung des Karls IV. von Luxemburg, ausgebaut. Es entstand damals das Kaiserhaus, das von dem durch Karl IV. gestifteten (1369) Order der Cölestiner übernommen wurde, denen das Kloster in der unmittelbaren Nähe der gotischen Burg unterstand. 1384 wurde hier die Klosterkirche von Jan von Jenštejn konsekriert. Zu Beginn der Hussiten-Kriege wurden auf Oybin die Reliquien der Heiligen aus der Kathedrale in Prag versteckt. Im September des 1429 Jahres versuchten die Hussiten erfolglos, sowohl die Burg als auch das Kloster zu erobern. In der Zeit der Reformation hat das hiesige Cölestiner-Kloster seine Tätigkeit beendet. 1574 wurde das Kloster vom Zittauer Stadtrat gekauft. Leider wurde schon am 24. März 1577 ein Haus vom Blitzschlag getroffen. Bald brannten Kloster, Kirche und Burg. In der Burg war der Schießpulver gelagert, deswegen wurde der Brand nicht so schnell gelöscht. Zerstörerisch war letztendlich 1681 der Bergrutsch. Oybin wurde zur romantischen Ruine, die berühmte Künstler (u. a. Caspar David Friedrich) zum Schaffen bewegte. Inmitten von Ruinen auf dem Berggipfel befindet sich ein Friedhof, wo die Überreste u. a. Peter von Döbschitz (gest. 1550) und Alfred Moschkau (18481912), des bekannten Heimatforschers und Forschers der Oberlausitzer Geschichte ruhen. Am Fuße des Berges steht die evangelische Kirche, die 1709 entstand und in den Jahren 1732-1734 ausgebaut wurde. Das Innere ist mit reich verzierten Holzemporen und Kassettengewölbe ausgestattet. Frýdlant (Friedland) Die in der Nähe von Bogatynia gelegene Kleinstadt Frýdlant wird sicherlich den polnischen Touristen auf die bunte Geschichte und wertvolle Sehenswürdigkeiten aufmerksam machen. Frýdlant wurde 1278, bei den Verkaufumständen der hiesigen Landgüter von dem Königs Böhmen Přemysl Ottokar II. den Herrschern von Biberstein, die die Kleinstadt bis zur Hälfte des XVI. Jahrhundert besaßen, beurkundet. Frýdlant bekam in 1537 die Stadtrechte. Die Besitzer der Ortschaft nach der Biberstein-Familie, die ohne Nachkommen in 1551 ausstarb, war die Familie von Raedern. Jedoch verlor sie die Stadt in der ersten Phase des Dreißigjährigen Krieges. Einer der Mitglieder dieser Familie, Christoph von Raedern, wurde für die Teilnahme an Antihabsburger Aufstand (1618-1620) mit Konfiskation der Güter bestraft und musste sich in Polen verstecken. In 1621 bekam der berühmte kaiserliche General Albrecht von Wallenstein (eigentlich Waldstein), der vier Jahre später zum Frýdlanter Herzog erhoben wurde, die Stadt. Nach dem tragischen Tod Wallensteins in Cheb (Eger) im Jahre 1624 ging das Frýdlanter Herzogtum in das Eigentum des Grafen Johann Mathias Gallas über, der ein vertrauter Offizier Wallensteins war, schließlich aber die Verschwörung gegen ihn organisiert hatte. Nach der Ermordung des Führers wurde der Graf Gallas (gest. 1647) nicht nur zum Herrscher von Frýdlant und Liberec (Reichenberg), sondern auch neuer 182 Generalissimus der Kaiserarmee. In den 30er und 40er Jahren des XVII. Jahrhunderts wurden die Stadt und das Schloss von schwedischen Soldaten erobert. Erst nach dem Ende des Dreißigjährigen Krieges konnte die Gallas-Familie zurückkehren. Nach dem Tod der