Rocznik Naukowy

Transkrypt

Rocznik Naukowy

Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku
ROCZNIK
NAUKOWY
Tom XXII
2012
Redaktor naczelny
Waldemar Moska
Redaktor prowadzący
Krzysztof Pniewski
Rada programowa
Włodzimierz S. Erdmann (przewodniczący)
Grzegorz Bielec, Władysław Jagiełło, Elżbieta Prętkiewicz-Abacjew,
Małgorzata Resiak, Stanisław Sawczyn, Andrzej Szwarc, Tomasz Taraszkiewicz
Recenzenci tomu
Tadeusz Ambroży, Zbigniew Dziubiński, Dobiesław Dudek, Krzysztof W. Jankowski,
Wojciech Jans, Zbigniew Jastrzębski, Jarosław Jaszczur-Nowicki, Mariusz Lipowski,
Danuta Umiastowska
Sekretarz redakcji
Katarzyna Dzierżanowska
Redaktor językowy
Jan Miklas-Frankowski
Krzysztof Pniewski
Redaktor statystyczny
Paweł Skonieczny
Skład i łamanie
Katarzyna Dzierżanowska
Okładka
Maciej Klejnglas
Wersja drukowana periodyku jest wersją pierwotną.
Czasopismo jest dostępne w wersji elektronicznej na www.awf.gda.pl
© Copyright by Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu, Gdańsk 2012
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________
WYDAWNICTWO UCZELNIANE
Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu
ul. Kazimierza Górskiego 1
80-336 Gdańsk
[email protected]
____________________________________________________________________________
ISSN 1730-7953
___________________________________________________________________________________
nakład 100 egz.
Spis treści
A. Weckwert, K. Iwaszko
Czynniki wpływające na wynik sportowy w jeździectwie
i świadomość zastosowania treningu uzupełniającego
w opinii zawodników
5
T. Waldziński
Sprawność fizyczna 11-14-letnich tenisistów
19
G. Bielec, P. Klajman
Znaczenie zabawy w treningu sportowym dzieci
33
Z. Wałach-Biśta
Sytuacja interpersonalna a spójność grupowa.
Charakterystyka młodzieżowej drużyny piłkarskiej
41
J. Ossowska
EURO 2012 a start reprezentacji Polski w opiniach
studentów uczelni trójmiejskich
53
D. Budnik-Przybylska,
J. Przybylski, S. Przybylski
Ocena EURO 2012 w opinii studentów UG i AWFiS
Gdańsk
65
M. Żmudzka-Brodnicka
Polski patriotyzm a globalny sport
76
B. Pacek
Psychologiczne aspekty zabezpieczenia imprez masowych
przez organy porządku publicznego na przykładzie
EURO 2012
82
P. Petasz
Uwag kilka o kontratypie ryzyka sportowego
95
K. Tetłak
Podatkowe aspekty piłkarskich mistrzostw Europy UEFA
EURO 2012
104
W.S. Erdmann
Wyposażenie techniczne stanowisk lekkoatletycznych
zawodów skoków wzwyż i o tyczce na przykładzie Hali
Widowiskowo-Sportowej „Łuczniczka” w Bydgoszczy
117
INSTRUKCJA DLA AUTORÓW
127
ARKUSZ RECENZJI
129
OŚWIADCZENIE AUTORA
130
Rocznik Naukowy, AWFiS w Gdańsku, 2012 r., t. XXII
PRACA ORYGINALNA
Czynniki wpływające na wynik sportowy w jeździectwie
i świadomość zastosowania treningu uzupełniającego
w opinii zawodników
Factors Influencing Sports Result in Horse Riding and the Awareness
of Complementary Training Implementation – in the Competitors’ Opinion
ARKADIUSZ WECKWERT (ABCDEFG), KARINA IWASZKO (CDF)
A – projekt badania; B – zebranie danych; C – analiza statystyczna; D – interpretacja danych; E – przygotowanie maszynopisu;
F – przegląd piśmiennictwa; G – zapewnienie finansowania
Streszczenie
Celem badania jest określenie najważniejszych czynników wpływających na uzyskiwanie wysokich rezultatów i kierunków treningu uzupełniającego w jeździectwie w opinii zawodników skoków przez przeszkody, mających mistrzowskie
osiągnięcia w swoich kategoriach wiekowych.
Badaniem objęto 30 zawodników (w tym 11 kobiet i 19 mężczyzn), w wieku od 15 do 40 lat, startujących na zawodach krajowych i międzynarodowych w konkursach Grand Prix w dyscyplinie skoki przez przeszkody. Dwudziestu z nich to
medaliści mistrzostw Polski i Pucharów Polski zawodów otwartych i halowych. Okres startowy w którym przeprowadzono
badania trwał od kwietnia do grudnia 2011 r. w trakcie zawodów na terenie ośrodków jeździeckich w całym kraju. W badaniach posłużono się sondażem diagnostycznym z zastosowaniem autorskiej ankiety z możliwością przyznania ilościowej
oceny. Do analizy zebranego materiału zastosowano program statystyczny STATISTICA.
Stwierdzono, że przygotowanie fizyczne uzupełniające zawodników może wpływać na wynik sportowy uzyskiwany na
zawodach. Respondenci stwierdzili, iż najlepszą formą treningu uzupełniającego dla jeźdźców jest bieganie i pływanie, natomiast najwyżej ocenioną zdolnością motoryczną przydatną w jeździectwie wg badanych jest koordynacja. Zawodnicy za
najważniejszy czynnik warunkujący wynik sportowy uznali wyszkolenie konia. W opinii jeźdźców poziom sprawności fizycznej zdecydowanie ma wpływ na wynik sportowy i większość stosuje trening uzupełniający w postaci innych form ruchu.
Badanie wykazało, że pływanie i bieganie jest najlepszą formą uzupełnienia treningu jeździeckiego, zasadne jest zatem wprowadzenie pływackiego lub biegowego treningu uzupełniającego w dyscyplinach jeździeckich. W opinii badanych
koordynacja jest najważniejszą zdolnością motoryczną przydatną w jeździectwie sportowym, a natomiast najmniej ważna
jest siła, co może sugerować, że jeździectwo nie jest sportem siłowym.
Słowa kluczowe: jeździectwo, trening uzupełniający, sprawność fizyczna, wynik sportowy.
Abstract
The aim of the research was to define both the most important factors influencing achieving high results and the direction of complementary training in horse-riding, according to the elite horse jumping competitors’ opinions.
The research material comprised of 30 competitors (11 women and 18 men), aged 15-40, performing in both domestic
and international Grand Prix in jumping competitions. Many of them were medalists in Polish Championships and Polish
Cups (outdoors and indoors). The competition period, when the research was conducted, lasted from April to December
2011. In the research the diagnostic poll method was applied, with the use of a self-elaborated qualitative inquiry form. In
order to analyze the collected material the STATISTICA software was applied.
It was found out that the competitors’ physical complementary preparation might influence the sports results during
the competitions. The respondents stated that the best form of complementary training for riders was jogging and swimming. In their opinion the highest assessed motor ability, which could be helpful in horse riding, was coordination. The
competitors claimed horse training to be the most important factor conditioning a sports result. In the riders’ opinions the
level of physical fitness definitely influences a sports result and most of them apply complementary training.
The research’s results indicate that swimming and jogging as a part of complementary training is reasonable. Coordination is the most useful ability in horse-riding and less important is strength, which suggest that horse-riding is not
a strength sport.
Key words: horse riding, complementary training, physical fitness, sports result.
Autor korespondencyjny:
Mgr Arkadiusz Weckwert
Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu
ul. Kazimierza Górskiego 1, 80-336 Gdańsk
Tel. 58/554-71-30; e-mail: [email protected]
6
Wstęp
Przebieg rozwoju każdej cechy biologicznej, w tym także predyspozycji i zdolności motorycznych, musi być determinowany przez czynniki endogenne i egzogenne. Ich rozdzielenie
jest niemożliwe. Preferowanie w rozważaniach naukowych tylko jednego z nich jest uproszczeniem, służącym usystematyzowaniu bardzo skomplikowanej problematyki uwarunkowań
biologicznego rozwoju człowieka [1, s. 120].
W jeździectwie, tak jak w innych dyscyplinach sportu, wysoki poziom przygotowania fizyczno-psychicznego jest koniecznością w podejmowaniu aktywności fizycznej, a tym bardziej na
poziomie mistrzostwa sportowego. Wszystkie czynniki tworzą ściśle powiązany układ. W trakcie rozwoju zawodnika poziom sprawności fizycznej i jej ostateczny profil stanowią wypadkową
wielu zjawisk. Można w pewnym uproszczeniu powiedzieć, że jest to kumulatywny efekt oddziaływań ćwiczeń (zamierzonych i niezamierzonych, spontanicznych i kierowanych) na poziom uzdolnień ruchowych, a także na możliwości adaptacyjne energetycznych funkcji ustroju
[2, s. 46]. Sprawność fizyczną wyraża się zatem stopniem wykorzystania potencjału podstawowych cech motorycznych i ich współzależnościami [3]. Na poziom mistrzostwa sportowego
sportowca wpływ mogą mieć następujące czynniki: technika (poziom umiejętności), budowa
ciała, obciążenie, mechanika ruchu, wydolność fizyczna, zdolności motoryczne (siła, wytrzymałość, szybkość, zwinność, koordynacja ruchowa), psychika (gotowość do wysiłku, zaufanie,
doświadczenie, charakter, temperament, uzdolnienia, motywacja) [4].
W opinii doświadczonych jeźdźców i trenerów (praktyków) zdolności motoryczne stanowią istotne podłoże do uprawiania jazdy konnej. Nieliczne badania wykonane na sportowcach w dyscyplinie skoki przez przeszkody pokazują priorytet tych zagadnień. Tak więc zasadniczo każdy sportowiec, a więc i jeździec, niezależnie od dyscypliny, powinien wykazywać się określoną wydolnością w znaczeniu ogólnej sprawności fizycznej. Siła w jeździectwie także odgrywa istotną rolę w kontekście wytrzymałości siłowej, gdyż jeździec musi rozwinąć w różnych partiach mięśniowych umiejętność wywołania chwilowego utrzymania napięcia (np. wodza wstrzymująca, wyprostowanie tułowia). Nie wolno jednak przy tym dopuścić do usztywnienia ciała. Jazda konna nie powinna opierać się na sile. Im delikatniejsze
i lepiej skoordynowane są pomoce jeźdźca, tym mniej siły będzie on potrzebował [4]. Generalnie wyróżnia się: siłę maksymalną, siłę szybkościową (zrywną) i wytrzymałość siłową
[2, s. 46]. Pod względem szybkości w jeździectwie szczególnie znaczenie ma szybkość reakcji, gdyż człowiek siedzący na koniu musi prowadzić nieustanny „dialog” z koniem, oddziałując na niego poprzez wyczuwanie, aktywowanie, postrzeganie i poruszanie [4].
Niewątpliwie każdy jeździec powinien dysponować podstawową wytrzymałością, gdyż
podczas jazdy jego układ krążenia poddawany jest różnorodnym obciążeniom, chociaż specjalne badania w tym kierunku nie były przeprowadzone.
Wytrzymałość ogólna dzieli się w zależności od czasu trwania wysiłku na wytrzymałość
aerobową krótkookresową, średniookresową i długookresową. Do wysiłków aerobowych
o krótkim okresie trwania autorzy zaliczają wysiłki dynamiczne trwające od 3 do 10 minut,
o średnim okresie trwania – wysiłek od 10 do 30 minut, długookresowe powyżej 30 minut [5].
Również zwinność odgrywa w jeździe konnej ważną rolę [4]. Jako że rozluźniony i elastyczny dosiad wymaga zdolności napinania i rozluźniania określonych mięśni, należy regularnie wykonywać ćwiczenia rozluźniające i rozciągające. Zwinność należy postrzegać jako
cechę motoryczną łączącą zdolności kondycyjne z koordynacyjnymi, nie zaś jako cechę czysto wydolnościową. Oznacza to, że zdolności koordynacyjne wpływają na zwinność. „Zwinność” zawiera w sobie elementy koordynacji, szybkości i gibkości [4].
Przyjęto, że koordynacja stanowi zewnętrzny przejaw czynności systemu nerwowego.
W ten sposób jakość ruchów może świadczyć o sprawności układu nerwowego i jego przejawach. W tym ujęciu jawi się ona jako cecha integrująca przejawianie się innych cech czy
też organizator współdziałania ich podczas rozmaitych czynności ruchowych. Dlatego można
ją nazwać cechą fenomenalną [6, 7].
Wiadomo, że koordynacyjne zdolności motoryczne należy rozwijać od wstępnych etapów
szkolenia, gdyż stanowią one podstawowy kierunek w ogólnym systemie specjalnego przygotowania sportowego [8-11]. W jeździectwie sportowym zawodnicy wykonują ruchy acykliczne, wymagające wysokiego poziomu zdolności koordynacyjnych [12]. W. Starosta [13]
7
Czynniki wpływające na wynik sportowy w jeździectwie i świadomość zastosowania treningu...
interpretuje koordynację ruchową jako kompleks takich zdolności, jak: szybkość reakcji,
orientacja przestrzenna, poczucie rytmu, równowaga i różnicowanie kinestetyczne. To jak
najbardziej określa wymagania do koordynacji ruchowej jeźdźców.
Specyficznym rodzajem różnicowania kinestetycznego jest pojęcie „wyczucia jeździeckiego”. Wyczucie jeździeckie to prawidłowy dosiad, właściwe stosowanie i współdziałanie
pomocy, a także ocena energii i szybkości reakcji dosiadanego konia. Tylko jeździec o wyrobionym wyczuciu może określić, jak jego koń idzie, jakimi pomocami musi on działać i czy
stopień ich zastosowania jest wystarczający czy też za silny lub za słaby oraz czy należy
powtórzyć działanie lub je wzmocnić, aby osiągnąć cel [14]. Dlatego zdolności koordynacyjne
stanowią istotne podłoże do nauki jazdy zarówno u osób początkujących, jak i u zaawansowanych jeźdźców. Zachowanie równowagi pozwala na ustabilizowanie położenia ciała (równowagi statycznej), jak też zachowanie lub odzyskanie tego stanu (równowagi dynamicznej)
w czasie czynności albo po jej wykonaniu. W jeździectwie dynamiczna równowaga przejawia
się zawsze równocześnie z innymi zdolnościami koordynacyjnymi: orientacją przestrzenną,
różnicowaniem ruchu, szybkością reakcji [6].
Na początkowym etapie treningu jeźdźca wszechstronne przygotowanie sprawnościowe
odgrywa znaczącą rolę. Wysoki poziom sprawności może być fundamentem do nauczania
trudnych technicznie elementów występujących w jeździectwie. Początkowy okres szkolenia
konia jeździec powinien poświęcić na wszechstronne przygotowanie swojej sprawności fizycznej. O roli i znaczeniu treningu uzupełniającego wspomina A. Paalman [15, s. 107],
sprowadzając go do szeregu różnorodnych ćwiczeń gimnastycznych. Poprzez wprowadzenie
treningu uzupełniającego i przemyślane realizowanie jego założeń można w znacznym stopniu poprawić dosiad.
Podstawowe zadania wstępnego przygotowania bazowego sportowców odnoszą się do
kształtowania motywacji do celowego przygotowania sportowego, umocnienia poziomu
zdrowotnego, podnoszenia poziomu ogólnego, ukierunkowanego i specjalistycznego przygotowania oraz stworzenia mocnej podstawy wysokiego przygotowania technicznego [16].
Szkolenie jeźdźca obok specjalnej sprawności jeździeckiej ma na celu również rozwijanie
jego sprawności ogólnej. U młodego adepta szkółki jeździeckiej pozbawionego możliwości
wyrównania dysproporcji może doprowadzić do przerostów najbardziej obciążonych grup
mięśniowych i przykurczów w stawach. Wykonywane na tym etapie szkolenia ćwiczenia
ogólnorozwojowe sprawiają, że strefa utrzymania wysokich wyników sportowych będzie
trwała do czasu kiedy sprawność zawodnika nie obniży się do poziomu uniemożliwiającego
prawidłowe i skuteczne działanie pomocami. Rola ćwiczeń gimnastycznych w szkoleniu
jeźdźców doceniana była od dawna. Ćwiczenia fizyczne bez konia przewidywane były programem wszystkich szkół kawaleryjskich. Argumentem przemawiającym za wczesnym
wprowadzeniem do zajęć młodego adepta szkółki jeździeckiej elementów woltyżerki i treningu ogólnousprawniającego jest fakt, że w wieku mistrza sportu nagle pojawiają się bóle kręgosłupa, stawów kolanowych, skokowych, biodrowych i barkowych [17, s. 31].
Analiza zebranego materiału wskazuje, że większości czasu jeźdźcy poświęcają na doskonalenie techniki i taktyki. Rozwój cech (zdolności) motorycznych osiągany jest jako efekt
uboczny treningu specjalistycznego. Tymczasem poziom ogólnej sprawności fizycznej stanowi fundament do nauczania techniki i taktyki, istnieje więc konieczność specjalnego traktowania przygotowania motorycznego, zarówno w aspekcie poziomu, jak i struktury [18].
Sprawność jeździecką rozpatrywać należy w aspekcie indywidualnej sprawności sportowej
i specjalnej. Sprawność specjalna jeźdźca – to wysoki indywidualny poziom wybranych
sprawności psychofizycznych jeźdźca, umożliwiających optymalne działanie pomocami,
a w konsekwencji poprawne skuteczne powodowanie koniem. Sprawność sportowa jeźdźca
to poziom sprawności pary: koń – jeździec, to możliwie najwyższa do osiągnięcia jakość
rozwoju zdolności energetycznych i zespolenia zdolności koordynacyjnych, to skuteczność
i poprawna odpowiedź na stosowane pomoce w warunkach treningu i zawodów. Sprawność
specjalną jeźdźca można określić, oceniając: szybkość, wytrzymałość ogólną, mięśni grzbietu, brzucha i przywodzicieli kończyn dolnych, gibkość, stabilność, umiejętność oceny odległości od przeszkody w czasie jazdy konnej, efektywność i płynność ruchu, umiejętność kon-
8
centracji, wyczucie rytmu, trzeci poziom koordynacji, będący wynikiem doświadczeń zdobytych w pracy z koniem [17, s. 61-63].
Celem badania przedstawionego w niniejszej pracy jest określenie najważniejszych
czynników wpływających na uzyskiwanie wysokich rezultatów i kierunków treningu uzupełniającego w jeździectwie w opinii zawodników skoków przez przeszkody, mających mistrzowskie osiągnięcia w swoich kategoriach wiekowych.
Materiał i metoda
Dla zrealizowania celów badawczych wykorzystano autorski sondaż diagnostyczny,
z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety. Sondaż przeprowadzono wśród zawodników dyscypliny jeździeckiej skoki przez przeszkody, startujących na zawodach krajowych i międzynarodowych w konkursach Grand Prix. Ankietowani odpowiadali na 10 pytań, których pula
została podzielone na dwie części. W pierwszej części pytania dotyczyły ogólnej charakterystyki badanych osób. Część druga to pytania z zakresu treningu uzupełniającego w postaci
innych form ruchu, ich znaczenia i potrzeby zastosowania wg badanych jeźdźców. Okres
startowy w którym przeprowadzono badania trwał od kwietnia do grudnia 2011r. w trakcie
zawodów na terenie ośrodków jeździeckich w całym kraju.
Badaniem objęto 30 zawodników (w tym 11 kobiet i 19 mężczyzn), w wieku od 15-40 lat.
Z przeprowadzonych badań wynika, że na poziomie sportowym liczniejszą grupę zawodniczą stanowią mężczyźni. Dlatego w badaniach uczestniczyło prawie dwa razy mniej kobiet
niż mężczyzn. Wśród badanych zawodników najliczniejszą grupę stanowili jeźdźcy z ponad
dziesięcioletnim stażem, natomiast do grupy z dwudziestoletnim stażem zawodniczym należało siedmiu jeźdźców (tab. 1). Ogólną charakterystykę badanej grupy przedstawiono w tabelach 1 i 2 oraz na rycinach 1 i 2.
Tab. 1. Charakterystyka badanej grupy zawodników pod względem stażu zawodniczego
Staż zawodniczy
Liczba zawodników
Poniżej 10 lat
9
Powyżej 10 lat
14
Powyżej 20 lat
7
Suma
30
Zawodnicy, którzy wzięli udział w przeprowadzonych badaniach należeli do czterech grup
określających staż zawodniczy. Najliczniejsza z nich to zawodnicy uprawiający jeździectwo
powyżej 10 lat, ale mniej niż 20 lat (ryc. 1). Respondenci wśród których przeprowadzone zostały badania to zawodnicy z czołowych miejsc rankingowych Polski w odpowiednich kategoriach
wiekowych (ryc. 2). Badani zawodnicy to jeźdźcy posiadający duże doświadczenie. Świadczyć
mogą o tym wyniki uzyskiwane na zawodach różnego szczebla. Dwudziestu z nich to medaliści mistrzostw Polski i Pucharów Polski zawodów otwartych i halowych (ryc. 2).
Badani podzieleni byli na 5 grup wiekowych (tab. 2). Najliczniejszą grupę badanych zawodników stanowili jeźdźcy w przedziale wiekowym pomiędzy 15. a 20. rokiem życia (9
osób). Najmniej liczna grupa to 3 osoby z przedziału wiekowego 36-40 lat.
9
Ryc. 1. Czas uprawiania jeździectwa w badanej grupie
20
18
Podium
16
14
Do 10. miejsca
12
10
8
Udział w zawodach
międzynarodowych
6
bez osiągnięć
4
2
0
Osiągnięcia grupy badanej
Ryc. 2. Charakterystyka badanej grupy zawodników pod względem osiągnięć sportowych
Tab. 2. Charakterystyka badanej grupy zawodników pod względem wieku
Przedział wiekowy
Liczba zawodników
15 – 20 lat
9
21 – 25 lat
4
26 – 30 lat
6
31 – 35 lat
8
36 – 40 lat
3
Suma
30
10
Ankieta stworzona na potrzeby badań składa się z dwóch części: wstępnej, w której należało podać ogólne informacje o sobie (charakteryzujące badaną grupę) i głównej, zawierającej pytania otwarte i zamknięte. W pytaniach 6, 9, 10 badani zawodnicy mieli określić
w skali punktowej od 1 do 7 siłę odpowiedzi, gdzie 1 oznaczało „mało ważne”, a 7 „najważniejsze”.
Z odpowiedzi zaznaczonych w ankiecie uzyskano potrzebne informacje o badanych zawodnikach, które następnie poddano analizie. Do analizy uzyskanych wyników zastosowano
program statystyczny STATISTICA. Analizę korelacyjną (Pearsona) przeprowadzono pomiędzy czynnikami wskazanymi przez badanych a dyscyplinami mającymi na celu uzupełnienie
treningu specjalistycznego oraz czynnikami warunkującymi wynik sportowy
Wyniki
Jedno z pytań dotyczyło stopnia zaangazowania w trening – wskazanie ile dni w tygodniu
respondent poświęca na trening: 2 osoby zdeklarowały 5-7 dni tygodniowo, 14 osób na trening poświęca 6 dni tygodniowo, a 14 osób trenuje 7 dni w tygodniu. Wyniki ilustruje ryc. 3.
Ryc. 3. Czas w tygodniu poświęcany przez badaną grupę na trening
Jeździectwo jest sportem, który wymaga od zawodników ogromnego zaangażowania,
dlatego też większość spośród badanych trenuje codziennie. Kolejne pytanie sprawdzało, ile
godzin dziennie i tygodniowo zawodnicy poświęcają na treningi. Wyniki ilustrują ryc. 4 i 5.
Ryc. 4. Liczba godzin dziennie poświęcanych przez badaną grupę na trening jazdy konnej
11
Ryc. 5. Liczba godzin tygodniowo poświęcanych przez grupę badaną na trening jazdy konnej
Z wyników badań wynika, że jeźdźcy codziennie poświęcają po kilka godzin na pracę
z końmi. Zdecydowana większość zawodników objętych badaniami (ryc. 5) pracuje z końmi
powyżej czterdziestu godzin tygodniowo. Najmniejszą liczbę stanowią zawodnicy pracujący
powyżej siedemdziesięciu godzin.
Następne pytanie dotyczyło poziomu, na jakim startują badani zawodnicy. Cztery osoby
udzieliły odpowiedzi N – C, natomiast reszta (26 osób) startuje w zawodach klasy CC i wyżej. Wyniki ilustruje ryc. 6.
Ryc. 6. Graficzny obraz odpowiedzi na pytanie „Na jakim poziomie startujesz w zawodach?”
Wśród badanych zawodników (ryc. 6) wyróżniono tylko dwa poziomy, na jakim startują
jeźdźcy. Większość, bo aż 26, to poziom klasy CC i wyżej. Świadczy to o tym, iż badaniami
objęto doświadczonych zawodników.
Kolejne pytanie dotyczyło czynników warunkujących wynik sportowy w jeździectwie.
Jeźdźcy przyznawali punkty w siedmiostopniowej skali, gdzie 1 – „mało ważny”, a 7 – „najważniejszy”. Wyniki ilustruje ryc. 7.
Najważniejszym czynnikiem (ryc. 7) warunkującym wynik sportowy osiągany na zawodach jeździeckich wg badanych jest wyszkolenie konia. Respondenci najmniej punktów
przyznali przepisom jeździeckim, uważając je za najmniej istotne.
12
Ryc. 7. Graficzny obraz odpowiedzi na pytanie „Który z czynników warunkuje wynik sportowy w jeździectwie?”
(respondenci przyznawali punkty w skali ważności)
Dwa kolejne pytania dotyczyły treningu uzupełniającego. Respondentów zapytano, czy
zdaniem zawodników poziom sprawności jeźdźca wpływa na wynik sportowy osiągany na
zawodach oraz czy korzystają z dodatkowych form ruchu jako treningu uzupełniającego.
Wyniki ilustrują ryc. 8 i 9.
Ryc. 8. Graficzny obraz odpowiedzi na pytanie „Czy uważasz, że poziom sprawności jeźdźca wpływa na wynik
osiągany na zawodach?”
Większość badanych zadeklarowała, że poziom sprawności wpływa na wynik sportowy
osiągany na zawodach. Świadczy to o tym, że zawodnicy charakteryzują się dużą świadomością na temat roli i znaczenia treningu uzupełniającego (ryc.8)
Mimo że 28 jeźdźców uważa trening uzupełniający za istotny w procesie szkolenia, nie
wszyscy korzystają z dodatkowych form ruchu. Trening uzupełniający jest częścią procesu
szkoleniowego u 20 spośród 30 badanych (ryc. 9).
13
Ryc. 9. Graficzny obraz odpowiedzi na pytanie „Czy stosujesz trening uzupełniający w postaci innych form
ruchu?”
W pytaniu dziewiątym zapytano badanych, jakie formy ruchu zawodnicy uważają za najlepsze uzupełnienie treningu jeźdźca. Respondenci przyznawali punkty wg zasady 1 – „mało
ważne”, do 6 – „najważniejsze”. Wyniki ilustruje ryc. 10.
Ryc. 10. Graficzny obraz odpowiedzi na pytanie „Która forma ruchu jest najlepszym uzupełnieniem treningu jeździeckiego?” (respondenci przyznawali punkty w skali ważności)
Respondenci najwięcej punktów przyznali pływaniu, uznając je tym samym za najlepsze
uzupełnienie treningu jeźdźca. Najmniej punktów badani zawodnicy przyznali grom zespołowym, twierdząc tym samym, że są najmniej przydatne.
Pytane następne pozwoliło ankietowanym na wybranie zdolności motorycznych przydatnych w jeździectwie. Ankietowani mieli możliwość przyznawania punktów wymienionym zdolnościa motorycznym punktując: 1 – „mało ważne”, do 5 – „najważniejsze”. Wyniki ilustruje
ryc. 11.
Najwięcej punktów uzyskała koordynacja (ryc. 11) jako najważniejsza zdolność motoryczna. To ona wg badanych jeźdźców jest najbardziej przydatna i potrzebna w jeździectwie.
