Nauczanie języka polskiego oraz krzewienie

III Kongres Polskich Towarzystw Naukowych na Obczyźnie
Młodzież polska na obczyźnie – zadania edukacyjne
7 - 11 września 2011, Kraków, Polska Akademia Umiejętności
Sesja IV
Wersja robocza,
proszę nie cytowad bez zgody autorki
Gertruda Grave
Nauczanie języka polskiego oraz krzewienie polskości poza
granicami Polski (Daugavpils, Łotwa)
Zadanie określane wzniosłym hasłem „krzewienie polskości” jest realizowane na wielu
płaszczyznach edukacyjnych i wychowawczych, w szkole i poza szkołą, na różnego rodzaju
akcjach i imprezach. Spoczywa ono na barkach całego zespołu nauczycielskiego, a nauczyciele z
Polski z oczywistych powodów są siłą wiodącą. W realizacji tego zadania należy umiejętnie
łączyć idee patriotyzmu skierowanego niejako na dwie ojczyzny - Łotwę i Polskę, z tolerancją
wobec innych narodów i kultur, które od wieków koegzystują w tutejszym środowisku.
Już tutejsze przedszkola rozpoczynają krzewienie polskości, a towarzyszy im nasza
szkoła, organizując od wielu lat imprezy okolicznościowe i tzw. „podgotowkę”, w których biorą
udział uczniowie młodszych i starszych klas wraz z nauczycielami.
Ciągle bijące źródło polskości w Daugawpils to rodziny troszczące się o podtrzymanie i
przekazanie tożsamości narodowej młodszemu pokoleniu. Najbardziej gorliwymi strażniczkami
języka i tradycji nadal pozostają przedstawicielki pokolenia obecnych babć, niejednokrotnie
absolwentki polskich szkół zlikwidowanych tuż po wojnie. Często to dzięki ich sugestiom lub
staraniom, rodzice (słabo lub wcale nieznający języka) decydują się posłać dziecko do polskiego
przedszkola. Tam, poczynając od grupy żłobkowej, dzieci mają codzienny, systematyczny
kontakt z językiem polskim i z polską literaturą dziecięcą. To tam śpiewają polskie piosenki,
oglądają dawne i współczesne kreskówki, uczą się podstaw polskich tańców narodowych oraz
poznają polskie tradycje i zwyczaje ludowe. Sześciolatki poznają polski alfabet i przechodzą
kurs nauki czytania po polsku. Po zakończeniu tego etapu edukacji i opuszczeniu placówki
dzieci świetnie rozumieją język polski, a większość z nich potrafi się nim biegle posługiwać w
sytuacjach komunikacyjnych. Tak przygotowane, bez problemu odnajdują się w pierwszej klasie
szkoły polskiej. Program szkolny przewiduje naukę języka polskiego jako ojczystego. Lekcje
języka odbywają się codziennie i ich głównym celem jest bogacenie czynnego słownika uczniów
i mobilizowanie ich do wykorzystania zdobytych umiejętności w sytuacjach codziennego
funkcjonowania. Jesteśmy świadomi, że często środowisko szkolne jest jedynym obszarem
doskonalenia sprawności językowych naszych uczniów. To za pośrednictwem szkoły uczniowie
zyskują dostęp do zdobyczy polskiej kultury, nauki, kinematografii czy teatru.
Program nauczania języka polskiego w szkołach polskich na Łotwie został opracowany
przez grupę nauczycieli polonistów pracujących ówcześnie w tych szkołach i został
zatwierdzony przez Centrum Kształcenia i Egzaminowania Ministerstwa Edukacji i Nauki
Republiki Łotewskiej (Latvijas Republikas Izglītības un Zinātnes Ministrija, Izglītības Satura un
Eksaminācijas Centrs ISEC). Zgodnie z programem głównym celem nauczania języka polskiego
jest umożliwienie indywidualnego rozwoju umiejętności komunikatywnego porozumiewania się
lingwistycznego, który pomoże podkreślić indywidualne i moralne wartości ucznia,
wprowadzając jednocześnie w tradycje narodu i języka ojczystego. Cele nauczania osiągane są
przy zastosowaniu różnorodnych metod.
