Rozdział - mediewistyka.pl

Rozdzia» I.
Mistrz Wincenty wÑród swoich wspó»czesnych.
Mimo wielu lat bada½ osoba mistrza Wincentego i jego dzie»o
nadal sprawiaj badaczom liczne k»opoty. Uwaóna lektura dzie»a
Kad»ubka pozwoli»a uczonym przyjƒ tez“ o odbyciu przez mistrza
studiów poza granicami kraju1. Wció jednak trwaj jeszcze spory
o umiejscowienie erudycji naszego autora na mapie kulturalnej
ówczesnej Francji2 . Duóa rozbieónoу opinii dyskutantów uprawnia,
jak sdz“, do podj“cia próby krytycznego przegldu i oceny ich
propozycji, tak, aby moóna by»o wyeliminowaƒ problemy pozorne i
znaleïƒ wspóln p»aszczyzn“ dla dalszych bada½.
Dotychczas
badacze,
intelektualn Kad»ubka
z
starajc
którymÑ z
si“
po»czyƒ
nurtów
óycia
formacj“
duchowego
zachodnich elit umys»owych, wskazuj na dwa kr“gi. Pierwszy,
który tu nazwiemy umownie mistycznym, wióe si“ z dzia»alnoÑci
wielkiego reformatora óycia duchowego epoki - Ñwi“tego Bernarda z
Clairvaux3 . Drugi, który nazywaƒ b“dziemy humanistycznym, wizaƒ
b“dzie mistrza Wincentego z dorobkiem szko»y w Chartres, a
szczególnie z dzie»ami jej znakomitego przedstawiciela - Jana z
Salisbury4 .
Na
pozosta»y próby
marginesie
niejako
tych
g»ównych
podzia»ów
»czenia dzie»a mistrza Wincentego z takimi
twórcami jak Galfred z Monmouth5 czy Gerwazy z Tilbury6. Jakby z
drugiej strony wszystkich tych rozwaóa½ znajduj si“ propozycje
wizania
wykszta»cenia
klasztorn lub
Kad»ubka
katedraln.
z
Niedawno
22
jakÑ
zachodni
oceniono
szko»
wykszta»cenie
Kad»ubka jako odpowiadajce Ñredniowiecznemu trivium i uznano je
za stojce znacznie ponióej erudycji dwunastowiecznej elity
intelektualnej7 . Wydaje si“, óe takie twierdzenie zapoznaje
jednak zupe»nie wnioski takiego znawcy przedmiotu jak O. Balzer.
Badacz ten, opierajc si“ na stwierdzonej w pracach w»asnych i
poprzednich badaczy erudycji
prawniczej Kad»ubka, wykluczy»
moóliwoу zdobycia takiego wykszta»enia w szkole klasztornej i
odniesienia go do poziomu trivium 8. W pracy tej uznaj“ za
bardziej
prawdopodobne
Wincenty
zdoby»
twierdzenie
magisterium
we
O.
Balzera,
Francji.
Uwaóam
óe
mistrz
za
wióc
interpretacj“ romanistyczn O. Balzera, potwierdzon ostatnio
przez A. Vetulaniego9. Do ustalenia pozostaje jeszcze krg
mistrzów i nauczycieli Kad»ubka.
Rozpatrzmy
najpierw
propozycj“
powizania
formacji
intelektualnej mistrza Wincentego z kr“giem cysterskim i dzie»ami
Ñw. Bernarda z Clairvaux. Sam charakter mistyki spekulatywnej
pozwala nam do»czyƒ tutaj Hugona od Ñw. Wiktora. Jednakóe jedna
tylko wt»a niƒ wióe Kad»ubka z Hugonem od Ñw. Wiktora. Jest ni
termin oculus rationis10 (poznanie samego siebie) wyst“pujcy w
pismach Hugona wraz z dwoma innymi terminami oculus carnis
(poznanie Ñwiata zewn“trznego) i oculus contemplacionis (którym
ogarnia i za pomoc którego zespala si“ z Bogiem). Otóó, wydaje
si“, óe nie jest konieczne przyj“cie tu tezy o jakichÑ wi“kszych
kontaktach Kad»ubka ze szko» Wiktorynów. Zwrot ten móg» przejƒ
mistrz Wincenty od Alana z Lille, który pos»uguje si“ nim w swoim
Tractatus de virtutibus et vitiis et de donis spiritus sancti11.