14
Ryc. 11. Graficzny obraz odpowiedzi na pytanie „Które z wymienionych zdolności motorycznych uważasz za
najbardziej przydatne w jeździectwie?” (respondenci przyznawali punkty w skali ważności)
Kolejnym etapem przeprowadzonych badań była analiza zależności (korelacja), współwystępowanie wskazania ważności/natężenia danego czynnika powodzenia w jeździectwie
ze wskazaniem elementu, który należy trenować (tab. 3-5).
Na podstawie analizy związków korelacyjnych pomiędzy opiniami badanych jeźdźców,
dotyczącymi wybranych czynników sprawności fizycznej ogólnej a dyscyplinami mającymi na
celu uzupełnienie treningu specjalistycznego oraz czynnikami warunkującymi wynik sportowy, stwierdzono, że gimnastyka w dużym stopniu dodatnio koreluje z szybkością, natomiast
szybkość ujemnie koreluje z jazdą na rowerze. Ponadto stwierdzono wysoką istotną korelację dodatnią pomiędzy pływaniem a techniką i średnią pomiędzy pływaniem a umiejętnościami jeździeckimi. Kolejne badanie korelacyjne pokazało, że wysoko dodatnio korelują
szybkość z taktyką, techniką i wyszkoleniem konia, a koordynacja z przygotowaniem fizycznym. Ponadto dodatnio, ale w średnim stopniu, korelują ze sobą wytrzymałość i przygotowanie psychiczne, wytrzymałość i umiejętności jeździeckie. Dodatnią korelację w średnim stopniu odnotowano pomiędzy gibkością a taktyką i przygotowaniem fizycznym.
Tab. 3. Zależności (korelacji) pomiędzy czynnikami wskazanymi przez badanych a dyscyplinami mającymi na
celu uzupełnienie treningu specjalistycznego
DYSCYPLINY
DO WYBORU
CZYNNIKI WSKAZANE PRZEZ BADANYCH JAKO NAJWAŻNIEJSZE
siła
szybkość
wytrzymałość
koordynacja
gibkość
Bieganie
0,110861
-0,237218
-0,000000
0,000000
-0,132683
Pływanie
0,266737
0,172258
0,300165
0,194320
-0,010142
Gry zespołowe
-0,113285
-0,028068
0,014634
0,191416
0,086346
Gimnastyka
0,077667
0,409332
0,211349
0,247792
0,124478
Narciarstwo
0,143044
-0,042086
0,115986
0,125936
0,011770
Jazda na rowerze
0,350038
-0,368505
0,053697
0,059574
-0,025202
Pogrubionym drukiem oznaczono przypadki dla których wartości współczynnika korelacji określa się istotnie statystycznie.
15
Tab. 4. Zależności (korelacji) pomiędzy różnymi dyscyplinami mającymi na celu uzupełnienie treningu specjalistycznego a czynnikami warunkującymi wynik sportowy w jeździectwie
CZYNNIKI WARUNKUJĄCE
WYNIK SPORTOWY
DYSCYPLINY DO WYBORU
bieganie
pływanie
gry zesp.
gimnastyka
narciarstwo
rower
Technika
-0,030481
-0,142708
-0,006011
0,245114
0,235630
-0,111658
Taktyka
0,042941
0,443932
-0,162587
0,328040
-0,080537
0,015147
Przygotowanie fizyczne
0,219419
0,031903
0,112879
0,351609
0,151120
0,103544
Przygotowanie psych.
0,008441
-0,129853
-0,239709
0,130103
0,261013
-0,043519
Wyszkolenie
-0,039448
-0,101768
-0,023338
0,356873
0,014997
-0,192673
Umiejętności
0,270054
0,372709
-0,177518
0,100538
0,237658
0,284968
Tab. 5. Zależności (korelacji) pomiędzy zdolnościami motorycznymi a czynnikami warunkującymi wynik sportowy
w jeździectwie
CZYNNIKI WARUNKUJĄCE WYNIK SPORTOWY
CZYNNIKI WSKAZANE PRZEZ BADANYCH JAKO NAJWAŻNIEJSZE
siła
szybkość
wytrzymałość
koordynacja
gibkość
Technika
0,031683
0,424494
0,137581
0,290610
0,378607
TAktyka
0,139392
0,483255
0,139886
0,333817
0,251314
Przygotowanie fizyczne
0,156366
-0,062838
0,355709
0,437280
0,371553
Przygotowanie psychiczne
0,274691
0,303421
0,425731
0,198103
0,348310
Wyszkolenie
0,217631
0,534522
0,069673
0,260378
0,099658
Umiejętności
0,263902
-0,268229
0,382750
0,357597
0,110547
Dyskusja
Trudność w odpowiedzi na pytanie, co wpływa na wynik sportowy w jeździectwie, polega
na tym, że wielość i złożoność determinantów wpływających na sukces w sporcie rozkłada
się niejednoznacznie. Są czynniki, które w sposób oczywisty warunkują triumfy, zwycięstwa,
ale w oderwaniu od innych, mniej ważnych, okazują się bezużyteczne. Można powiedzieć, że
to „system naczyń połączonych”. Biorąc pod uwagę, że jeździectwo to para koń – jeździec,
która musi być jednością, w której jedna istota zależy od drugiej, mamy do czynienia z nowym, osobliwym wymiarem sportowym, a zatem czynniki mnożą się razy dwa. Nie bez powodu mówi się, że dobry koń pod słabym jeźdźcem nic nie osiągnie, jak i dobry, doświadczony jeździec na słabym koniu polegnie. Powyższe badania dotyczą odczuć i poziomu
świadomości zawodników hippicznych. W istocie według respondentów czynnik „wyszkolenie
konia” miał ogromne znaczenie w osiąganiu wyników sportowych.
16
Z jednej więc strony świadomość jeźdźców wydaje się na wysokim poziomie zaawansowania w sztuce jeździeckiej. Zawodnicy prawie jednogłośnie orzekli, że istotna jest dobra
forma fizyczna. Uważają oni trening uzupełniający za istotny w procesie szkolenia, wiedzą,
które zdolności motoryczne są najbardziej przydatne w ich dyscyplinie, a nawet to, że mogą
– a nawet powinni – korzystać z innych dyscyplin, uzupełniając tym samym trening na koniu
innymi formami ruchu. Jednak słabo znają metody doskonalenia poszczególnych zdolności
motorycznych.
Kierunek w ogólnym systemie specjalnego przygotowania sportowego [8-11] stanowi
wstępny etap w planowaniu procesu szkoleniowego w dyscyplinach o złożonej strukturze
ruchu. Należy zwrócić uwagę na kształtowanie koordynacyjnych zdolności motorycznych.
W jeździectwie sportowym zawodnicy wykonują ruchy acykliczne, wymagające wysokiego
poziomu zdolności koordynacyjnych [12].
Według W. Starosty [6] koordynacja ruchowa stanowi zewnętrzny przejaw czynności centralnego układu nerwowego. Jest więc silnie uwarunkowana genetycznie, a jednocześnie
podlega istotnym zmianom pod wpływem otaczającego środowiska. Zdolności koordynacyjne stanowią istotne podłoże do nauki jazdy zarówno u osób początkujących, jak i u zaawansowanych jeźdźców.
Analiza pokazuje, że trenerzy, instruktorzy, jak i sami zawodnicy bardzo mało uwagi poświęcają na trening uzupełniający. Istnieje przecież wiele możliwości prowadzenia ćwiczeń
gimnastycznych szczególnie w początkowym procesie szkolenia, podczas pracy na lonży.
Zawodnicy, którzy uczestniczą w dodatkowych zajęciach sportowych cechują się lepszą koordynacją ruchową, równowagą, a co za tym idzie łatwiej i szybciej uczą się trudnej sztuki
jeździeckiej. Osoby, które rozpoczynają naukę jazdy konnej w średnim wieku dużo łatwiej
i szybciej uczą się trudnych technicznie elementów jeździeckich, jeśli wcześniej trenowały
jakąś dyscyplinę sportową [19, s. 191, s. 240].
Nasze badania wykonane na sportowcach w dyscyplinie skoki przez przeszkody potwierdziły ważność koordynacji jako zdolności motorycznej potrzebnej w jeździectwie; badani
przyznali jej 142 punkty, stawiając koordynację na pierwszym miejscu spośród innych zdolności motorycznych (ryc. 11).
Zasadniczo każdy sportowiec, a więc i jeździec, niezależnie od uprawianej dyscypliny
jeździeckiej, powinien wykazywać się określoną wydolnością w znaczeniu ogólnej sprawności fizycznej. K. Pruchniewicz [4] uważa, że siła w jeździectwie odgrywa istotną rolę w kontekście wytrzymałości, gdyż jeździec musi rozwinąć w różnych partiach mięśniowych umiejętność wywołania i chwilowego utrzymania napięcia (np. wodza wstrzymująca, wyprostowanie tułowia). Nie wolno jednak przy tym dopuścić do usztywnienia ciała. Jazda konna nie
powinna opierać się na sile. Im delikatniejsze i lepiej skoordynowane są pomoce jeźdźca,
tym mniej siły będzie on potrzebował. Przeprowadzone badania udowodniły, iż jeźdźcy uważają siłę za najmniej przydatną zdolność motoryczną wykorzystywaną w dyscyplinie, jaką są
skoki przez przeszkody. Twierdzą tym samym, że jeździectwo nie jest sportem siłowym.
Zdaniem K. Pruchniewicz [4] zdolność równowagi wraz z utrzymaniem rytmu i zdolnością
do różnicowania kinestetycznego stanowią fundament zrównoważonego, rozluźnionego
i płynnego dosiadu jeźdźca. Szczególnie pożądane w jeździectwie jest wyczucie równowagi,
jako że trójwymiarowy ruch grzbietu konia (góra-dół, prawo-lewo, przód-tył) zostaje przeniesiony na miednicę człowieka.
Można powiedzieć, że ruch konia stale wytrąca jeźdźca z równowagi, którą jeździec musi
stale na nowo odnajdywać. Do tego celu jeździec wykorzystuje swoją zdolność równowagi,
aby nie tylko dostosować się do impulsów ruchowych i kołysania grzbietu konia, ale aby je
zrównoważyć. Konieczna przy tym jest umiejętność naprzemiennego napinania i rozluźniania
mięśni. Określa się to mianem różnicowania kinestetycznego.
Trening uzupełniający, o którym wspomina A. Paalman [15, s. 107], to szereg różnorodnych ćwiczeń gimnastycznych. Poprzez wprowadzenie treningu uzupełniającego i przemyślane realizowanie jego założeń można w znacznym stopniu poprawić dosiad. Ćwiczenia te
mają na celu wzmocnić mięśnie potrzebne do mocnego zrównoważonego dosiadu skokowego, jak i głębokiego, elastycznego dosiadu ujeżdżeniowego.
17
Przeprowadzone badania polskich jeźdźców wskazały, że gimnastyka nie jest najlepszą
formą (dyscypliną) przydatną w dyscyplinie, jaką są skoki przez przeszkody. Respondenci
stwierdzili, iż najlepszą formą treningu uzupełniającego dla jeźdźców jest bieganie i pływanie
(ryc. 10).
W latach 80. XX w. trenerzy kadry narodowej jeźdźców Jacek Wierzchowiecki (wszechstronny konkurs konia wierzchowego), Marian Kowalczyk i Marcin Szczypiorski (skoki przez
przeszkody) uważali trening uzupełniający za konieczny. W plan treningu włączono wówczas
wszelką aktywność mającą korzystny wpływ na wymienione wcześniej i szczególnie ważne
dla sportu hippicznego zdolności. W programie znajdywały się: gimnastyka, pływanie, gry
zespołowe, jak i aktywność o charakterze wytrzymałościowym. M. Mrozkowiak [17, s. 75-76]
wysuwa szereg propozycji ćwiczeń mających podnosić poziom sportowy zawodników jeździectwa. Mrozkowiak wskazuje, że ważne jest kształtowanie u jeźdźca od najwcześniejszych lat, to jest od chwili rozpoczęcia nauki jazdy konnej, obok specjalnej sprawności jeździeckiej sprawność ogólnej. Ma ona zapobiec zaniedbaniom rozwojowym całego ustroju.
U młodego adepta szkółki jeździeckiej pozbawionego możliwości wyrównania dysproporcji
może dojść do przerostów najbardziej obciążonych grup mięśniowych i przykurczów w stawach. Obciążenie to ma charakter pracy statycznej z istotnym wysiłkiem dynamicznym. Wykonywane na tym etapie szkolenia ćwiczenia ogólnorozwojowe sprawiają, że strefa utrzymania wysokich wyników sportowych będzie trwała do czasu, kiedy sprawność zawodnika nie
obniży się do poziomu uniemożliwiającego prawidłowe i skuteczne działanie pomocami. Rola
ćwiczeń gimnastycznych w szkoleniu jeźdźców doceniana była od dawna. Ćwiczenia fizyczne bez konia przewidywane były programem wszystkich szkół kawaleryjskich. Argumentem
przemawiającym za wczesnym wprowadzeniem do zajęć młodego adepta szkółki jeździeckiej elementów woltyżerki i treningu ogólno usprawniającego jest fakt, że w wieku mistrzostwa sportowego nagle pojawiają się bóle kręgosłupa, stawów kolanowych, skokowych, biodrowych i barkowych.
Jeździectwo, które w Polsce rozwija się coraz prężniej powinno zostać wzmocnione
przez szeregi świadomych szkoleniowców zarówno w dyscyplinie jeździeckiej, jak i w zakresie teorii treningu, aby ta piękna dyscyplina osiągnęła nowy format i najwyższą jakość.
Przeprowadzona analiza wskazuje, że przygotowanie fizyczne ma duże znaczenie dla
specjalistycznego wyszkolenia jeźdźca. Pomimo tego, że wszyscy specjaliści mają świadomość potrzeby i znaczenia przygotowania fizycznego, nie realizują i nie wykorzystują tego
w praktyce trenerskiej. Dlatego też taki kierunek treningu jeźdźców zasługuje na szczególną
uwagę.
Wnioski
Zgromadzone wyniki badań jeźdźców pozwoliły sformułować następujące wnioski i spostrzeżenia:
1. Czynnikami warunkującymi wynik sportowy w jeździectwie wg zawodników w kolejności
od najważniejszego są: wyszkolenie konia, umiejętności jeździeckie, przygotowanie psychiczne – technika, przygotowanie fizyczne, taktyka, przepisy jeździeckie.
2. W opinii jeźdźców poziom sprawności fizycznej zdecydowanie ma wpływ na wynik sportowy i większość stosuje trening uzupełniający w postaci innych form ruchu. Sprawność
fizyczna jako czynnik kluczowy w treningu jeździeckim istnieje w świadomości zawodników, niestety nie ma to przełożenia praktycznego.
3. Badanie wykazało, że pływanie i bieganie jest najlepszą formą uzupełnienia treningu jeździeckiego, można by zatem wprowadzić pływacki lub biegowy trening uzupełniający
w dyscyplinach jeździeckich.
4. W opinii jeźdźców koordynacja jest najważniejszą zdolnością motoryczną przydatną
w jeździectwie sportowym, a siła najmniej ważną, co może sugerować, że jeździectwo
nie jest sportem siłowym.
18
BIBLIOGRAFIA
[1] Szopa J, Mleczko E, Żak S. Podstawy antropomotoryki Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN;
1996.
[2] Sozański H, red. Sport dzieci i młodzieży. Vademecum trenera. Warszawa: RCMSKFiS; 1994.
[3] Dancewicz T, Kruczkowski D. Sprawność fizyczna chłopców uprawiających gimnastykę sportową. W: Prozdrowotne wychowanie fizyczne i sport dzieci i młodzieży. Warszawa – Spała; 1995,158.
[4] Pruchniewicz K, red. Podręcznik dla instruktorów i trenerów jeździectwa. Jak nauczać jeździectwa. Warszawa: Akademia Jeździecka; 2008.
[5] Hollmann W, Hettinger Th. Sportmedizin. Arbeits-und Trainingsgrundlagen. 3. Aufl. Stuttgart – New York:
Schattauer Verlag; 1990.
[6] Starosta W, red. Motoryczne zdolności koordynacyjne. Warszawa – Gorzów Wlkp: MSMS; 2003.
[7] Hirtz P. Phanomen koordinative Fahigkeiten. Theorie und Praxis der Korperkultur 1989; 38 (Beiheft 2): 30-33.
[8] Szopa J, Latinek K. Badania nad istotą uzdolnień ruchowych i ich lokalizacją w strukturze zdolności koordynacyjnych Kraków: Monografie, AWF; 1995; 80.
[9] Kochanowicz K, Zaporożanov V, Kaśków A. Kryteria oceny poziomu sprawności specjalnej gimnastyków.
Gdańsk: AWF; 2000; 27-52.
[10] Brzozowska A, Dornowski M, Zabrocka A. Porównanie poziomu koordynacji ruchowej gimnastyczek sportowych i tancerek tańca sportowego na początkowym etapie szkolenia. W: Kuder A, Perkowski K, Śledziewski
D, red. Kierunki doskonalenia treningu i walki sportowej – diagnostyka. t. 4. Warszawa: AWF; 2007.
[11] Perkowski K, Śledziewski D, red. Kierunki doskonalenia treningu i walki sportowej – diagnostyka. t. 5. Warszawa: AWF; 115-117.
[12] Starosta W, red. Koordynacja ruchowa w sporcie. Warszawa – Gorzów Wlkp: MSMS; 1990, 9.
[13] Starosta W. Rola koordynacji ruchowej w selekcji i treningu sportowym. W: Skład M, red. Wybrane problemy
doboru i selekcji w sporcie, Prace i materiały. cz. II. Warszawa: Instytut Sportu; 1985, 533-564.
[14] Museler W. Nauka jazdy konnej. Warszawa: PWRiL; 1993.
[15] Paalman A. Jeździectwo. Skoki przez przeszkody. Katowice: OZJ; 1979; 107.
[16] Ozimek M, Bora P, Staszkiewicz R, Jurczak A. Struktura wstępnego przygotowania bazowego sportowców
najwyższej klasy. W: Kuder A, Perkowski K, Śledziewski D, red. Proces doskonalenia treningu i walki sportowej. t. 5. Warszawa: AWF; 2008, 28-32.
[17] Mrozkowiak M. Trening uzupełniający i odnowa biologiczna jeźdźca. Zielona Góra: Lubuska Agencja ELBLASK; 2009.
[18] Karpowicz K, Karpowicz M, Janowski J, Konarski J, Strzelczyk R. Struktura przygotowania sprawnościowego, jako podstawa optymalizacji treningu na etapie szkolenia ukierunkowanego. W: Kuder A, Perkowski K,
Śledziewski D, red. Proces doskonalenia treningu i walki sportowej. t. 5. Warszawa: AWF; 2008, 166-169.
[19] Dzięciołowski P. Mistrzowie Polski. Rozmowy ze Sportowcami, którzy zdobyli co najmniej trzy medale
w Mistrzostwach Polski do 2009 roku. Warszawa: Akademia Jeździecka; 2010; 191; 240.
PRACA ORYGINALNA
Physical Fitness of 11-14 Year Old Tennis Players
TOMASZ WALDZIŃSKI
III Liceum Ogólnokształcące w Łomży im. Żołnierzy Obwodu Łomżyńskiego AK w Łomży
Streszczenie
W celu osiągnięcia najwyższego, mistrzowskiego poziomu gry w tenisa należy rozpocząć trening już we wczesnym dzieciństwie. W wieloletnim programie szkolenia młodego zawodnika poza nauką techniki i taktyki powinna być kształtowana
sprawność fizyczna. Skuteczność gry na korcie bowiem w dużej mierze zależy od zdolności motorycznych i wydolności
fizycznej tenisisty
Celem badań była próba ustalenia wzajemnych zależności pomiędzy wskaźnikami zdolności motorycznych o charakterze
ogólnym i specjalnym tenisistów w wieku 10-14 lat.
Do oceny poziomu sprawności ogólnej wykorzystano Europejski Test Sprawności Fizycznej – EUROFIT. Natomiast sprawność specjalną oceniono czterema sprawdzianami tenisowymi. Wyniki badań wykazały systematyczny rozwój poszczególnych wskaźników sprawności ogólnej i specjalnej oraz utrzymujące się duże zróżnicowanie pomiędzy ćwiczącymi w poszczególnych rocznikach, zwłaszcza wśród najmłodszych tenisistów.
Słowa kluczowe:
Słowa kluczowe: sprawność fizyczna, sprawność ogólna, sprawność specjalna, efektywność szkolenia.
Abstract
In order to reach the highest, master level of playing tennis it is essential to begin trainings in early childhood. In a longterm training program of a young competitor, apart from learning of the technique and tactics, physical fitness should also
be shaped. Efficiency on the court largely depends on the tennis player’s motor abilities and physical fitness.
The goal of the research was an attempt to establish correlations between indices of motor abilities of a general and special character among tennis players aged 10-14.
To assess the level of general efficiency, a European test of the physical fitness – EUROFIT was used. However, special
efficiency was assessed with four tennis tests. The results of the tests showed a systematic development of certain indices
of general and special efficiency and a continuing big diversity between subjects in individual generations, especially
amongst the youngest tennis players.
Key words: physical fitness, general fitness, special fitness, effectiveness of a training.
Wstęp
Tenis cieszy się na świecie coraz większą popularnością. Jest dyscypliną sportową o globalnym zasięgu. Uprawia go ponad 72 miliony zawodników o różnym stopniu zaawansowania we wszystkich kategoriach wiekowych [1]. Tenis to sport kreujący styl bycia sobą, dający
przyjemność z aktywności ruchowej i radość z każdego udanego uderzenia. Pozwala on na
sprawdzenie w każdej sekwencji gry swoich możliwości technicznych, motorycznych i mentalnych. Aby osiągnąć najwyższy, mistrzowski poziom gry w tenisa, należy rozpocząć trening
już we wczesnym dzieciństwie. W wieloletnim programie szkolenia młodego zawodnika poza
nauką techniki i taktyki powinna być kształtowana sprawność fizyczna. Skuteczność gry na
korcie bowiem w dużej mierze zależy od zdolności motorycznych i wydolności fizycznej tenisisty [2-5].
Powodem takiego stanu rzeczy jest preferowanie szybkiego, ofensywnego i agresywnego stylu gry. Tenisista bez dobrej wydolności fizycznej nie byłby w stanie szybko dobiec do
piłki i ustawić się w odpowiedniej, dogodnej pozycji do jej zagrania. Nie mógłby zwyciężać.
Jeszcze nie tak dawno większość profesjonalnych tenisistów przygotowywała się do turniejów, grając jedynie na korcie. Teraz uświadamiają sobie, że jest to niewystarczający sposób
doskonalenia mistrzostwa sportowego i swoje przygotowania do turniejów opierają na właściwie opracowanym treningu obejmującym kształtowanie sprawności motorycznej. Na gruncie teorii i praktyki treningu sportowego wyodrębniono spośród przejawów tejże sprawności
sprawność ogólną i specjalną. Sprawność specjalna związana jest już z konkretną dyscypliAutor korespondencyjny:
Mgr Tomasz Waldziński
ul. Promienna 1, 18-400 Łomża
Tel. +48 606-921-921; e-mail: [email protected]
20
T. Waldziński
ną sportową. Uważa się, że sprawność ogólna stanowi podstawę kształtowania sprawności
specjalnej, a ich wzajemne proporcje są różne w poszczególnych dyscyplinach sportowych
[6-9].
Często z osobą uprawiającą sport wyczynowy pracują specjaliści z zakresu przygotowania technicznego, taktycznego, kondycyjnego, lekarze, psycholodzy, dietetycy itp. Takie
kompleksowe przygotowanie sportowca wymaga od trenerów poszukiwania coraz bardziej
skutecznych metod treningu, które podniosą indywidualne możliwości ich podopiecznych
[10-12].
W procesie szkolenia zawodniczego tenisistów trenerzy dysponują szerokim warsztatem
sprawdzianów sprawności ogólnej i specjalnej. Szkoleniowcy kierując się wiedzą metodyczną i doświadczeniem, poszukują takiego zbioru testów, które odzwierciedlają sytuacje gry na
korcie. W spotkaniach meczowych obserwuje się ruchy niecykliczne, dynamiczne i częstą
zmianę kierunku biegu. Charakterystyczny jest też wysiłek interwałowy rozwijający głównie
wytrzymałość szybkościową, zwinność oraz zwrotność. Kontrola poziomu i dynamiki rozwoju
tego rodzaju zdolności motorycznych powinna znaleźć swoje miejsce w sprawdzianach
sprawności ogólnej i specjalnej [13, 14].
Problem wzajemnych związków pomiędzy efektami motorycznymi o charakterze ogólnym
i specjalnym jest ciągle aktualny i wymaga dalszych badań naukowych. Celem badań była
próba ustalenia wzajemnych zależności pomiędzy wskaźnikami zdolności motorycznych
o charakterze ogólnym i specjalnym tenisistów w wieku 11-14 lat.
Materiał i metody badań
Badania zostały przeprowadzone na 46 osobowej grupie tenisistów Uczniowskiego Klubu
Sportowego „Return” Łomża w lipcu 2012 r. Uczestników badania podzielono według młodzieżowych kategorii wiekowych ustalonych przez Polski Związek Tenisowy oraz według
płci. Przeprowadzono testy sprawności ogólnej i specjalnej na zawodnikach w dwóch grupach wiekowych: skrzaty 11-12 lat (Grupa A: 12 tenisistów i 12 tenisistek) oraz młodzicy 1314 lat (Grupa B: 12 tenisistów i 10 tenisistek).
Do oceny poziomu sprawności ogólnej wykorzystano Europejski Test Sprawności Fizycznej – EUROFIT. Natomiast sprawność specjalną tenisistów zbadano, wykorzystując testy proponowane przez Królaka [14], Schefke i Zielińskiego [15]:
1. Przeskoki w sześciokącie [s]
2. Bieg wahadłowy 5 x 8,23 m [s]
3. Bieg 6 minut [okrążenia]
4. Rzut piłką tenisową na odległość [m]
Wykazały one zależność istotną statystycznie z wynikiem sportowym w tenisie [16].
Analiza statystyczna wyników została przeprowadzona przy wykorzystaniu metod statystyki opisowej, wykorzystującej charakterystykę rozkładu zmiennych za pomocą miar położenia, zmienności oraz asymetrii i koncentracji. Uzyskane wyniki z zebranych pomiarów zostały przedstawione w postaci tabel i wykresów oraz poddane analizie statystycznej
z zastosowaniem testu t-Studenta, a wnioskowanie statystyczne przeprowadzono przy standaryzowanym poziomie istotności p<0,05. Opis i interpretacja zależności zmiennych była
określona na podstawie współczynnika korelacji Pearsona.
Wyniki
Analiza wyników próby „stukanie w krążki” (ryc. 1) u tenisistów w wieku 12, 13, 14 lat wykazała zbliżone średnie wartości wyników. Najlepszy średni czas odnotowano w grupie 12letnich zawodników. Wyniósł on 17,18 s. Wynik ten był lepszy o 0,14 s od średniego czasu
próby w grupie 13-latków oraz o 0,36 s lepszy od średniego wyniku wśród 14-letnich tenisistów. Najsłabszy czas odnotowano u 11-letniego chłopca 23,10 s. Z kolei najlepsze dwa
identyczne wyniki (15,00 s) zapisano u 13- i 14-letnich chłopców.
Analiza wyników powyższej próby u tenisistek w wieku 11-14 lat wykazała znaczne ich
zróżnicowanie. Najlepszy średni wynik odnotowano w grupie 14-letnich zawodniczek (15,90
s), a najsłabszy średni czas wykonania należał do 11-letnich dziewcząt i wyniósł 20,85 s.
W grupie 13- i 14-letnich tenisistek zanotowano najlepszy wynik próby, który podobnie jak
21
w grupie chłopców w tych samych rocznikach wyniósł 15,00 s. Z kolei najsłabszy wynik należał do 12-latki i kształtował się na poziomie 27,20 s.