männlichen Nachkommen des Stammes von Gallas (1756) war Frýdlant in Besitz von der Familie Clam, später auch als Clam-Gallas gekannt. Es geschah, weil Kristian Filip von Clam die Gräfin Maria Anna, Erbin der Magnatenvermögen der Gallasfamilie geheiratet hat. Der letzte männliche Vertreter dieses Stammes war Franz Clam-Gallas, in 1930 in Frýdlant gestorben. Zusammen mit der Industrialisierung in XIX. Jahrhundert verwandelt sich Frýdlant in ein Textil-, Holz- und Maschinenzentrum. In Dezember 1918 eroberte die tschechische Armee die Stadt. Nach dem Anschluß von Frýdlant an die neugegründete tschechische Republik ist in der Stadt die deutsche Bevölkerung verblieben, die bis 1945 der Mehrheit der Bevölkerung bildete. In Mai 1945 wurde die Stadt bombardiert und durch die russische Armee erobert. Heutzutage leben in Frýdlant 8000 Bewohner. In der letzten Zeit leben die Tage Wallensteins erneut auf bei einem Fest, das mit vielen Attraktionen verbunden ist und bei dem die Schlacht aus der Zeit des Dreißigjährigen Krieges inszeniert wird. Die Wallenstein-Tage wurden das erste Mal 1934 durchgeführt, am dreihundertsten Todestag des Frýdlanter Fürsten. Über der Stadt, auf dem Basaltfelsen am Ufer der Směda (Wittig), erhebt sich der Bau des Schlosses mit dem prächtigen Turm. Die Anfänge der Burg reichen in das XIII. Jahrhundert. Als Ergebnis des Umbaus in den Jahren 1582-1602 besitzt der einstige Raeder-Sitz Renaissancecharakter. In dieser Zeit wurde das Niederschloss mit der Sgraffitoverzierung gebaut. In den Jahren 1598-1602 entstand die St. Anna Schlosskapelle mit dem Renaissancealtar. Nach dem Brand in XVII. Jahrhundert wurden die Schlossräume schon im Stil des Barock aufgebaut. In XVIII. Jahrhundert wurde das Schloss um dem sog. Burgvogtflügel ausgebaut. 1801 wurde im Frýdlanter Schloss eines der ersten Museen in Böhmen eröffnet, wo sich wertvolle Sammlungen der Bilder und Ausrüstung befinden. Auf dem Gebiet der Stadt erhebt sich eine Dreischiffkirche des Auffindens des St. Kreuzes aus der zweiten Hälfte des XV. Jahrhunderts, die gründlich in den Jahren 1501-1555 umgebaut wurde. Die in den Jahren 1713-1714 und 1889-1896 durchgeführten Umbauten gaben ihr barocke und neogotische Formen. Die Stadtkirche in Frýdlant besteht deshalb aus einer Mischung von vielen architektonischen Stilen. Die Seitenkapelle der Kirche verbirgt das Mausoleum des Raedernstammes, das zu den prächtigsten Sehenswürdigkeiten dieser Art in ganz Tschechien gehört. Im Stadtzentrum befindet sich das Neorenaissance-Rathaus, das in den Jahren 1888-1893 entstand. Seit dem Jahr 1900 befindet sich im Rathaus das Regionalmuseum. Am nördlichen Rand der Stadt erhebt sich ein Aussichtsturm aus dem Jahr 1907, von dem man das Panorama des Isergebirges und des Vorlandes bewundern kann. 183 Hejnice (Haindorf) Seit dem Mittelalter wurde hier das Mariä Sanktuarium gekannt, zu dem Pilger aus fernen Ländern (u. a. aus Schlesien) kamen. In 90er Jahren des XVII. Jahrhunderts wurde die hiesige gotische Kirche der Mariä Heimsuchung den Franziskanern übergeben. In den Jahren 1722-1729 wurde die alte Kirche (außer Presbyterium) abgerissen und an dieser Stelle eine