pobierz artykuł

JoMS 2/17/2013, ss. 141-159
Ewa Kopeć
WSGE | 141
142 | WSGE
Violence and aggression in the family source of pathology among students - the course and consequences
Przemoc i agresja w rodzinie źródłem patologii wśród
uczniów – przebieg i skutki
dr Ewa Kopeć
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej
im. Alcide De Gasperi w Józefowie
[email protected]
Abstracts
Students in today’s schools are increasingly characterized by various
kinds of pathological behavior. Since the family as the primary educational
environment has the greatest impact on the child’s personality correctly,
the source of such a procedure is seen in the experiences that children
and youth experiencing school in the family home, which is often used
violence and acts of aggression on the part of family members, especially
parents. Harm caused to the child through various forms of such behavior cause permanent marks on every level of development: physical, psychological and social. Pathological behavior of young victims of domestic
violence emphasize mainly on the school, because that’s what teachers and
educators should carefully diagnose students’ needs, and then create effective prevention programs against pathological behavior among students,
which could effectively implement. In addition, society should constantly
and consistently strive to promote and popularize the knowledge about the
effects of domestic violence in order to reduce pathology among students.
This knowledge should be sent to the parents who have the right and duty
to responsibly raising a child in the family.
Uczniowie współczesnych szkół w coraz większym stopniu charakteryzują się różnego rodzaju zachowaniami patologicznymi. Ponieważ rodzina, jako podstawowe środowisko wychowawcze, posiada największy
wpływ na kształtowanie prawidłowej osobowości dziecka, źródło takiego postępowania upatruje się w doświadczeniach, jakie dzieci i młodzież
szkolna przeżywa w domu rodzinnym, w którym często stosowana jest
przemoc oraz akty agresji ze strony członków rodziny, szczególnie rodzi-
WSGE | 143
ców. Krzywdy wyrządzane dziecku poprzez różne formy takich zachowań
powodują trwałe ślady na każdej płaszczyźnie jego rozwoju: fizycznej, psychicznej oraz społecznej. Zachowania patologiczne małoletnich ofiar domowej przemocy uwydatniają się głównie na terenie szkoły, dlatego to właśnie nauczyciele i wychowawcy powinni wnikliwie diagnozować potrzeby
uczniów, następnie tworzyć efektywne programy profilaktyczne przeciw
zachowaniom patologicznym wśród uczniów, które mogliby skutecznie
wdrażać. Dodatkowo społeczeństwo powinno stale i konsekwentnie dążyć do upowszechniania i popularyzowania wiedzy o skutkach stosowania przemocy w rodzinie w celu zmniejszania patologii wśród uczniów.
Wiedza ta powinna być kierowana do rodziców, którzy posiadają prawo
i obowiązek odpowiedzialnego wychowania dziecka w rodzinie.
Keywords:
family, education, student, domestic violence, aggression, pathology among
students, addiction
rodzina, wychowanie, uczeń, przemoc w rodzinie, agresja, patologia wśród
uczniów, uzależnienia
Wprowadzenie
Wychowanie to proces, który ma największy wpływ na prawidłowe
kształtowanie osobowości dziecka. Spośród wszystkich środowisk oddziaływujących na dziecko najbardziej sprzyjającym oraz posiadającym
największy wpływ na jego wychowanie jest środowisko rodzinne. Jest to
naturalne, pierwsze i niezastąpione miejsce, w którym dziecko jest otoczone indywidualną opieką i ma możliwość zaspokajania wszystkich swoich
potrzeb. Z uwagi na to, że w rodzinie wychowanie realizuje się w sposób
naturalny w warunkach codziennego życia, a rodzice jako pierwsi wychowawcy odgrywają ważną rolę w życiu dziecka, zachowania i sposób postępowania członków rodziny mają niewątpliwie największy wpływ na jego
prawidłowe wychowanie. Problemy i trudności wychowawcze rodziców
wynikają zazwyczaj z powodu braku odpowiedniego przygotowania do
pełnienia ról rodzicielskich przede wszystkim pod względem posiadanej
wiedzy pedagogicznej (Kopeć, 2012), dotyczącej m.in. tworzenia właściwej atmosfery rodzinnej, na którą składają się relacje między rodzicami,
ich stosunek do dziecka wyrażający się w miłości rodzicielskiej, codzienne
postawy i zachowania wszystkich członków rodziny, stosunek do najbliż-
144 | WSGE
szego otoczenia, tradycje, zwyczaje, zaangażowanie społeczne i religijne
oraz rytm rodzinnego życia (Wilk, 2002).
W otaczającej rzeczywistości, w dobie szybkich przemian gospodarczych, politycznych i społecznych wychowanie dziecka w rodzinie nie jest
łatwe. Trudności wychowawcze pojawiają się często już u dziecka w młodszym wieku szkolnym, ponieważ rodzice często uznają wówczas, że jego
wychowaniem od tej pory powinna zajmować się szkoła, wychowawca
szkolny czy katecheta. Tymczasem obowiązki rodziców względem dziecka, niezależnie od jego wieku, oprócz czynności pielęgnacyjnych i zapewnienia mu bytu materialnego, dotyczą przede wszystkim starania o jego
właściwy rozwój fizyczny, psychiczny oraz społeczny (Kopeć 2012).