28
26
czas w sekundach
24
22
20,85
20,55
20,92
20
18,56
18
17,18
17,32
17,54
15,90
16
14
11 lat
12 lat
13 lat
plec: tenisiści
14 lat
11 lat
12 lat
13 lat
14 lat
Średnia
Średnia±Błąd std
Min.-Maks.
plec: tenisistki
Ryc. 1. Rozkład wyników testu: stukanie w krążki
W „skłonie w przód w siadzie prostym” (ryc. 2) odnotowano, że najlepszy średni wynik
uzyskali 13-letni tenisiści (11,80 cm). Najsłabiej wypadła grupa 14-latków z wynikiem 8,56
cm. W trzech grupach wiekowych, tj. wśród 11-, 13-, 14-letnich zawodników zanotowano
najlepszy wynik próby, który wyniósł 16,00 cm. Z kolei najsłabszy wynik próby należał do 13i 14-latka i wyniósł tylko 3 cm. W tych dwóch grupach wiekowych odnotowano największe
zróżnicowanie pomiędzy wynikiem maksymalnym a minimalnym.
Z kolei analiza wyników badań w powyższej próbie u tenisistek wykazała, że najlepszy
średni wynik, podobnie jak w grupie chłopców, uzyskały 13-letnie zawodniczki 12,13 cm.
Jednocześnie wynik ten jest lepszy od pozostałych roczników od 5,13 cm do 5,63 cm. Uzyskane średnie wyniki w grupie 11-, 12- i 14-letnich dziewcząt kształtował się na podobnym
poziomie 6,50-7,00 cm. Najlepszy wynik próby odnotowano u 13-latki 14 cm, a najsłabszym
wynikiem 1 cm legitymowała się tenisistka z grupy 11-latków.
Analiza wyników testu „skok w dal z miejsca” (ryc. 3) wykazała równomierną poprawę
średniej wartości próby w poszczególnych rocznikach wśród chłopców. Najwyższy średni
wynik odnotowano u 14-letnich zawodników. Wyniósł on 1,89 m, natomiast najniższą średnią
wartość (1,63 m) uzyskali 11-letni chłopcy. Maksymalnym wynikiem próby legitymował się
14-latek (2,40 m), a najsłabszym 11-latek (1,4 m).
W grupie tenisistek analiza wyników wykazała, że najwyższa średnia wartość testu wynosi 1,79 m i przypada dla grupy 13-letnich dziewcząt. Z kolei najsłabszy średni wynik próby,
tj. 1,49 m, odnotowano u 11-letnich tenisistek Najlepszy wynik testu uzyskała 12-latka (2,10
m), a najsłabszy należał do 11-letniej dziewczynki i wyniósł 1,20 m.
22
T. Waldziński
18
16
długość w centymetrach
14
10
12,13
11,80
12
9,67
10,33
8,56
8
7,00
6,50
6,50
6
4
2
Średnia
Min.-Maks.
0
11 lat
12 lat
13 lat
14 lat
11 lat
TENISIŚCI
12 lat
13 lat
14 lat
TENISISTKI
Ryc. 2. Rozkład wyników testu: skłon w przód w siadzie prostym
2,6
2,4
długość w metrach
2,2
2,0
1,89
1,75
1,8
1,81
1,79
1,75
1,68
1,63
1,6
1,49
1,4
1,2
1,0
11 lat
12 lat
13 lat
TENISIŚCI
14 lat
11 lat
12 lat
13 lat
14 lat
Średnia
Min.-Maks.
TENISISTKI
Ryc. 3. Rozkład wyników testu: skok w dal z miejsca
W próbie „ściskanie dynamometru” (ryc. 4) odnotowano, że zarówno w grupie tenisistów,
jak i tenisistek wzrost średniej wartości wyników badań rośnie wraz z wiekiem kalendarzowym. Jednocześnie w grupie chłopców ten wzrost jest bardziej znaczący niż w grupie dziewcząt.
Wśród tenisistów najwyższy średni wynik próby zanotowano u 14-letnich chłopców i wyniósł 40,00 kg. Najniższy średni wynik należy do 11-letnich zawodników 16,00 kg. Również
w tych grupach wiekowych zanotowano najlepszy i najsłabszy wynik próby, odpowiednio
60,00 kg i 9 kg.
23
Wśród tenisistek analiza wyników próby wykazała, że najwyższa średnia wartość testu wyniosła 23,75 kg dla 14-letnich dziewcząt. Z kolei najsłabszą średnią wartość próby odnotowano
u 11-letnich tenisistek (17,57 kg). Najlepszym wynikiem próby legitymowała się dziewczynka
z grupy 12-latek (27,20 kg), a najsłabszy wynik uzyskały 11- i 12-latka (10 kg).
Obserwuje się, że wraz z wiekiem kalendarzowym u chłopców występuje większe zróżnicowanie pomiędzy minimalnym a maksymalnym wynikiem badań. Natomiast u dziewcząt jest
sytuacja odwrotna, wraz z wiekiem kalendarzowym zmniejsza się zróżnicowanie wyników
minimalnych i maksymalnych próby.
Analiza wyników próby „postawa równoważna na jednej nodze” (ryc. 5) wykazała, że najwyższą średnią wartość uzyskali 13-letni tenisiści (47,58 s). Z kolei najniższym średnim wynikiem legitymowała się grupa 11-latków (22,39 s). Aż w trzech rocznikach, tj. u 12-, 13-, 14latków zanotowano najwyższe wartości próby (60,00 s). Jednocześnie wśród 13-, 14-letnich
chłopców uzyskano najniższe wyniki próby (4 s).
W grupie tenisistek najwyższym średnim wynikiem legitymowały się 14-letnie zawodniczki (59,50 s). Natomiast najsłabszy średni wynik uzyskały 13-latki (33,32 s). Maksymalny wynik próby należał do dziewcząt z grupy 11-, 13-, 14-latek i wyniósł 60 s, a minimalnym wynikiem legitymowała się 11-letnia tenisistka (8 s).
Obserwuje się duże zróżnicowanie pomiędzy wynikiem minimalnym a maksymalnych
u chłopców w każdym badanym roczniku szczególnie u 12-, 13-, 14-latków. Wśród dziewcząt
zróżnicowanie pomiędzy minimalnym a maksymalnym wynikiem próby widoczne jest tylko
u 11-, 12-letnich tenisistek.
70
60
siła w kilogramach
50
40,00
40
30,60
30
21,00
20
20,50
21,69
23,75
17,57
16,00
10
0
11 lat
12 lat
13 lat
TENISIŚCI
14 lat
11 lat
12 lat
13 lat
14 lat
TENISISTKI
Ryc. 4. Rozkład wyników testu: ściskanie dynamometru
Średnia
Min.-Maks.
24
T. Waldziński
70
60
czas w sekundach
50
58,75
59,50
13 lat
14 lat
47,58
40,92
40
37,00
33,32
27,90
30
22,39
20
10
0
11 lat
12 lat
13 lat
14 lat
11 lat
TENISIŚCI
12 lat
Średnia
Min.-Maks.
TENISISTKI
Ryc. 5. Rozkład wyników testu: postawa równoważna na jednej nodze
W próbie „siady z leżenia tyłem” (ryc. 6) u tenisistów odnotowano najwyższy średni wynik
u 13-letnich zawodników, który wyniósł 32,60 powtórzenia. Najlepszy maksymalny i najsłabszy minimalny wynik próby stwierdzono u 11-letnich tenisistów. Wyniosły one 39 i 16 skłonów.
Natomiast w grupie tenisistek najwyższym średnim wynikiem legitymowały się 12-letnie
zawodniczki (22,00 powtórzenia), a najsłabszym 13-latki (17,25). Z maksymalnym i minimalnym wynikiem próby było podobnie jak w grupie chłopców. Odnotowano je u 11-letnich
tenisistek. Ich wartość wyniosła 26 i 14 skłonów.
40
38
36
34
32,60
liczba powtórzeń
32
30
27,22
28
26 25,00
24
22,33
22,00
22
21,00
20,43
20
17,25
18
16
14
12
11 lat
12 lat
13 lat
TENISIŚCI
14 lat
11 lat
12 lat
13 lat
14 lat
TENISISTKI
Ryc. 6. Rozkład wyników testu: siady z leżenia
Średnia
Min.-Maks.
25
W badań próbie „zwis na ramionach ugiętych” (ryc. 7) wśród tenisistów odnotowano najlepszy średni wynik u 13-latków (43,41 s), najsłabszym legitymowali się 11-letni tenisiści
(19,18 s). Analogicznie ukształtowały się maksymalne i minimalne wartości. Najlepszy wynik
(53,80 s) odnotowano u 13-letniego tenisisty, najsłabszy (15,11 s) u 11-latka.
Bardzo podobnie kształtuje się rozkład wyników u tenisistek. Najlepsza grupa to 13-latki
ze średnim wynikiem 33,66 s, a najsłabsza 11-letnie tenisistki. Ich średni wynik ukształtował
się na poziomie 18,26 s. Maksymalny wynik próby uzyskała 12-latka (44,70 s), a minimalny
11-letnia tenisistka (4,25 s).
60
50
czas w sekundach
43,41
40
36,90
33,66
32,57
29,51
30
20
19,18
31,34
18,26
10
0
11 lat
12 lat
13 lat
TENISIŚCI
14 lat
11 lat
12 lat
13 lat
14 lat
Średnia
Min.-Maks.
TENISISTKI
Ryc. 7. Rozkład wyników testu: zwis na ramionach ugiętych
W próbie „bieg 10 x 5 m” (ryc. 8) odnotowano najlepszy średni czas sprawdzianu
u 13-letnich tenisistów (20,29 s) i jest on lepszy o 0,1 s od wyniku 14-latków. Najsłabszy
średni wynik testu (22,73 s) odnotowano u 12-letnich tenisistów. Również w tej grupie odnotowano najsłabszy wynik sprawdzianu, który wynosił 24,30 s. Z kolei najlepszym wynikiem
legitymował się 13-latek, który uzyskał wynik na poziomie 17,20 s.
Analiza wyników testu wśród tenisistek wykazała, że wraz ze wzrostem wieku kalendarzowego dziewcząt zmniejsza się średnia wartość czasu wykonania próby. Średnia wartość
grupy na przestrzeni czterech roczników poprawiła się o 1,18 s. W grupie 11-letnich tenisistek można zauważyć duże zróżnicowanie pomiędzy wynikiem minimalnym a maksymalnym.
Najsłabszy czas wyniósł 24,90 s, a najlepszy wynik 18,40 s. Wśród pozostałych roczników
nie zauważa się takich rozbieżności.
W próbie „przeskoki w sześciokącie” (ryc. 9) najlepszy średni czas sprawdzianu odnotowano u 12-letnich tenisistów (12,35 s), przy czym ten wynik jest lepszy o 0,1 s od średniego czasu uzyskanego przez 13-latków. Najsłabiej w tej próbie wypadli 11-letni tenisiści, gdzie średni
czas wyniósł 15,47 s. Z kolei najlepszy wynik sprawdzianu uzyskały dwie osoby: 13- i 14-letni
tenisiści (11,12 s). Najsłabszym wynikiem legitymował się 11-letni chłopiec (18,00 s).
W grupie tenisistek najlepszy średni wynik próby należał do 14-letnich dziewcząt i był on
lepszy tylko o 0,05 s od wyniku uzyskanego przez 13-latki. Analogicznie jak u chłopców
ukształtowały się maksymalne i minimalne wartości. Najlepszy wynik (11,16 s) odnotowano
u 13- i 14-letnich tenisistek, najsłabszy (21,07 s) u 11-letniej zawodniczki. W grupie 11letnich tenisistek można zauważyć duże zróżnicowanie pomiędzy wynikiem minimalnym
a maksymalnym. Odpowiednio 12,35 s i 21,23 s.
26
T. Waldziński
26
25
24
22,73
czas w sekundach
23
22,15
22 21,54
21,64
21
20,29
20,39
13 lat
14 lat
21,07
20,97
13 lat
14 lat
20
19
18
17
16
11 lat
12 lat
11 lat
TENISIŚCI
12 lat
Średnia
Min.-Maks.
TENISISTKI
Ryc. 8. Rozkład wyników testu: bieg 10 x 5 m
22
czas w sekundach
20
18
16 15,47
14,21
14,15
14
13,07
12,35
12,45
12
11,33
11,28
13 lat
14 lat
10
11 lat
12 lat
13 lat
TENISIŚCI
14 lat
11 lat
12 lat
Średnia
Min.-Maks.
TENISISTKI
Ryc. 9. Rozkład wyników testu: przeskoki w sześciokącie
W próbie„bieg wahadłowy 5 x 8,23 m” (ryc. 10) najlepszy średni wynik (12,62 s) zanotowano u 14-letnich tenisistów. Natomiast najsłabszy średni wynik uzyskała grupa 12-letnich
zawodników (13,77 s), przy czym uzyskany czas był słabszy o 0,15 s od wyniku 11-latków.
Analogicznie ukształtowały się maksymalne i minimalne wartości. Najlepszy wynik (11,63 s)
odnotowano u 14-letnich tenisistów, najsłabszy (15,22 s) u 11-letniego zawodnika.
W grupie tenisistek średnie wartości próby ukształtowały się podobnie jak u chłopców.
Najlepszy średni wynik (13,07 s) zanotowano u 14-letnich zawodniczek, a najsłabszy uzyskała grupa 11-latek (14,35 s). Maksymalny wynik próby uzyskała 12-letnia tenisistka (12,73
27
s), a minimalny 11-latka (16,07 s). W grupie 11-letnich tenisistek można zauważyć największe zróżnicowanie pomiędzy wynikiem minimalnym a maksymalnym.
W próbie „bieg 6 minut” (ryc. 11) odnotowano najlepszy średni wynik u 13-letnich chłopców (1298,00 m). Natomiast najsłabiej w tej próbie wypadli 11-letni chłopcy, gdzie średnia
wartość sprawdzianu wyniosła 963,33 m. Jednocześnie można zauważyć zbliżone wartości
średnich rezultatów w grupie 11- i 12-latków. Z kolei maksymalnym wynikiem próby legitymował się 13-letni chłopiec (1500 m), a minimalnym 11-letni zawodnik (886 m).
W grupie tenisistek średnia wartość wyników próby jest proporcjonalna do wieku kalendarzowego badanych zawodniczek. Najlepszy średni wynik uzyskała grupa 14-letnich dziewcząt (1175,00 m), a najsłabszy średni wynik zanotowano u 11-letnich tenisistek (1000,00 m).
Z kolei maksymalnym wynikiem próby legitymowały się dwie 13- i 14-letnie zawodniczki
(1250 m), a minimalny wynik próby zanotowano u 12-letniej tenisistki (800 m).
Próba „rzut piłeczką tenisową na odległość" (ryc. 12) wykazała znaczną różnorodność
wyników wśród tenisistów. Najlepszym średnim wynikiem legitymowali się 14-letni chłopcy
(25,61 m), natomiast najsłabszy średni wynik uzyskała grupa 11-latków (15,00 m). Maksymalny wynik należał do 14-latka i wyniósł 27 m. Natomiast minimalna wartość to tylko 10 m
u 11-latka.
Wśród tenisistek najlepszy średni wynik uzyskały 13-latki (17,84 m) i był on prawie o 2 m
lepszy od wyniku 14-letnich zawodniczek. Najsłabszy średni wynik próby uzyskały dziewczęta 11-letnie. Do nich należał również minimalny wynik testu (8 m).
16,5
16,0
15,5
czas w sekundach
15,0
14,35
14,5
14,0
13,62
13,77
13,49
13,5
13,0
13,08 13,07
12,95
12,62
12,5
12,0
11,5
11 lat 12 lat 13 lat 14 lat
TENISIŚCI
TENISISTKI
Średnia
Min.-Maks.
Ryc. 10. Rozkład wyników testu: bieg wahadłowy 5 x 8,23 m
28
T. Waldziński
1600
1500
1400
1298,00
1300
1204,44
1200
1175,00
1100,00
1100
1000 963,33
1045,00
1000,00
990,00
900
800
700
TENISIŚCI
TENISISTKI
Średnia
Min.-Maks.
Ryc. 11. Rozkład wyników testu: bieg 6 minut
28
25,61
26
24
23,10
22
20
17,84
18
16,23
15,85
16 15,00
13,95
14
12,49
12
10
8
6
11 lat
12 lat
13 lat
TENISIŚCI
14 lat
11 lat
12 lat
13 lat
14 lat
Średnia
Min.-Maks.
TENISISTKI
Ryc. 12. Rozkład wyników testu: rzut piłeczką tenisową na odległość
Zbadano korelacje zachodzące pomiędzy wynikami sprawności ogólnej EUROFIT a wynikami testów sprawności specjalnej: przeskoki w sześciokącie, bieg wahadłowy 5 x 8,23 m,
bieg 6 minut, rzut piłeczką tenisową na odległość, dla obu płci w badanych grupach. Wyniki
przedstawiają poniższe tabele 1 i 2.
29
Tab. 1. Współczynnik korelacji Pearsona dla zależności pomiędzy wynikami testów sprawności ogólnej
a wynikami testów sprawności specjalnej wśród tenisistów i tenisistek w grupie wiekowej 11-12 lat (Grupa A)
Przeskoki
w sześciokącie
Bieg wahadłowy
5 x 8,23 m
Bieg 6 minut
Rzut piłką
tenisową
na odległość
tenisiści
0,9563**
0,5790
-0,5384
-0,5682
tenisistki
0,3851
0,5207
-0,5918
-0,1731
tenisiści
0,4424
0,2713
-0,6517
-0,8170*
tenisistki
-0,5031
-0,3082
0,1717
0,3274
tenisiści
-0,3662
-0,5105
-0,4453
0,3155
tenisistki
-0,3109
-0,7624**
0,6258*
0,6712*
tenisiści
-0,4989
-0,5899
0,1142
0,3875
tenisistki
-0,2243
-0,5863
0,7810**
0,8167**
tenisiści
-0,0190
0,5265
-0,1956
-0,3618
tenisistki
0,2683
-0,0657
0,3604
0,2461
tenisiści
-0,6363
-0,6111
0,5391
0,5892
tenisistki
-0,4929
-0,5421
0,4579
0,1884
tenisiści
-0,5702
0,1392
0,3068
0,3714
tenisistki
-0,1853
-0,8525***
0,8530***
0,8135**
tenisiści
0,4524
0,8025*
-0,2168
-0,8309*
tenisistki
-0,2523
0,8051*
-0,3849
-0,4881
KORELACJE
Stukanie w krążki
Skłon w przód w siadzie
prostym
Skok w dal z miejsca
Ściskanie dynamometru
Postawa równoważna
na jednej nodze
Siady z leżenia tyłem
Zwis na ramionach ugiętych
Bieg 10 x 5 m
* zależność istotna statystycznie p<0,05
** zależność wysoce istotna statystycznie p<0,01
*** zależność bardzo wysoko istotna statystycznie p<0,001
Z przeprowadzonej w grupie A analizy wśród tenisistów stwierdzono statystycznie wysoko istotną zależność pomiędzy wynikami testu sprawności ogólnej „stukanie w krążki” a wynikami testu sprawności specjalnej „przeskoki w sześciokącie” (korelacja prawie pełna).
Stwierdzono również zależność istotną statystycznie pomiędzy dwoma testami sprawności
ogólnej: „skłon w przód w siadzie prostym” i „bieg 10 x 5 m” a „rzutem piłką tenisową na odległość”. Zależność korelacyjna utrzymywała się na poziomie 0,81-0,83. Na zbliżonym poziomie 0,80 wystąpiła korelacja pomiędzy testem EUROFIT „bieg 10 x 5 m” a próbą sprawności specjalnej „bieg wahadłowy 5 x 8,23 m”.
Wśród tenisistek z grupy A stwierdzono zależność bardzo wysoką istotną statystycznie
pomiędzy testem sprawności ogólnej „zwis na ramionach ugiętych” a testami sprawności
specjalnej „bieg wahadłowy 5 x 8,23 m” i „bieg 6 minut” oraz zależność wysoką istotną pomiędzy wskazanymi testami sprawności ogólnej a testem sprawności specjalnej „rzut piłką
tenisową na odległość”. Stwierdzono również korelację na poziomie 0,62-0,76 pomiędzy testem sprawności ogólnej „skok w dal z miejsca” a trzema próbami sprawności specjalnej
„bieg wahadłowy 5 x 8,23 m”, „bieg 6 minut” i „rzut piłką tenisową na odległość”. Odnotowano
także zależność istotną statystycznie pomiędzy testem EUROFIT „ściskanie dynamometru”
a testami sprawności specjalnej „bieg 6 minut” i „rzut piłką tenisową na odległość”. Korelacja
wynosiła 0,78-0,81.
30
T. Waldziński
Tab. 2. Współczynnik korelacji Pearsona dla zależności pomiędzy wynikami testów sprawności ogólnej
a wynikami testów sprawności specjalnej wśród tenisistów i tenisistek w grupie wiekowej 13-14 lat (Grupa B)
Przeskoki
w sześciokącie
Bieg wahadłowy
5 x 8,23 m
Bieg 6 minut
Rzut piłką
tenisową
na odległość
tenisiści
0,5709
0,9001*
-0,6362
0,1132
tenisistki
-0,1825
0,4910
-0,1250
0,6552
tenisiści
0,2632
0,9250**
-0,2497
-0,5599
tenisistki
0,0996
0,2279
-0,3974
0,9999*
tenisiści
0,1013
-0,8329*
0,6146
0,1737
tenisistki
-0,5192
0,9972*
0,6559
0,2839
tenisiści
-0,2545
-0,5851
-0,2255
0,5454
tenisistki
-0,6527
0,6030
0,8565*
-0,4131
tenisiści
-0,3533
-0,1530
0,6068
-0,7276
tenisistki
0,3016
-0,5941
-0,1961
-0,7447
tenisiści
-0,5919
-0,2975
0,6822
-0,5288
tenisistki
-0,2131
-0,1147
0,5000
-0,6952
tenisiści
-0,4543
-0,5527
0,8769*
-0,4815
tenisistki
-0,6703
0,6829
0,6794
0,3876
tenisiści
0,6269
0,8838*
-0,5154
-0,1523
tenisistki
-0,7466
1,0000***
0,6039
0,2096
KORELACJE
Stukanie w krążki
Skłon w przód w siadzie
prostym
Skok w dal z miejsca
Ściskanie dynamometru
Postawa równoważna
na jednej nodze
Siady z leżenia tyłem
Zwis na ramionach
ugiętych
Bieg 10 x 5 m
* zależność istotna statystycznie p<0,05
** zależność wysoce istotna statystycznie p<0,01
*** zależność bardzo wysoko istotna statystycznie p<0,001
Z przeprowadzonej w grupie B analizy wśród tenisistów stwierdzono statystycznie bardzo
wysoko istotną zależność pomiędzy wynikami testu EUROFIT „stukanie w krążki”, „skłon
w przód w siadzie prostym”, „skok w dal z miejsca” i „bieg 10 x 5 m” a próbą sprawności specjalnej „bieg wahadłowy 5 x 8,23 m”. Korelacja utrzymywała się na poziomie 0,83-0,92.
Stwierdzono również istotną zależność pomiędzy wynikami testu sprawności ogólnej „zwis
na ramionach ugiętych” a testem sprawności specjalnej „bieg 6 minut”. Korelacja wyniosła
0,87.
Wśród tenisistek z grupy B stwierdzono zależność bardzo wysoką istotną statystycznie
pomiędzy wynikami testu sprawności ogólnej „bieg 10 x 5 m” a wynikami testu sprawności
specjalnej „bieg wahadłowy 5 x 8,23 m” oraz pomiędzy wynikami próby „skłon w przód w siadzie prostym” a wynikami testu sprawności specjalnej „rzut piłką tenisową na odległość”. Korelacja prawie pełna. Stwierdzono również istnienie zależności pomiędzy testem sprawności
ogólnej „skok w dal z miejsca” a testem sprawności specjalnej „bieg wahadłowy 5 x 8,23 m”
oraz próbą sprawności ogólnej „ściskanie dynamometru” a „biegiem 6 minut”. Korelacja
utrzymywała się na poziomie 0,85-0,99.
Dyskusja
Ruch jest tym przejawem aktywności człowieka, w którym ujawnia się cała różnorodność
jego osobowości, jego zdrowie, stan fizyczny i psychiczny. Rozwój sprawności motorycznej
zależny jest od wielu wzajemnie przenikających się czynników, które pochodzą z dwóch podstawowych źródeł uwarunkowań: genetycznych i środowiskowych [4, 7, 8, 17, 18, 19, 20].
Wieloletni proces szkolenia sportowego wymaga ciągłego napływu informacji na temat
rozwoju biologicznego ćwiczących, ich sprawności fizycznej, wielkości obciążeń treningo-
31
wych, a także reakcji organizmu na specyficzny wysiłek fizyczny podczas treningów i zawodów
sportowych [10, 18, 19]. Prezentowana praca dotyczy istotnego dla sportu młodzieżowego
zagadnienia wzajemnych relacji wszechstronnej (ogólnej) sprawności fizycznej i sprawności
specjalnej (tenisowej), dwóch podstawowych form przejawiania się motoryczności człowieka.
Królak [14], Ziemann, Garsztka [2] zwracają uwagę na potrzebę prowadzenia sprawdzianów
sprawności ogólnej i specjalnej ćwiczących ponieważ dostarczają one już we wczesnych fazach szkolenia ważnej informacji dla trenera i zawodnika o jego postępach, uatrakcyjniają zajęcia treningowe, a także obrazują postawę ucznia w sytuacji walki sportowej. Powyższe badania potwierdzają opinię wybitnych specjalistów z zakresu teorii treningu sportowego, że informacja o poziomie i rozwoju sprawności ogólnej i specjalnej od początku udziału ćwiczących
w procesie treningowym służy nie tylko optymalizacji szkolenia z uwzględnieniem indywidualnych predyspozycji i zdobywanych umiejętności ruchowych, lecz pozwala prognozować poszczególne etapy szkolenia i efekty kariery sportowej [10, 12, 16].
Porównując wyniki badań sprawności ogólnej 11-14-letnich tenisistów i tenisistek z Łomży z wynikami badań Osińskiego, Biernackiego [21], dostrzega się znaczne zróżnicowanie
uzyskiwanych wyników w poszczególnych sprawdzianach zawodników UKS „Return” Łomża
a dziećmi i młodzieżą poznańską.
W próbie „stukanie w krążki” oraz „skłon w przód w siadzie prostym” średnie wyniki uzyskane przez tenisistów i tenisistki z Łomży w poszczególnych rocznikach były na niskim poziomie. Natomiast w próbie „skok w dal z miejsca” oraz „zwis na ramionach ugiętych” średnie
wyniki według norm opracowanych przez Osińskiego, Biernackiego plasują się powyżej
przeciętnego i na poziomie wysokim. Kolejną próbą w której możemy ocenić poziom badanych tenisistów i tenisistek jest „ściskanie dynamometru”. Bardzo dobrze w tym teście wypadli 14-letni chłopcy, uzyskując średni wynik 40 kg, co daje im poziom powyżej przeciętnego,
natomiast 13-letni tenisiści z wynikiem 30,6 kg osiągnęli poziom przeciętny. Z kolei 11- i 12letni tenisiści oraz tenisistki w czterech grupach wiekowych uplasowali się na niski poziomie.
W próbie sprawności ogólnej „siady z leżenia tyłem” 13- i 14-letni tenisiści uzyskali wysoki
poziom, natomiast 11- i 12-letni powyżej przeciętnego. Gorzej w tej próbie wypadły dziewczęta, uzyskując w grupie 11- i 13-latek poziom niski, a 12- i 14-latek poniżej przeciętnego.
Ostatnią próbą, w której możemy ocenić, przeanalizować i porównać poziom rozwoju tenisistów i tenisistek UKS „Return” Łomża z młodzieżą poznańską jest „bieg 10 x 5 m”. Tutaj wyniki we wszystkich rocznikach dziewcząt i chłopców oscylują na poziomie poniżej przeciętnego.
Porównując wyniki badań sprawności specjalnej z wynikami badań Królaka [16], który
opracował ocenę w procentach oraz skalę punktową od 1 do 10, dostrzega się również duże
zróżnicowanie poziomu wyników, jakie osiągnęli łomżyńscy tenisiści w poszczególnych
sprawdzianach. W próbie „przeskoki w sześciokącie” najlepiej zaprezentowały się 13- i 14letnie tenisistki, uzyskując 70%, natomiast najsłabiej 11-letni chłopcy, uzyskując tylko 10%.