Hipoteza ta wydaje si“ tym bardziej prawdopodobna, óe autor ten
równieó z innych wzgl“dów zdaje si“ byƒ bliski Kad»ubkowi. Wp»yw
23
Bernarda z Clairvaux w pierwszej po»owie XII wieku na óycie
intelektualne
i
duchowe
ówczesnej
Europy
trudno
doprawdy
przeceniƒ. Jest równieó rzecz jasn, óe skoro tylko stwierdzono
Ñlady duóej erudycji w Kronice mistrza Wincentego, spróbowano
po»czyƒ je z tym nurtem óycia duchowego, który tworzyli w XII
wieku cystersi. Jednak specyficzny charakter Kroniki utrudnia»
to zadanie. Mistrz Wincenty, który wydaje si“ byƒ propagatorem
humilitas12
nawet
u
w»adców
i
zdecydowanym
zwolennikiem
supremacji ius divinum nad prawem cywilnym13, tylko kilka razy
odwo»uje si“ do Ojców KoÑcio»a14 , nie mówic juó o póïniejszych
Ñredniowiecznych. Imponuje natomiast znajomoÑci literatury
klasycznej15 , w tym Justyna16, i prawa rzymskiego17. Z dwóch
powaóniejszych prób zestawienia dzie»a Kad»ubka z dorobkiem
wielkiego opata uczynionych przez O. Balzera i D. Borawsk
waónoу badawcz zachowuje tylko ta ostatnia. Argumenty O.
Balzera nie w pe»ni przekonuj ze wzgl“du na ma»y materia»
porównawczy (dwa listy Ñw. Bernarda)18 i zupe»ny brak analizy
zachowanych przecieó zbiorów listów innych autorów - bliószych
chronologicznie Kad»ubkowi (np. Piotr z Blois). Autorka drugiego
opracowania zestawi»a ust“py z òywota Ñw. Bernarda pióra Gaufrida
z Clairvaux przej“te póóniej
przez Alana z innego autora
biografii s»awnego opata. Otóó pierwsze wraóenie, jakie si“ od
razu
narzuca
przy
lekturze
tego
artyku»u,
to
pewna
nierównomiernoу w roz»oóeniu akcentów krytycznych. Autorka,
niewtpliwie s»usznie, podwaóa przekonanie o zwizkach mistrza
Wincentego z Janem z Salisbury, uznajc je za nieudowodnione i
tu analityczny umys» badaczki przekonuje czytelnika. JednoczeÑnie
zestawiajc tekst Kad»ubka z
óywotami Bernarda z Clairvaux
24
dowodzi w gruncie rzeczy tego samego. Z podanych przez autork“
fragmentów tylko pierwszy: oliva fructifera, vitis abundans,
palma
florida19 -
przypomina
tekst
Kad»ubka
oliva
quaedam
generosior inter ligna fructifera (...) olei non tam stilens
quam inundans. Do tego autorka dodaje bezpoÑredni cytat z
kazania Ñw. Bernarda: O oliva fructifera: oleum laetitiae ungens
et lucens20 . Wartoу jednak tej zbieónoÑci przekreÑla fakt, ió sam
termin oliva fructifera pochodzi z Wulgaty i znajduje si“ mi“dzy
innymi
w
znanym
dziele
wspomianego
juó
Alana
z
Lille,
Distinctiones dictionum theologicarum sive Summa Quot modis 21.