Prawidłowe realizowanie działań wychowawczych w rodzinie jest tak
ważne, ponieważ to od rodziców dziecko uczy się przystosowania do społeczeństwa, a także przyswaja i utrwala sobie zachowania najbliższych mu
osób. Dla dziecka wzorem i autorytetem do naśladowania są rodzice (Kułaczkowski, 2009). Odziaływania rodzicielskie powinny z natury charakteryzować się przede wszystkim brakiem jakiejkolwiek przemocy względem członków rodziny, ponadto w rodzinie nie powinno być w żadnym
wypadku miejsca na agresję czy nietolerancję. Jest to ważne tym bardziej,
że życie współczesnego człowieka przepełnione jest zewsząd płynącymi
informacjami na temat przemocy, aktów agresji, ataków terroryzmu lub
innej formy bezprawia. Media nieustannie przekazują wiadomości, które
powodują w nas lęk, brak poczucia bezpieczeństwa o siebie i najbliższych,
bezradność oraz bezsilność wobec otaczającej rzeczywistości.
Ponieważ pierwszym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym
dziecka jest rodzina, a rodzice są głównymi jego wychowawcami oraz
opiekunami, powinni oni tworzyć atmosferę rodzinną w poczuciu dużej
tolerancji, bez stosowania przemocy oraz bez jakichkolwiek aktów agresji.
Tymczasem z przykrością należy stwierdzić, że ze zjawiskiem przemocy, agresji czy nietolerancji spotykamy się często właśnie w domu rodzicielskim. Przemoc jest jednym z najbardziej niepokojących zjawisk współczesnego świata, jest mechanizmem regulującym stosunki panujące nie
tylko pomiędzy ludźmi w różnych grupach czy instytucjach, ale niestety
także w środowisku domowym (Badura-Madej i Dobrzyńska – Mesterhazy, 2000).
Według słownika socjologicznego przemoc to jedno z głównych
środków przymusu, zjawisko polegające na użyciu siły fizycznej przez
WSGE | 145
jednostkę, czy grupę, często wbrew obowiązującemu prawu, w celu zmuszenia jakieś osoby, czy członków grupy, do określonego zachowania lub
też uniemożliwienia podjęcia działań albo do zaprzestania wykonywania
czynności już rozpoczętej, to także bezprawne narzucanie władzy (Olechnicki, 1997). Natomiast zgodnie z art. 2, ust. 2 ustawy z dn. 29 lipca 2005
r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie przemoc w rodzinie to jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające
prawa lub dobra osobiste osób najbliższych, a także innych osób wspólnie
zamieszkujących lub gospodarujących, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty zdrowia, życia, naruszające ich godność
osobistą, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące
szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące
cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. Zdaniem L.
Popek i E. Urbanowicz (1996) zjawisko przemocy w rodzinie obejmuje
wszelkie odmiany złego traktowania tych członków rodziny, którzy nie są
w stanie skutecznie się bronić. Akt przemocy jest rozumiany zawsze jako
zjawisko negatywne. Można wyróżnić następujące formy przemocy w rodzinie:
• przemoc fizyczna – która polega na różnej gamie form zachowania
o różnym stopniu nasilenia, np. wymierzaniu policzków, biciu, kopaniu (Pospiszyl, 1994),
• przemoc seksualna – rozumiana jako zmuszanie do określonych zachowań i kontaktów seksualnych, np. gwałt, zmuszanie do oglądania
filmów, zdjęć pornograficznych (Jaszczak i Michalska, 2010),
• przemoc psychiczna – oznacza słowne lub niewerbalne groźby użycia
przemocy wobec osoby lub tego, co do niej należy, ten rodzaj przemocy przejawia się m.in. w zastraszaniu, poniżaniu, ubliżaniu czy szantażowaniu (Stożek, 2009),
• przemoc ekonomiczna lub inaczej materialna – to odmawianie lub
ograniczanie dostępu do wspólnych środków finansowych lub odbieranie zarobionych pieniędzy, uniemożliwianie bądź ograniczanie podjęcia pracy zarobkowej, ale również niszczenie przedmiotów (Jaszczak
i Michalska, 2010).
Warto również wspomnieć o rodzajach przemocy, którymi są:
• przemoc gorąca, która charakteryzuje się agresją słowną i fizyczną,
związana jest z odreagowywaniem emocji na osobach najbliższych,
• przemoc chłodna - pozbawiona gwałtownych wybuchów emocji,
146 | WSGE
przypomina raczej realizację z góry zaplanowanego scenariusza, często stosowana w imię fałszywie pojmowanych „wyższych celów”, np.
konsekwentnego wychowywania dziecka tylko wg własnego poglądu
(Jaszczak i Michalska, 2010).
Z pojęciem przemocy nieodłącznie wiąże się agresja, ponieważ jednym z głównych jej celów jest cierpienie. Termin „agresja” wywodzi się
z języka łacińskiego, w którym słowo „agressio” oznacza „napad”, a słowo
„agressor” rozbójnika (Okoń, 1997). W. Szewczuk (1979) agresję wyjaśnia
jako wszelkie działanie (fizyczne lub słowne), którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej, rzeczywistej bądź symbolicznej,
drugiej osobie lub czemuś, co ją zastępuje. Agresja jest zazwyczaj reakcją
na frustrację oraz przejawem wrogości. Rozróżniamy agresję fizyczną lub
słowną bezpośrednią, skierowaną na osobę lub rzecz, wywołującą uczucie wrogości, agresję przemieszczoną, skierowaną na obiekt zastępczy oraz
samoagresję skierowaną na samego siebie. Agresja oznacza działanie, którego podłożem są gniewne emocje i nieprzyjazne intencje, charakteryzuje
ją umyślność i intencjonalność (Minirth, Meier i Arterburn, 1998). Utożsamiana jest z aspołecznym sposobem zachowania, wynikającym z wrogich tendencji i chęci szkodzenia innym lub niszczenia ich mienia (Skorny, 1976). Psychologowie, m.in. J. Dolland, L. W. Dobb oraz N. E. Miller ,
sformułowali tezę o ścisłym związku agresji z frustracją. Pogląd ten głosi,
że ilekroć mamy do czynienia z agresją, tylekroć jest ona wynikiem frustracji człowieka, który właśnie w ten sposób stara się na nią odreagować.