Przeciętny 50% wynik zanotowali również 13-letni tenisiści. Pozostałe grupy wiekowe odwołując się do tabel Królaka, otrzymały 20-30%. Kolejną próbą, w której możemy porównać
i ocenić poziom sprawności specjalnej tenisistów i tenisistek UKS „Return” Łomża jest „bieg
wahadłowy 5 x 8,23 m”. W tym teście zawodnicy w poszczególnych kategoriach wiekowych
osiągnęli wynik, który według tabel Królaka przyznaje im od 2-4 punktów na 10 możliwych.
Analiza korelacyjna pokazała, że w grupie 11-12-letnich tenisistek sprawdziany sprawności ogólnej: „skok w dal z miejsca” i „zwis na ramionach ugiętych” korelują z trzema próbami
sprawności specjalnej, tj. „biegiem wahadłowym 5 x 8,23 m”, „biegiem 6 minut” i „rzutem piłeczką tenisową na odległość”. Natomiast najwyższy poziom zależności odnotowano pomiędzy próbą sprawności ogólnej: „stukanie w krążki” a „przeskokami w sześciokącie”. Korelacja
ukształtowała się na poziomie 0,95.
W grupie 13-14-letnich tenisistów i tenisistek sprawdzian sprawności specjalnej „bieg
wahadłowy 5 x 8,23 m” korelował z czterema próbami sprawności ogólnej. Test „stukanie
w krążki” u dziewcząt korelacja wyniosła 0,90, „skłon w przód w siadzie prostym” u chłopców
0,92. Zależność istotną statystycznie na poziomie 0,83-0,99 odnotowano także w próbie
„skok w dal z miejsca” zarówno w grupie tenisistów i tenisistek. Najwyższy poziom zależności zarówno u chłopców, jak i u dziewcząt uprawiających tenis stwierdzono pomiędzy „bie-
32
T. Waldziński
giem 10 x 5 m” a „biegiem wahadłowym 5 x 8,23 m”. Korelacja ukształtowała się na poziomie
0,88-1.
Wyniki badań wykazały systematyczny rozwój poszczególnych wskaźników sprawności
ogólnej i specjalnej oraz utrzymujące się duże zróżnicowanie pomiędzy ćwiczącymi w poszczególnych rocznikach, zwłaszcza wśród najmłodszych tenisistów. Zauważamy również
rozbieżności w wynikach sprawdzianów pomiędzy zawodnikami UKS „Return” Łomża a badaną młodzieżą w opracowaniach innych autorów oraz zmiany polegające na poprawianiu
się jednych, a pogarszaniu innych zdolności decydujących o poziomie ogólnej sprawności
ruchowej człowieka.
Wnioski
Wśród badanych tenisistów i tenisistek odnotowano znaczne zróżnicowanie w poziomie
sprawności ogólnej i specjalnej w poszczególnych rocznikach.
Wyniki badań wykazały systematyczny rozwój sprawności ogólnej i specjalnej badanych
tenisistów i tenisistek.
Stwierdzono zależność istotną statystycznie pomiędzy wynikami sprawdzianów sprawności ogólnej a wynikami prób sprawności specjalnej.
Istnieje potrzeba prowadzenia sprawdzianów sprawności ogólnej i specjalnej w celu prawidłowego programowania procesu treningowego tenisistów.
BIBLIOGRAFIA
[1] Pluim BM, Miller S, Dines D, et al. Sport science and medicine in tennis. Br J Sports Med 2007; 41: 703-704.
[2] Ziemann E, Garsztka T. Wydolność i sprawność fizyczna tenisistów w wieku rozwojowym. Gdańsk: AWF;
2010.
[3] Deutsch E, Deutsch SL, Douglas PS. Exercise training for competitive tennis. Clin Sports Med 1988; 7 (2):
417-427.
[4] Prusik Ka, Kochanowicz K. Kontrola sprawności specjalnej zawodników uprawiających dyscypliny o złożonej
koordynacji ruchowej. W: Kuder A, Perkowski K, Śledziewski D, red. Kierunki doskonalenia treningu i walki
sportowej : diagnostyka. Warszawa: PTNKF; 2006, s. 91-94.
[5] Crespo M, Miley D. Podręcznik wzorowego trenera. London: ITF; 1998.
[6] Mroczyński Z. Struktura rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej dzieci ze zbiorczych szkół gminnych i z
dużych aglomeracji miejskich w makroregionie Polski północnej. Zeszyty Naukowe AWF we Wrocławiu 1982;
28: 197-260.
[7] Sozański H. Sprawność fizyczna w teorii i praktyce sportu. Sport Wyczynowy 1975; 12: 13.
[8] Ważny Z. Sprawność specjalna w lekkiej atletyce. Warszawa: SiT; 1975.
[9] Kochanowicz A. Sprawność fizyczna a efektywność przygotowania technicznego gimnastyków na etapie
ukierunkowanym. Rozprawa doktorska. Gdańsk: AWFiS; 2010.
[10] Kochanowicz K. Podstawy kierowania procesem szkolenia sportowego w gimnastyce. Gdańsk: AWFiS;
2006.
[11] Ulatowski T, red. Teoria sportu. Tom I, II. Warszawa: UKFiT; 1992.
[12] Zaporożanow W, Sozański H. Dobór i kwalifikacja do sportu. Warszawa: COS RCMSzKFiS; 1997.
[13] Kochanowicz K, Zaporożanow W. Podstawowe wskaźniki oceny poziomu specjalnego przygotowania gimnastyczek w wieku 10-17 lat. AWFiS Gdańsk 2004. W: Kuder A, Perkowski K, Śledziewski D. Proces doskonalenia treningu i walki sportowej. Tom 1. Warszawa: AWF; 2004.
[14] Królak A. Sprawdziany tenisistów. Warszawa: Biblioteka Trenera; 1997.
[15] Schefke T, Zieliński J. Talentiada. Nowa formuła zawodów tenisowych dla dzieci do lat 10. Warszawa: Polski
Związek Tenisowy; 2003.
[16] Kochanowicz K, Waldziński T. Sprawność specjalna tenisistów w wieku 8-10 lat w Uczniowskim Klubie Sportowym „Return” Łomża. Rocznik Naukowy /AWFiS Gdańsk/ 2011; XXI: 52-69.
[17] Migasiewicz J. Wybrane przejawy sprawności motorycznej dziewcząt i chłopców w wieku 7-18 lat na tle ich
rozwoju motorycznego. Wrocław: AWF; 2006.
[18] Naglak Z. Metodyka trenowania sportowca. Wrocław: AWF; 1991.
[19] Ważny Z. Przyczynek do analizy więzi między pracą treningową a osiągnięciami sportowymi. Trening 1990;
3: 9-17.
[20] Drabik J. Testowanie sprawności fizycznej dzieci, młodzieży i dorosłych. Gdańsk: AWFiS; 1997.
[21] Osiński W, Biernacki J. Sprawność fizyczna dzieci poznańskich na tle ich rówieśników z wybranych krajów
europejskich. Wychowanie Fizyczne i Sport 1993; 1: 3-31.
PRACA PRZEGLĄDOWA
The role of play in children’s sports training
GRZEGORZ BIELEC (ABDEF), PAWEŁ KLAJMAN (ABDF)
Streszczenie
Autorzy prezentują rolę zabawy w edukacji wczesnoszkolnej oraz jej znaczenie w wychowaniu fizycznym i sporcie.
Podkreślone jest znaczenie metod aktywizujących w rozwoju fizycznym, emocjonalnym i społecznym młodych zawodników. Uzasadniona zostaje celowość stosowania formy zabawowej w treningu pływackim.
Słowa kluczowe: zabawa, dzieci, trening, pływanie.
Abstract
The authors present the role of play in early-school education and its importance in physical education. The magnitude of active methods in physical, emotional and social development of young athletes is highlighted. The purposefulness
of using play in swimming training is explained.
Key words: play, children, training, swimming.
Wstęp
Zabawa jako specyficzna forma aktywności człowieka ma szereg odniesień do jego sfery
biologicznej, antropologicznej, socjologicznej i psychologicznej. W zależności od epoki,
ustroju czy poglądów naukowych zabawie przypisywano różne funkcje i cele. W opiniach,
wyrażanych na przykład przez niemieckiego poetę i filozofa F. Schillera lub brytyjskiego socjologa H. Spencera, zabawa jest środkiem do wyzbycia się nadmiaru energii oraz stanowi
źródło zaspokajania wrodzonej chęci naśladownictwa. Znany szwajcarski psycholog J. Piaget traktował zabawę jako swoisty „przekaźnik” do postaw i zachowań prezentowanych w codziennym życiu [1]. J. Huizinga [2], holenderski historyk kultury, określał zabawę jako dobrowolną czynność lub zajęcie, dokonywane w pewnych ustalonych granicach czasu i przestrzeni według dobrowolnie przyjętych, lecz bezwarunkowo obowiązujących reguł. Zabawa
jest celem sama w sobie, a towarzyszy jej uczucie napięcia i radości oraz świadomości odmienności od „zwyczajnego” świata. R. Caillois [3], francuski historyk kultury przypisywał
zabawom następujące cechy:
dobrowolność – zabawa jest działaniem, w którym udział, jak i rezygnacja z niego są
całkowicie zależne od chęci uczestnika/uczestników. Bawiący się lub grający robią to
dla własnej przyjemności i bez jakiegokolwiek przymusu;
wyodrębnienie, zamknięcie w określonych ramach czasu i przestrzeni – gra i zabawa
stanowią zamkniętą rzeczywistość, rozgrywającą się we własnej przestrzeni, starannie oddzielonej od reszty „normalnego” życia. Posiadają też określone ramy czasowe,
poza którymi rozciąga się czas szary, nienacechowany radosnym napięciem;
zawieranie elementu niepewności – przebieg zabawy czy wynik gry nie mogą być
z góry ustalone. Ich istota zawiera się w niespodziance i ciągłemu zaskoczeniu;
bezproduktywność – nawet gra o pieniądze nie prowadzi do wytworzenia jakichkolwiek dóbr materialnych; możliwe jest jedynie przemieszczenie własności w ramach
grupy grających. Ogólna suma wygranej nie może być większa od sumy, którą inny
przegrali;
Dr Grzegorz Bielec
Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu, Zakład Pływania
Tel. +48 608-778-106; e-mail: [email protected]
34
ujęcie w normy – świat gry i zabawy rządzony jest przez konwencje i reguły, których
przestrzeganie jest warunkiem koniecznym uczestnictwa. Gra rozpada się, jeśli ukazać nonsensowność i konwencjonalność jej reguł;
fikcyjność – grom i zabawom opartym na naśladownictwie towarzyszy poczucie odrealnienia, wyodrębnienia się z rzeczywistego życia.
Zabawa jako podstawowa i typowa działalność wieku dziecięcego o dużym znaczeniu
kształcącym i wychowawczym pojawia się często w poglądach pedagogów. Klasyczna definicja autorstwa W. Okonia [4] mówi, że zabawa jest działaniem wykonywanym dla własnej
przyjemności, opartym na udziale wyobraźni tworzącej nową rzeczywistość. Nauki o kulturze
fizycznej szczególnie akcentują znaczenie zabaw i gier ruchowych w globalnym rozwoju
dziecka. W polskiej myśli o wychowaniu fizycznym motyw zabawy pojawiał się już w pracach
J. Śniadeckiego [5]. W jego opinii zabawy ruchowe sprzyjają rozwojowi fizycznemu i psychicznemu dziecka oraz zaspokajają jego potrzebę ruchu i działania. Z. Gilewicz [6], jeden
z najbardziej zasłużonych teoretyków wychowania fizycznego, nazywał zabawą wszystkie
stany aktywności ludzi i zwierząt, w których nie można dopatrzyć się motywu zaspokajania
potrzeb życiowych, wytwarzaniu i gromadzeniu dóbr, potrzeby walki lub obrony. Jego zdaniem, czynności zabawowe są przeciwstawne pracy, a ich podejmowanie ma zadośćuczynić
hedonistycznym skłonnościom człowieka. Ponadto zabawa jest dobrowolnie podjętym sposobem spędzania czasu wolnego od obowiązkowych zajęć. R. Trześniowski [7], autor wielu
rozpraw naukowych i podręczników na temat zabaw ruchowych, uważał zabawę za działalność występującą we wszystkich okresach życia człowieka. Celem zabawy jest odprężenie
psychiczne i fizyczne, przyjemność i rozrywka, ucieczka od codziennych trosk i kłopotów.
Szeroki aspekt kulturowo-socjologiczny zabaw dostrzegał K. Zuchora [8], poeta i teoretyk
sportu. Jego zdaniem zabawa uczy zachowań społecznych przebiegających w klimacie napięcia emocjonalnego i wprowadza w obszar doświadczeń moralnych z oczywistymi kryteriami dobra i zła.
M. Wojnowska [9] zauważa, że wraz z rozwojem dziecka zmieniają się też jego zabawy
i stopniowo coraz ważniejszy staje się rezultat zabawowego działania. Tym samym coraz
ważniejsze stają się sposoby zachowań, prowadzące do określonego wyniku. Gdy pojawia
się współzawodnictwo – podejmowane dla przyjemności lub nagrody, zabawa nabiera cech
gry. Naturalnie, rywalizacja może być przyczyną konfliktów, ale jest również szkołą współżycia i współdziałania. W zabawie lub grze zespołowej poczucie wspólnoty sprzyja zwiększeniu
możliwości porozumiewania się, umożliwia osiąganie takich celów jak akceptacja, współpraca i uznawanie indywidualnych różnic. Zabawa, wysiłek fizyczny i radość z nią związana
stymulują organizm do wyzwalania endorfin – hormonów szczęścia i radości. Jest to grupa
hormonów peptydowych, które wpływają nie tylko na stopień odczuwania bólu, lecz także
regulują czynność hormonalną, oddechową ustroju, jego temperaturę, odporność i nastrój.
Nazywa się je „molekułami emocji” ponieważ głównym terenem ich działania są receptory
opioidowe obszarów mózgu uważanych za siedlisko uczuć. Endorfiny pobudzają rejony mózgu odpowiedzialne za odczuwanie przyjemności i działają znieczulająco [10].
Rola zabawy w edukacji wczesnoszkolnej
Autorzy podejmujący w swoich rozprawach i artykułach temat zabawy zwracają uwagę
na mnogość funkcji, jakie spełnia ta aktywność w rozwoju dziecka. Wysoka ranga formy zabawowej jest akcentowana w nauczaniu początkowym i wynika z psychologicznego uzasadnienia uczenia się za pomocą zabaw. Według M. Śliwińskiej [11] zabawy pełnią funkcję poznawczą, wzbudzając u uczniów wewnętrzną chęć do wykonywania zadań szkolnych i odpowiadających im czynności uczenia się. Funkcja kształcąca zabawy przejawia się w intensyfikacji i uatrakcyjnieniu procesu rozszerzania wiadomości i umiejętności. Różnorodne ćwiczenia realizowane w formie zabawowej wzbudzają entuzjazm i chęć wykonywania nawet
dużej ilości zadań. Natomiast funkcja kontrolna i oceniająca przejawia się w naturalnej, bezstresowej dla ucznia ocenie jego umiejętności, porównywalnej z osiągnięciami innych
uczniów. Autorka podkreśla szczególne walory wychowawcze zabawy. Dzięki zespołowemu
charakterowi uczą one współdziałania i kompromisów. Zabawy tematyczne stwarzają możliwości wyćwiczenia przez uczniów niektórych umiejętności i zachowań społecznych w warun-
35
kach symulujących rzeczywistość, kształtując właściwe postawy i wyrabiając dyscyplinę. Podobne spostrzeżenia przedstawia M. Podsadowska [12]. Jej zdaniem, zabawy i gry rozbudzają w dziecku motywację do działania i zainteresowania. Podczas zabaw dziecko rozpoznaje własne potrzeby i chęć działania, próbuje określić swoje możliwości, uczy się nowych
zachowań, próbuje też zapanować nad własnymi emocjami, napięciem i niepokojem. Wspólne gry i zabawy kształtują relacje między rówieśnikami, dzieci odkrywają uroki współdziałania, razem rozwiązują trudne sytuacje. Uczestnictwo w zabawach uczy słuchania siebie nawzajem i rozpoznawania przeżyć kolegów i koleżanek.
J. Truskolaska [13] zauważa, że czym innym jest zabawa jako naturalna sytuacja wychowawcza, a czym innym jako narzędzie wychowania i nauczania. W drugim przypadku
zabawa staje się czynnością zaplanowaną i uporządkowaną, zawierającą szczegółowe cele
dydaktyczne i wychowawcze. Organizator zabawy, czyli trener lub nauczyciel, powinien zadbać o to, aby była ona czynnością dającą przyjemność, odprężenie, wypoczynek, jak również rozwijającą u podopiecznych cechy osobowe, m.in. odpowiedzialność, twórczość, aktywność, poczucie wspólnoty. Autorka dodaje, że odpowiednie zaplanowanie i przeprowadzenie zabawy nie jest rzeczą łatwą, gdyż takie cechy zabawy jak naturalność i spontaniczność mogą stać w opozycji do jej wychowawczego charakteru. Do rangi sztuki urasta kierowanie zabawą w sposób dyskretny, niedostrzegany przez uczniów i jednocześnie przynoszący dużą wartość wychowawczą. Dlatego do realizacji powyższych celów potrzebna jest
bogata gama środków, niebanalnych pomysłów, oryginalnych rozwiązań metodycznych. Zabawy ruchowe o charakterze bieżnym, naśladowczym, orientacyjno-porządkowym, koordynacyjnym mogą być z powodzeniem zintegrowane w młodszych klasach szkolnych z edukacją polonistyczną, muzyczną, plastyczną lub społeczną [14].
E. Minczakiewicz [15] zwraca uwagę na czynności badawcze, przejawiane w zabawie, nazywane czynnościami eksploracyjnymi. Pojawiają się one pod wpływem odczuwanych potrzeb
dziecka, określonych bodźców lub zaistniałych sytuacji, które skłaniają je do bawienia się, manipulowania i poznawania, a tym samym zaspokojenia potrzeby aktywności, radości tworzenia
i doznawania płynących stąd przyjemności. Zabawom i grom przypisuje się również dużą rolę
kompensacyjną, zwłaszcza w zakresie rozładowania napięcia nerwowego u uczniów w młodszym wieku szkolnym. R. Kowalska [16] zauważa, że nauczyciele mają duży wpływ na rozwój
zachowań swoich wychowanków, dlatego powinni ich uczyć zdrowego rozładowywania napięć
emocjonalnych. Ważną rolę, zdaniem autorki, odgrywają indywidualne i zespołowe zabawy,
„gry w role”, należy jednak pamiętać, że głównym instrumentem hamowania agresji jest międzyludzka komunikacja werbalna i niewerbalna. Formy zabawowo-sportowego współzawodnictwa, dostrzegane często u dzieci, są wyrazem samodzielnych i autonomicznych dążeń do
określenia osiągniętego poziomu biegłości we władaniu swym ciałem. Już wówczas pojawiają
się czynniki uspołeczniania tych czynności. Dość charakterystycznym i naturalnym wydaje się
zjawisko obejmowania przywództwa w nieformalnych zespołach dziecięcych przez osobniki
najsprawniejsze ruchowo. Zatem już te prymitywne i spontaniczne konkurencje sportowe nabierają sensu dzięki uspołecznieniu [17]. M. i R. Radziwiłowiczowie [18] podkreślają konieczność rozsądnego łączenia trzech rodzajów działalności uczniów klas początkowych, czyli zabawy, nauki i pracy. Zachowanie wyważonych proporcji pomiędzy tymi rodzajami szkolnej aktywności prowadzi w perspektywie do łatwego pokonania progu pomiędzy klasą III a IV, a tym
samym przygotowuje do systematycznej nauki w klasach wyższych. W toku trzech lat nauczania zintegrowanego relacje pomiędzy elementami zabawy, nauki i pracy ulegają zmianom,
w wyniku których w procesie dydaktycznym umacnia się dominująca pozycja uczenia się, zabawa się racjonalizuje, a praca „dorośleje”.
Zabawa w wychowaniu fizycznym i treningu sportowym
Na etapie kształcenia zintegrowanego lekcje WF nie zawsze są prowadzone przez nauczycieli o tej specjalności. Ważne jest, aby nauczyciele prowadzący zajęcia ruchowe
z dziećmi poświęcali dużo uwagi i zaangażowania na zadania z zakresu edukacji motoryczno-ruchowej. Poprzez właściwie zorganizowane zajęcia ruchowe można zapobiegać powstawaniu wad postawy oraz wspierać rozwój ogólnej sprawności fizycznej. Aktywność fizyczna dzieci powinna opierać się na ruchach o charakterze globalnym, naturalnych, anga-
36
żujących duże grupy mięśniowe. Wśród metod nauczania należy preferować zabawową
i zabawowo-naśladowczą, gdyż oprócz rozwijania wielu zdolności motorycznych, zabawy
ruchowe uczą spostrzegawczości, rozumowania przyczynowo-skutkowego i logicznego myślenia w powiązaniu z praktyczną działalnością [19].
Jednym z warunków skuteczności szkolnego programu kształcenia i wychowania jest
tzw. korelacja międzyprzedmiotowa. Przekazywanie treści programowych z różnych przedmiotów nauczania powinno być zintegrowane w czasie, aby zapewnić ich utrwalenie.
W młodszych klasach szkoły podstawowej na lekcjach WF za pomocą gier i zabaw można
utrwalać pojęcia poznane przez dzieci na innych lekcjach, np. matematyki, języka polskiego,
środowiska [20]. Propozycje takich zabaw przedstawiane są przez różnych autorów w czasopismach metodycznych [21, 22]. G. Kapica [23] zauważa, że słabą stroną działań dydaktycznych w zakresie wyrabiania kompetencji jest monotonność i jednostronność, co uwidacznia się m.in. w pobudzaniu wyłącznie sfery intelektualnej dzieci. W szkoleniu sportowym
zachodzi często sytuacja odwrotna – pobudza się wyłącznie sferę motoryczną wychowanka.
Dlatego w procesie wychowania fizycznego, związanego ściśle ze specjalistycznym treningiem sportowym, wskazane jest stosowanie odpowiednio zaprogramowanych zabaw. Dzieci,
z natury ciekawe świata, cechuje aktywność, chęć działania i eksperymentowania. Zaprogramowane zadania wykonują chętniej, jeżeli zaakceptują je jako własne, wywołane wewnętrzną potrzebą, stając się ich współtwórcami. Rezultatem takiej aktywności może być
zdobycie nowej wiedzy, udoskonalenie różnorodnych umiejętności i sprawności, wyrobienie
poglądów lub postaw.
Jak wynika z badań, zapotrzebowanie na zabawy i gry ruchowe w szkole istnieje nie tylko
u najmłodszych uczniów. M. Janowska [24] przeprowadziła sondaż diagnostyczny wśród
prawie 300 starszych uczniów szkół podstawowych i średnich oraz wywiady z 27 nauczycielami WF. Uczniowie twierdzili, że w młodszych klasach było zdecydowanie więcej gier i zabaw, a obecnie potrafili wymienić zaledwie kilka przykładów (m.in. zabawy w parach, kozłowania i dryblingi z piłką, „do pięciu podań”) Uczniowie wyrażali się pozytywnie o grach i zabawach, deklarowali gotowość do przynoszenia własnego sprzętu. Natomiast nauczyciele
nie planowali w rocznym rozkładzie osobnych lekcji gier i zabaw ruchowych. Większość
uważała, że uczniowie w tym wieku są zbyt dorośli na zabawy. Autorka konkluduje, że nauczyciele nie są zainteresowani stosowaniem form zabawowych w doskonaleniu elementów
technicznych i taktycznych gier sportowych. Uważają, że forma ścisła jest skuteczniejsza.
W części wstępnej lekcji stosują „berki”, „dwa ognie”, „do pięciu podań”. Chociaż znają „kwadranta”, „palanta” lub „pelotę”, nie prezentują tych gier uczniom na lekcjach wychowania fizycznego. K. Warchoł [25] w swoim doniesieniu polemizuje z autorami artykułów i nauczycielami wychowania fizycznego, którzy zalecają metody zabawowo-klasyczne tylko dla dzieci
w młodszym wieku szkolnym. Uważa on, że metoda zabawowo-klasyczna powinna być wykorzystywana w procesie wychowania fizycznego na każdym etapie nauczania. Metoda ta
ma do spełnienia ważne cele, związane z rozwojem fizycznym i motorycznym, a także eksponuje aspekty wychowawcze, np. właściwe ukierunkowanie rozwoju emocjonalnego, uczuciowego i społecznego. Gry i zabawy ruchowe niosą ze sobą duży ładunek emocjonalny,
może on mieć wpływ na te dzieci, które w codziennych warunkach nie potrafią wykazać inicjatywy i angażować się w życie całej grupy. W zabawach ruchowych może dochodzić do
sytuacji, kiedy dzieci odbiegające umiejętnościami od rówieśników, zapominają o swoich
wcześniejszych porażkach i z pełnym zapałem oraz wiarą w siebie włączają się do wspólnej
zabawy [26]. Wyniki badań dowodzą, że uczestnictwo w grach i zabawach wspomaga rozwój
zdolności motorycznych. W eksperymencie prowadzonym przez C. Wysockiego [27] w czasie całego roku szkolnego obserwowano dzieci w wieku 9-11 lat, uczestniczące w lekcjach
gier i zabaw przez 2 godziny tygodniowo. Stwierdzono pozytywny wpływ udziału w grach
i zabawach na szybkościowe i skocznościowo-siłowe wskaźniki sprawności fizycznej (wg
Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej). Zdaniem autora, zabawy i gry ruchowe są
najprzyjemniejszą formą aktywności fizycznej dzieci w tym okresie ich rozwoju psychomotorycznego. Inni autorzy [28, 29] podkreślają skuteczność stosowania formy zabawowej w treningu sportowym, na przykładzie piłki nożnej. Ich zdaniem każdy zawodnik lubi bawić się,
grać, rywalizować i wygrywać, niezależnie od wieku i etapu szkolenia. Szkolenie sportowe
37
dzieci wymaga jednak częstszego wykorzystywania zabaw i gier z uwagi na rozwój emocjonalny młodych zawodników.
Celowość stosowania zabaw w treningu sportowym na przykładzie sportu pływackiego
Pływanie należy do grupy sportów, w których zawodnik startuje indywidualnie i sam walczy o swój wynik. Wyjątkiem są wyścigi sztafetowe. Cechą treningu pływackiego jest ograniczona ilość bodźców docierających do zmysłów zawodnika oraz powtarzalność zadań ruchowych. Funkcja zmysłów ulega pewnemu upośledzeniu, gdyż naciągnięty czepek i zanurzenie głowy utrudniają słuch, a zaparowane lub przeciekające okularki pogarszają widzenie.
Podczas pływania komunikowanie się trenujących jest ograniczone do minimum z oczywistych względów. Wykonywanie wielu nawrotów angażuje błędnik do pracy nad zachowaniem
orientacji przestrzennej pływaka. Na młodego sportowca mogą oddziaływać inne czynniki
stresujące, np. duża liczba zawodników na jednym torze, konieczność wykonywania ćwiczeń
o dużej intensywności i ich wielokrotne powtarzanie, ograniczenia wynikające z własnych,
niedoskonałych umiejętności (niepoprawność nawrotów, nieutrzymanie zadanego tempa),
chęć wywiązania się z zadań stawianych przez trenera lub wręcz przeciwnie – unikanie części zadania treningowego. Te przyczyny – oraz wiele innych – powodują, że trening pływacki
jest dużym obciążeniem dla organizmu dziecka, zarówno w sferze fizycznej, jak i psychicznej. Pokonywanie wielu kilometrów dystansu zadanych przez trenera jest zadaniem monotonnym i wymagającym silnej motywacji do uczestnictwa w treningu. Przyszłe, nie zawsze
pewne, sukcesy sportowe nie rekompensują trudnych chwil przeżywanych na co dzień. Start
zawodnika na zawodach, który powinien być ukoronowaniem długiej drogi doskonalenia,
często rozczarowuje zarówno samego startującego, jak i trenera, gdy osiągnięty wynik nie
spełnia pokładanych oczekiwań. Stanowić to może przyczynę rezygnacji z uprawiania sportu. Jeśli zawodnik jest połączony mocną więzią emocjonalną z grupą i czerpie więcej zadowolenia z treningu, taka decyzja nie zostanie podjęta zbyt pochopnie.