Dzie»o to wed»ug M.-Th. d'Alverny powsta»o z notatek do wyk»adów
mistrza Alana, móg» wi“c Wincenty zapoznaƒ si“ z nimi w latach
nauki22 . Zwrot ten tak objaÑnia Alan pod has»em oliva: "Dicitur
iustus,
unde
David:
Quasi
oliva
fructifera"23.
JeÑli
przyjmiemy,óe Wincenty zetkn» si“ z dorobkiem Alana, o czym
dalej, to nie trzeba nam dla tej paraleli znajomoÑci pism Ñw.
Bernarda. Mog»a go do niej doprowadziƒ po prostu lektura Biblii.
Zbieónoу
wydarzenia
z
óycia
Ñw.
Bernarda
i
Kazimierza
Sprawiedliwego nie dowodzi niczego. Wysuni“cie std wniosku o
przeniesieniu opisu wydarzenia z jednego dzie»a do drugiego w
Ñwietle przytoczonych cytatów nie wydaje si“ uzasadnione24.
Inna
paralela,
na
któr
wskazuje
D.
Borawska,
»czy
sentencj“ Wincentego omnium est nutrix virtutum humilitas
ze
zdaniem humilitas est genetrix virtutum, znajdujcym si“ w
przypisywanym Ñw. Bernardowi Tractatus de statu virtutum25.
Tymczasem moóna by tu wskazaƒ moóe bliósze Wincentemu nast“pne
zdanie z tego tekstu: Humilitas vero abundans et superabundans,
et nutriunt virtutes, et custodiunt et ampliant26 . Jednak podzia»
25
humilitas, jaki znajdujemy w Tractatus nie ma analogii w dziele
Kad»ubka. Twierdzenia podobne do uwag Ñw. Bernarda w Tractatus
znajdujemy w dziele Halitgara, biskupa Cambridge, z pierwszej
po»owy IX wieku zatytu»owanym De poenitentia: Humilitas virtutum
omnium mater27. Inny autor bliski Kad»ubkowi, kantor katedry
paryskiej, Piotr, w dziele zatytu»owanym Summa Abel pod has»em
caput wyjaÑnia: Moraliter: humilitas, quae caput est virtutum,
qua totum fovetur nostrorum actuum corpus28 . W innym dziele
zatytu»owanym Verbum Abbreviatum, ten sam autor wyjaÑnia: Etsi
enim caeterae virtutes sint viae vitae, tamen nomen generale
omnium humilitati attribuitur et appropiatur, quae est caementum
omnium aliarum virtutum, sicut superbiae generale nomen vitiorum
attribuitur (...)29 . Jak widaƒ w Ñwietle zebranych dotychczas
dowodów nie da si“ wskazaƒ przekonywujco Ñladów znajomoÑci dzie»
Ñw. Bernarda w Kronice mistrza Wincentego, wykluczyƒ ich jednak
nie moóna. Lektura dzie» Ñw. Bernarda rzeczywiÑcie nasuwa pewne
skojarzenia z Kronik biskupa krakowskiego. Tematyka jednak i
czasy, które dziel obu naszych autorów sprawiaj, óe szukanie
wspólnego wtku jest wyjtkowo trudne.
1
.O. Balzer, op. cit., t. 1, s. 5-161.
2
.por. wst“p B. Kürbis do Mistrz Wincenty (tzw. Kad»ubek), Kronika
Polska, s. LXXXIX-CXVI; tam dalsza literatura problemu.
3
.O. Balzer, op. cit., t. 2, s. 162-175; D. Borawska, Mistrz
Wincenty w nowym wydaniu i opracowaniu. W stron“ cystersów i Ñw.
Bernarda z Clairvaux, w: Przegld Historyczny, t. 2, (1977), z. 2,
s. 341-366; St. Kie»tyka, B»ogos»awiony Wincenty Kad»ubek (ok. 11501223), Nasza Przesz»oу, t. 16 (1962), s. 152-212; Cz. Deptu»a, Nad
zagadk mistrza Wincentego, Znak, t. 28 (1976), nr 3.