Agresja ma różne podłoża, jednak znaczący na nią wpływ ma przemoc
doświadczana przez dziecko w rodzinie (Żygulski, 1998). Może ona przybierać różne formy. E. Fromm (2002) wymienia następujące jej postacie:
• peudoagresja - zachowania agresywne, które mogą sprawić komuś
krzywdę, ale nie mają takiej intencji,
• agresja przypadkowa - agresywne działanie, którego efektem, ale nie
intencją, jest krzywda wyrządzona drugiej osobie,
• agresja asertywna – postępowanie w kierunku wyznaczonego celu, bez
niepotrzebnych wahań, wątpliwości czy obaw (taki rodzaj agresji znajduje pewne potwierdzenie w obserwacjach poczynionych na temat
związku między męskimi hormonami a agresją),
• agresja obronna (biologiczna) - ma na celu usunięcie niebezpieczeństwa zagrażającego człowiekowi, który gotowy jest postępować zgodnie z motywacjami dostarczanymi przez jego filogenetycznie zapro-
WSGE | 147
gramowane skłonności ujawniające się w sytuacji, kiedy zagrożone jest
jego życie, zdrowie, wolność czy własność,
• agresja konformistyczna - składają się na nią różne działania, które
nie są rezultatem agresywnych popędów popychających agresora do
zniszczenia, lecz wynikają z polecenia innych osób,
• agresja instrumentalna - której celem jest zdobycie tego, co dla człowieka wydaje się być konieczne oraz pożądane.
Przyczyny powstawania przemocy czy agresji w rodzinie skupiają się
na płaszczyźnie socjologicznej lub psychologicznej. Czynniki socjologiczne wynikają ze społecznego stresu, który oddziałuje na rodzinę jako przejaw kulturowych wartości i praktyk kształtujących jej strukturę. Uważa się,
że to właśnie społeczeństwo, w którym żyjemy, jest ostatecznie odpowiedzialne za przemoc domową, ponieważ stres wywodzi się głównie ze statusu materialnego rodzin, charakteryzującego się niskimi zarobkami, wynika
z bezrobocia, złych warunków mieszkaniowych czy trudnych warunków
pracy. Uwarunkowania te mają negatywny wpływ na relacje międzyrodzinne oraz sprzyjają powstawaniu konfliktów. Przemoc domowa dotyka
także wyższe klasy społeczne, w której wyżej wymienione okoliczności
nie występują, natomiast często pojawiają się inne sytuacje, np. posiadanie przez członka rodziny niskiej samooceny, negatywnego postrzegania
samego siebie, co może wywoływać złe emocje. Natomiast koncepcja psychologiczna przyczyny przemocy upatruje w patologicznym charakterze
osoby oraz jej wrodzonych cechach osobowości: wrogości, agresywności,
nadpobudliwości, zazdrości, ujawnianiu gniewu (Brown i Herbert, 1999).
Przemoc domowa oraz stosowanie agresji wobec członków rodziny
uznane jest za patologię. Pojęcie to opisuje postawy i zachowania ludzi,
którzy naruszają podstawowe normy etyczne oraz wyrządzają mniej lub
bardziej wymierne szkody społeczne. Inne określenie patologii oznacza,
że jest ona zbiorem różnorodnych typów dewiacji społecznych. Zjawisko
przemocy oraz agresji mające miejsce w domu rodzinnym, skierowane
przeciwko dzieciom prowadzi do powstawania u nich różnego rodzaju
patologii (Migała 2011). Okoliczności towarzyszące stosowaniu przemocy
wobec dzieci to:
• po pierwsze, czynniki społeczne (środowiskowo – społeczne), tj. brak
uregulowanego życia domowego, złe warunki mieszkaniowe, brak pomocy w wychowaniu dzieci, przemoc w małżeństwie, konflikty w rodzinie, brak wsparcia ze strony innych członków rodziny, bezrobocie,
148 | WSGE
bieda, dyskryminacja,
• po drugie, czynniki psychologiczne rodziców, które mogą wynikać
z tego, że sami byli odrzuceni jako dzieci, byli ofiarami przemocy
w dzieciństwie, posiadają zaburzenia umysłowe (psychopatia, socjopatia, depresja), są osobami uzależnionymi, są w zbyt młodym wieku, charakteryzują się brakiem dojrzałości, posiadają słabą tolerancję
stresu lub niską samoocenę, są samotną matką lub samotnym ojcem,
nie rozumieją potrzeb dziecka, mają nierealistyczne oczekiwania
w stosunku do dziecka, w przypadku matek może to być wczesna lub
trudna ciąża, trudny, przedwczesny poród, słaba więź z noworodkiem
(Migała, 2011).
Dzieci i młodzież, która doświadczyła przemocy w rodzinie, posiada
podstawowe braki socjalizacyjne oraz zaburzenia związane z poczuciem
własnej tożsamości. Inną cechą osób wyrastających w „anormalnym świecie” jest nieumiejętność realizacji potrzeb w sposób ogólnie akceptowany przez społeczeństwo. W wyniku przeżywania przez dziecko w domu
rodzinnym przemocy czy agresji oraz poprzez obserwację postępowania
najbliższych, rodziców, rodzeństwa pojawiają się u niego zachowania dysfunkcyjne, które przenosi najczęściej na teren szkoły i podwórko. Mamy
wówczas do czynienia z różnymi postaciami zjawiska patologii wśród dzieci i młodzieży szkolnej (Pytka, 2011). Zjawisko patologii społecznej wśród
uczniów stanowi szczególnie trudny problem do rozwiązania w każdej jednostce oświatowo – wychowawczej. Do jego podstawowych czynników zalicza się między innymi alkoholizm i narkomanię oraz coraz częściej także
hazard, prostytucję oraz zorganizowaną działalność przestępczą.