W naszej szkole uczymy języka polskiego jako ojczystego, realizując podstawowy plan
nauczania w następującym wymiarze: klasa 1-12 – 5 godzin tygodniowo. Specyfika nauczania
języka polskiego w tych klasach polega na rozdzieleniu lekcji poświęconych literaturze oraz
lekcji nauki o języku. Oddzielne oceny uczeń otrzymuje za realizację treści w zakresie
kształcenia językowego i kształcenia literackiego (poļu valoda, poļu literatūra). W związku z
tym na półrocze i na koniec roku uczeń otrzymuje dwie oceny z języka polskiego - z literatury i
nauki o języku.
W szkołach polskich na Łotwie obowiązuje dziesięciostopniowa skala oceniania, przy
czym oceny 1, 2 i 3 są ocenami niedostatecznymi.
Po klasie 3, 6, 9 uczniowie zdają egzaminy opracowane przez centralne władze
oświatowe. Egzaminy obejmują cztery części sprawdzające poziom znajomości języka polskiego
w zakresie: rozumienia tekstu czytanego, rozumienia ze słuchu, mówienia oraz pisania.
Lekcje języka polskiego są u nas poszerzane o konsultacje dla tych uczniów, którzy
przychodzą do klas starszych bez znajomości języka polskiego. Takie intensywne zajęcia przy
odpowiednim zaangażowaniu ucznia i nauczyciela dają szybkie rezultaty, czego dowód mamy w
kilku klasach. Uczniowie bardzo szybko pokonują bariery i osiągają odpowiednio wysoki
poziom.
Nauka języka polskiego nie ogranicza się do realizacji programu szkolnego. Uczniowie
wykonują dodatkowo różne prace (referaty, plakaty, prace naukowe, projekty zespołowe). W
pracy uwzględniamy kalendarz rocznic oraz organizujemy dodatkowe zadania literackie. Nasi
uczniowie wysyłali prace na konkursy organizowane przez instytucje polskie (Centrum H.
Jordana w Krakowie, Toruń, Warszawa), otrzymywali nagrody, wyjeżdżali na warsztaty.
Doskonałą popularyzacją polskości są u nas Olimpiady Literatury i Języka Polskiego.
Uczniowie naszej szkoły od kilku lat osiągają najlepsze wyniki na Łotwie.
W tym roku już po raz piąty uczniowie naszej szkoły brali udział w Olimpiadzie
Literatury i Języka Polskiego organizowanej przez Podlaski Oddział Stowarzyszenia „Wspólnota
Polska” w Białymstoku w ramach zlecenia przez Kancelarię Senatu zadań w zakresie opieki nad
Polonią i Polakami. W dwustopniowych eliminacjach jury wyłoniło laureatów, którzy
reprezentować będą Polonię łotewską w zmaganiach finałowych w Warszawie i Konstancinie.
Wśród finalistów i laureatów, jak co roku, są uczniowie naszej szkoły. Podczas obydwu etapów
uczestnicy mieli za zadanie napisać rozprawkę na jeden z podanych tematów literackich oraz
rozwiązać pisemny sprawdzian z nauki o języku (składający się ze sprawdzianu z rozumienia ze
słuchu, sprawdzianu z gramatyki i sprawdzianu z rozumienia tekstu). Ci, którzy w części
pisemnej uzyskali co najmniej połowę punktów, przeszli do etapu ustnego, czyli rozmowy na
wybrane zagadnienia z literatury polskiej. Zanim uczniowie dostaną się do etapu
ogólnokrajowego, muszą przejść pomyślnie etap środowiskowy organizowany w szkole. Co
roku przybywa chętnych, a jest o co powalczyć. Laureaci i finaliści otrzymują bowiem wolny
wstęp na studia na kierunek filologia polska na wybranym uniwersytecie (najczęściej jest to
Uniwersytet Warszawski lub Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) i pięcioletnie stypendium
Rządu RP.