26
4
.por. B. Kürbis, Motywy makrobia½skie...; M. Markowski, Die
Schilderung...; J.B.Korolec, Idea» w»adcy... .
5
.J. Hammer, Remarks on the sources and textual history of Geoffrey
of Monmouth's Historia regum Britannicae, w: Bulletin of the
Polish Institute of Arts and Science in America, vol. 11, October
1943 - July 1944, s. 501-564.
6
.St. K“trzy½ski, Ze studyów nad Gerwazym z Tilbury, RAU fh, t. 46
(1903).
7
.J. Sulowski, Elementy filozofii XII wieku w Kronice mistrza
Wincentego, w: Studia îród»oznawcze, t. 20 (1976), s. 19-21
8
.O.Balzer, op. cit., t. 1, s. 71-72 i 161-556.
9
.A.Vetulani, Prawo kanoniczne i rzymskie w Kronice mistrza
Wincentego, Studia îród»oznawcze, t. 20 (1976), s. 35-45.
10
.O.Balzer, op. cit., t. 1, s. 374-375 i 398-399.
11
.Wydany przez O. Lottina w: Psychologie et Morale aux XIIe et
XIIIe, t. 6 (1960), s. 27-92; tu s. 86, w. 31-32.
12
.O. Balzer, op. cit., t. 1 , s. 396-398.
13
.por. Magistri Vincentii Chronicon, s. 277, kol. 1, w. 10-19
14
.H. Zeissberg, op. cit., s. 95; O. Balzer, op. cit., t. 1,
339-340.
s.,
15
.H. Zeissberg, op. cit., s. 111-121; F. Rühl, Die Verbreitung des
Justinus im Mittelalter. Eine Literaturhistorische Untersuchung,
Leipzig 1871, s. 14-18; O.Balzer, op. cit., t. 1, s. 314-320, 326;
I. Lewandowski, Mistrz Wincenty a Justyn - epitomator Pomejusza
Troga, w: Studia îród»oznawcze, t. 20 (1976), s. 28-34.
16
.H.Zeissberg, op. cit., s. 111-134; O.Balzer, op. cit., t. 1, s.
27
17
.O.Balzer, op. cit., t. 1, s. 434-552; E. Seckel, Vincentius
Kadlubek,
w:
Zeitschrift
der
Savigny-Stiftung
für
Rechtsgeschichte, Roman. Abt, 76 (1959), ibidem, L. Pauli,
Randbemerkungen zur Abhandlung Emil Seckels über Vincentius
Kadlubek, s. 396-431; J. Baszkiewicz, Prawo rzymskie i prawo
kanoniczne w kulturze politycznej Polski XIII i XIV stulecia, w:
IX powszechny Zjazd Historyków Polskich. Historia kultury
Ñredniowiecznej Polski, Warszawa 1963, s. 81 i nn.; A. Vetulani,
op. cit., passim.
18
.Z dwóch paralel przytoczonych przez O. Balzera (t. II, s. 173-174)
pierwsza nie wykazuje óadnego podobie½stwa z tekstem Kad»ubka poza pewnym ogólnym podobie½stwem obrazu; w drugim przypadku tekst
Kad»ubka stanowi versio difficilior, co kaóe nam wtpiƒ w przej“cie
tego zwrotu przez mistrza Wincentego z tekstu Ñw. Bernarda.
19
.D. Borawska, op. cit., s. 360.
20
.ibidem, s. 360.
21
.por. J.P. Migne, Patrologiae cursus completus. Series Latina, t.
210, kol. 881.
22
.por. Alain de Lille, Textes..., op. cit., s. 71.
23
.J.P. Migne, P.L., t. 210, kol. 881.
24
.D. Borawska, op. cit., s. 361.
25
.ibidem, s. 362.
26
.P.L., t. 184, kol. 794.
27
.P.L., t. 105, kol. 660.
28
.por.J.B. Pitra, Spicilegium Solsemense, t. 3, Paris 1882, s. 25.
29
.P.L., t. 205, kol. 59.
28
29