neue, prächtigere gebaut. Bei der Errichtung wurde das Projekt des geschätzten Architekten Fischer von Erlach benutzt. In der Kirche befindet sich die Grabkammer der Grafen Clam-Gallas, die die Besitzer von Hejnice bis 1918 waren. Schon in XIX. Jahrhundert entwickelte sich diese Ortschaft zum Textil-, Tonwarenund Papierzentrum, dessen Folge die Verleihung der Stadtrechte 1917 war. In dem alten Franziskaner-Kloster befindet sich gegenwärtig das Internationale Zentrum der Geistigen Erneuerung. Hrádek nad Nisou (Grottau) Die alte Stadt an der Lausitzer Neiße wurde ca. 1260 Jahr von Přemysl Ottokar II. an der Stelle einer slawischen Wehranlage gegründet. Die Stadt wurde vielmals in der Zeit der Hussiten-Kriege und des Dreißigjährigenkrieges zerstört. In der zweiten Hälfte des XVII. Jahrhunderts fand hier ein Aufschwung der Leineweberei statt. 1721 wurde in Hrádek die Textilmanufaktur eröffnet, die 1812 in eine Flaschenfabrik umgestaltet wurde. In den hier hergestellten Flaschen wurde nur Mineralwasser aus den Heilquellen der Lázně Libverda (Bad Liebwerda) vertrieben. Ab Ende des XIX. Jahrhunderts entwickelte sich hier dynamisch die Textil-, Chemie- und Maschinenindustrie. Gegenwärtig zählt die Ortschaft über 7000 Bewohner. Die hiesigen Sehenswürdigkeiten werden hier u. a. durch die Kirche St. Bartholomäus, die schon in Mittelalter existierte, repräsentiert. Zerstört in XV wurde die Kirche in 1587 und in Jahren 1670-1673 und 1724-1763 umgebaut. Unweit von Hrádek steht die Burg Grabštejn (Grafenstein), die ca. 1250 von Burggrafen z Donina (von Dohna) gebaut wurde. In dem auf dem böhmisch–lausitzischen Grenzland unruhigen XV. Jahrhundert wurde die Festung vielmals belagert und erobert. In den Jahren 1566-1586 wurde die mittelalterliche Burg in eine Renaissance-Residenz umgewandelt, hatte aber immer noch strategische Bedeutung. In der Zeit des Dreißigjährigen Krieges wurde das Gebäude teilweise zerstört und lange Zeit von Schweden besetzt. Nach dem Kriegsende wurde die Schutzmauer auf des Kaisers Empfehlung niedergerissen. In den 80er Jahren des XVIII. Jahrhunderts wurde die Burg umgebaut, aber 1843 fiel sie zum Opfer eines Brandes. Aus der mittelalterlichen Gründung ist bis unseren Zeiten nur der Hauptturm der Burg geblieben. Das Gebäude ist den Besuchern von April bis Oktober zur Verfügung gestellt. Lázně Libverda (Bad Liebwerda) Keine 12 Kilometer von Frýdlant, am Fuße von Smrk (Tafelfichte), ist der Kurort Lázně Libverda gelegen. Die Ortschaft wurde das erste Mal 1381 beurkundet. Das 184 dortige Heilwasser war schon ab dem XVI. Jahrhundert bekannt, aber erst in den 80er Jahren des XVIII. Jahrhunderts erlebte Lázně Libverda den Aufstieg zu einem Kurort. Darauf hatte der Besitzer des Ortes, Christian Filip von Clam-Gallas Einfluß. Auf seine Anregung hin entstand hier der erste Pavillon (1783). Im XIX. Jahrhundert hat sich der Ruhm des Kurortes gefestigt. Hierher kamen Persönlichkeiten wie der Komponist Carl Maria von Weber, der Maler Joseph Führich oder der Reisende und Geograf Alexander von Humboldt, um sich zu erholen und heilen zu lassen. Gegenwärtig werden hier Frauen-, Herz- und Stoffwechselkrankheiten geheilt. 