Dla młodszych klas organizujemy Małą Olimpiadę Języka Polskiego na dwu poziomach
- dla klas 5-7 oraz 8-9. Zaangażowanie jest duże i również duże korzyści, ponieważ uczestnicy
mają bazę do pracy w szkole średniej i stają się potencjalnymi kandydatami na kolejnych
starszych olimpijczyków.
We wrześniu 2010 roku zespół z Białegostoku zorganizował po raz pierwszy na Łotwie
Dyktando Polskie. Uczestniczyli w nim uczniowie, studenci i starsze osoby z całej Łotwy.
Główne nagrody zdobyli uczniowie naszej Szkoły. Inicjatywa Wspólnoty Polskiej bardzo się
spodobała i wszyscy mają nadzieję, że będzie kontynuowana, ponieważ jest to doskonała akcja
integrująca tutejszą Polonię i krzewiąca polskość.
W Państwowym Gimnazjum Polskim im. Józefa Piłsudskiego w Daugavpils na Łotwie
nauczanie języka polskiego, poza lekcjami języka i literatury polskiej, odbywa się na lekcjach
historii, religii i licznych zajęciach pozalekcyjnych.
Nauczaniem historii Polski objęci są uczniowie klasy szóstej i siódmej szkoły
podstawowej, a w szkole średniej uczniowie mogą uczestniczyć w fakultatywnych zajęciach z
historii Polski. Dla uczniów szkoły średniej odbywają się zajęcia przygotowawcze z historii do
egzaminów na studia do Polski. Corocznie z naszej szkoły do Polski dostaje się kilkoro uczniów.
Obecnie studiują na takich kierunkach jak: stosunki międzynarodowe, politologia, nauka o
rodzinie, na renomowanych uczelniach w Warszawie, Poznaniu, Lublinie, Wrocławiu.
Nasza szkoła od początku jej istnienia stoi na straży wychowania młodzieży w tradycjach
narodowych. Dużą rolę przykłada się do kształtowania właściwych postaw obywatelskich,
przekazywania i zachowania polskiej kultury, tradycji i historii. Zależy nam, aby nasi uczniowie
w dorosłym życiu kierowali się takimi wartościami jak: sprawiedliwość, demokracja,
solidarność, wolność i dobro. Przekazywanie tych wartości odbywa się nie tylko na lekcjach, ale
i na zajęciach pozalekcyjnych i poprzez udział dzieci i młodzieży w licznie organizowanych
konkursach. Na przestrzeni ostatnich lat odbyły się takie konkursy jak:
 Konkurs wiedzy o bitwie pod Grunwaldem ,,600 lat temu…”
 Konkurs wiedzy o stolicach Polski
 Konkurs wiedzy o dawnej i współczesnej Polsce
 Konkurs wiedzy o Polsce Piastowskiej
 Konkurs wiedzy o Unii Europejskiej
 Konkurs wiedzy o symbolach narodowych-210 rocznica powstania hymnu narodowego
Polaków
 Konkurs o życiu i pontyfikacie Jana Pawła II
Nasi uczniowie brali również udział w międzynarodowym konkursie wiedzy o Polsce
i Polakach ,,Poloniadzie”, w którym jedna z uczennic zajęła drugie miejsce, a drugi uczestnik
został wyróżniony. Oboje dzisiaj są studentami polskich uczelni (Wrocław, Poznań).
W latach ubiegłych organizowaliśmy warsztaty historyczno-geograficzne dla szkół
polskich na Łotwie oraz byliśmy organizatorami Forum Szkół Polskich na Łotwie.
Przez dwa ostatnie lata nasza szkoła uczestniczyła w projekcie historycznym pt. ,,Rola Polaków
w historii Łotwy”, dofinansowanym ze środków Stowarzyszenia ,,Wspólnota Polska” .
W ramach projektu w szkole odbywały się następujące imprezy:
1. Ekspozycja w muzeum szkolnym dwujęzycznej polsko-łotewskiej wystawy pt. „Polacy na
Łotwie”.
2. Seminarium dla nauczycieli szkół miasta na temat „Znaczenie wkładu Polaków w walce o
wyzwolenie Łatgalii”.