Z badań wynika, że problem spożycia przez dzieci i młodzież szkolną
alkoholu znacznie i stale się pogłębia, tym bardziej, że zauważa się tolerancję na tego typu sytuację wśród rodziców oraz nauczycieli. Na pytanie
dlaczego uczeń pije, często uzyskujemy odpowiedź, że pije po to, aby się
dobrze poczuć, żeby złagodzić stresującą sytuację w szkole, w celu uzyskania pozycji w grupie rówieśniczej, dobrej zabawy, ale najczęściej jest to
forma wyrażenia buntu przeciwko rodzicom oraz panującej w domu złej
atmosferze, przepełnionej niejednokrotnie przemocą. Istnieje także silny
związek między piciem dzieci i młodzieży, a piciem rodziców. Jeżeli jedno
z rodziców pije regularnie, dwukrotnie zwiększa się prawdopodobieństwo,
że dziecko również będzie nadużywało alkoholu. Najczęściej wymienionymi skutkami alkoholizmu uczniów są konflikty z przyjaciółmi, jazda po
pijanemu, krytyczne uwagi ze strony płci odmiennej, obniżenie osiągnięć
WSGE | 149
szkolnych, wagarowanie, kradzieże, wandalizm, agresja oraz inne zachowania przestępcze (Falewicz, 1993).
Oprócz alkoholizmu do jednej z podstawowych patologii wśród
uczniów należy zaliczyć narkomanię. Wynika to z niepokojącego faktu,
że dostęp do różnego rodzaju środków halucynogennych, odurzających,
leków i innych specyfików jest coraz bardziej dostępny. Uzależnienie od
narkotyków objawia się tym, że osoba, która sięga po narkotyki, po pewnym czasie stwierdza, że jest to jedyny środek, który pomaga przezwyciężyć różne problemy i potrzeby, ponieważ narkotyk powoduje tłumienie na chwilę odczuwanych sprzecznych emocji. Kiedy jednak przestaje
działać, powracają kłopoty i zmartwienia (Niziołek i Dziurzyński, 2011).
Skutkiem uzależnienia, poza degradacją organizmu, są kolejne formy patologii: kradzieże, prostytucja, napady rabunkowe, pobicia, wymuszenia,
hazard, a nawet zabójstwa. Najczęściej wynikają one z potrzeby zdobycia
środków finansowych na zakup kolejnej porcji narkotyku (Rogers i Goldstein, 2004).
Prostytucję zalicza się do jednego z najstarszych zjawisk patologii
społecznej (Migała, 2011). Prostytucja wśród dzieci i młodzieży szkolnej
należy dziś do najbardziej niebezpiecznych zjawisk patologicznych i coraz
bardziej powszechnych form demoralizacji uczniów, ponieważ niestety
stale się rozszerza. Prostytucji nieletnich sprzyjają następujące czynniki:
doświadczenie przemocy domowej, wykorzystywanie seksualne w dzieciństwie (często przez członków rodziny), ukazywanie seksualności jako
złej, prowadzącej do braku akceptacji swojej cielesności, brak miłości rodziców, wadliwa struktura rodziny, brak zainteresowania rodziców, patologie występujące w rodzinie, wczesne rozpoczynanie życia seksualnego.
Podjęcie decyzji o prostytuowaniu się ma miejsce niejednokrotnie podczas
ucieczki z domu, w którym dochodziło do przemocy, nierzadko też za namową osób dorosłych wykazujących zachowania patologiczne. Rozwojowi
dziecięcej prostytucji sprzyja także ubóstwo, ponieważ prostytucja wydaje
się być dla wielu najprostszym sposobem szybkiego zarobienia pieniędzy.
Główną przyczyną uprawiania prostytucji wśród starszej młodzieży jest
brak pracy. Skutki prostytuowania są dramatyczne, należą do nich: przestępstwa przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności, pobicia, groźby,
znęcanie się, alkoholizm, narkomania, przestępstwa internetowe, pornografia, przemoc seksualna, rozmaite choroby, w tym zakażenie wirusem
HIV, uwikłanie w grupy przestępcze, handel ludźmi oraz daleko idąca degradacja psychiki wynikająca z tego, że z prostytucji można wyjść jedynie
150 | WSGE
fizycznie, natomiast w psychice pozostaje trwały ślad, powodujący nierzadko próby samobójcze, często skuteczne (Kowalczyk - Jamnicka, 1998).
Istotnym elementem patologii wśród dzieci i młodzieży szkolnej jest
hazard, którego liczba uzależnionych niepokojąco wzrasta z powodu ogólnej dostępności automatów do gier na stacjach benzynowych, w przydrożnych i osiedlowych barach, a nawet w niektórych sklepach spożywczych.
Większość uzależnionych uczniów zaczyna wówczas zaniedbywać szkolne
obowiązki, zmniejsza się ich frekwencja w szkole, gdyż czas przeznaczony
na naukę poświęcają na gry. Zaczynają też kraść, ponieważ potrzebują pieniędzy na kolejne zakłady, a kieszonkowe nie jest zazwyczaj wystarczające. Uzależniony najpierw pożycza, powodując długi finansowe, następnie
dokonuje podkradania mniejszych sum pieniężnych w domu, następnie
ucieka się do większych kradzieży, wymuszeń, a nawet napadów rabunkowych. Hazard to poważne uzależnienie, które może doprowadzić dziecko
i całą rodzinę do wielu nieszczęść (Griffiths, 2004).