Nauka pływania dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym odbywa się głównie
w oparciu o metodę zabawową. Kolejne etapy – doskonalenie techniki pływania i trening
wyczynowy przebiegają głównie przy zastosowaniu metody ścisłej. Dla zwiększenia aktywności ćwiczących i atrakcyjności procesu treningowego warto wprowadzać zabawy i gry
w wodzie. Kształtują one zdolności motoryczne jak również doskonalą technikę pływania bez
uczucia monotonii. Czasem przy użyciu prostych przyborów można wprowadzić ćwiczenia
w formie zabawowej, które ożywią i zainteresują młodych zawodników [30].
W świetle przytoczonych powyżej teorii i opinii na temat roli zabawy w rozwoju dziecka
wydaje się, że we wczesnym etapie szkolenia sportowego forma ta jest istotnym środkiem
treningowym. Według autorów niniejszej pracy, stosowanie zabaw w treningu pływackim
uzasadnione jest z wielu powodów. Jednym z głównych jest odwrócenie uwagi od monotonnego i wielokrotnego powtarzania ćwiczeń stosowanych w tradycyjnym treningu i od znużenia wysiłkiem. Dzięki zabawom wzrasta atrakcyjność zajęć i następuje większe zmotywowanie dziecka do ponownego uczestnictwa w treningu. Zaangażowanie dziecka w zabawę pomaga zwiększyć wysiłek (wydatek energetyczny) ćwiczącego oraz umożliwia stosowanie
większej ilości powtórzeń bez uczucia psychicznego znużenia i znudzenia. Atrakcyjna zabawa połączona z wysiłkiem fizycznym wyzwala endorfiny (ich znaczenie zostało już przytoczone), dlatego po zajęciach pozostaje uczucie szczęścia i spełnienia oraz chęć ponowienia
działania. Radość z ruchu na pewno zachęca do regularnych ćwiczeń fizycznych, nie tylko
pływackich. Zabawa odwraca uwagę od wysiłku, ćwiczący nie koncentruje się na narastającym zmęczeniu i bólu mięśniowym.
Zabawa zespołowa uczy współpracy – współdziałania, czego brak podczas indywidualnych ćwiczeniach pływackich, a także aktywuje uzdolnienia sfery psychicznej (przywódcze,
altruistyczne, odpowiedzialności i tożsamości, kształtuje odwagę i waleczność). Trener
i dzieci poznają się lepiej, rozpoznając u pozostałych cechy charakteru, o których wcześniej
nie mieli pojęcia. Grupa trenującej młodzieży integruje się i odczuwa więź emocjonalną, co
ma niebagatelne znaczenie we wspólnym wspieraniu się podczas zawodów pływackich i rywalizacji klubowej. Taktyka budowania silnej więzi zespołowej jest od wielu lat stosowana
w amerykańskich i australijskich klubach pływackich. Jak wiadomo, z tych krajów wywodzą
38
się najbardziej utytułowani pływacy, którzy początki swojej kariery przeżywali w poczuciu siły
i pewności wynikającej z team spirit.
Trener wplatając w zajęcia elementy wyzwalające emocje i radość, ma szansę zbudować
zespół sportowców, który przez długie lata będzie z większym zaangażowaniem uczestniczyć w treningach, pomimo tego, że nie zawsze będą one urozmaicone i atrakcyjne, a wyniki
uzyskane na zawodach nie zawsze będą spełniać oczekiwania. Sukcesy na pewno pojawią
się po kolejnym cyklu szkoleniowym, ale tylko w sytuacji, jeśli zawodnik wytrwa w ciężkiej
pracy.
Przygotowanie i prowadzenie treningu pływackiego wspomaganego zabawą wymaga
niewątpliwie większego nakładu pracy ze strony trenera niż prowadzenie rutynowych zajęć
treningowych. Składa się na to wysiłek przygotowania merytorycznego (opanowanie nowego
materiału, przygotowanie scenariuszy zajęć, analiza i przemyślenia celowości i sensowności
danej zabawy – aby rezultaty były oczekiwane i widoczne), wysiłek przygotowania organizacyjnego (połączony zazwyczaj z pewnymi kosztami – zakup materiałów i sprzętu), wygospodarowanie miejsca na pływalni, czasami zorganizowanie niezbędnej pomocy innych nauczycieli oraz wysiłek samego prowadzenia zajęć ze zwiększoną aktywnością i uwagą nauczyciela. Podjęcie tego wysiłku może dać rezultaty w postaci stabilnego i zmotywowanego do działania zespołu zawodników.
Charakterystyka zabaw w treningu pływackim dzieci
Według A. Ostrowskiego [31] zabawy w wodzie można podzielić w zależności od ich celu
na dydaktyczne (nauczanie lub doskonalenie ruchów pływackich) i rekreacyjne (czyli przyjemnościowe). Charakter wykonywanych czynności w zabawie oraz stopień zaangażowania
emocjonalnego uczestników determinuje podział na zabawy bez rywalizacji i z rywalizacją
(czyli tzw. konkursy). W zależności od sposobu przemieszczania się w wodzie można wyróżnić zabawy z brodzeniem, z pływaniem i z nurkowaniem.
Zgodnie z argumentami przytoczonymi w poprzednich częściach pracy w zabawach
przeznaczonych dla małych pływaków powinno się stosować metody aktywizujące. Ich założeniem jest zaangażowanie osób uczących się w proces dydaktyczny. Istotą metod aktywizujących jest przewaga uczenia się nad nauczaniem. Metody aktywizujące uczą krytycznego
myślenia, podejmowania decyzji, rozwiązywania problemów. Uczą również komunikowania
się, stawiania pytań i pracy zespołowej [32]. Powinno się je stosować na każdym etapie
kształcenia. Do metod aktywnych zaliczamy metody problemowe, a wśród nich gry dydaktyczne i sytuacyjne. Klasyczna metoda problemowa polega na wytworzeniu pewnej sytuacji,
a następnie sformułowaniu pomysłów jej rozwiązania („burza mózgów”). Działanie doprowadza do weryfikacji pomysłów, uporządkowania i zastosowania uzyskanych wyników w nowych zadaniach o charakterze praktycznym lub teoretycznym.
Gry dydaktyczne to rodzaj metod nauczania, które organizują treści kształcenia w modele
rzeczywistych zjawisk lub sytuacji, w celu zbliżenia procesu poznawczego ucznia do poznania bezpośredniego. Dzięki dostarczeniu ćwiczącym okazji do manipulowania zadaniem dajemy im możliwość swobodnego i twórczego działania w dążeniu do wyznaczonego celu.
Przykładem takiej zabawy może być zadanie zbudowania przez grupę tratwy z przyborów
udostępnionych przez trenera, a następnie przetransportowanie całej grupy do wyznaczonego miejsca.
Gra sytuacyjna polega na wprowadzeniu uczniów w jakąś złożoną sytuację, w której za
takim lub innym rozwiązaniem przemawiają racje „za” i „przeciw”. Zadanie uczniów polega
na zrozumieniu tej sytuacji oraz podjęciu decyzji w sprawie jej rozwiązania. Następnie
uczniowie muszą przewidzieć skutki tej decyzji. Sam fakt wprowadzenia do lekcji problemów
wywołuje większe zainteresowanie lekcją dzięki elementowi nowości. Zasadność stosowania
tej metody w lekcji wynika z samej istoty sytuacji problemowej, której rozwiązanie wymaga
od ucznia samodzielności lub pracy zespołowej, twórczego myślenia, wykorzystania posiadanej wiedzy i samokontroli [33]. Przykładem może być zadanie najbezpieczniejszego przetransportowania osoby np. rannej przez wodę do wyznaczonego miejsca. Sposobów może
być wiele, a inwencja należy do zawodników. Można to zrobić również w formie rywalizacji,
który zespół zastosuje lepszą i szybszą metodę.
39
Przy planowaniu zabaw uwzględnić należałoby wykorzystanie kilku metod wychowawczych. Jedną z nich byłaby metoda oddziaływań grupowych, która zakłada, że praca grupowa staje się skuteczna jeżeli wszyscy członkowie drużyny postrzegają postawione zadanie
jako własne. Według P. Winczewskiego [34] takie postrzeganie jest łatwiejsze, jeżeli uczniowie współpracują z najbliższymi kolegami. Jednak nauczyciel może stworzyć inny podział
drużyn, wynikający na przykład z konieczności wyrównywania szans w rywalizacji pomiędzy
zespołami. W niektórych grach i zabawach nie można odnieść zwycięstwa bez współpracy
wszystkich członków zespołu. Uczy to pokory, łagodzi wewnętrzne konflikty, prowokuje do
wspólnego działania. Na końcu lekcji lub treningu należy stosować metodę nagradzania wychowawczego, która polega na pochwałach i wyróżnieniach, wzmacniających pozytywne
zachowania uczniów. Cytowany wcześniej P. Winczewski podkreśla, że wyróżnienia powinny
być przyznawane z wyważoną powściągliwością, gdyż zbyt częste nagradzanie przestaje
być atrakcyjne i traci walor wychowawczy. Należy tak dobierać zadania, aby na wyróżnienie
zasłużył każdy uczeń, a nie wciąż ci sami. Dlatego planując zadania lekcji, nauczyciel musi
uwzględnić umiejętności całej klasy lub grupy, aby stworzyć możliwość „wykazania się” każdemu uczniowi.
Podsumowanie
Biorąc pod uwagę przytoczone powyżej argumenty oraz analizując czynniki takie, jak
obiekt sportowy i jego infrastruktura, dostępny sprzęt i przybory oraz wiek uczestników, trener lub nauczyciel powinni stworzyć zestaw kilku zabaw, które można byłoby wykorzystać na
lekcji bądź w treningu. Po ich zastosowaniu i opanowaniu przez uczniów nauczyciel mógłby
je dowolnie modyfikować tak, by nie straciły na atrakcyjności przy wielokrotnym powtarzaniu.
Umiejętności pływackie jakimi dysponują uczniowie, powinny być środkiem w osiągnięciu
celów postawionych w zabawach. Autorzy widząc potrzebę urozmaicenia treningu pływackiego zabawą chcą zwrócić uwagę trenerom innych dyscyplin sportu, instruktorom, nauczycielom i pozostałym osobom biorącym udział w procesie treningowym na istotną rolę tego
środka dydaktycznego w kształtowaniu zawodnika pod względem fizycznym, psychicznym
i społecznym.
Powyższe rozważania miały ukazać nie tylko hedonistyczną stronę zabawy, lecz również
możliwość kształtowania osobowości człowieka poprzez zabawę. Istotnym aspektem jest
również odchodzenie od rutyny w treningu i poszukiwanie innych dróg – ciekawszych i skuteczniejszych. Zabawa daje tę sposobność, a umiejętne jej dozowanie na pewno przyczyni
się do poprawy efektywności treningu sportowego.
BIBLIOGRAFIA
[1] Bronikowska M. Od sobótki do piłki nożnej polskiej… Polskie tradycyjne gry i zabawy w koncepcji wychowania fizycznego Eugeniusza Piaseckiego. Poznań: AWF, Monografie nr 384; 2008.
[2] Huizinga J. Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury. Warszawa: Czytelnik; 1985.
[3] Caillois R. Żywioł i ład. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy; 1973.
[4] Okoń W. Zabawa a rzeczywistość. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne; 1987.
[5] Śniadecki J. O fizycznym wychowaniu dzieci. Kraków: AWF; 2002.
[6] Gilewicz Z. Teoria wychowania fizycznego. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka; 1964.
[7] Trześniowski R. Zabawy i gry ruchowe. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne; 1995.
[8] Zuchora K. Zabawa źródłem kultury sportowej. W: Dziubiński Z, red. Sport jako kulturowa rzeczywistość.
Warszawa: Salezjańska Organizacja Sportowa; 2005, 450-455.
[9] Wojnowska M. Zabawy i gry matematyczne w edukacji dziecka. Nauczyciel i Szkoła 2005; 3/4: 66-73.
[10] Cieślik G. Hormony szczęścia. Medycyna i Zdrowie 2008; 1: 22-23.
[11] Śliwińska M. Wykorzystanie gier i zabaw dydaktycznych na lekcjach w klasach I-III. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 84. Prace Instytutu Pedagogiki i Psychologii 1992; 18: 133-141.
[12] Podsadowska M. Rozbudzanie motywacji do działania poprzez gry i zabawy: scenariusz zajęć do klas I-III.
Lider 2001; 5: 30-31.
[13] Truskolaska J. Czym jest zabawa? Kwartalnik Pedagogiczny 2003; 4: 53-62.
[14] Dąbrowski D. Gry i zabawy ruchowe w kształceniu zintegrowanym. Lider 2003; 6: 21-22.
[15] Minczakiewicz E. Stymulująca funkcja zabawy w przezwyciężaniu trudności i zaburzeń w zachowaniu u dzieci z deficytami rozwoju. Lider 2005; 4: 8-13.
40
[16] Kowalska R. Przemocy i agresji w szkole możemy zapobiegać poprzez gry i zabawy stosowane nie tylko na
lekcjach wychowania fizycznego. Lider 2003; 10: 8-9.
[17] Kawa M. Sport jako środowisko zabawy, pracy i doświadczeń społeczno-moralnych z perspektywy nauk
społecznych. Rocznik Naukowy /AWFiS w Gdańsku/ 2006; 16: 103-109.
[18] Radziwiłowicz M, Radziwiłowicz R. Ile zabawy, nauki i pracy? Nauczyciel i Szkoła 2004; 3/4: 207-220.
[19] Sobczak L. Wykorzystanie zabaw i gier ruchowych w procesie edukacji motoryczno-ruchowej. Życie Szkoły
2001; 2: 90-95.
[20] Guła-Kubiszewska H, Stankiewicz T, Supińska U. Wielostronna aktywizacja na lekcji WF w zabawach i grach
ruchowych w młodszym wieku szkolnym. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne 1996; 4: 81-87.
[21] Karpowicz J. Konspekt lekcji z gier i zabaw ruchowych z przyborami nietypowymi. Lider 2000; 9: 26-28.
[22] Nowacka J. Nauka przez ruch i zabawę. Życie Szkoły 2006; 1: 42-46.
[23] Kapica G. Zabawa zwiastunem kreatywności. Życie Szkoły 2003; 4: 195-201.
[24] Janowska M. Uczniowie i nauczyciele o zabawach i grach ruchowych na lekcjach WF. Wychowanie Fizyczne
i Zdrowotne 1998; 5: 203-205.
[25] Warchoł K. Zabawa jako metoda w wychowaniu fizycznym – teoria i praktyka. Przegląd Naukowy Kultury
Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego 2007; vol. 10, 2: 122-127.
[26] Rzepa T, Rokita A, Dudkowski A. Wychowanie fizyczne jako element socjalizacji dzieci. W: Przybysz P, red.
Edukacja wobec różnorodności. Gdynia: Wydawnictwo Naukowe Akademii Marynarki Wojennej; 2001, 46-50.
[27] Wysocki C. Gry i zabawy ruchowe w szkole a sprawność fizyczna i zainteresowania dzieci w wieku 9-11 lat.
Wychowanie Fizyczne i Sport 2002; vol. 46, 1, Suppl.1: 179-180.
[28] Jędrzejczak R. Przykładowe ćwiczenia techniczno-taktyczne w formie gier i zabaw. Trener 2004; 4: 7-9.
[29] Wilkowiecki M. Wpływ gier i zabaw na efektywność jednostki treningowej na każdym etapie szkolenia. Trener
2009; 1: 7-14.
[30] Chmielewska D. Doskonalenie pływania z wykorzystaniem gier i zabaw ruchowych w wodzie. Wychowanie
Fizyczne i Zdrowotne 2009; 4: 59-62.
[31] Ostrowski A. Zabawy i rekreacja w wodzie. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne; 2003.
[32] Strzelecka T. Projekt metodą aktywizującą i integrującą. Nowa Szkoła 2006; 7: 22-25.
[33] Górna K, Skalik K, Babiak D. Metoda problemowa w praktyce wychowania fizycznego. Lider 2000; 6: 9.
[34] Winczewski P. Wychowanie przez gry i zabawy ruchowe. Życie Szkoły 2006; 6: 12-17.
PRACA ORYGINALNA
Sytuacja interpersonalna a spójność grupowa.
Charakterystyka młodzieżowej drużyny piłkarskiej
Interpersonal Situation vs Group Cohesion.
Characteristics of a Junior Soccer Team
ZUZANNA WAŁACH-BIŚTA
Uniwersytet Śląski, Instytut Psychologii, Katedra Psychologii Społecznej i Środowiskowej
Streszczenie
Celem badań było sprawdzenie, jak wygląda sytuacja interpersonalna młodzieżowej drużyny piłkarskiej, która odnosi
sukcesy na polu sportowym. Starano się także określić, jak panująca atmosfera w drużynie oraz sytuacja interpersonalna
każdego zawodnika wpływa na ich postrzeganie spójności grupowej swojej drużyny, zarówno pod kątem indywidualnej
atrakcyjności, jak i integracji grupowej.
Badaniem została objęta młodzieżowa drużyna piłkarska, która w poprzednim sezonie została mistrzem swojego regionu, a w obecnym sezonie sprawuje się równie dobrze i zajmuje czołowe miejsce w tabeli. W badaniu wykorzystano
„Kwestionariusz środowiska grupowego” (GEQ) w adaptacji M. Krawczyńskiego oraz „Skalę ustosunkowań socjometrycznych”. Ponadto trener uzupełniał profile umiejętności dla każdego zawodnika, aby ustalić obiektywny poziom umiejętności
piłkarskich każdego członka drużyny.
Wyniki badań wskazują, że w badanej drużynie panuje przeciętna atmosfera interpersonalna, zarówno pod kątem
więzi społecznej, jak i rzeczowej. Z drugiej jednak strony, badani zawodnicy oceniają swoją drużynę jako bardziej zintegrowaną na zadaniach i celach drużyny niż na rozwijaniu i utrzymywaniu stosunków społecznych wewnątrz drużyny. Ponadto badani zawodnicy swoje sympatie i antypatie przenoszą na preferencje dotyczące partnera meczowego, przy czym
obiektywne oceny (trenera) dotyczące umiejętności piłkarskich nie zawsze mają najistotniejsze znaczenie w tych wyborach.
Drużyny, które równocześnie są klasą szkolną, mogą różnić się w swojej sytuacji interpersonalnej od drużyn, których
jedynym celem funkcjonowania jest aspekt czysto sportowy. Jednym z czynników, który będzie miał wpływ na efektywność
sportową takich drużyn, będą indywidualne odczucia członków dotyczące ich zaangażowania w życie drużyny.
Słowa kluczowe: spójność, interpersonalna sytuacja, piłka nożna, psychologia, sport.
Abstract
The purpose of the study was to examine the interpersonal situation of a youth soccer team that is successful in the
sports field. It was also an attempt to determine how the atmosphere in the team and the interpersonal situation of each of
the players affects their perception of their team’s group cohesion – regarding both individual attractiveness and group integration.
The study included a youth soccer team that had the champion of its region in the previous season, and in the current
season it was doing equally well, occupying a leading position in the chart. In the study, the Group Environment Questionnaire as adapted by M. Krawczyński and the Sociometric Attitudes Scale were used. Moreover, the coach completed skill
profiles for every player in order to establish an objective level of each team member’s soccer skills.
The results of the study indicate that in the studied team the interpersonal atmosphere is average, both as regards the
social and the factual bond. However, on the other hand, the studied players rate their team as more integrated on team
tasks and goals than on developing and sustaining social relations inside the team. What is more, the studied players
transfer their likes and dislikes to their preferences concerning the match partner, whereas the objective (coach’s) evaluations concerning soccer skills do not always have the greatest significance in those choices.
Teams that are simultaneously school classes can differ in their interpersonal situations from teams whose sole purpose is the sports aspect. One of the factors affecting the sports effectiveness of such teams will be individual feelings of
the members concerning their involvement in the life of the team.
Key words: cohesion, interpersonal situation, soccer, psychology, sport.
Wstęp
Drużyna to zespół składający się z określonej dla danej dyscypliny sportowej liczby osób,
skupionych razem, by realizować wspólny, jasno określony cel sportowy. Praktycznie codzienne treningi wymuszają na członkach drużyny bezpośrednie kontakty między nimi, przy
czym każdy członek drużyny odbiera bezpośrednie bodźce od każdej z pozostałych osób
[1, 2]. Każda drużyna ma swoje specyficzne, wspólne tylko dla nich symbole, jak na przykład
Mgr Zuzanna Wałach-Biśta
Uniwersytet Śląski, Instytut Psychologii, Katedra Psychologii Społecznej i Środowiskowej
ul. M. Grażyńskiego 53, 40-126 Katowice
tel. 502 297 140; e-mail: [email protected]
42
Z. Wałach-Biśta
nazwa zespołu [3]. Swoją odrębność od innych podkreślają także specyficznym strojem, zarówno na treningach, jak i podczas zawodów.
W takim ujęciu nie ma wątpliwości, że drużynę należy traktować jako małą grupę społeczną, bowiem klasyczna definicja grupy mówi, że „stanowią ją dwie lub więcej osób, między którymi istnieje bezpośrednia interakcja, które posiadają ustalone wspólne normy, mają
wspólny cel, tworzą rozwiniętą strukturę grupową i mają poczucie odrębności swojej grupy
w stosunku do innych grup” [4, s. 335]. Drużyna sportowa spełnia więc wszelkie warunki, by
traktować ją właśnie jako grupę społeczną. Jednak Carron [5, 6, 7] uważa, że drużyna to
specjalny rodzaj grupy społecznej. Definiuje on drużynę jako „zbiór jednostek, które posiadają zbiorową tożsamość, mają wspólne cele i przedmioty, dzielą wspólny los, rozwijają ustrukturalizowany wzór interakcji i typów komunikacji, okazują personalne i zadaniowe współdziałanie, odwzajemniają interpersonalną atrakcyjność oraz uważają siebie za grupę” [5, za: 6, s.
58]. Od zwykłej grupy odróżnia drużynę przede wszystkim kwestia wspólnego dzielenia losu.
Zawodnicy i trenerzy podczas licznych treningów, zgrupowań i wyjazdów na mecze, spędzają ze sobą wiele godzin i dni. Efektywność całej drużyny rozpatrywana jest bardzo często
przez osiągane wyniki sportowe, a to przekłada się na otrzymywane gratyfikacje [6], a może
nawet wpływać na decyzje o istnieniu drużyny.
Carron [1, 6, 7, 8, 9] jako pierwszy zaproponował kompleksowy model będący konceptualną ramą badania drużyny sportowej jako grupy. Model ten ma charakter linearny i składa
się z czynników wejściowych, wpływających na kształtowanie się drużyny, procesów zachodzących w niej oraz konsekwencji wynikających z tak ukształtowanej drużyny [1, 6, 7, 9].
Cechy członków grupy (skład grupy) oraz środowisko drużyny to czynniki umiejscawiane na
wejściu tego modelu. Skład drużyny określa posiadane cechy u osób będących członkami
danej grupy. Właściwości te mogą dotyczyć nie tylko cech fizycznych, takich jak budowa ciała, wysokość, waga czy zdolności w pełni związanych z trenowaną dyscypliną (ruchowych,
technicznych, taktycznych, motorycznych). Cechy członków istotnie wpływające na kształt
drużyny, to także wszelkie umiejętności psychiczne, potrzeby, postawy, cechy osobowościowe oraz charakterystyki społeczne – wiek, płeć, wykształcenie, status społeczny [1, 6, 9].
Środowisko grupy jest kolejnym elementem charakteryzującym drużynę. Carron i in. [7] uważa, że środowisko grupy jest określane przez charakterystykę wielkości grupy, zadań grupowych oraz terytorialności. Dalsze elementy modelu dotyczą struktury grupy, spójności oraz
procesów grupowych. Przez strukturę grupy Carron [7] rozumie pozycje i status społeczny
członków drużyny, role i normy obowiązujące w grupie, a także kwestie związane
z przywództwem. Z kolei w procesach grupowych będzie mieścić się interakcja i komunikacja, kooperacja i współzawodnictwo, oraz poczucie drużynowej skuteczności [1, 6, 7, 9].
Głównymi konsekwencjami tak ukształtowanej drużyny są: indywidualne korzyści jak satysfakcja i przynależność, a także grupowe konsekwencje obrazujące się w osiągniętym wyniku
sportowym oraz stabilizacji drużyny [1, 6, 7, 9].
W realizowanym badaniu podjęto próbę scharakteryzowania drużyny piłkarskiej, zgodnie
z modelem Carrona, uwzględniając badanie struktury oraz spójności grupowej. Bowiem to
właśnie spójność grupowa ma fundamentalne znaczenie dla rozwoju i utrzymania drużyny,
a także ma istotny wpływ na osiągane przez nią wyniki sportowe [10]. Donnelly, Carron
i Chelladurai [11] sugerują wręcz, że grupy niespójne po prostu nie istnieją – jest to sprzeczność sama w sobie. Jeśli grupa istnieje, to w pewnym stopniu musi być ona spójna [12].
Między członkami drużyny muszą istnieć więzi społeczne czy też związane z wykonywanymi
zadaniami [13].
Użyteczną definicję spójności, która jest ogólnie akceptowana w grupie teoretyków dynamiki grup sportowych, stworzyli Carron, Brawley i Widmeyer [14]. Zakłada ona, że spójność to dynamiczny proces, którego odzwierciedleniem jest tendencja członków grupy do
trzymania się razem i pozostawania w zjednoczeniu dla osiągnięcia wspólnych celów i/lub
dla zaspokojenia emocjonalnych potrzeb członków grupy. Takie ujęcie spójności grupowej
podkreśla potrzebę rozróżnienia dwóch wymiarów spójności: zadaniową spójność grupową,
która odzwierciedla stopień, w jakim członkowie grupy współpracują razem, by osiągnąć wyznaczony cel, oraz społeczną spójność grupową, która odzwierciedla stopień, w jakim członkowie grupy lubią siebie nawzajem i czerpią radość z przebywania w swoim gronie [10, 15].
43
Sytuacja interpersonalna a spójność grupowa. Charakterystyka młodzieżowej drużyny piłkarskiej
Na podstawie poglądów na temat grupy i spójności – rozróżnienia dokonanego między
zadaniowym a społecznym wymiarem oraz indywidualną a grupową orientacją – Carron,
Widmeyer i Brawley [1, 7, 16] stworzyli koncepcyjny model spójności grupowej w sporcie.
W modelu tym spójność składa się z integracji grupowej zadaniowej i społecznej oraz
z indywidualnej atrakcyjności grupy w kontekście zadania i relacji społecznych. Integracja
grupowa odzwierciedla percepcję członków drużyny co do ich zjednoczenia. Jest określana
także jako postrzeganie bliskości, podobieństwa i więzi pomiędzy zawodnikami. Indywidualna atrakcyjność grupy ocenia w jakim stopniu grupa jest atrakcyjna dla poszczególnych jej
członków – to zbiór indywidualnych uczuć członków wobec własnej drużyny [1, 7].
Wymiar zadaniowy i społeczny odzwierciedla generalną orientację i motywację bądź
w stronę osiągania przez drużynę celów, bądź też w stronę rozwijania i utrzymywania relacji
społecznych w grupie [10].
W każdej grupie istnieje także duże zróżnicowanie ze względu na status i pozycje społeczne zajmowane przez członków takiej grupy [2]. Jednak co istotne pozycje te są ze sobą
powiązane różnego rodzaju stosunkami. Taki układ powiązanych ze sobą pozycji to struktura
grupowa [4]. Badacze wyróżniają cztery rodzaje struktur: władzy, socjometryczną, komunikowania się i awansu. Przedmiotem analizy powyższych badań jest struktura socjometryczna, „w której poszczególne pozycje wiążą ze sobą stosunki lubienia się, nielubienia lub odrzucenia – atrakcyjności, pozytywnych i negatywnych postaw interpersonalnych” [4, s. 441].