3. Wydanie broszury-albumu w trzech językach (polskim, łotewskim i rosyjskim) pt. „Za
naszą i waszą wolność. Łotewscy i polscy żołnierze we wspólnej walce o wyzwolenie
Łatgalii w 1920 roku”.
4. Cykl lekcji w muzeum szkolnym.
5. Konkurs historyczny dla uczniów szkół miasta.
Dzięki dofinansowaniu ze środków Stowarzyszenia ,,WP” zakupiliśmy nowe meble i
gabloty do szkolnego muzeum. Eksponaty i wystawy muzealne są opisane w dwóch językach:
polskim i łotewskim. Jedną z form nauki języka polskiego i historii jest praca w muzeum
szkolnym. Pod opieką miejscowej nauczycielki historii uczennice z klas szkoły średniej zbierają
eksponaty, gromadzą i opisują źródła historyczne, przygotowują wystawy i współorganizują
lekcje muzealne. W lekcjach tych biorą udział zarówno nasi uczniowie, jak i uczniowie ze szkół
miasta.
Bardzo ważnym elementem wychowania w duchu narodowym, w poszanowaniu tradycji
i języka polskiego jest organizowanie obchodów rocznic i świąt narodowych. Na stałe w nasz
szkolny kalendarz wpisały się : święta Niepodległości Polski i Łotwy, Konstytucja 3 Maja,
Święto ulicy Warszawskiej, Święto Flagi Polskiej oraz obchody Dnia Patrona Szkoły- Józefa
Piłsudskiego.
Ważnym elementem w pracy wychowawczej, mającym na celu bliższe poznanie często
trudnej historii Polaków, Łotyszy i Rosjan, jest opieka nad miejscami pamięci uświęconymi
krwią tych, którzy na tej ziemi ginęli. Jej przejaw stanowi, między innymi, wiosenne i jesienne
sprzątanie Grobu Nieznanego Żołnierza oraz miejsc pamięci poległych polskich żołnierzy.
Wychowując w ten sposób stwarzamy możliwości dla dialogu i wzajemnego porozumienia
między Polakami a przedstawicielami innych narodowości zamieszkującymi wspólnie Łotwę.
W naszej szkole od samego początku jej istnienia są lekcje religii w języku polskim. Ich
nauczaniem objęte są dzieci szkoły podstawowej w klasach 1-3. Uczniowie korzystają z
polskich podręczników. Celem lekcji jest przygotowanie dzieci w klasie trzeciej do przyjęcia
sakramentu Pierwszej Komunii Świętej.
Dla uczniów klas starszych organizowane są każdego miesiąca spotkania ze szkolnym
kapelanem. Tradycją szkoły stały się szkolne Msze święte, rekolekcje adwentowe i
wielkopostne, nabożeństwa różańcowe i drogi krzyżowej, podczas których nasza młodzież czyta
rozważania w języku polskim. W ten sposób staramy się także zachować szeroko rozumianą
spuściznę polską: język (modlitwy, pieśni), święta, obrzędy i zwyczaje religijne. Dużą
popularnością w szkole oraz w środowisku Polaków cieszą się przygotowywane przez uczniów i
nauczycieli jasełka i opłatek wigilijny. Wszystko po to, aby wychowywać w tradycji
chrześcijańskiej, kształtować życie religijne i poznawać lepiej język polski.
Ważnym centrum życia szkolnego, niejako sercem szkoły, jest biblioteka, w której
koncentruje się życie kulturalne. Wraz z panią Łucją Babule poloniści organizują kawiarenki
literackie, wystawy, przygotowują młodzież do różnych konkursów. W bibliotece są potrzebne
książki, bogata filmoteka, czasopisma i oczywiście odpowiednia atmosfera do pracy. To miejsce
przyciąga nie tylko uczniów, bywają tu absolwenci oraz rodzice i dziadkowie, studenci z DU i z
Polski, po prostu Polacy.