Zorganizowaną działalność przestępczą wśród dzieci i młodzieży
szkolnej uznaje się za krańcową formę zachowania aspołecznego, rozumianą jako drastyczny przejaw naruszenia norm współżycia społecznego.
Uważana jest także jako skutek długiego procesu, charakteryzującego się
licznymi, rozwijającymi się i narastającymi demonstracjami tzw. niedostosowania społecznego. Dzieci i młodzież szkolna, podejmując się działalności przestępczej, często ma już za sobą proces wykolejenia, który określa nieletniego pozostającego w stałym lub okresowym konflikcie z normami ustanowionymi w interesie ogólnospołecznym. Jest to antagonizm
destrukcyjny, naruszający uznawany powszechnie model społeczeństwa
(Lipka, 1971). Zorganizowana działalność przestępcza uczniów skupiona jest przede wszystkim na obszarze przestępczości narkotykowej, która
jako jedna z najbardziej opłacalnych form działalności na świecie dotyczy
przede wszystkim nielegalnego rynku narkotykowego. Inną formą tego
typu działalności dzieci i młodzieży szkolnej jest paserstwo, czyli handel
kradzionymi przedmiotami, ponadto: przemyt skradzionych samochodów, wymuszenia haraczy od właścicieli sklepów, lokali gastronomicznych
czy hurtowni (Siemaszko, Gruszczyńska i Marczewski, 1999).
Warto również zwrócić uwagę na takie negatywne zachowania patologiczne wśród uczniów, jak agresja i przemoc stosowana wobec kolegów.
W życiu codziennym często jesteśmy świadkami sytuacji, w której osoby z naszego otoczenia, nasi najbliżsi bądź my sami byliśmy narażeni na
różne formy przemocy, agresji czy brak tolerancji. Sposób postępowania
WSGE | 151
dziecka przejawiającego takie zachowania zazwyczaj zaczyna się od drobnych złośliwości wobec rówieśników, kpin i poniżania, wymuszania różnego rodzaju zachowań, wszczynania bójek, a kończy się na pobiciu, a nawet
zabójstwie. Powszechność tego problemu w środowisku szkolnym uświadamia, że patologia wśród dzieci i młodzieży, polegająca na agresywnych
zachowaniach, jest zjawiskiem narastającym. Jest to proces, który zaczyna się od małej dokuczliwości i zepsucia dobrego samopoczucia innym
osobom, a kończy ciężkimi przestępstwami wśród nieletnich (Kowalska,
2011).
Problem przemocy domowej występuje we wszystkich społeczeństwach i kręgach kulturowych, jednak w rodzinach, w których dochodzi
do krzywdzenia ich członków, ukrywa się ten problem, uważając go za
wstydliwy. Do przemocy dochodzi tam zwykle za zamkniętymi drzwiami. Problem ten jest bardzo istotny, ponieważ dotyka nie tylko dorosłych,
w szczególności kobiety, ale głównie dzieci i młodzież, powodując u nich
zachowania patologiczne, ujawniające się zazwyczaj w szkole, gdzie wyładowywane są złe emocje (Badura-Madej i Dobrzyńska – Mesterhazy,
2000). Często prowadzi to do popełniania przestępstw przez uczniów, które początkowo mogą być wyrazem ciekawości, poszukiwania nowych doznań, wkupienia się w łaski grupy rówieśniczej, imponowania kolegom, ale
mogą też być spowodowane chęcią zwrócenia na siebie uwagi rodziców,
nauczycieli lub formą wyrażania manifestacji czy buntu (Kowalska, 2011).
Przemoc w rodzinie coraz częściej łączy się ze zjawiskiem dezorganizacji rodziny, wynikającej z jej rozkładu lub rozpadu. Sytuacja taka powoduje ignorowanie ról wewnątrzrodzinnych przez członków rodziny,
łamane są wówczas obowiązujące reguły egzystencji oraz współegzystencji
domowników, szczególnie dzieci. Rodzina przestaje wtedy być bezpiecznym miejscem schronienia dla dzieci i młodzieży, sprzyja natomiast powstawaniu u nich zachowań patologicznych zwłaszcza na terenie szkoły
(Matyjas, 2008). W rodzinie zdezorganizowanej współżycie rodziców,
układ stosunków wewnątrzrodzinnych oraz wykonywanie obowiązków
rodzicielskich pozostaje w sprzeczności z istotą i celami zarówno małżeństwa, jak i rodziny (Kozak, 1986) oraz komplikuje się jej funkcjonowanie,
dlatego w większości tych rodzin występuje równocześnie wiele przyczyn
dysfunkcyjności, do których należą głównie: alkoholizm, narkomania,
prostytucja, uchylanie się rodziców od pracy, symptomy nerwic, psychopatii, choroby fizyczne oraz psychiczne (Raczkowska, 1998).
Najbardziej korzystne warunki do pełnienia funkcji wychowawczej
152 | WSGE
ma rodzina pełna, złożona z obojga rodziców oraz dzieci połączonych ze
sobą silną więzią emocjonalną, w której przestrzegane są normy, zasady,
wartości i ideały (Łobocki, 2009). Przyjmuje się, że rodziną pełną jest taka,
w której rodzice są związani formalnie związkiem małżeńskim, sakramentalnym, konkordatowym, cywilnym, zamieszkują wspólnie i wychowują
swoje dzieci. Rodzina pełna może tworzyć różnorodny obraz i stanowić
różnorodne środo­wisko wychowawcze. Pojęcie rodziny pełnej jako środowiska wychowawczego, oznacza tyl­ko tyle, że w niej zamieszkują wspólnie
małżonkowie ze swoimi dziećmi, cała reszta będzie już uwarunkowana
wieloma czynnikami zależnymi bądź niezależnymi, które mogą ulegać
zmianie w ciągu życia rodziny (Olearczyk, 2008). Rodzina funkcjonuje
w sposób prawidłowy wtedy, gdy kieruje się takimi cechami, jak: miłość,
dobroć, wzajemna troska, przychylność, życzliwość, intymność, zaufanie,
solidarność, przynależność oraz zgoda (Jan Paweł II, 2009). Właściwe realizowanie funkcji wychowawczych zapewnia rodzicom prawo do wychowania dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami moralnymi i religijnymi,
według własnych tradycji kulturowych, które mają sprzyjać przede wszystkim dobru i godności dziecka. Dlatego rodzice powinni podjąć zadanie
wychowania dziecka w poczuciu odpowiedzialności za niego (Stala, 2011),
stąd bardzo ważne jest posiadanie przez nich właściwych cech osobowości
(Zimbardo, 1999).