1869 zählte die Ortschaft 950 Bewohner, gegenwärtig hat sie weniger als 400. Eine der Sehenswürdigkeiten dieses Kurortes ist die Gaststätte in der Form eines riesigen Fasses aus dem Jahr 1930. Nové Město pod Smrkem (Neustadt an der Tafelfichte) Die Kleinstadt wurde von Melchior von Raedern 1584 gegründet, der zwecks der Zinn- und Kupfergewinnung die Bergmänner aus Sachsen holte. Nachdem in XVII. Jahrhundert der Bergbau beendet wurde, begannen die Bewohner von Nové Město (Neustadt), Gewebe und Metallwerkzeuge herzustellen (z. B. Messer). Die nach dem Dreißigjährigen Krieg durchgeführte Gegenreformation hat die evangelischen Bürger, die sich in Lausitzer Wigandsthal (heute Pobiedna) angesiedelt haben, zur Massenauswanderung gezwungen. In 1912 Jahr wurde ein Stadtmuseum der Porzellan und Metallwaren eröffnet. In der Stadt befindet sich die St. Katharina Pfarrkirche, die auf Empfehlung der Katharina von Raedern 1607 gebaut wurde. 1652 haben die Katholiken die Kirche übernommen. 1693 wurde ein neuer Kirchenturm 181. Stara wieża widokowa na Smrku (kartka angebaut und in den Jahren 1821-1829 pocztowa ze zbiorów autora). wurde die ganze Kirche umgebaut. Über der Stadt wächst der massive Smrk (Tafelfichte, 1124m), der zweithöchste Gipfel der Isergebirges. Im Jahr 2003 wurde anstelle des einstigen hölzernen Aussichtsturmes ein neuer aus Eisen errichtet. Bei gutem Wetter bietet sich hier eine wundervolle Aussicht auf die Gebirgskette des Isergebirges, des Lausitzer Gebirges und des Riesengebirges. 185 Fotografie / Nachweis der Abbildungen 1. Kohlfurter Flachland. [WB] 2. Görlitzer Flachland. Umgebung des Dorfes Thielitz. [WB] 3. Malerische Landschaft der Umgebung von Kosma. Im Hintergrund der Gebirgszug des Isergebirges. [WB] 4. Landwirtschaftliche Gegend bei Maxdorf. [WB] 5. Kahle Berg (616 ü.d. M.) bei Reichenau. In der tschechischen Seite der Grenze, von Windkraftanlage verunstaltet. [WB] 6. Basaltfelsen am Abhang des Burgberg in Schönberg (Schönberger Schweiz). [WB] 7. Basaltaufschlusse in der Nähe von Zawidów (Seidenberg). [WB] 8. Granitfelsen bei Reichenberg. [WB] 9. Braunkohletagebau bei Reichenau. [WB] 10. Teil des Durchbruchs der Lausitzer Neiße bei Rusdorf. [WB] 11. Lausitzer Neiße bei Blumberg. [WB] 12. Altarm der Lausitzer Neiße in Köslitz. [WB] 13. Am Niedowskie See (Wittig). [WB] 14. Wittig bei Radmeritz. [WB] 15. Mäanderte Bielebach in der Görlitzer Heide. [WB] 16. Kiefernwald in der Görlitzer Heide (Oberförsterei Rauscha). [WB] 17. Kiefernaltholz in den Forstrevier Heiligensee in der Oberförsterei Rauscha [WB] 18. Ein Fragment der Bielauer Buchenwaldes in der Görlitzer Heide (Oberförsterei Penzig). [WB] 19. Erlenbruchwald in der Görlitzer Heide (Oberförsterei Rauscha). [WB] 20. Alte Ulme bei Steinkirchen (die Görlitzer Heide). [WB] 21. Waldbestand im Lichtenberger Wald (Oberförsterei Penzig). [WB] 22. Fichtenwald im Wald von Küpper (Joachimsteiner Stiftswald). [WB] 23. Echter Seidelbast. [WB] 24. Echte Glockenheide. [WB] 25. Königsfarn. [WB] 26. Rippenfarn. [WB] 27. Zypressen-Flachbärlapp. [WB] 28. Mittlerer Sonnentau. [WB] 29. Glänzende Seerose [WB] 30. Gewöhnliche Moosbeere. [WB] 31. Sumpf