Od lat w naszej szkole działa kawiarenka literacka, której podstawowym celem jest
kształtowanie osobowości uczniów poprzez rozwijanie zainteresowań literackich, uwrażliwianie
na sztukę i pobudzanie ich do rozmaitych działań artystycznych, a także kształtowanie postaw
uczuciowego związku z polskością.
Od dwóch lat nauczycielka języka polskiego Agnieszka Jermołowicz realizuje projekt pt.
„Herbertomania”, w ramach którego wydaje zbiór wierszy szóstoklasistów zainspirowanych
twórczością wielkiego poety. Jak twierdzą sami uczniowie, projekt wyzwala w nich moce
kreacyjne, o jakie by siebie nie posądzali. Pozwala uwierzyć we własne możliwości twórcze oraz
podzielić się wiedzą i talentem z odbiorcami. W ramach projektu organizowane są spotkania
młodych autorów z publicznością.
Młodzi poeci nie ograniczają się tylko do udziału w tym projekcie, ale ciągle doskonalą
swoje umiejętności poetyckie i co roku próbują swych sił w konkursie „Własne rymy po
polsku” organizowanym przez Związek Młodych Polaków na Łotwie oraz zamieszczają swoje
wiersze w gazetce szkolnej w kąciku poezji. W ramach kawiarenki organizowane są też różne
konkursy upamiętniające wybrane rocznice literackie i kulturalne. Bardzo często sami uczniowie
podsuwają ciekawe pomysły, ułatwiając powstawanie scenariuszy imprez. Kawiarnia literacka
ma również na celu rozbudzanie zdolności recytatorskich uczniów, rozwijanie umiejętności
czystej, poprawnej wymowy, właściwej modulacji głosu, jego siły poprzez ćwiczenia dykcyjne,
oddechowe itp.
Na zajęciach pozalekcyjnych uczniowie przygotowują się do konkursu recytatorskiego
„Kresy”, w którym od lat (w etapach środowiskowych i finałowych) zajmują czołowe miejsca.
Konkurs „Kresy” jest najważniejszą imprezą recytatorską organizowaną wśród Polonii na
Wschodzie. W szkole przeprowadzany jest etap I, który wyłania recytatorów reprezentujących
szkołę w etapie krajowym. Etap III to spotkania laureatów konkursu „Kresy”, które odbywają się
tradycyjnie w Białymstoku. Dla recytatorów, którzy zakwalifikują się do tego etapu, Podlaski
Oddział Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” w Białymstoku organizuje zajęcia warsztatowe
mające na celu przygotowanie do występu w konkursie. Biorą w nich udział również
instruktorzy. Poza warsztatami organizowane są spotkania z aktorami, pisarzami, amatorskimi
zespołami teatralnymi czy wyjścia na spektakle teatralne. Dwie najważniejsze części etapu
finałowego to dzień konkursowy, w którym uczestnicy recytują po dwa utwory (proza lub
poezja) autorstwa polskich pisarzy i poddani zostają ocenie jury, a także koncert galowy w
formie muzyczno-poetyckiej z udziałem laureatów oraz pozostałych uczestników.
Na lekcjach wychowawczych uczniowie poznają specyfikę polskiego świętowania,
organizując polskie stoły, prezentując grupy kolędników itp. W ostatnim roku szkolnym
gościliśmy w kilku klasach nauczycieli z miasta właśnie na takich lekcjach, prezentując tradycje
i zwyczaje andrzejkowe i bożonarodzeniowe. Była to okazja do upowszechniania wiedzy o
Polsce nie tylko wśród uczniów. Wspomniane wyżej kultywowanie tradycji odbywa się u nas
zgodnie z kalendarzem. W jesieni odbywają się wróżby andrzejkowe, po szkole wędruje w
grudniu Mikołaj, wystawiane są wspomniane jasełka, śpiewa się kolędy. Tradycją są też
studniówki klas dwunastych.