Wśród najważniejszych cech osobowości dobrego rodzica - wychowawcy trzeba wskazać dobroć. Właściwość ta sprawia, że matka czy ojciec stają się oddani dziecku. Rodzic prawdziwie kocha i wychowuje swoje
dziecko wtedy, gdy wskazuje mu wartości i jest z nim na co dzień w trudnych chwilach (Wysocka, 2008). Cechy dobrego wychowawcy można
określić według wzoru podstawowych cech dojrzałej osobowości, które
charakteryzują się brakiem nadmiernej reakcji na bodźce wypływające
z popędów, umiejętną reakcją na sytuacje lękorodne, wysoką tolerancją na
frustrację, akceptowaniem swoich słabości i porażek bez poczucia klęski.
Człowiek dojrzały może mieć różne nastroje, ale powinien je regulować tak,
żeby nie zakłócały dobrego samopoczucia innych osób, należy w tym celu
zachowywać równowagę emocjonalną płynącą z poczucia bezpieczeństwa
psychicznego (Ozorowski, 1999). Cechy te wpływają na umocnienie autorytetu rodziców, który nierozerwalnie związany jest z ich rolą oraz działaniami wychowawczymi ukierunkowanymi na dobro dziecka, ponieważ
w strukturze rodziny zajmują oni najwyższą pozycję (Kułaczkowski, 2009).
Dobrze jest, gdy dziecko dostrzega dobre cechy, dobry wzór, jaki rodzice
WSGE | 153
chcą mu przekazać. Duży wpływ na prawidłowe wychowanie mają postawy rodzicielskie, które występują w toku bezpośredniego i trwałego oddziaływania rodziców na dzieci (Dąbrowska i Wojciechowska-Charlak, 2005). Mają one
wpływ na właściwe kształtowanie się osobowości dziecka, na jego życie uczuciowe, zachowanie oraz rozwój intelektualny. Dziecko wychowywane w rodzinie,
która zaspokaja jego potrzeby dzięki takim cechom, jak: miłość, życzliwość,
szacunek, ciepło, zachowanie kontaktu między dzieckiem a rodzicami, wykazującymi czujność i chęć współdziałania, kształtuje w sobie poczucie własnej
wartości, wiarę we własne siły, pewność siebie, poczucie, że jest potrzebne,
jest otwarte na innych, uczy się samodzielności. Zyskuje ono także wtedy odpowiednie wzorce dorosłych i ról, jakie pełnią w rodzinie, prawidłowy wzór matki
i ojca. Zaspokojenie tych i innych potrzeb dziecka zależy od uczuciowego
ustosunkowania się rodziców do dziecka, czyli prawidłowych postaw rodzicielskich (Kułaczkowski 2001). Ważną rolę w wychowaniu odgrywają również takie cechy wychowawcy, jak: tolerancja, duża wyrozumiałość
oraz cierpliwość, są to cechy, które należy wypracować w trakcie wychowywania. W rozwijaniu tych cech osobowości mogą pomóc założenia wynikające z postawy miłości, opartej na: życzliwości, dobroci, wybaczaniu,
tolerancji, przezwyciężaniu słabości oraz nadziei. Jest to postawa nastawiona na tworzenie dobra, pozwala na nawiązywanie serdecznych relacji
z innymi (Bartel, 1999).
Więź emocjonalna pomiędzy członkami rodziny uważana jest za podstawę życia rodzinnego. Dziecko znajduje się pod ciągłym wpływem rodziców, dlatego stale obserwuje ich zachowania, intuicyjnie czuje, kiedy
wszystko jest w porządku i czy relacje między nimi są dobre. Wie także,
gdy pojawiają się problemy. Rodzice powinni więc być świadomi swego
zachowania oraz podejmowanych przez siebie kroków, gdyż w każdej sytuacji są oni obiektem obserwacji i naśladowania przez swoje często bezkrytyczne dziecko. Okazywanie przez rodziców emocji, powstających
przy okazji różnych sytuacji życiowych, jest często naśladowane przez ich
dziecko, dlatego należy mieć na uwadze ciągłe ich kontrolowanie (Homplewicz, 2000).
W poszukiwaniu skutecznych form przeciwdziałania przemocy w rodzinie i pomagania jej ofiarom angażuje się wielu profesjonalistów i wolontariuszy, organizacji pozarządowych i specjalistycznych instytucji. Nie
jest to łatwe zadanie, ponieważ środowisko rodzinne jest skutecznie chronione przed ingerencjami zewnętrznymi. Zajmowanie się przemocą domową wymaga zarówno wnikliwego rozumienia złożoności zjawisk, wy-
154 | WSGE
stępujących w życiu rodzinnym, jak i szczególnej troski i rozwagi w trakcie
interwencji (Lipowska – Teutsch, 1998), ponieważ jeżeli osoba doświadczająca przemocy w rodzinie nie otrzyma pomocy zewnętrznej, jej szanse
uwolnienia się z tej sytuacji są niewielkie. Dlatego szczególnie ważne jest
skuteczne działanie i efektywna współpraca różnych instytucji i organizacji zajmujących się udzielaniem takiej pomocy (Bodzioch i Poważa, 2001).