Schlangenwurz. [WB] 32. Sand-Strohblumen. [WB] 33. Türkenbundlilie. [WB] 34. Breitblättriges Knabenkraut. [WB] 35. Breitblättrige Sitter. [WB] 36. Stinkmorchel. [WB] 37. Pelz des 1994 in der Görlitzer Heide erlegtes Wolfes (Oberförsterei Rauscha). [WB] 186 38. Biberteich in der Görlitzer Heide. [WB] 39. Fischotter. [WB] 40. Fuchs. [WB] 41. Reh. [WB] 42. Hirsche. [WB] 43. Seeadlern. [WB] 44. Sperlingskauz. [WB] 45. Kranichpaar [WB] 46. Eisvogel. [WB] 47. Graureiher [WB] 48. Drosselrohrsänger. [WB] 49. Kiebitz. [WB] 50. Mäusebussard. [WB] 51. Schlingnatter. [WB] 52. und 53. Schalen der Flussperlmuscheln aus dem Gebiet der Oberlausitz. Aus den Sammlungen des Naturmuseum in Wrocław. [JL] 54. Katzenbach. Die letzte Stelle des Auftreten der Flussperlmuschel auf polnischen Gebiet. [WB] 55. Segelfalter. [WB] 56. Östliche Moosjungfer. [WB] 57. Kleine Moosjungfer. [WB] 58. Hirschkäfer. [WB] 59. Nashornkäfer. [GS] 60. Rekonstruktion der Burg in Rohnau anhand einer Illustration aus dem 19. Jahrhundert. Nach Gebirgsfreund 1895. 61. Fragment der Burgmauer. [WB] 62. und 63. Das Forsthaus „Burg Rohnau“ (erbaut 1794), seit Ende des XIX. Jhd. Eine beliebte Gaststätte (Ansichtskarten aus den Sammlungen des Autors). 64. Herrensitz in Leopoldshain [WB] 65. Portal des Herrensitzes von Leopoldshain [WB] 66. Wappenkartusche auf der Frontfassade. [WB] 67. und 68. Die Skulpturen in Leopoldshain. Ursprünglich standen sie im Innenpalast in Joachimstein. [WB] 69. Herrensitz in Kuhna, bunte Lithographie anhand der Zeichnung von A. Nothnagel, Jahren 1860-1861 (aus den Sammlungen des Autors). 70. Der Hof in Kuhna am Anfang des 20. Jahrhunderts. Kolorierte Bleistiftzeichnung von Ludwig Danziger (aus den Sammlungen von Janusz Kulczycki). 71. Denkmal-Allee in der Nähe des Schlosses von Kuhna. [WB] 72. Das Schloß in Radmeritz. Lithographie W. Arldt nach T. Täubert, 40er des 19. Jahrhunderts (aus den Sammlungen des Autors). 73. Weiße Saal um 1920 in Joachimstein. Nach Heynitz. 74 und 75. Der Palast in Radmeritz im Jahre 1993 und 2005. [WB] 76. Frontfassade von Norden, im Vordergrund der westliche Pavillon. [WB] 187 77. Einfahrtstor. [WB] 78. Das Wappen der Familie von Ziegler. [WB] 79. In den Palast führende Steinbrücke. [WB] 80. Buchenallee am Schlossgraben. [WB] 81. Grenzstein an der alten sächsisch-preußischen Grenze am Schloss Joachimstein. [WB] 82. Das Schloss in Lomnitz. Zeichnung von Aleksandra Dobrowolska. 83. Das Wappen der Oberlausitz an der Fassade des Herrensitzes in Zwecka. [WB] 84. Herrenhaus an der Francuska Strasse in Zgorzelec. [WB] 85. Das Schloss in Kieslingswalde. [WB] 86. Das Schloss in Hennersdorf. Zeichnung von Janusz Kulczycki nach einem Stich aus dem XVIII. Jahrhundert. 87. Ehemaligen Palast in Nieder Schönbrunn. Bunte Lithographie nach der Zeichnung von A. Nothnagel, Jahren 1864-1865 (aus den Sammlungen des Autors). 88. Das Schloss in Reibersdorf vor 1945 (Ansichtskarte aus den Sammlungen des Verfassers). 89. Herrensitz in Ober Rudelsdorf, Anfang des XX Jahrhunderts, zur Zeit eine Ruine (eine Ansichtskarte aus den Sammlungen des Verfassers). 90. Protestantische Kirche in Penzig, zerstört 1945 (Ansichtkarte aus den Sammlungen des Autors). 