Taka struktura socjometryczna powstaje w wyniku funkcjonowania pozytywnych i negatywnych ustosunkowań interpersonalnych wewnątrz drużyny [17, 18, 19, 20].
Analizując drużynę pod kątem jej struktury nieformalnej, należy wziąć pod uwagę zarówno „więź osobistą”, jak i „rzeczową”, łączącą członków drużyny [2, 21]. Więź osobista to
układ małych ugrupowań, które tworzą się spontanicznie pod wpływem sympatii czy wyróżniania bądź też pod wpływem antypatii czy niechęci. Więź ta wyraża się w dążeniu do utrzymywania kontaktów koleżeńskich i pozytywnych stosunków między zawodnikami także poza
okresem treningów, zgrupowań czy meczów. Więź rzeczowa to rangowy układ pozycji zajmowanych przez zawodników w drużynie, wynikający z ich pozycji sportowej, tj. z ich umiejętności sportowych, poziomu sprawności, zaangażowania się w treningi i mecze oraz ogólnej przydatności w zespole pod kątem realizacji drużynowego celu sportowego [20, 21].
Celem niniejszej pracy jest sprawdzenie, na ile uzyskane wyniki są zgodne z rezultatami
wcześniejszych badań nad sytuacją interpersonalną w różnych drużynach. Jednym z postawionych pytań badawczych była kwestia atmosfery i sytuacji interpersonalnej w całej analizowanej drużynie. Zastanawiano się, czy w badanej drużynie ujawni się związek pomiędzy
wysokimi wynikami uzyskiwanymi przez drużynę z wysoką atmosferą interpersonalną w drużynie. Zgodnie ze wcześniejszymi wynikami badań drużyny, które osiągają wysokie sukcesy,
cechują się ponadprzeciętną atmosferą w drużynie oraz wysoką spójnością [7, 10, 15, 19,
20, 21, 22, 23, 24]. Nie da się jednak jasno określić, czy wysoka spójność grupowa przyczynia się do sukcesów sportowych. Wiadomo jednak, że korzystne wyniki sportowe sprzyjają
integracji grupowej wewnątrz drużyny [10, 22]. Analizowana drużyna osiągnęła tytuł mistrza
ligi w poprzednim sezonie, aktualnie sprawują się równie dobrze, a skład drużyny nie zmienił
się w sposób znaczący. To wszystko sugeruje, że badana drużyna powinna cechować się
wysoką spójnością i bardzo dobrą atmosferą w drużynie. Ponadto zastanawiano się, czy
w badanej drużynie są osoby, które spełniają warunki gwiazdy socjometrycznej i outsidera
grupy, a także czy istnieje związek pomiędzy poziomem umiejętności sportowych zawodnika
(ocenianych przez trenera, z uwzględnieniem podziału na zawodników składu podstawowego i rezerwowego) z zajmowaną pozycją w strukturze nieformalnej i ich subiektywną oceną
atrakcyjności oraz integracji drużyny pod kątem społecznym i sportowym.
Celem badań jest także sprawdzenie, jak sytuacja interpersonalna, w której znajdują się
zawodnicy wpływa na ich subiektywne oceny na temat spójności grupowej całej drużyny.
Podejrzewa się, że jednostki odrzucane przez grupę, będą oceniać ją jako mniej atrakcyjną
społecznie, a swoje zaangażowanie w społeczne interakcje jako mniejsze w porównaniu
z odczuciami zawodników akceptowanych przez grupę.
44
Z. Wałach-Biśta
Materiał i metody
Badaniem została objęta juniorska, męska drużyna piłkarska (wiek zawodników – 15 lat;
liczba osób w drużynie – 25). Drużyna ta od kilku sezonów osiąga znaczne sukcesy sportowe w swoim regionie. Znaczna większość zawodników z drużyny uczęszcza do jednej klasy
sportowej o profilu piłka nożna (20 z 25 tworzących drużynę). Reszta zawodników (20%)
uczestniczy jedynie w treningach popołudniowych wraz z resztą drużyny. Zawodnicy będący
członkami badanej drużyny trenują piłkę nożną od 3 do 9 lat, ze średnią 6,5 roku. Są członkami danej drużyny średnio od ponad 4 lat. Jednak 20% członków stanowią piłkarze, którzy
trenują w badanej drużynie krócej niż rok, lecz nie mniej niż 3 miesiące (tab. 1).
Tab. 1. Statystyki opisowe danych metrykalnych
n
M
sd
min
max
Staż treningowy
(liczone w latach)
25
6,60
1,8
3
9
Staż w drużynie
(liczone w latach)
25
4,65
2,78
0,25
8
W badaniu zastosowano:
Kwestionariusz środowiska grupowego, który służy do pomiaru percepcji spójności grupowej i oparty jest teoretycznym modelu spójności Carrona [1, 16]. Kwestionariusz ten składa się z czterech podskal:
1. indywidualna atrakcyjność grupowo-zadaniowa,
2. indywidualna atrakcyjność grupowo-społeczna,
3. grupowa integracja na zadaniach,
4. grupowa integracja społeczna,
Rzetelność dla wszystkich podskal polskiej wersji GEQ (Kwestionariusza środowiska
grupowego) jest zadowalająca (alfa Cronbacha dla ATGT = 0.63, ATGS = 0.67, GIT = 0.63
i GIS = 0.69). GEQ jest narzędziem rzetelnym i trafnym. Pozwala różnicować badanych ze
względu na cztery składowe charakteryzujące indywidualne poczucie spójności grupowej [1].
Skalę ustosunkowań socjometrycznych, która należy do metod socjometrycznych i służy
do pomiaru stosunków interpersonalnych w grupie [17, 18, 19]. Składa się z 49 układów statusów socjometrycznych, 17 kategorii szczegółowych, wartości punktowych, czterech kategorii głównych (akceptacji, polaryzacji, izolacji i odrzucenia) oraz trzech kategorii pośrednich
zwanych kategoriami mieszanymi [20]. Dzięki tej metodzie możliwe jest ustalenie, jakie miejsce zajmuje dana osoba w grupie i jaka jest jej sytuacja interpersonalna. Pozwala także na
uzyskanie odpowiedzi czy w analizowanej grupie jest gwiazda socjometryczna oraz outsider.
Możliwe jest także policzenie ogólnego wskaźnika ustosunkowań socjometrycznych (Wus),
dzięki któremu wiadomo jaka panuje atmosfera interpersonalna w całej grupie [17, 18, 19,
20, 24].
W badaniu wykorzystano jedno kryterium socjometrycznym dotyczące więzi osobistej
oraz jedno kryterium odnoszące się do więzi rzeczowej. Liczba wyborów, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych, była nieograniczona.
Profil umiejętności, który służy do diagnozy i oceny kluczowych umiejętności i właściwości decydujących o sukcesie w uprawianej dyscyplinie sportu [25]. W badaniu główny trener
drużyny oceniał każdego zawodnika pod kątem wybranych przez niego niezbędnych umiejętności i właściwości piłkarza.
45
Wyniki
Sytuacja interpersonalna i spójność grupowa
W badanej drużynie nie ma istotnych różnic pomiędzy spostrzeganą przez zawodników indywidualną atrakcyjnością grupowo-zadaniową a grupowo-społeczną. Dla zawodników drużyna jest równie atrakcyjna zarówno pod kątem jej sportowego, jak i społecznego wymiaru. Drużyna różni się jednak istotnie pod względem grupowej integracji (U Manna-Whitneya = 202,
Z = -2,15, p < 0,032). W badanej drużynie istotnie wyższy jest wskaźnik spójności zadaniowej od spójności społecznej.
Z przeprowadzonych analiz statystycznych wynika, że w badanej drużynie spostrzegana
przez zawodników indywidualna atrakcyjność ich drużyny, zarówno pod względem zadaniowym (sportowym), jak i społecznym oraz grupowa integracja zadaniowa i społeczna, nie ma
związku z tym, czy należą oni do podstawowego składu, czy przez większość czasu są zawodnikami rezerwowymi (tab. 2). Zakładano, że mogą istnieć istotne różnice pomiędzy zawodnikami podstawowego składu, a zawodnikami rezerwowymi, szczególnie pod kątem
spostrzeganej atrakcyjności grupowo-zadaniowej, ze względu na ich mniejsze uwikłanie w
osiągane wyniki sportowe całej drużyny. Sprawdzono także, czy średnia ilość czasu spędzana na boisku podczas meczów, ma związek ze spostrzeganą atrakcyjnością grupy. Przypuszczenia nie zostały potwierdzone, korelacje okazały się nieistotne statystycznie (p < 0,61
dla ATGT; tab. 3).
Tab. 2. Statystyki testu U Manna-Whitneya dla zmiennej grupującej podstawowy vs rezerwowy zawodnik
Zawodnicy podstawowi
n = 11
Zawodnicy rezerwowi
n = 14
U MannaWhitneya
Z
p
średnia rang
suma rang
średnia rang
suma rang
ATGT
15,18
167,00
11,29
158,00
53,00
-1,319
0,187
ATGS
13,91
153,00
12,29
172,00
67,00
-0,549
0,583
GIT
13,82
152,00
12,36
173,00
68,00
-0,495
0,621
GIS
10,73
118,00
14,79
207,00
52,00
-1,372
0,183
Tabele 4 i 5 obrazują sytuację interpersonalną w badanej drużynie. Dane list rangowych
zostały uporządkowane pod względem zajmowanych przez zawodników miejsc w drużynie,
osobno dla więzi rzeczowej i społecznej. Zawierają liczbę wyborów pozytywnych i negatywnych, status w wymiarze sympatii i antypatii, jedną z 17 kategorii szczegółowych, oraz odpowiednią liczbę punktów, a także informację o sytuacji interpersonalnej każdego zawodnika.
Analizując dane dotyczące więzi rzeczowej, można zaobserwować, że połowa zawodników znajduje się w korzystnej sytuacji interpersonalnej. Co interesujące, wśród tych zawodników niemal połowę stanowią zawodnicy nieznajdujący się w podstawowym składzie drużyny na mecze piłkarskie. Aż trzech zawodników, mimo że są zawodnikami rezerwowymi, jest
akceptowanych przez resztę drużyny właśnie pod kątem ich sportowych, piłkarskich umiejętności.
46
Z. Wałach-Biśta
13.
GIS
12.
GIT
11.
ATGS
10.
ATGT
9.
Otrzy. wyb. neg. społ.
8.
Otrzy. wyb. poz. społ.
7.
Otrzy. wyb. neg. rzecz.
6.
Otrzy. wyb. poz. rzecz.
5.
Ocena trenera
4.
Staż w drużynie
3.
Staż trening.
2.
Czas na boisku (mecz)
1.
Pozycja więź rzecz.
Pozycja więź społ.
Tab. 3. Tabela korelacji
0,626
0,001
0,327
0,110
0,117
0,578
0,062
0,770
0,217
0,297
0,601
0,001
-0,337
0,100
0,829
0,000
-0,584
0,002
-0,141
0,501
0,074
0,723
0,125
0,550
-0,085
0,686
0,583
0,002
0,234
0,259
0,144
0,492
0,534
0,006
0,842
0,000
-0,603
0,001
0,662
0,000
-0,315
0,125
-0,070
0,740
0,266
0,199
0,325
0,113
0,149
0,478
0,400
0,047
-0,045
0,829
0,858
0,000
0,559
0,004
-0,248
0,231
0,258
0,214
-0,059
0,781
0,105
0,618
0,205
0,325
0,100
0,633
-0,157
0,452
0,205
0,325
0,420
0,037
0,235
0,258
0,001
0,997
0,248
0,233
-0,083
0,692
0,131
0,534
0,106
0,614
-0,070
0,739
-0,216
0,300
-0,215
0,302
0,248
0,233
0,022
0,917
0,191
0,360
-0,089
0,672
0,083
0,695
0,357
0,080
0,004
0,985
0,116
0,580
0,455
0,022
-0,186
0,374
0,227
0,276
-0,054
0,798
-0,035
0,867
0,330
0,107
0,096
0,648
-0,045
0,832
-0,251
0,226
0,756
0,000
0,016
0,941
-0,014
0,948
0,265
0,200
-0,008
0,971
-0,050
0,812
-0,228
0,273
0,507
0,010
-0,114
0,588
0,069
0,744
-0,471
0,017
-0,525
0,007
-0,253
0,222
-0,246
0,237
0,221
0,289
0,084
0,691
-0,009
0,966
0,055
0,796
0,119
0,571
-0,424
0,034
-0,270
0,191
0,038
0,855
0,040
0,851
0,030
0,885
0,027
0,897
0,164
0,434
0,408
0,043
Wśród zawodników o niekorzystnej sytuacji interpersonalnej znalazło się czterech zawodników z podstawowego składu, z czego dwóch to bramkarze. Wydaje się to zrozumiałe,
ze względu na fakt, że bramkarze mają spersonalizowane treningi i nie spędzają z resztą
drużyny tyle samo czasu co pozostali zawodnicy. Piłkarze badanej drużyny prawdopodobnie
nie uważają bramkarzy za atrakcyjnych partnerów do gry, co nie jest równoznaczne z tym,
że nie cenią ich umiejętności sportowych. Wśród odrzucanych zawodników znalazł się piłkarz z podstawowego składu drużyny, który jest także częścią klasy szkolnej, a na boisku
odgrywa kluczową rolę sportową. Kolejny z odrzucanych zawodników nie należy do klasy
szkolnej i trenuje z drużyną tylko trzy razy w tygodniu. Mimo iż jest zawodnikiem podstawowego składu, a także jest bardzo wysoko oceniany przez trenera pod kątem jego umiejętności piłkarskich, przez resztę drużyny jest raczej odrzucany.
Jednak należy zaznaczyć, że istnieje dodatnia korelacja pomiędzy pozycją zawodnika
zajmowaną w więzi rzeczowej a oceną trenera, a także ilością czasu spędzanego na boisku
w trakcie meczów piłkarskich (tab. 3). Oznacza to, że część zawodników przy wyborze partnera meczowego, rzeczywiście kierowała się obiektywną oceną umiejętności piłkarskich
swoich kolegów z drużyny.
47
Tab. 4. Lista rangowa młodzieżowej drużyny piłki nożnej. Więź rzeczowa
Lp
Zawodnik
1.
Liczba wyborów
Status
Kategorie socjometryczne
Sytuacja
interier.
Podstaw.
skład
poz.
neg.
poz.
neg.
szczegółowe
pkt
główne lub
mieszane
3
13
0
W
BN
A1
8
akceptacja
korzystna
TAK
2.
16
10
0
W
BN
A1
8
akceptacja
korzystna
NIE
3.
18
14
1
W
N
A1
8
akceptacja
korzystna
TAK
4.
12
11
1
W
N
A1
8
akceptacja
korzystna
TAK
5.
8
10
1
W
N
A1
8
akceptacja
korzystna
TAK
6.
9
9
0
+X
BN
A2
7
akceptacja
korzystna
NIE
7.
7
7
0
+X
BN
A2
7
akceptacja
korzystna
NIE
8.
6
9
1
+X
N
A2
7
akceptacja
korzystna
TAK
9.
20
8
1
+X
N
A2
7
akceptacja
korzystna
TAK
10.
13
7
2
+X
+X
P2
5,5
polaryzacja
korzystna
NIE
11.
19
6
2
+X
+X
P2
5,5
polaryzacja
korzystna
NIE
12.
17
7
4
+X
BW
P2
5,5
polaryzacja
korzystna
TAK
13.
21
7
4
+X
BW
P2
5,5
polaryzacja
korzystna
NIE
14.
1
3
1
-X
N
I2
4,5
izolacja
niekorzystna
TAK
15.
2
1
0
N
BN
I1
4,5
izolacja
niekorzystna
TAK
16.
24
2
1
N
N
I1
4,5
izolacja
niekorzystna
NIE
17.
14
2
1
N
N
I1
4,5
izolacja
niekorzystna
NIE
18.
10
0
0
BN
BN
I0
4,5
izolacja
niekorzystna
NIE
19.
4
4
2
-X
+X
O2
3
odrzucenie
niekorzystna
TAK
20.
5
3
2
-X
+X
O2
3
odrzucenie
niekorzystna
NIE
21.
25
2
2
N
+X
O2
3
odrzucenie
niekorzystna
TAK
22.
22
2
2
N
+X
O2
3
odrzucenie
niekorzystna
NIE
23.
15
0
2
BN
+X
O2
3
odrzucenie
niekorzystna
NIE
24.
11
4
4
-X
BW
O0
1
odrzucenie
niekorzystna
NIE
25.
23
2
7
N
BW
O0
1
odrzucenie
niekorzystna
NIE
Tabela 5 zawiera listę rangową badanej drużyny uwzględniającą więź społeczną. Ponad
połowa zawodników znajduje się w korzystnej sytuacji interpersonalnej. Jedenastu zawodników znajduje się w korzystnej sytuacji interpersonalnej, zarówno pod kątem więzi rzeczowej,
jak i społecznej. Sześciu z tych zawodników nie należy do podstawowego składu drużyny na
mecze.
48
Z. Wałach-Biśta
Tab. 5. Lista rangowa młodzieżowej drużyny piłki nożnej. Więź społeczna
Lp
Zawodnik
1.
Liczba wyborów
Status
Kategorie socjometryczne
Sytuacja
interier.
Podstaw.
skład
poz.
neg.
poz.
neg.
szczegółowe
pkt
główne lub
mieszane
8
9
0
W
BN
A1
8
akceptacja
korzystna
TAK
2.
19
9
0
W
BN
A1
8
akceptacja
korzystna
NIE
3.
6
8
0
W
BN
A1
8
akceptacja
korzystna
TAK
4.
16
8
0
W
BN
A1
8
akceptacja
korzystna
NIE
5.
12
7
0
+X
BN
A2
7
akceptacja
korzystna
TAK
6.
9
7
0
+X
BN
A2
7
akceptacja
korzystna
NIE
7.
22
5
0
X
BN
GAI
6
KM1
korzystna
NIE
8.
7
5
0
X
BN
GAI
6
KM1
korzystna
NIE
9.
13
5
0
X
BN
GAI
6
KM1
korzystna
NIE
10.
1
4
0
X
BN
GAI
6
KM1
korzystna
TAK
11.
3
5
1
X
N
GAI
6
KM1
korzystna
TAK
12.
5
5
1
X
N
GAI
6
KM1
korzystna
NIE
13.
4
4
1
X
N
GAI
6
KM1
korzystna
TAK
14.
18
9
2
W
W
P1
5,5
polaryzacja
korzystna
TAK
15.
21
6
5
+X
BW
P2
5,5
polaryzacja
korzystna
NIE
16.
10
3
0
-X
BN
I2
4,5
izolacja
niekorzystna
NIE
17.
2
2
0
N
BN
I1
4,5
izolacja
niekorzystna
TAK
18.
15
0
0
BN
BN
I0
4,5
izolacja
niekorzystna
NIE
19.
20
3
1
-X
N
I2
4,5
izolacja
niekorzystna
TAK
20.
17
2
1
N
N
I1
4,5
izolacja
niekorzystna
TAK
21.
14
2
1
N
N
I1
4,5
izolacja
niekorzystna
NIE
22.
24
2
1
N
N
I1
4,5
izolacja
niekorzystna
NIE
23.
25
0
1
BN
N
I0
4,5
izolacja
niekorzystna
TAK
24.
11
4
4
X
BW
GOP
3,5
KM2
niekorzystna
NIE
25.
23
2
2
N
W
O1
2
odrzucenie
niekorzystna
NIE
Analiza statystyczna wykazała brak istotnych różnic pomiędzy zajmowaną pozycją społeczną rozpatrując więź rzeczową a zajmowaną pozycją społeczną rozpatrując więź społeczną (Z = -0,571; p < 0,568). Ponadto sprawdzono także istotność korelacji (rho Spearmana) między zajmowaną pozycją (określaną liczbą punktów zgodnie z kategorią socjometryczną) w więzi rzeczowej a zajmowaną pozycją w więzi społecznej. Uzyskane wyniki
(r = 0,63; p < 0,00) wskazują na umiarkowanie silną dodatnią korelację. Silna dodatnia korelacja istnieje także pomiędzy pozycją w więzi społecznej a liczbą otrzymywanych wyborów
pozytywnych w więzi rzeczowej oraz pomiędzy pozycją w więzi rzeczowej a liczbą otrzymywanych wyborów pozytywnych w więzi społecznej (tab. 3). Można wnioskować, że dla części
badanych zawodników więź społeczna, sympatia vs antypatia, odgrywa dużą rolę i może
49
rzutować na preferencje związane z wyborem zawodników pod kątem ich umiejętności sportowych i podejścia do realizacji zadania sportowego. Przy wyborze partnera meczowego
część zawodników nie kierowała się więc obiektywną oceną umiejętności piłkarskich swoich
kolegów z drużyny, przez co zawodnicy ze składu rezerwowego i posiadający zdaniem trenera niższe wyszkolenie piłkarskie, byli równie często wskazywani jako osoby, z którymi
chciano by współpracować na boisku w trakcie ważnego meczu piłkarskiego.
Ponadto i staż treningowy (jak długo zawodnik trenuje piłkę nożną), i staż w drużynie (jak
długo zawodnik jest częścią drużyny) nie mają związku z pozycją, jaką zawodnicy zajmują
w swojej drużynie, zarówno pod kątem więzi rzeczowej, jak i społecznej (tab. 3).
W badanej drużynie nie ma także jasno zarysowanej pozycji gwiazdy socjometrycznej,
a także outsidera. Ogólny wskaźnik ustosunkowań socjometrycznych (Wu = 0,58; sten 6, dla
więzi rzeczowej; Wu = 0,62; sten 7, dla więzi społecznej) wskazuje na górną wartość przeciętnego poziomu atmosfery interpersonalnej w badanej drużynie.
Sytuacja interpersonalna a spójność grupowa
Zajmowanie korzystnej bądź niekorzystnej sytuacji interpersonalnej w badanej drużynie
istotnie wpływa na spostrzeganą indywidualną atrakcyjność grupowo-społeczną (tab. 6).
Osoby znajdujące się w niekorzystnej sytuacji w drużynie, oceniają istotnie niżej swoje osobiste zaangażowanie, potrzebę akceptacji oraz społeczne interakcje z drużyną. Sytuacja
interpersonalna nie ma jednak związku ze spostrzeganą indywidualną atrakcyjnością grupowo-zadaniową, tj. zawodnicy o zarówno korzystnej, jak i niekorzystnej sytuacji interpersonalnej, mają podobne odczucia dotyczące ich osobistego uwikłania w cele drużyny.
Ponadto istnieje związek pomiędzy ilością otrzymywanych wyborów negatywnych a postrzeganą integracją grupową, zarówno zadaniową, jak i społeczną (patrz tab. 3). Pozycja
społeczna, jaką jednostka zajmuje w swojej drużynie, może determinować postrzeganie całej
drużyny jako mniej ujednoliconej w zakresie zadania sportowego, a także jako mniej spójnej
społecznie. Jest to jednak związek przyczynowo-skutkowy, więc możliwe jest także, że mało
pozytywne wyobrażenie o swojej drużynie powoduje spadek sympatii u kolegów z grupy.
Tab. 6. Statystyki testu U Manna-Whitneya dla zmiennej grupującej zawodnicy o korzystnej sytuacji interpersonalnej vs zawodnicy o niekorzystnej sytuacji interpersonalnej
Zawodnicy o korzystnej
sytuacji interpersonalnej
n = 13
Zawodnicy o niekorzystnej
sytuacji interpersonalnej
n = 12
U MannaWhitneya
Z
p
średnia rang
suma rang
średnia rang
suma rang
ATGS
15,77
205,00
10,00
120,00
42,00
-1,96
0,050
ATGT
12,00
156,00
14,08
169,00
65,00
-0,71
0,478
Dyskusja
Badana drużyna od kilku sezonów odnosi znaczne osiągnięcia na polu sportowym. Uzyskane do tej pory wyniki badań potwierdzają istnienie związku (średnia lub wysoka pozytywna
korelacja) pomiędzy spójnością grupową a poziomem sportowym zespołów [1, 2, 7, 10, 15, 21,
22, 23, 26, 27]. Z dotychczasowych danych naukowych wynika także, że istnieje pozytywny
związek pomiędzy sukcesami i porażkami drużyn a stanem ustosunkowań interpersonalnych
panujących wewnątrz nich [20, 24, 28]. Można więc było spodziewać się, że także i w tej badanej drużynie ujawni się wysoka spójność grupowa i bardzo dobra atmosfera grupowa. Uzyskane rezultaty ukazują, że w analizowanej drużynie atmosfera interpersonalna jest na poziomie przeciętnym, zarówno pod kątem więzi rzeczowej, jak i społecznej. Przeciętna wartość
wskaźnika ustosunkowań socjometrycznych wydaje się rozczarowująca, mając na uwadze
liczne sukcesy sportowe badanej drużyny. Jednak dane te są zgodne z ustaleniami Wlazły
[20], który podkreśla, że w drużynach sukcesu atmosfera wewnątrz drużyny najczęściej jest
50
Z. Wałach-Biśta
przeciętna, dobra lub bardzo dobra. Ponadto Carron i in. [7, 29] zauważyli, że związek pomiędzy spójnością grupową a efektywnością w drużynach sportowych jest istotnie wyższy w żeńskich drużynach niż męskich, co pokazuje, że mężczyźni potrafią współpracować ze sobą na
boisku, by osiągać drużynowy cel, nawet jeśli nie lubią się prywatnie.
Zawodnicy badanej drużyny istotnie wyżej oceniają integrację swojej drużyny na zadaniach niż integrację społeczną. Oznacza to, że członkowie drużyny postrzegają swój zespół
jako bardziej skupiony na dążeniu do realizacji postawionych celów i zadań [23] niż na rozwijaniu i utrzymywaniu pozytywnych relacji wewnątrz grupy [1]. Uzyskane wyniki wcześniejszych badań pokazują, że związek efektywności drużyny ze spójnością grupową nie zależy
od rodzaju spójności: zadaniowej vs społecznej [7, 29]. Jednak równocześnie podkreśla się
także ewentualne negatywne skutki zbyt wysokiej spójności społecznej, takie jak marnowanie czasu podczas realizacji zadań, treningów (skupienie na relacjach), problemy z koncentracją i zaangażowaniem w realizację zadań czy problemy z komunikacją pomiędzy przyjaciółmi [7, 30].
W każdej drużynie zawodnicy różnią się między sobą poziomem prezentowanych umiejętności sportowych. To z kolei decyduje o tym, czy są zawodnikami składu podstawowego,
czy też rezerwowego. Wyniki Wlazły [20] pokazują, że bycie zawodnikiem rezerwowym czy
też wyjściowej jedenastki, nie pozostaje bez wpływu na pozycję socjometryczną, jaką zajmuje dany zawodnik w drużynie. Zawodnicy znajdujący się w sytuacji korzystnej w drużynie, to
istotnie częściej zawodnicy podstawowego składu. Dokładnie odwrotna zależność jest
w przypadku zawodników rezerwowych. Jednak w badanej drużynie ta zależność się nie
ujawniła. W korzystnej sytuacji interpersonalnej (zarówno pod kątem więzi rzeczowej, jak
i społecznej) znajdują się zarówno zawodnicy pierwszego składu, jak i zawodnicy rezerwowi.