Krzywdzenie dziecka odciska trwałe piętno na wszystkich jego płaszczyznach rozwojowych. Ma konsekwencje dla zdrowia fizycznego, stanu
psychicznego oraz umiejętności współżycia z innymi ludźmi. Wyobrażenia dziecka krzywdzonego o otaczającym go świecie nacechowane są brakiem zaufania, poczuciem bezradności oraz złości. Charakteryzuje się ono
nieumiejętnością rozwiązywania problemów, które wynikają z niskiego
poczucia własnej wartości, tendencją do izolacji emocjonalnej i społecznej. Jego kontakty z innymi często napawa lęk, niepewność, wrogość oraz
obojętność. Innym mechanizmem obronnym krzywdzonego dziecka jest
zachowanie agresywne oraz przemoc wobec innych. Dorosłe życie osób,
które w dzieciństwie doświadczały przemocy w rodzinie, charakteryzuje
się dużymi trudnościami w nawiązywaniu i utrzymywaniu kontaktów interpersonalnych, przyjaźni, a zwłaszcza związków małżeńskich. Osoby te
z reguły nie posiadają także umiejętności rodzicielskich, nie mają też łatwego życia zawodowego, ponieważ w roli pracownika przyjmują postawę
roszczeniową i stwarzają konflikty, natomiast w roli pracodawcy są nazbyt
wymagający. Sytuacja ta wynika z ich ciągłego poczucia zagrożenia oraz
braku zaufania. Ryzyko popadnięcia w uzależnienia jest u nich o wiele
wyższe niż u osób, które miały szczęśliwe dzieciństwo (Matyjas, 2008).
Koniecznym wymogiem współczesnych czasów staje się takie wychowanie dziecka w rodzinie, które zapewni odpowiedni jego rozwój tak,
aby w dowolnej sytuacji życiowej umiało ono skorzystać z wypracowanych wcześniej pozytywnych odruchów zachowania (Kawula, 2001). Odpowiedzialność za wychowanie dziecka spoczywa na rodzicach, dlatego
z poczucia tej odpowiedzialności powinni oni rozwijać w sobie te cechy
osobowości, które są odpowiedzialne za prawidłowe kształtowanie postaw
rodzicielskich, mogących zapewnić dziecku spokojne i bezpieczne dzieciństwo oraz prawidłowy rozwój na wszystkich jego płaszczyznach: fizycznej, psychicznej oraz społecznej (Kopeć, 2012).
Społeczeństwo powinno w tym celu konsekwentnie dążyć do upowszechniania i popularyzowania wiedzy o skutkach przemocy w rodzinie,
ponieważ w rodzinie następuje wprowadzenie dziecka w podstawowe war-
WSGE | 155
tości kultury, wartości moralne, religijne, ideowe oraz światopoglądowe.
Proces ten powinien odbywać się coraz bardziej świadomie we wszystkich
rodzinach. Poszerzanie tej wiedzy wśród rodziców stanowi jeden z niezbędnych warunków prawidłowego rozwoju i wychowania dzieci oraz ich
uczestnictwa w życiu oraz funkcjonowaniu edukacyjnym w szkołach oraz
innych placówkach opiekuńczo – wychowawczych. Zwiększenie świadomości dotyczącej przemocy w rodzinie powinno dotyczyć nabywania
wiedzy o sytuacji i potrzebach skrzywdzonych, wynikającej z psychologii
ofiar i sprawców, wiedzy o relacjach zachodzących pomiędzy nimi, czynnikach utrwalających przemoc i pozwalających wyzwolić się z niej, specyfice
przemocy psychicznej, fizycznej, seksualnej oraz ekonomicznej, skutkach
przemocy domowej wobec dzieci (Migała, 2011).
Występująca w dzisiejszych czasach tolerancja dorosłych, wychowawców oraz nauczycieli na zachowania społecznie nieakceptowane i patologię wśród dzieci i młodzieży szkolnej powoduje, że dopuszczalne stało
się, a nawet akceptowane występowanie niektórych form patologii wśród
uczniów. Wobec tej smutnej rzeczywistości, jaka nas otacza, środowisko
szkolne staje dziś przed trudnym, ale koniecznym zadaniem skutecznego przeciwdziałania zachowaniom patologicznym, poprzez zintegrowane
działania profilaktyczne oraz tworząc specjalistyczne programy wychowawcze z udziałem pedagogów, psychologów oraz terapeutów od uzależnień. Podjęte działania profilaktyczne zwalczające zachowania patologiczne wśród dzieci i młodzieży szkolnej powinny być przemyślane, zaplanowane oraz poprzedzone wnikliwą diagnozą potrzeb uczniów. Placówki
szkolne posiadające programy profilaktyczne oraz wdrażające działania
efektywnie zwalczające patologie wśród dzieci i młodzieży szkolnej będą
mogły stworzyć odpowiednie warunki kształtowania pozytywnych postaw
społeczno – moralnych swoich uczniów oraz zapewnią im odpowiedni
start w dorosłym życiu osobistym i zawodowym.
References:
Badura-Madej W. i Dobrzyńska – Mesterhazy A. (2000). Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa i psychoterapia. Kraków: Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Bodzioch K. i Poważa D. (2001). Policjant wobec ofiar przestępstw i przemocy w rodzinie. Katowice: Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach.
Bartel S. (1999). Dojrzałość, [w:] E. Ozorowski (red.), Słownik małżeństwa
156 | WSGE
i rodziny. Łomianki: Wydawnictwo ATK i Fundacja Pomoc.