91. Grabstein an der Mauer der Kirche in Nieda. [WB] 92. Grabsteine von Ernest Christian und Helene Margarete von Kiesenwetter. Aus Nieda 2002 gestohlen. [WB] 93. Die Kirche Hermsdorf an der Wende des XIX zum XX Jahrhunderts. Nach Lutsch. 94. Der Innenraum der Kirche in Hermsdorf vor 1945 (Ansichtskarte aus den Sammlungen des Autors). 95. Die Frauenkirche in Hennersdorf – ehemalige Wehrkirche. [WB] 96. Der Innenraum der Kirche. [WB] 97. Wandmalerei die Madonna mit dem Kindlein und die heilige Barbara darstellend. Aus der Zeit um 1500. [WB] 98. Das Sandstein Epitaph von Sebastian Hoffmann (gest. 4 Mai 1605), Görlitzer Bürgermeister und Besitzer des Dorfes Hennersdorf. [WB] 99. Seitenportal der Kirche in Nieder Schönbrunn. [WB] 100. Apsis der Kirche in Schönbrunn. [WB] 101. Kirche St. Peter und Paul in Troitschendorf. [WB] 102. Reichhaltige Ausstattung der Kirche in Schönberg vor 1945 (Ansichtskarte aus den Sammlungen von Janusz Kulczycki). 103. Kirche des Heiligen Andreas in Lichtenberg. [WB] 104. Kirche des Heiligen Herz Jesu in Kieslingswalde. [WB] 105. Die Orgel in der Kirche St Peter und Paul in Küpper. [WB] 106. Rokokokachelofen aus dem Jahr 1730. [WB] 107. Wappen der Familie von Hoberg an der Fassade der Kirche von Küpper. [WB] 108. Grabstein des Ritters von Lossow (gest. 1313) in Radmeritz. [WB] 109 und 110. Grabsteine an der Mauer der Kirche von Radmeritz. [WB] 188 111. Wappen der Familie von Ziegler an der Frontfassade des Mausoleums in Radmeritz. [WB] 112. Lithographie der Kirche in Königshain in der ersten Hälfte des XIX. Jahrhunderts (aus den Sammlung des Autors). 113. Kirche in Königshain 2005. [WB] 114. Kirche des Heiligen Johannes des Täufers in Grunau. [WB] 115. Umgebindehaus am Platz Bohaterów Warszawy in Reichenau. [WB] 116 und 117. Lausitzer Haus in Bogatynia, vor und nach der Renovierung. [WB] 118 und 119. Umgebindehaus in Maxdorf. [WB] 120. Stellmacher Haus in Zgorzelec. Standort bis 2005 in Weigsdorf. [WB] 121. Markt in Schönberg in den 30er Jahren des XX Jahrhunderts (Ansichtskarte aus den Sammlungen des Autors). 122. Die letzten Vorlaubenhäuser am Markt von Schönberg. [WB] 123. Das Gebiet der Görlitzer Heide auf der Karte des Görlitzer Kreises aus dem Jahr 1753 (aus den Sammlungen des Autors). 124. Feuchtkiefernwald in der Görlitzer Heide. [WB] 125. Fichtenwald in der Oberförsterei Kohlfurt. [WB] 126. Forstort in der Görlitzer Heide. [WB] 127. Kiefer mit einer Buche in der Försterei Ostęp (Oberförsterei Penzig). [WB] 128. Holzweg bei Dłużyna Dolna. Bis Mitte des 19. Jahrhunderts einer der wichtigsten Wege, die Görlitzer Heide mit der Stadt Görlitz verbanden. [WB] 129. Gedenkstein für Ernst G. Hüttig. Er begann im April 1823 die Vermessungen in der Görlitzer Heide. [WB] 130. Kaiserstein in der Försterei Okrąglica (Oberförsterei Rauscha). Gedenkstein an die erste gelungene Jagd Wilhelms II. auf Auerhähne am 23. April 1879. [WB] 131. Elisabethquelle im Gebiet Försterei Piaseczna (Oberförsterei Penzig). Die Quelle erhielt ihren Namen an der Wende des XIX. zum XX. Jahrhundert, als Widmung für die Gattin des Försters aus Neuhammer. [WB] 132. Sumpfkiefer im Moor von Kohlfurt. [WB] 133. Station des Lehrpfades in der Görlitzer Heide. [WB] 134. Königszimmer im Rathaus in Görlitz. [GT] 135. Ratsapotheke auf dem Untermarkt. [WB] 136 Kaisertrutz. [WB] 137. Peterskirche. Links vor der Kirche das Waidhaus. [WB] 138. Das Mittelschiff mit der Sonnenorgel in der Peterskirche. [GT] 139. Altar in der Dreifaltigkeitskirche. [GT] 140. Das Heilige Grab auf einem Holzschnitt aus dem Jahre 1859. Nach Tygodnik Ilustrowany. 