Część zawodników ze składu podstawowego, mimo iż jest bardzo ceniona przez trenera pod
kątem ich umiejętności sportowych, jest wręcz izolowana bądź odrzucana przez resztę drużyny. Pokazuje to, że wybory członków drużyny nie mają bezpośredniego przełożenia na
rzeczywisty prezentowany skład drużyny podczas meczów. Ponadto w badanej drużynie
spostrzegana przez zawodników indywidualna atrakcyjność ich drużyny, zarówno pod
względem zadaniowym (sportowym), jak i społecznym, oraz grupowa integracja zadaniowa
i społeczna, nie mają związku z tym, czy należą oni do podstawowego składu, czy przez
większość czasu są zawodnikami rezerwowymi. Pokazuje to, że poziom prezentowanych
umiejętności piłkarskich przez zawodników badanej drużyny nie ma głównego i jedynego
związku z tym, czy są lubiani, czy nie, a także nie wpływa na częstość otrzymywanych wyborów jako „bycie partnerem meczowym”. To tłumaczy dlaczego zawodnicy rezerwowi nie czują się istotnie mniej zaangażowani i uwikłani w realizację celów sportowych swojej drużyny
ani też mniej zaangażowani w społeczne interakcje z resztą członków drużyny niż zawodnicy
składu podstawowego. To co istotnie wpływało na poczucie osobistego zaangażowania, potrzebę akceptacji ze strony członków drużyny oraz społeczne interakcje z grupą, to znajdowanie się w korzystnej bądź niekorzystnej sytuacji interpersonalnej. Zawodnicy odrzucani
i izolowani czuli się istotnie mniej związani społecznie z resztą drużyny niż zawodnicy znajdujący się w korzystnej sytuacji interpersonalnej.
Ponadto wskaźnik ustosunkowań interpersonalnych był niemal identycznych w przypadku więzi rzeczowej i społecznej. Badani zawodnicy nie byli więc bardziej krytyczni w odniesieniu do swojej profesji niż do stosunków koleżeńskich, co było charakterystyczne dla
wcześniej przebadanych grup sportowych [28]. Osobiste uczucia przebadanych piłkarzy żywione do kolegów z drużyny mogą istotnie modyfikować ich wybory partnera meczowego.
Kulminacyjne znaczenie nie zawsze miał więc obiektywny poziom umiejętności piłkarskich
kolegów z drużyny. Część zawodników nie kierowała się obiektywnymi ocenami umiejętności
sportowych, lecz właśnie swoimi indywidualnymi sympatiami i antypatiami.
Wnioski
Wyniki te wskazują, że zawodnicy przebadanej drużyny nie zawsze są w stanie oddzielić
swoje społeczne sympatie od obiektywnej oceny umiejętności piłkarskich. Mogą też zdawać
sobie jednak sprawę ze słabszej dyspozycji kolegów, lecz ceniąc ich jako przyjaciół, wskazują ich w swoich wyborach meczowych. Umiarkowana dodatnia korelacja pozycji w więzi rze-
51
czowej z oceną trenera sugeruje jednak, że zawodnicy są świadomi słabszych umiejętności
swoich kolegów z drużyny, lecz nie przeszkadza im to cenić ich jako piłkarzy. Powodem tego
może być młody wiek zawodników i niewykształcona jeszcze umiejętność odseparowania
prywatnych sympatii w imię realizacji wyższych celów całej drużyny. Dodatkowo należy zaznaczyć, że członkowie drużyny tworzą także klasę szkolną, więc na wykształcenie się sympatii pomiędzy zawodnikami nie będzie miał wpływ w głównej mierze tylko prezentowany
przez nich poziom umiejętności piłkarskich i podejście do treningów czy meczów, ale także
wszystkie sytuacje i zachowania mające miejsce w szkole. Zawodnicy ci bowiem więcej czasu spędzają ze sobą w sytuacjach typowo „klasowych” i szkolnych niż podczas treningów
i meczów piłkarskich, a to sprawia, że zachowania prezentowane poza boiskiem stają się
ważniejszym wyznacznikiem sympatii vs antypatii. Z drugiej strony sukcesy sportowe sugerują, że piłkarze podczas zawodów są w stanie współpracować ze sobą, mimo że na boisku
nie grają ze swoimi najlepszymi przyjaciółmi i woleliby grać z innymi członkami drużyny. Kluczowy może więc tu być fakt, że każdy z członków badanej drużyny czuje się w równym
stopniu co reszta grupy zaangażowany w funkcjonowanie swojej drużyny (czy to pod kątem
społecznym, czy też zadaniowym). Zawodnicy ze składu podstawowego są doceniani pod
kątem ich umiejętności piłkarskich przez swojego trenera i część drużyny, mają możliwość
realizowania siebie na boisku dzięki grze w podstawowym składzie i świadomości bycia
ważną częścią drużyny mającą wpływ na osiąganie sukcesów sportowych. To pozwala im
czuć się zaangażowanym w cele drużyny, a grupa ta jest dla nich nadal bardzo atrakcyjna.
Z kolei zawodnicy ze składu rezerwowego są lubiani przez swych kolegów i także przez nich
doceniani, przez co czują się oni zaangażowani w życie społeczne drużyny. Grupa jest także
dla nich atrakcyjna. Nie ma więc jednostek „pokrzywdzonych”, odrzuconych, które mogłyby
się czuć zarówno niezwiązane z drużyną pod kątem realizacji ich celu drużyny, a także pod
kątem społecznych interakcji.
BIBLIOGRAFIA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
Krawczyński M. Spójność grupowa a dojrzałość społeczna. Studia z psychologii sportu. Gdańsk: AWF; 1995.
Gracz J, Sankowski T. Psychologia aktywności sportowej. Poznań: AWF; 2007.
Malczewski F. Wybrane zagadnienia psychologii społecznej sportu. Wyniki badań. Warszawa: INKF; 1971.
Mika S. Psychologia społeczna. Warszawa: PWN; 1987.
Carron AV. Group dynamics in sport. W: Proceedings of the Eight World Congress on Sport Psychology,
Lisbon, Portugal, June 22-27. 1993, 43-64.
Krawczyńki M. Grupowe decyzje taktyczne w zespołowych grach sportowych. Gdańsk: AWF; 1999.
Carron AV, Hausenblas HA, Eys MA. Group dynamics in sport (3rd ed.). Morgantown, WV: Fitness Information Technology; 2005.
Carron AV. Group dynamics in sport. London, On: Spodym; 1988.
Krawczyński M. Grupa sportowa. Charakterystyka psychospołeczna. W: Maroszek K, Kościelak R, red. Wybrane zagadnienia z psychologii sportu. Gdańsk: AWF; 1995; 131-149.
Beauchamp MR, Eys MA. Group dynamics in exercise and sport psychology: Contemporary themes. London/New York: Routledge Taylor & Francis Group; 2008.
Donnelly P, Carron AV, Chelladurai, P. Group cohesion and sport. Ottawa, ON: CAHPER Sociology of Sport
Monograph Series; 1978.
Carron AV, Spink KS. The group size-cohesion relationship in minimal groups. Small Group Research 1995;
26(1):86–105, doi: 10.1177/1046496495261005.
Carron AV. Cohesiveness in sport groups: Interpretations and Considerations. J Sport Psy 1982; 4:123-138.
Carron AV, Brawley LR, Widmeyer WN. The measurement of cohesiveness in sport groups. W: Duda JL, ed.
Advancements in sport and exercise psychology measurement. Morgantown, WV: Fitness Information Technology; 1998, 213-226.
Weinberg RS, Gould D. Foundations of sport and exercise psychology. Champaign: Human Kinetics; 2011.
Carron AV, Widmeyer W, Brawley LR. The development of an instrument to assess cohesion in sport teams:
The group environment questionnaire. J Sport Psy 1985; 7:244-266.
Wlazło E. Metoda oraz wyniki badań stosunków interpersonalnych w grupie sportowej. Sport Wyczynowy
1985; 7-8:247-248.
Wlazło E. Pomiar i ocena miejsca jednostki w socjometrycznej strukturze klasy szkolnej. Psychologia Wychowawcza 1989; 32(2):188–202.
Wlazło E. Wpływ stosunków interpersonalnych w zespole na jego wyniki sportowe. Sport Wyczynowy 1990;
11-12:73-82.
52
Z. Wałach-Biśta
[20] Wlazło E. Diagnoza ustosunkowań interpersonalnych w wychowaniu fizycznym i sporcie wyczynowym. Wrocław: AWF; 1999.
[21] Gracz J, Sankowski T. Kształtowanie i pomiar spójności grup sportowych. Rozprawy Naukowe Akademii
Wychowania Fizycznego we Wrocławiu 2012; 37: 16-30.
[22] Brown R. Procesy grupowe: dynamika wewnątrzgrupowa i międzygrupowa. Gdańsk: GWP; 2006.
[23] Sobczyk M, Janas J, Sobolewski A, Parzelski D. Spójność grupowa i komunikacja w zespole piłkarskim a jego
poziom sportowy. Rozprawy Naukowe Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu 2012; 37: 93-102.
[24] Wlazło E. Ustosunkowania interpersonalne w młodzieżowych zespołach piłki nożnej. W: Wlazło E. red. Psychologia grupy sportowej. Studia i Monografie AWF we Wrocławiu 69; Wrocław: AWF; 2003, 71-87.
[25] Blecharz J. Psychologia we współczesnym sporcie – punkt wyjścia i możliwości rozwoju. Przegląd Psychologiczny 2006; 49(40):445-462.
[26] Carron AV, Colman MM, Wheeler J, Stevens D. Cohesion and performance in sport: A meta-analysis.
J Sport Exerc Psy 2002; 24:168-188.
[27] Wojciszke B. Psychologia Społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar; 2011.
[28] Wlazło E, Świtała S. Sytuacja interpersonalna w szkolnej drużynie unihokeja chłopców (17-19 lat). Rozprawy
Naukowe Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu 2011; 34:32-43.
[29] Paskevich DM, Estabrooks PA, Brawley LR, Carron AV. Group cohesion in sport and exercise. W: Singer RN,
Hausenblas HA, Janelle CM, ed. Handbook of sport psychology. New York: Wiley & Sons; 2001; 472-494.
[30] Czajkowski Z. Spoistość zespołu sportowego – istota i znaczenie. Sport Wyczynowy 2002; 7-8:63-69.
PRACA ORYGINALNA
EURO 2012 a start reprezentacji Polski
w opiniach studentów uczelni trójmiejskich
EURO 2012 and the Start of the Polish National Team
in the Opinions of Students of Tricity Colleges
JOANNA OSSOWSKA
Streszczenie
Głównym celem niniejszego badania jest poznanie opinii studentów o Mistrzostwach Europy w piłce nożnej EURO
2012 odbywających się w Polsce. Zwrócono także uwagę na proces przygotowania polskiej reprezentacji (w tym przygotowanie psychologiczne) do tak ważnej imprezy. W niniejszych badaniach podjęto próbę oceny EURO 2012 już po zakończeniu imprezy i konfrontację tej oceny z przewidywaniami. W badaniach wzięło udział 120 studentów – 58 kobiet i 62
mężczyzn studiujących na kierunku wychowanie fizyczne oraz na innych kierunkach humanistycznych. Wykazano, że
w większości przypadków studenci pozytywnie oceniają przebieg i organizację tej imprezy, a do najważniejszych korzyści
z jej organizacji zaliczają: rozwój infrastruktury (sportowej, noclegowej, komunikacyjnej) oraz odpowiednią promocję i poprawę wizerunku aglomeracji. Uzyskane wyniki pozwalają zauważyć, że organizacja EURO 2012 w Polsce była dobrym
pomysłem i większość badanych chętnie uczestniczyła w tym widowisku.
Słowa kluczowe: mistrzostwa Europy, piłka nożna, opinie, studenci.
Abstract
The main objective of this research is to find out students’ opinion about the European Football Championships Euro
2012 taking place in Poland. Attention was also paid to the process of preparing the Polish team (including psychological
preparation) to such an important event. In the present study an attempt was made to assess EURO 2012 after the event
and to confront this assessment with earlier predictions. The study involved 120 students – 58 women and 62 men students majoring in physical education and other humanistic fields. It appeared that in most cases students positively assess
the process and organization of this event, and the most important benefits of organizing it include: infrastructure development (sports, transportation, accommodation) and appropriate promotion and improving the image of the agglomeration.
The obtained results allow noting that the organisation of EURO 2012 in Poland was a good idea, and most of the subjects
willingly participated in it.
Key words: European Championships, football, opinions, students.
Wstęp
Wielkie wydarzenia sportowe, takie jak EURO czy igrzyska olimpijskie, przyciągają rzeszę wielu kibiców, mediów, a także, w szerszej perspektywie, wpływają na rozwój usług
i infrastruktury w całym państwie czy regionie [1, 2]. Jest to czas, kiedy miliony osób ogląda
to samo wydarzenie w tym samym czasie. Rywalizacja najlepszych, popisy gwiazd, kolorowy
tłum rozemocjonowanych kibiców – to wszystko tworzy atmosferę niepowtarzalną, a Polska
znalazła się w samym środku tego ekscytującego zamieszania [3, 4].
Do niedawna większość takich imprez sportowych organizowana była w bogatych krajach uprzemysłowionych. Dość wysokie koszty przygotowania tych wydarzeń, słaba infrastruktura oraz brak odpowiednich umocowań prawnych sprawiały, że zorganizowanie takiego
przedsięwzięcia pozostawało poza zasięgiem państw rozwijających się. Wiek XXI przyniósł
pewne zmiany w tym zakresie. Z jednej strony kraje słabsze gospodarczo świadome pożytku, jakie się z tym wiążą, chętniej zgłaszały swe kandydatury. Z drugiej, jednostki organizacyjne odpowiedzialne za wybór gospodarza imprezy zaczęły stawiać na państwa uboższe
lub transformujące swe gospodarki, aby dać im szanse rozwoju [5]. Gdy Polska dowiedziała
się o przyznaniu jej i Ukrainie praw do organizacji Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA
EURO 2012 była bardzo dumna z tego, że może zorganizować tak znaczącą międzynarodową imprezę sportową, jaką jest EURO. Oczekiwania co do tego widowiska były bardzo
różne, ale największe nadzieje wiązano z rozbudową i modernizacją istniejącej infrastruktury
Mgr Joanna Ossowska
Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu, Zakład Pedagogiki i Socjologii
ul. Kazimierza Górskiego 1, 80-336 Gdańsk; tel. 58/554-71-31; e-mail: [email protected]
54
J. Ossowska
transportowej, z budową stadionów oraz z przyciągnięciem wielu turystów. Ponadto organizacja UEFA EURO 2012 spowodować miała wzrost przychodów z turystyki zagranicznej
zarówno w 2012 r., jak i w kolejnych latach, do czego przyczynić się miało rozbudowanie
bazy hotelowej i rekreacyjno-kulturalnej oraz umocnienie wizerunku Polski jako kraju przyjaznego i atrakcyjnego dla turystów z zagranicy [6].
Należy także zaznaczyć, że organizacja i przebieg wielkich imprez sportowych niesie za
sobą też skutki negatywne i wywołuje liczne zagrożenia i obawy. Największym przeciwnikiem
organizatorów tego typu imprez jest czas, który może okazać się zbyt krótki, aby zrealizować
wszystkie planowane zamierzenia. Sytuację pogarszają również mało elastyczny system
prawny i biurokracja, które w zasadniczym stopniu wpływają na wydłużenie trwających procedur [7]. Imprezy takie jak EURO stwarzają także wzmożony ruch, a tym samym trudności
komunikacyjne, zwiększoną emisję substancji toksycznych, są również nowym źródłem hałasu i przyczyną wielu rozbojów spowodowanych przez kibiców [8, 9].
Organizowanie wielkich wydarzeń sportowych jest dużym wyzwaniem dla poszczególnych krajów. Federacje sportowe, media, polityka muszą współpracować, aby wydarzenie
odniosło sukces. Współdziałanie buduje sieci. Kojarzenie miasta z wydarzeniem sportowym
zwiększa ogólną popularność sportu. Ponadto powstają różnego rodzaju projekty edukacyjne, a dodatkowe obiekty dla szkół i mieszkańców są podstawą do przyszłego organizowania
się społeczności wokół różnorodnych imprez sportowych [10]. Polska organizując wspólnie
z Ukrainą Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej EURO 2012, stanęła przed szansą nie tylko
szybszego rozwoju społeczno-gospodarczego, ale również pobudzenia sektora turystycznego. Jest to o tyle istotne, że analizowana impreza, obok mistrzostw świata w piłce nożnej
i igrzysk olimpijskich, zaliczana jest do największych wydarzeń sportowych na świecie [6].
Problem i cel badań
Głównym celem niniejszych badań było poznanie opinii studentów o Mistrzostwach Europy w Piłce Nożnej EURO 2012 odbywających się w Polsce. Zwrócono także uwagę na
proces przygotowania polskiej reprezentacji (w tym przygotowanie psychologiczne) do tak
ważnej imprezy. W niniejszych badaniach podjęto próbę oceny EURO 2012 już po zakończeniu imprezy i konfrontację tej oceny z przewidywaniami. Wykazano, że w większości
przypadków studenci pozytywnie oceniają przebieg i organizację tej imprezy, a do najważniejszych korzyści z jej organizacji zaliczają: rozwój infrastruktury (sportowej, noclegowej,
komunikacyjnej) oraz odpowiednią promocję i poprawę wizerunku aglomeracji. Respondenci
uważają, że wydarzenie to przyczyniło się do zwiększonego ruchu turystycznego w tym
okresie i odczujemy to także w kolejnych latach.
Materiał i metoda
W badaniach posłużono się metodą sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety własnej konstrukcji. Badania zostały przeprowadzone w październiku
2012 roku w różnych uczelniach trójmiejskich. Badania odbywały się w obecności autorki,
miały charakter anonimowy, a ankietowane osoby miały nielimitowany czas ma odpowiedź.
Kwestionariusz składał się z 20 pytań zamkniętych i z jednego pytania o charakterze
otwartym. W większości przypadków ankietowane osoby mogły zaznaczać tylko jedną prawidłową odpowiedź. Pytania głównie dotyczyły oceny organizacji Mistrzostw Europy EURO
2012 w Polsce, a także związanych z tym wydarzeniem korzyści.
W badaniach wzięło udział 120 studentów – 58 kobiet i 62 mężczyzn studiujących na kierunku wychowanie fizyczne oraz na innych kierunkach humanistycznych. 58 osób było
mieszkańcami Trójmiasta, zaś pozostałe 62 osoby zamieszkiwały inne miasta na terenie
województwa pomorskiego. 23 osoby były mieszkańcami wsi, 34 osoby zamieszkiwały miasta do 50 tysięcy mieszkańców, zaś 63 to osoby mieszkające w miastach powyżej 50 tysięcy
mieszkańców. Średnia wieku badanych osób wynosi 25 lat (M = 25,58; SD = 6,34).
55
EURO 2012 a start reprezentacji Polski w opiniach studentów uczelni trójmiejskich
Wyniki
Pierwszym problemem badawczym było ocena pomysłu organizacji Mistrzostw Europy
EURO 2012 w Polsce. Większość badanych pozytywnie odniosła się do tego zagadnienia
i uważa, że organizacja EURO w Polsce była zdecydowanie dobrym pomysłem (58%), raczej
dobrym (35%), a pozostałe 7% nie miało zdania i ocenia pomysł organizacji EURO 2012
w Polsce raczej źle.
zdecydowanie
nie
nie wiem
2%
3%
raczej nie
3%
raczej tak
34%
zdecydowanie
tak
58%
Ryc. 1. Ocena, czy organizacja EURO 2012 w Polsce była dobrym pomysłem
Drugie pytanie dotyczyło oceny stanu przygotowań Polski do organizacji Mistrzostw Europy w piłce nożnej EURO 2012. Ankietowani większością głosów (56%) ocenili, że Polska
dobrze przygotowała się do tego wydarzenia, 25% stwierdziło, że Polska przygotowała się
umiarkowanie, 18% uważa, że bardzo dobrze, a tylko 1%, że źle.
umiarkowanie
25%
źle
1%
bardzo dobrze
18%
dobrze
56%
Ryc. 2. Ocena stanu przygotowań Polski do organizacji EURO 2012
Na pytanie „Gdzie najczęściej oglądał/a Pan/Pani mecze” badane osoby w zdecydowanej
większości odpowiedziały, że w telewizji (63%). Na drugim miejscu plasuje się strefa kibica,
gdzie 28% ankietowanych wybrało właśnie to miejsce na oglądanie meczów. Niestety tylko
5% badanych miało szanse obejrzeć jakikolwiek mecz na żywo, a 4% w ogóle nie było zainteresowanych oglądaniem meczów, a więc i całym tym przedsięwzięciem, jakim było EURO
2012. Wpływ na tak małą liczbę osób oglądających mecze na żywo mogło mieć wiek badanych osób, gdyż była to grupa studentów, a więc miała ograniczone możliwości finansowe na
zakup biletów.
56
J. Ossowska
nie oglądałem
4%
na żywo
5%
w strefach
kibica
28%
w telewizji
63%
Ryc. 3. Miejsce oglądania meczów podczas EURO 2012 wg respondentów
Wiemy, jak gra reprezentacja Polski i jak plasuje się ona w rankingach światowych, dlatego kolejne pytanie dotyczy szansy na wyjście z grupy, jaką ankietowane osoby dawały naszej reprezentacji w piłce nożnej. Prognoza nie była optymistyczna, gdyż 43% badanych
oceniało te szanse jako średnie, a 27% respondentów uważało, że Polska ma minimalne
szanse na wyjście z grupy. Tylko 27% badanych wierzyło w Polaków – 18% z nich dawało
Polakom wysokie szanse na wyjście z grupy, a 9% nawet bardzo wysokie.
żadne
9%
bardzo wysokie
3%
wysokie
18%
minimalne
27%
średnie
43%
Ryc. 4. Szanse Polskiej reprezentacji na wyjście z grupy w ocenie respondentów
W nawiązaniu do poprzedniego pytania można poruszyć kolejną kwestię dotyczącą tego,
czy ankietowane osoby zmniejszyły swoje zainteresowanie EURO 2012 w momencie, gdy
Polska nie wyszła z grupy. 31% badanych uważa, że raczej nie zmniejszyło to ich zainteresowania EURO, a 30%, że zdecydowanie nie zmniejszyło. Natomiast 17% uważa, że raczej
tak, a 14%, że zdecydowanie tak – miało to wpływ na zmniejszenie się ich zainteresowania
EURO, gdy Polska nie wyszła z grupy. 8% ankietowanych odpowiedziało, że nie wie, czy
wyeliminowanie polskiej reprezentacji z grupy osłabiło ich zainteresowanie EURO 2012.
57
zdecydowanie
nie
30%
nie wiem
8%
zdecydowanie
tak
14%
raczej tak
17%
raczej nie
31%
Ryc. 5. Wyeliminowanie Polskiej reprezentacji a osłabienie zainteresowania EURO 2012 przez polskich kibiców
Kolejnym problemem badawczym było zbadanie opinii respondentów nt. przyczyn tego,
że reprezentacja Polski nie wyszła z grupy. 52% ankietowanych uważa, że zawodnicy byli
nieodpowiednio przygotowani do zawodów, a 19% wini trenera za odpadnięcie Polski z grupy. Tylko 18% badanych uważa, że nasza reprezentacja grała dobrze. 7% nie miało zdania,
a 4% podaje jako powód niepowodzenia Polaków złe warunki atmosferyczne.
uważam, ze grali
dobrze
18%
nie mam zdania
7%
złe warunki
atmosferyczne
4%
trener
19%
nieodpowiednie
przygotowanie do
zawodów
52%
Ryc. 6. Powody, dla których wg respondentów reprezentacja Polski nie wyszła z grupy
Następne pytanie dotyczyło tego, jakie czynniki w przygotowaniu zawodników do EURO
2012 najbardziej zawiodły. Ankietowani odpowiadali zróżnicowanie. I tak 40% z nich uważa,
że to przygotowanie taktyczne najbardziej zawiodło i zawodnicy mogli być przygotowani lepiej w tej kwestii. Dla 23% to przygotowanie psychologiczne było kluczowe i ono zawiodło,
bo ich zdaniem zawodnicy mogli być lepiej przygotowani w tym kierunku. 20% badanych
uważa, że przygotowanie motoryczne nie spełniło oczekiwań, zaś 17% uznaje, że trener nie
dopilnował przygotowania technicznego zawodników.
58
J. Ossowska
przygotowanie
techniczne
17%
przygotowanie
psychologiczne
23%
przygotowanie
motoryczne
20%
przygotowanie
taktyczne
40%
Ryc. 7. Czynniki w przygotowaniu zawodników, które najbardziej zawiodły zdaniem respondentów
Aspektem poruszanym w kolejnym pytaniu było wskazanie przez respondentów niedopatrzeń, które dostrzegli w związku z przygotowaniami do EURO 2012. Ankietowani mogli zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź. Analizując poniższy wykres można zauważyć, że odpowiedzi były bardzo zróżnicowane. Każdy z respondentów skorzystał z możliwości zaznaczenia więcej niż jednej odpowiedzi. Najwięcej ankietowanych (62%) zauważyło niedopatrzenia w budowie dróg i autostrad oraz w infrastrukturze kolejowej (41%). I słusznie, gdyż
drogi ekspresowe, autostrady i tory kolejowe są nadal w budowie, a państwo nie wywiązało
się z postawionych terminów. Kolejnym niedopatrzeniem wskazanym przez ankietowanych
był transport miejski (27%), oraz ich zdaniem niezapewnione bezpieczeństwo (15%) w czasie trwania tak wielkiej imprezy. Nieco rzadziej respondenci wybierali: stadiony stanowiące
(8%) odpowiedzi, lotniska (7%) i hotele (7%). Nie budziło natomiast zastrzeżeń respondentów przygotowanie baz pobytowych dla drużyn.
80
62
60
41
% 40
27
20
15
7
8
bezpieczeństwo
centra
pobytowe dla
drużyn
transport
miejski
hotele
lotniska
infrastruktura
kolejowa
infrastruktura
drogowa
0
stadiony
0
7
Ryc. 8. Największe niedopatrzenia w związku z przygotowaniami do EURO 2012
W następnym pytaniu badane osoby miały zaznaczyć, czy EURO 2012 przyczyniło się
do poprawy wizerunku Polski za granicą. Ankietowane osoby odpowiedziały większością
głosów, że raczej tak 51%, a 33%, że zdecydowanie tak. 5% i 3% uznało, że EURO 2012
raczej nie i zdecydowanie nie przyczyniło się do poprawy wizerunku naszego kraju za grani-
59
cą. 8% nie miało zdania na ten temat. Można szacować, że analizowana impreza przyczyniła
się do wielu zmian, m.in. Polska stała się atrakcyjniejsza turystycznie i zwiększyła się liczba
osób odwiedzających nasz kraj.
zdecydowanie
nie
3%
raczej nie
5%
nie wiem
8%
zdecydowanie
tak
33%
raczej tak
51%
Ryc. 9. Wpływ EURO 2012 na poprawę wizerunku naszego kraju za granicą
Kolejnym problemem badawczym było ogólna ocena pomysłu organizacji Mistrzostw Europy EURO 2012 w Trójmieście. Porównując badania własne przeprowadzone w październiku 2012 z badaniami Tomana i Borzyszkowskiego [6] przeprowadzonymi w połowie 2010
roku praktycznie można stwierdzić podobieństwo w uzyskanych odpowiedziach. W badaniach własnych i w badaniach Tomana i Borzyszkowskiego zdecydowana większość (91%
i 90%) ankietowanych pozytywnie ocenia pomysł organizacji mistrzostw Europy w Trójmieście. Oznacza to, że mieszkańcy miasta mają wielkie zaufanie do przeprowadzenia tak wielkiej imprezy sportowej. Wśród 100 badanych osób 5% udzieliło odpowiedzi, że obojętnie
podchodzą do pomysłu. Argumentują to tym, że nie są zainteresowani sportem oraz jest im
obojętne, co się dzieje w Trójmieście. Tylko 5 osób negatywnie oceniło taki pomysł w badaniach Tomana i Borzyszkowskiego, a 4 osoby w badaniach własnych. Osoby te dopatrują się
w takim przedsięwzięciu negatywnych zjawisk, tj. ciągłych remontów, korków w mieście,
jeszcze większych tłumów na ulicach oraz wzrostu niebezpieczeństwa, szczególnie ze strony
kibiców.