Brown K. i Herbert M. (1999). Zapobieganie przemocy w rodzinie. Warszawa: Arpa Anna Ruszczak Ptasińska.
Dąbrowska T. i Wojciechowska-Charlak B. (2005). Między praktyką a teorią wychowania. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Falewicz J. (1993). ABC problemów alkoholowych. Warszawa: Państwowa
Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.
Fromm E. (2002). Anatomia ludzkiej destruktywności. Poznań: Wydawnictwo Rebis.
Griffiths M. (2004). Gry i hazard : uzależnienia dzieci w okresie dorastania
. Gdańsk : Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Homplewicz J. (2000). Etyka pedagogiczna. Warszawa: Wydawnictwo Salezjańskie.
Jan Paweł II. (2009). Cztery filary szczęścia rodzinnego. Częstochowa: Wydawnictwo Edycja Świętego Pawła.
Jaszczak – Kużmińska D. i Michalska K. (2010). Przemoc w Rodzinie wobec
osób starszych i niepełnosprawnych. Poradnik dla pracowników pierwszego kontaktu. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej.
Kawula S. (2007). Dziecko w rodzinie ryzyka – zagrożenia socjalne, [w:] S.
Kawula, J. Brągiel i A. Janke (red.), Pedagogika rodziny, obszary i panorama problematyki. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Kopeć E. (2012). Wiedza pedagogiczna rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym (na podstawie badań w powiecie kolbuszowskim). Lublin: Wydawnictwo Bonus Lider.
Kowalczyk –Jamnicka M. (1998). Społeczno – kulturowe uwarunkowania
prostytucji w Polsce. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane WSP.
Kowalska G. (2011). Teoria zachowań agresywnych a odpowiedzialność,
[w:] S. Ćmiel (red.), Nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży.
Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej.
Kozak S. (1986). Sieroctwo społeczne. Psychologiczna analiza zaburzeń
w zachowaniu się wychowanków domu dziecka. Warszawa: Państwowe
Wydawnictwo Naukowe.
Kułaczkowski J. (2009). Pedagogika rodziny. Teoria wychowania w rodzinie. Warszawa – Łomianki: Wydawnictwo Bonus Lider.
WSGE | 157
Kułaczkowski J. (2001). Rzeczywistość wychowawcza rodziny. Stalowa
Wola: Wydawnictwo WZNoS KUL.
Lipka M. (1971). Przestępczość nieletnich w Polsce. Zapobieganie i zwalczanie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Lipowska – Teutsch A. (1998). Wychowywać, wyleczyć, wyzwolić. Warszawa: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.
Łobocki M. (2009). Teoria wychowania w zarysie. Kraków: Wydawnictwo
Impuls.
Matyjas B. (2008). Dzieciństwo w kryzysie. Etiologia zjawiska. Warszawa:
Wydawnictwo Żak.
Migała P. (2011). Wybrane elementy patologii społecznej w aspekcie ich
uwarunkowań. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki
Euroregionalnej.
Minirth F., Meier P. i Arterburn S. (1998). W stronę wartości – encyklopedyczny poradnik życia rodzinnego. Warszawa: Wydawnictwo Świat
Książki.
Niziołek. A. i Dziurzyński K. (2011). Przyczyny narkomanii u osób zakażonych wirusem HIV, [w:] S. Ćmiel (red.), Nieprzystosowanie społeczne
dzieci i młodzieży. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki
Euroregionalnej.
Okoń W.(1987). Słownik Pedagogiczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Olearczyk T. (2008). Sieroctwo i osamotnienie. Kraków: Wydawnictwo
Apostolstwa Modlitw.
Olechnicki K. (1997). Słownik socjologiczny. Toruń: Wydawnictwo GRAFFITTI BC.
Ozorowski E. (1999). Osobowość, [w:] E. Ozorowski (red.), Słownik małżeństwa i rodziny (s. 323). Łomianki: Wydawnictwo ATK i Fundacja
Pomoc.
Pytka L. (2011). Teoretyczne i praktyczne problemy nieprzystosowania społecznego, [w:] S. Ćmiel (red.), Nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży (s. 9-31). Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki
Euroregionalnej.
Popek L. i Urbanowicz E. (1996). Zjawisko przemocy wobec dziecka w rodzinie. Wychowanie na co Dzień nr 4/5. s. 10-14.
Pospiszyl J. (1994). Przemoc w rodzinie. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne
158 | WSGE
i Pedagogiczne.
Rogers P. i Goldstein L. (2004). Narkotyki i nastolatki : zagrożenia, zapobieganie, leczenia. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Siemaszko A., Gruszczyńska B. i Marczewski M. (1999). Atlas przestępczości Polski 2. Warszawa: Wydawnictwo Oficyna Naukowa.
Skorny Z. (1961). Proces socjalizacji dzieci i młodzieży. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych.
Stala J. (2011). Wychowawcze aspekty rodzicielstwa jako realizacji Bożego
powołania. Roczniki Nauk o Rodzinie 3 (58).
Szewczuk W. (1979). Słownik Psychologiczny. Warszawa: Wydawnictwo
Wiedza Powszechna.
Ustawa z dn. 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.
U. Nr 180 poz. 1493 z późn.zm.).
Wilk J. (2002). Pedagogika rodziny. Zagadnienia wybrane. Lublin: Wydawnictwo Poligrafia Salezjańska.
Wysocka E. (2008). Wzór osobowy, [w:] T. Pilch (red.), Encyklopedia Pedagogiczna XXI w. Warszawa: Wydawnictwo Żak.
Zimbardo G. (1999). Psychologia i życie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Żygulski K. (1998). Agresja, [w:] W. Szewczuk (red.), Encyklopedia psychologii. Warszawa: Fundacja Innowacja.
WSGE | 159