Do tradycji szkoły weszły już jasełka. Oprócz tekstów ewangelicznych wprowadzaliśmy
elementy współczesne, aby nadać treściom ewangelicznym element uniwersalizmu i
ponadczasowości. Zajęcia przygotowujące, różne imprezy prowadzone są w ramach kółka
teatralnego. Inscenizowaliśmy utwory literackie według własnych scenariuszy. Wystawiliśmy
„Laczplesisa”- utwór o legendarnym łotewskim bohaterze,” Przygody dzielnego wojaka
Szwejka” J. Haszka, „W ruinach” W. Gąsiorowskiego, „Królową Śniegu” H. Ch. Andersena,
„Przed zaćmieniem” A. Czechowa i wiele innych utworów. Uczestniczyliśmy z teatrzykiem w
wielu konkursach w mieście, a także w Wilnie i w Rydze, zdobywając liczne nagrody.
Liczne imprezy odbywają się w ramach ścisłej współpracy nauczycieli z Kraju z
tutejszym środowiskiem. Pisząc o roli szkoły w zachowaniu spuścizny kulturowej i języka
polskiego , nie sposób nie wspomnieć nauczycieli z Polski, którzy przyjeżdżają , aby wesprzeć
nas w tym działaniu. W ciągu dwudziestu lat istnienia szkoły , pracowało w niej ponad
trzydziestu nauczycieli z Polski. Ich wkład w nauczanie dzieci i krzewienie polskości jest
ogromny i nieoceniony. To oni wspólnie z miejscowymi Polakami uczą języka, historii, religii,
patriotyzmu, kultywują tradycje narodowe. Wśród miejscowej ludności zawsze cieszą się
wielkim autorytetem. Postrzegani są jako ci, którzy ,,niosą” polskość , próbują na miejscowy
grunt zaszczepić polskie zwyczaje. Ich praca jest tym łatwiejsza, że starsze pokolenie Polaków
Łatgalii przechowało wiele polskich tradycji narodowych łącznie z zachowaniem wiary
katolickiej. Praca nauczycieli z Kraju przypomina budowę mostu - porozumienia miedzy
Polakami i Łotyszami.
Współpraca nauczycieli z Kraju z miejscowym gronem pedagogicznym zawsze
owocowała wieloma ciekawymi przedsięwzięciami. Przez ostatnie dwa lata nauczycielka historii
z Kraju oraz dwie nauczycielki miejscowe wspólnie realizowały projekt historyczny pt. ,,Rola
Polaków w historii Łotwy”. Wzajemna współpraca nauczycieli przynosi korzyści zarówno
uczniom jak i nauczycielom. Pomaga pokonywać bariery, uczy tolerancji, służy wymianie
doświadczeń i poglądów.
Główne zadania w dziedzinie krzewienia polskości z oczywistych powodów spoczywają
na nauczycielach języka polskiego i historii. Jednak w naszym środowisku szkoła niejako
wychodzi na zewnątrz. Współpracujemy z Domem Polskim i nie tylko. Nauczycielka języka
polskiego Krystyna Borowiec wraz z młodzieżą klas od V do XII przygotowywała cykl (około
trzydziestu) audycji literacko-językowych dla miejscowej TV pt. „To Polska właśnie”. Audycje
były nadawane w ramach polskojęzycznych audycji „Na Falach Daugavy”. Wykształceni przez
nas absolwenci kontynuują krzewienie polskości w Domu Polskim, zapraszając na tworzone
przez siebie imprezy artystyczne uczniów wszystkich klas. Taka działalność bardzo integruje
środowisko.
Warto dodać, że nasza szkoła współpracuje ze Szkołą Podstawową w Gliczarowie
Dolnym, z oddziałami Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” w Białymstoku, Krakowie, Łomży,
Olsztynie i Pułtusku, z Polonijnym Centrum Nauczycielskim w Lublinie, z Ośrodkiem Rozwoju
Polskiej Edukacji za Granicą, z Fundacją Semper Polonia, Stowarzyszeniem „Parafiada” oraz
Ambasadą Rzeczypospolitej Polskiej w Rydze.
Referat przygotowały nauczycieli Państwowego Gimnazjum Polskiego im. J.Piłsudskiego
w Daugavpils: Krystyna Borowiec, Agnieszka Jermołowicz, Lidia Łapkowska, Marta Sołdaj i
dyrektor Gertruda Grawe.