141. Landeskrone. [GT] 142. Rathaus in Löbau. [WB] 143. Wappenkartusche über dem Rathausportal. [WB] 144 und 145. Postdistanzsäulen aus den Zeiten der polnisch-sächsischen Union [WB] 146. Neorenaissance-Rathaus in Zittau. [GT] 189 147. Blick auf die Stadt von dem Turm der Johanneskirche. Im Vordergrund die Kirche St. Peter und Paul. [GT] 148. Kloster Marienthal auf einer Lithographie aus dem 19. Jahrhundert (aus den Sammlungen des Autors). 149. Oybin. [GT] 150. Zittauer Gebirge. [WB] 151. Die Burg Frýdlant. Blick von der Halde bei Reichenau. Im Hintergrund der Höhenzug des Isergebirges. [WB] 152. Die Burg Frýdlant. [P] 153. Rathaus in Frýdlant. [P] 154. Kirche Maria Heimsuchung in Hejnice vor 1945 (Ansichtkarte aus den Sammlungen des Autors). 155. Die Burg Grabštejn am Anfang des 20. Jahrhunderts (Ansichtkarte aus den Sammlungen des Autors). 156. Görlitzer Flachland. [WB] 157. Die Umgebung von Blumberg. [WB] 158. Die Leopoldshainer Teiche. [WB] 159. Große Tschirne. [WB] 160. Ziebe [WB] 161. Rundblättriger Sonnentau. [WB] 162. Geflecktes Knabenkraut. [WB] 163. Junge Füchse. [WB] 164. Sandregenpfeifer. [WB] 165. Eichelhäher. [WB] 166. Singdrossel. [WB] 167. Knoblauchkröte. [WB] 168. Schloss Joachimstein zu Beginn des XX. Jahrhunderts (Ansichtkarte aus den Sammlung des Verfassers). 169. Kirche in Hennersdorf. [WB] 170. Kirche in Sohra vor 1945 (Ansichtkarte aus den Sammlung des Verfassers). 171. Schönberger Markt um 1930 (Ansichtkarte aus den Sammlung des Verfassers). 172. Kiefernwald in der Görlitzer Heide (Oberförsterei Rauscha) [WB] 173. Alt Wohlen Teich. [WB] 174. Schellentenpaar. [WB] 175. Das alte Hammergut in Schönberg vor 1945 (Ansichtkarte aus den Sammlung des Verfassers). 176. Ratszimmer im Rathaus zu Görlitz. [GT] 177. Das Grab von Jacob Böhme. [GT] 178. Das Stadtbild von Zittau. [GT] 179. Marstall. [GT] 180. Kirche in Oybin vor 1945. (Ansichtkarte aus den Sammlung des Verfassers). 181. Der alte Aussichtsturm auf der Tafelfichte im Isergebirge. (Ansichtkarte aus den Sammlung des Autors). 190 Bibliografia / Literatur: Barber E., Floristische Skizze der Oberlausitz, Abh. der Nat. Ges. t. 25, Görlitz 1906. Bena W., Dzieje Puszczy Zgorzelecko-Osiecznickiej, Zgorzelec 1999. Bena W., Nowe stwierdzenia gniewosza plamistego (Coronella austriaca) w Puszczy Zgorzeleckiej, Przyroda Sudetów Zachodnich, t. 2, 1999. Bena W., Obserwacje florystyczne z Łużyc, Przyroda Sudetów Zachodnich, t. 2-7, 1999-2004. Bena W., Polskie Górne Łużyce. Przyroda – Historia – Zabytki, Zgorzelec 2003. Bory Łużycko-Dolnośląskie. Przyroda i jej ochrona, red. A. Jermaczek, Świebodzin 1998. Dobrowolska-Loritz J., Bena W., Gmina Sulików. Informator przyrodniczy., Lubań 1998. Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J., Ptaki Śląska, Wrocław 1991. Heimatbuch des Kreises Lauban, red. F. Bertram, Marklissa 1928. Herrmann G., Bilder aus Penzig’s Vergangenheit, Görlitz 1930. Hertweck K., Bena W., Zum Vorkommen des Bibers Castor fiber L., 1758 in der deutschen und polnischen Oberlausitz, Przyroda Sudetów Zachodnich, t. 4, 2001. Heynitz O., Joachimstein. 200 Jahre freies, ev. weltadliges Fräuleinstift. Mitteilungen des Landesvereins Sächsischer Heimatschutz XVIII, z. 9-12. Drezno 1929. Iwanek M., Orłowska E., Bogatynia i okolice. Zarys dziejów, Jelenia Góra 1994. Jacobi L, Der Grundbesitz und die Landwirtschaftlichen Verhältnisse der preußischen Oberlausitz und ihrer Entwicklung und gegenwärtigen Gestaltung. Abh. Naturf. Ges. Görlitz t. 10, Görlitz 1860. Jankowski W. („Fulica”), Waloryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego, Maszynopis, Wrocław – Jelenia Góra 1996. Jecht R., Die wirtschaftlichen Verhältnisse der Stadt Görlitz im ersten Drittel des 19. Jahrhunderts, Görlitz 1916. Jecht R., Geschichte der Stadt Görlitz, N. Laus. Mag., t. 99, 1923. Knothe H., Die Niederschlesich-Lausitzer Heide, Breslau 1925. Kozaczewski T., Wiejskie kościoły parafialne XIII wieku na Śląsku (miejscowości S-Ż) i na Łużycach, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, 30, Seria: Monografie 18. Wrocław 1994. Köhler G., Die Geschichte der Oberlausitz, Görlitz 1867-1868. Lemper E. H., Görlitz: eine historische Topographie, Görlitz – Zittau 2001. Lutsch H., Verzeichnis der Denkmäler der Provinz Schlesien, t. 3 [w:] Die Kunstdenkmäler des Reg. -Bezirks Liegnitz, Breslau 1891. Łuczyński R. M., Zamki i pałace Dolnego Śląska. Sudety i Przedgórze Sudeckie, Wrocław 1997. 191 Łuczyński R. M., Zamki i pałace Dolnego Śląska. Przedgórze Izerskie, Pogórze Kaczawskie, Nizina Śląska – część zachodnia, Wrocław 1998. Mazurski K. R., Między Nysą Łużycką a Kwisą, Wrocław 1980. Monographien deutscher Landschaften Band II: „Die preußische Oberlausitz“, red. E. Stein, Berlin 1927. Pax F., Wirbeltierfauna von Schlesien, Berlin 1925. Przyłęcki M., Relikty budownictwa przysłupowego Górnych Łużyc na ziemiach polskich, [w:] Serbołużyczanie. Łużyce. Badania historyczne i fascynacje, Zielona Góra 1998. Przyłęcki M., Przykłady związków śląsko-saksońskich w architekturze Dolnego Śląska, [w:] Polska – Saksonia w czasach Unii (1697-1763). Próba nowego spojrzenia, Zielona Góra 1998. Schmuck A., Posuchy i wysokie opady atmosferyczne w województwie wrocławskim w latach 1950-1959, Czasopismo Geograficzne, 33, 1962. Słownik geografii turystycznej, t. 2, Pogórze Izerskie, red. M. Staffa, Wrocław 2003. Tschepke, J., Beschreibung der Görlitzer Haide, Görlitz 1885. Vietinghoff-Riesch, A. v., Jagdliches aus der Oberlausitz. Thar. Forstl. Jb. t. 89. Vietinghoff-Riesch, A. v. Ein Waldgebiet im Schicksal der Zeiten, Hannover 1949. Vietinghoff-Riesch, A.v. Der Oberlausitzer Wald, seine Geschichte und seine Struktur bis 1945, Hannover 1961. Walczak W., Sudety, Warszawa 1968. Walczak W., Obszar przedsudecki, Warszawa 1970. Zoll T., Puszcza Bolesławiecko-Zgorzelecka, [w:] Dzieje lasów, leśnictwa i drzewnictwa w Polsce, Warszawa 1965. 192