B
A
negatywnie
4%
obojętnie
5%
negatywnie
5%
pozytywnie
91%
obojętnie
5%
pozytywnie
90%
Ryc. 10. Ocena pomysłu organizacji EURO 2012 w Trójmieście: A – badania własne; B – opracowanie własne na
podst. wyników Tomana i Borzyszkowskiego [6]
Jednym z ważniejszych aspektów poruszanych w kwestionariuszu było zbadanie, z czym
kojarzy się organizacja mistrzostw w Trójmieście. W tym pytaniu ankietowani mogli wybrać
więcej niż jedną odpowiedź, z tej możliwości skorzystał każdy z respondentów. Najwięcej
ankietowanych (68%) organizację mistrzostw kojarzy ze sportowym widowiskiem oraz
z szansą promocji regionu (53%). Daje to do zrozumienia, że mieszkańcy Trójmiasta widzą
pozytywny aspekt w organizacji mistrzostw w postaci promocji regionu. Kolejną najczęściej
zaznaczaną odpowiedzią było skojarzenie z imprezą masową (42%), poprawą infrastruktury
60
J. Ossowska
(43%) oraz skojarzenie organizacji mistrzostw z ciągłymi remontami (33%). Sportowy doping
stanowił 30% odpowiedzi. Nieco rzadszymi odpowiedziami były: hałaśliwy tłum (11%), pseudokibice (9%), zniszczone miasto (5%). Tym samym można stwierdzić, że respondenci mają
raczej pozytywne skojarzenia z analizowanym wydarzeniem.
75
53
43
33
30
20
ciągłe remonty
poprawa infrastruktury
sportowy doping
impreza masowa
możliwość promocji regionu
widowisko sportowe
0
11
5
9
pseudokibice
42
% 40
zniszczone miasto
60
hałaśliwy tłum
80
Ryc. 11. Skojarzenia związane z organizacją Mistrzostw Europy EURO 2012 w Trójmieście
Kolejnym, i jednym z najważniejszych obszarów poddanych badaniu, był wpływ organizacji Mistrzostw EURO 2012 na rynek turystyczny Trójmiasta. Zdecydowana większość ankietowanych uznała, że wpływ na rynek turystyczny będzie duży 55% i bardzo duży 28%.
14% respondentów uważa, że wpływ na rynek turystyczny będzie średni, 2% – mały i 1% –
bardzo mały. EURO 2012 bez wątpienia przyczyniło się do zwiększonego zainteresowania
turystów naszym krajem. Można było to zauważyć w każdym dużym mieście, a zwłaszcza
w miastach, gdzie odbywały się mecze. Po zakończeniu meczów turyści zazwyczaj odwiedzali pobliskie puby i kluby, a w dzień zwiedzali miasta.
bardzo mały
mały
1%
2%
średni
14%
bardzo duży
28%
duży
55%
Ryc. 12. Wpływ organizacji EURO 2012 na rynek turystyczny Trójmiasta
Następną poruszaną kwestią w kwestionariuszu ankietowym było wskazanie działań,
związanych z organizacją Mistrzostwami Europy w Piłce Nożnej, zauważonych przez respondentów. Badane osoby mogły wybrać więcej niż jedną odpowiedź. Najbardziej zauważonymi przez ankietowanych czynnikami związanymi z organizacją mistrzostw w Trójmieście
była budowa stadionów oraz budowa autostrad. Wśród 100 respondentów odpowiedzi te
61
zaznaczyło odpowiednio 75% i 59% osób. Być może były to obiekty najbardziej pożądane
przez mieszkańców, kibiców, a także turystów, którzy w tym czasie odwiedzili Trójmiasto.
Kolejnym działaniem, które zostało zauważone była organizacja akcji promocyjnych 46%,
budowa obiektów noclegowych 20% oraz budowa bazy gastronomicznej 11%. Przy organizacji tak wielkiej imprezy ważne jest zapewnienie odpowiedniego standardu stadionów oraz
infrastruktury drogowej. Zestawiając badania własne z badaniami Tomana i Borzyszkowskiego, można zauważyć małe rozbieżności w udzielanych odpowiedziach.
80
75
70
68
59
60
46
%
50
Badanie własne
40
Wyniki Tomana i
Borzyszkowskiego [6]
28
20
20
20
11
budowa
infrastruktury
transportowej
budowa bazy
gastronomicznej
budowa obiektów
noclegowych
organizacja akcji
promocyjnych
budowa
stadionów
0
Ryc. 13. Widoczne działania związane z organizacją EURO 2012
Jednym z przed ostatnich już problemów było określenie, które czynniki przyczyniły się
do sukcesu Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej EURO 2012 na terenie Trójmiasta. Najwięcej
odpowiedzi (51%) otrzymała odpowiedź „pozytywne nastawienie mieszkańców do turystów”.
Na drugim miejscu plasuje się atrakcyjność turystyczna Gdańska, stanowiąca 34% odpowiedzi. Istotne znaczenie mają również poszczególne elementy infrastruktury sportowoturystycznej.
infrastruktura
nocelgowa infrastruktura
nowoczesny
1%
transportowa
stadion
1%
13%
pozytywne
nastawienie
mieszkańców
do turystów
51%
atrakcyjność
turystyczna
miasta
34%
Ryc. 14. Czynniki, które zdaniem respondentów przyczyniły się do sukcesu EURO 2012
62
J. Ossowska
Ostatnim już zadanym pytaniem w kwestionariuszu ankiety było pytanie o chęć doświadczenia EURO 2012 jeszcze raz. Odpowiednio 50% i 34% ankietowanych uznało, że „zdecydowanie tak” i „raczej tak” chciałoby przeżyć EURO jeszcze raz. 5% „raczej nie” chciałoby,
a 3% „zdecydowanie nie” chciałoby przeżywać tego wydarzenia po raz drugi. 8% badanych
nie wie, czy takie wydarzenie sportowe chcieliby przeżyć kolejny raz.
zdecydowanie
nie wiem
nie
8%
raczej nie
3%
5%
zdecydowanie
tak
50%
raczej tak
34%
Ryc. 15. Struktura odpowiedzi respondentów na pytanie, czy chcieliby oni przeżyć EURO 2012 kolejny raz
Dyskusja
Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012, które odbyły się w Polsce i na
Ukrainie między 8 czerwca a 1 lipca 2012 r., były największym i najważniejszym wydarzeniem sportowym organizowanym do tej pory w tych krajach. Organizacja tej imprezy z całą
pewnością przyniosła duże zyski polskiej turystyce poprzez zdecydowanie wyższą sprzedaż
polskiego i ukraińskiego produktu turystycznego [11, 12]. Turystyka jest ważną i nowoczesną
sferą aktywności gospodarczej, a jednocześnie sferą działalności społecznej. Aktywność
turystyczna jest jednym z mierników poziomu życia mieszkańców i wskaźnikiem rozwoju cywilizacyjnego społeczeństw [13, 14]. Sukces turnieju zależy w równej mierze od wrażeń kibiców zagranicznych odwiedzających Polskę, jak również od ocen mieszkańców Polski. Zarówno w miastach-gospodarzach EURO 2012, jak i w innych regionach, efektywna organizacja i odpowiedniej jakości informacja podczas rozgrywek umożliwi z jednej strony sprawne
i komfortowe funkcjonowanie mieszkańców, a z drugiej strony stanowi szansę na maksymalizację zysków dla przedsiębiorców we wszystkich branżach oraz przeżycie pozytywnych
emocji sportowych [15]. Z doświadczeń innych krajów wynika, iż organizacja mistrzostw
przynosi przede wszystkim korzyści dla przedsiębiorstw uczestniczących w obsłudze ruchu
turystycznego, poprawia wizerunek danego kraju i przyczynia się do poprawy infrastruktury,
ale czy prognozy stawiane przez specjalistów w rzeczywistości okazały się słuszne? [16].
Eksperci podsumowali rzeczywiste rezultaty organizacji w naszym kraju trzeciej co do wielkości imprezy sportowej na świecie. W przypadku EURO 2012 mamy do czynienia z „efektem polskim”, którego wpływ na gospodarkę, rozwój zagranicznego ruchu turystycznego oraz
wizerunek kraju, będzie większy od „efektu barcelońskiego”. Na „efekt polski” składają się
przede wszystkim takie elementy, jak znaczne przyśpieszenie modernizacji infrastruktury
i wzrost produktywności gospodarki, wzmocnienie wizerunku Polski za granicą czy większy
od prognozowanego wzrost zagranicznego ruchu turystycznego i przychody z tego tytułu
[17]. Organizacja mistrzostw Europy w Polsce przyniosła lepsze wyniki od tych, które zakładano. Dzięki EURO 2012 Polskę każdego roku może odwiedzać o 766 tys. turystów zagranicznych więcej, wobec prognozowanych 489 tys. osób. W trakcie EURO 2012 Polskę odwiedziło ponad 677 tys. zagranicznych turystów i kibiców ze 123 krajów świata. Na stadionach bawiło się 296 tys. cudzoziemców, natomiast poza arenami piłkarskimi, czyli np. w strefach kibica, restauracjach, barach czy miejscach publicznego oglądania meczów zlokalizowanych na świeżym powietrzu, liczba ta była o jedną czwartą większa niż na stadionach
63
i wyniosła 370 tys. zagranicznych gości. Pomimo że zagranicznych turystów i kibiców było
w trakcie EURO 2012 w Polsce nieco mniej, niż wstępnie zakładano, to ich wydatki podczas
mistrzostw w naszym kraju były o 33% większe od prognozowanych [18]. Choć organizacja
EURO 2012 będzie miała swój wkład w tegoroczny wzrost PKB należy pamiętać, że zyski
Polski z organizacji turnieju będą rozłożone na wiele lat. Według raportu Impact inwestycje
związane z EURO 2012 dodadzą do wzrostu PKB łącznie o 2,1 proc. w latach 2008-2020, co
oznacza 27,9 mld złotych więcej dla gospodarki [19]. Polska wygrała organizacyjnie; pokazaliśmy, że potrafimy realizować trudne zadania. Dzięki sprawnej organizacji EURO 2012
i współpracy z odpowiednimi organami zyskaliśmy doświadczenie i wiedzę, jak przygotowywać się do dużych sportowych wydarzeń [20].
Wnioski
Uzyskane wyniki pozwalają zauważyć, że organizacja EURO 2012 w Polsce była dobrym
pomysłem i większość badanych chętnie uczestniczyła w tym widowisku. Badani chcieliby
także przeżyć do wydarzenie kolejny raz. Badane osoby dawały naszej reprezentacji średnią
szanse na wyjście z grupy. Mimo że reprezentacja odpadła, ankietowane osoby nadal oglądały mecze i nie zmniejszyło to ich zainteresowania EURO 2012. Badane osoby uznały, że
zawodnicy byli nieodpowiednio przygotowani do zawodów, dlatego nie wyszli z grupy. Przygotowanie taktycznie było zdaniem ankietowanych główną przyczyną niepowodzenia. EURO
2012 przyczyniło się do pobudzenia rynku turystycznego całego kraju i Trójmiasta. Zdecydowana większość ankietowanych stwierdziła wymierne korzyści z jej organizacji (w tym budowa stadionów, budowa autostrad, poprawa dostępności komunikacyjnej, poprawa wizerunku naszego kraju).
BIBLIOGRAFIA
[1] Kirkup N, Major B. Doctoral Foundation Paper: The Reliability of Economic Impact Studies of the Olympic
Games: A Post-Games Study of Sydney 2000 and Considerations for London 2012. Journal of Sport & Tourism 2006; 11: 275-296.
[2] Ahlert G. Hosting the FIFA World Cup Germany 2006: Macroeconomic and Regional Economic Impacts,
Journal of Convention & Event Tourism 2006; 2.
[3] [Perna F, Custodio MJ. (2008). Importance of Events in Tourism: Impacts of the UEFA-EURO 2004 on the
Accommodation Industry in Algarve, Portugal. An International Journal of Tourism and Hospitality Research
2008; 1: 5-22.
[4] Marivoet S. UEFA Euro 2004TM Portugal: The social construction of a sports mega-event and spectacle, The
Editorial Board of the Sociological Review; 2006.
[5] Zawadzki K, Grzegorzewska-Mischka E, Daszkiewicz N, Wasilczuk J. Co powinieneś wiedzieć o EURO
2012. Poradnik dla MŚP. Gdańsk: Politechnika Gdańska, Wydział Zarządzania i Ekonomii; 2010.
[6] Borzyszkowski J, Toman T. Wpływ Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej EURO 2012 na rynek turystyczny
Trójmiasta w opinii mieszkańców aglomeracji. Turystyka Kulturowa 2012; 3: 16-28.
[7] Zawadzki K, red. EURO 2012 Szanse i zagrożenia dla Pomorza. Analiza przypadku EURO 2004 w Portugalii. Gdańsk: Politechnika Gdańska, Wydział Zarządzania i Ekonomii; 2010.
[8] Adang O, Livingstone A, Schreiber M, Stott C. Variability in the collective behaviour of England fans at Euro
2004: ‘Hooliganism’, public order policing and social change. European Journal of Social Psychology 2007;
37: 75-100.
[9] Fourie J, Spronk K. South African Mega-sport Events and Their Impact on Tourism. Journal of Sport & Tourism 2011; 1: 75-97.
[10] Borowski J, red. Raport na temat wpływu przygotowań i organizacji Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA
EURO 2012 na gospodarkę Polski przygotowany na zlecenie spółki celowej Ministra Sportu i Turystyki, PL.
2012 Sp. z o.o. Warszawa; 2010.
[11] Grishel V. Ukraine after the UEFA EURO 2012: triumph or broken hopes? The summary of effects, Best
Place, European Place Marketing Institute; 2012.
[12] Porter PK. The Economic Impact of the Olympic Games: Ex Ante Predictions and Ex Poste Reality. Journal
of Sport Management 2008; 22: 470-486.
[13] The Economic Impact of the London 2012. Olympic and Paraolympic Games A raport of Oxford Economics
commissioned by LIoyds Banking Groups; 2012.
[14] Hachleitner B, Manzenreiter W. The EURO 2008 bonanza: mega-events, economic pretensions and the
sports–media business alliance. Soccer & Society 2010; 6: 843-853.
[15] Sprawozdanie z realizacji przedsięwzięć Euro 2012 oraz z wykonanych działań dotyczących realizacji przygotowań Polski do finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012 (marzec 2011 r.
– styczeń 2012 r.). Nieopublikowany raport. Warszawa: Ministerstwo Sportu i Turystyki; 2012.
64
J. Ossowska
[16] Strategia rozwoju turystyki na lata 2008-2014. Nieopublikowany raport. Warszawa: Ministerstwo Sportu
i Turystyki; 2008.
[17] Lachowicz Ł, Lachowski A, Martyniuk D. Zarządzanie projektowe w projektach strategicznych dla Polski na
przykładzie EURO 2012. Szacowane korzyści z przyjętego przez Spółkę PL.2012 podejścia do zarządzania
projektami w ramach przygotowań Polski do UEFA Euro 2012. Warszawa: Member of Deloitte Touche Tohmatsu Limited; 2012.
[18] Efekt Polski – Sukces Euro 2012 powyżej oczekiwań [http://www.2012.org.pl/pl/aktualnosci/pozostale/
44741-efekt-polski-sukces-euro-2012-powyej-oczekiwa.html] [dostęp: 21.12.2012]
[19] Sawa Ł. Ocena wpływu mistrzostw Europy w piłce nożnej EURO 2012 na polską gospodarkę – co okazało
się zgodne z oczekiwaniami, co zaskoczyło analityków. [http://inwestor.msp.gov.pl/portal/si/338/22846/
Ocena_wplywu_mistrzostw_Europy_w_pilce_noznej_Euro_2012_na_polska_gogospodar__co.html] [dostęp:
21.12.2012]
[20] Dziedzictwo Euro 2012 [http://static.2012.org.pl/images/stories/pdf/raporty/EURO_2012_-_Efekt_Polski.pdf]
[dostęp: 21.12.2012]
PRACA ORYGINALNA
Ocena EURO 2012 w opinii studentów UG i AWFiS Gdańsk
Assessment of EURO 2012 in the Opinion of Students of the University
of Gdansk and Gdansk University of Physical Education and Sport
DAGMARA BUDNIK-PRZYBYLSKA1 (ABDEFG), JACEK PRZYBYLSKI1 (ABDEFG),
STANISŁAW PRZYBYLSKI2 ( A)
1
Uniwersytet Gdański, Zakład Psychologii Sportu
2
Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku, Zakład Pływania
Streszczenie
Zorganizowanie EURO 2012 było wielkim wyzwaniem dla Polski. Jako organizatorzy osiągnęliśmy sukces. EURO
2012 to również ważne wydarzenie społeczne. Celem niniejszego badania jest ocena EURO 2012 przez studentów AWFiS
Gdańsk, jak i Uniwersytetu Gdańskiego.
Osobami badanymi byli studenci Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu (N = 24, 10 kobiet i 14 mężczyzn) oraz
Uniwersytetu Gdańskiego (N = 54, 49 kobiet i 3 mężczyzn), którzy zostali poproszeni o wypełnienie anonimowej ankiety
dotyczącej oceny EURO 2012. Średnia wieku: 21, 67, SD 1,66.Wypełnienie ankiety trwało 10-15 minut.
Organizacja EURO 2012 podobała się badanym osobom. Jako organizatora wyżej oceniono Polskę niż Ukrainę. Respondenci kibicowali głównie Polakom. W strefie kibica najbardziej podobała się panująca tam atmosfera.
Uzyskane wyniki zbliżone są do tych, które uzyskano z sondaży ogólnopolskich. Podobne oceny EURO 2012 osób
z UG i AWFiS
Słowa kluczowe: EURO 2012, ocena przygotowania, kibicowanie, strefa kibica.
Abstract
Organising EURO 2012 was a great challenge for Poland. As organizers we achieved success. EURO 2012 was also
an important social event. The purpose of this study was to assess Euro 2012 by students of Gdansk University of Physical
Education and Sport as well as the University of Gdansk.
The subjects were students of Gdansk University of Physical Education and Sport (N = 24, 10 men and 14 women)
and the University of Gdańsk (N = 54, 49 women and 3 men) who were asked to fill out an anonymous questionnaire on
the evaluation of Euro 2012. The mean age: 21.67, SD 1.66. Completing the survey took 10-15 minutes.
The subjects liked organization of Euro 2012. Poland was rated higher as the organizer than Ukraine. Respondents
mainly supported the Polish team. In the Fan zones they mostly enjoyed the atmosphere prevailing there.
The results are similar to those obtained from national surveys. Assessment of EURO 2012 was similar among persons from the University of Gdansk and from Gdansk University of Physical Education and Sport.
Key words: EURO 2012, assessment of preparation, cheering, fan zone.
Wstęp
EURO 2012 stanowiło wielkie wyzwanie dla Polski pod względem organizacyjnym,
a w rezultacie stało się ogromnym sukcesem. W krótkim czasie przygotowań do tego europejskiego turnieju nasz kraj zrobił krok milowy. Jak wynika z przeprowadzonych badań, organizacja EURO 2012 pozwoliła na przyspieszenie realizacji niektórych inwestycji w naszym
kraju nawet o 5 lat. Przed EURO 2012 przeprowadzono 83 kluczowych inwestycji o łącznej
wartości 94 mld zł, takich jak stadiony, lotniska, dworce kolejowe i autostrady [1].
Dzięki organizacji mistrzostw Europy wizerunek Polski na arenie międzynarodowej polepszył się. Polacy potrafią cieszyć się pięknem futbolu z kibicami z innych krajów, o czym
świadczy bardzo wysoka frekwencja – aż 3,187 mln – osób bawiących się w strefach kibica.
Badania wskazują że 92% respondentów pozytywnie ocenia atmosferę panującą podczas
turnieju, a 89,4% Polaków jest dumnych z tego, jak Polska zorganizowała turniej, z czego
97,1% z nich uważa, że byliśmy dobrymi gospodarzami EURO 2012 [1].
Dr Dagmara Budnik-Przybylska
Uniwersytet Gdański, Zakład Psychologii Sportu
ul. Bażyńskiego 4, 80-952 Gdańsk; tel. 695435286, e-mail: [email protected]
66
D. Budnik-Przybylska, J. Przybylski, S. Przybylski
Badanie „Euro 2012” przeprowadzone przez Zespół Badań Społecznych OBOP TNS Polska między 14 a 17 czerwca 2012 r. wskazuje również, że Polacy najlepiej oceniali przygotowanie mistrzostw przez Polskę i organizację samych meczów. 88% badanych oceniło te
elementy EURO 2012 bardzo dobrze lub dobrze. Tylko 6% oceniło przygotowanie Polski do
turnieju źle lub bardzo źle, a 2% tę samą ocenę wystawiło organizacji meczów [2].
Powszechnie uważa się, że dzięki dobrej organizacji EURO 2012, Polska stanie się krajem bardziej atrakcyjnym dla turystów. Na stadionach gościliśmy obcokrajowców z wielu krajów, a zagraniczni kibice deklarowali chęć odwiedzenia Polski w przyszłości. Według badań
my sami twierdzimy, że nauczyliśmy się większej otwartości w stosunku do cudzoziemców.
O tym, że EURO 2012 było wielkim sukcesem, może świadczyć fakt, że 92% Polaków
chce zorganizowania kolejnej wielkiej imprezy sportowej w przyszłości [3].
EURO 2012 to również ważne wydarzenie pod względem społecznym. Polacy, kibicując
naszej drużynie, odczuwali emocje związane w poczuciem wspólnoty, afiszowali się z barwami i symbolami narodowymi [4].
Celem niniejszego badania było skonfrontowanie powyższych wyników z ocenami EURO
2012 dokonanymi przez studentów AWFiS Gdańsk oraz Uniwersytetu Gdańskiego
Materiał i metody
Osobami badanymi byli studenci Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu (N = 24; 10
kobiet i 14 mężczyzn) oraz Uniwersytetu Gdańskiego (N = 54; 49 kobiet i 3 mężczyzn), którzy zostali poproszeni o wypełnienie anonimowej ankiety dotyczącej oceny EURO 2012.
Średnia wieku: 21, 67, SD 1,66. Wypełnienie ankiety trwało 10-15 minut.
W badaniu wykorzystano ankietę stworzoną na rzecz obecnego badania. Ankieta składała się z 19 pytań dotyczących m.in. oceny organizacji, infrastruktury, drużyn oraz przydatności wolontariuszy podczas EURO 2012. Zawierała pytania otwarte i zamknięte.
Wyniki badań
Poniżej przedstawiono wyniki badań. Na pytanie: „Czy podobała Ci się organizacja EURO 2012?” obie grupy zdecydowanie odpowiedziały tak. Jednak w grupie osób z Uniwersytetu Gdańskiego było więcej osób niezadowolonych z organizacji (ryc. 2 i 3).
45
40
35
30
25
nie
20
tak
15
10
5
0
UG
AWFiS
Ryc. 1. Czy podobała Ci się organizacja EURO 2012?
67
16%
nie
tak
84%
Ryc. 2. Struktura odpowiedzi na pytanie „Czy podobała Ci się organizacja EURO 2012?”
30
25
20
UG
15
AWFiS
10
5
0
Drużyna
Hiszpania
Włochy
Niemcy
Portugalia
inne
polska
Ryc. 3. Komu kibicujesz?
A jednak kibicowaliśmy Polakom (ryc. 3). Osoby badane pytane były, czy kibicują jakiejś
drużynie, a kiedy odpowiadały „tak”, to proszono je o wymienienie kraju, któremu kibicują.
Respondenci wybierali w przeważającej mierze drużynę polską (zarówno studenci AWFiS,
jak i UG), na drugim miejscu pojawiła się Hiszpania. W dalszej kolejności wymieniano Włochy, Niemcy, Portugalię.
68
35
30
25
20
UG
15
AWFiS
10
5
0
Hiszpania
Irlandia
Polska
Włochy
Ryc. 4. Najlepsi kibice
Następnie pytano o kraj, którego kibice zachowywali się najlepiej. Osoby z Uniwersytetu
Gdańskiego uważają Hiszpanów za najlepszych kibiców, natomiast osoby z AWFiS uważają,
że najlepsi byli Irlandczycy. Polska została wymieniona na trzecim miejscu (ryc. 4).
4,5
4,0
3,5
3,0
UG
2,5
AWFiS
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
Gdańsk organizator
Polska organizator
Ukraina organizator
Ryc. 5. Ocena organizatorów
Badacze również zadali pytanie: „Jak Twoim zdaniem sprawdzili się organizatorzy EURO
2012?”. Osoby badane miały ocenić Gdańsk, Polskę i Ukrainę jako organizatorów w skali od
1 do 5, gdzie 1 to była ocena niedostateczna, natomiast 5 miało stanowić ocenę celującą.
Oceny Gdańska, jak i Polski zbliżone były do 4. Najniżej natomiast oceniono Ukrainę jako
organizatora (ryc. 5). Być może mamy tu do czynienia z efektem „my – oni” – grupa własna
i grupa obca.
69
6%
4%
17%
drogi
stadion
reklama Polski
długi
20%
wspólny cel
53%
Ryc. 6. Co Polska zyskała dzięki organizacji EURO 2012?
40
35
30
25
UG
20
AWFiS
15
10
5
0
drogi
stadion
reklama Polski
długi
wspólny cel
Ryc. 7. Co Polska zyskała dzięki organizacji EURO 2012?
W następnej kolejności odpowiadano na pytanie otwarte „Co Polska zyskała dzięki organizacji EURO 2012?”. Pojawiły się następujące główne kategorie odpowiedzi: drogi, stadion,
reklama Polski, wspólny cel oraz – co może wydawać się zaskakujące – długi. Najczęstszymi odpowiedziami były te, związane z reklamą Polski, np. „dobrą opinię wśród innych narodów”, „w końcu doceniono naszą gościnność”; „dzięki temu Polska jest teraz lepiej postrzegana w Europie”, „ludzie z innych krajów poznali Polskę”, „Polska dała się zauważyć i poznać jako przyjazny kraj otwarty na gości”. Odpowiedzi podobnie kształtowały się w obu grupach studentów (ryc. 7).
Następnie przeanalizowano odpowiedzi na pytanie otwarte: „Jakie elementy powinny zostać poprawione, jeśli chodzi o organizację podobnej dużej imprezy sportowej?”. Odpowiedzi
zostały skategoryzowane w następujący sposób: drogi, oznaczenia, bilety, zabezpieczenie
(ryc. 8). Na pierwszym miejscu pojawiła się odpowiedź związana z poprawą dróg, a dokładniej z zakończeniem inwestycji, które zostały rozpoczęte, a nieskończone. Odpowiedź ta była
na pierwszym miejscu zarówno u osób z Uniwersytetu Gdańskiego, jak i AWFiS Gdańsk.
Przykładowe odpowiedzi były następujące: „zbyt długie remonty, które do samego dnia rozpoczynającego EURO nie były całkowicie skończone”, „remonty dróg w terminie oraz dojazd
na stadiony”, „poprawa warunków na drogach”. Przykładowe odpowiedzi związane z ozna-
70
czeniami: „oznaczenia dla obcokrajowców”, „lepiej opisane kierunki i ulice”, „mapy jak i gdzie
dotrzeć, przetłumaczone na większą liczbę języków”.
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
UG
AWFiS
drogi
oznaczenia
bilety
zabezpieczenie
Ryc. 8. Co byś poprawił jeśli chodzi o organizację dużej imprezy sportowej?
40
35
30
25
20
15
10
5
0
atmosfera w PZPN
nieodpowienie
szkolenie trenerów
atmosfera przez
media
nieodpowiednie
wyszkolenie
piłkarzy
inne
Ryc. 9. Słaby wynik polskiej drużyny spowodowany był...
W badaniu zapytano również o słaby wynik polskiej drużyny podczas EURO 2012. Możliwe odpowiedzi były następujące: a) atmosfera w Polskim Związku Piłki Nożnej; b) nieodpowiednie szkolenie trenerów i instruktorów piłki nożnej; c) atmosfera, jaką wywołały media
wokół EURO 2012; d) nieodpowiednie wyszkolenie piłkarzy; e) inne.
Według respondentów z obu uczelni przyczyną złego wyniku były głównie atmosfera
w PZPN i nieodpowiednie wyszkolenie piłkarzy. Przykładowe inne odpowiedzi: „brak zgrania”, „pech”, „brak psychologa”, „zmiana trenera po każdym EURO i MŚ” (ryc. 9).
71
2,85
2,80
UG
AWFiS
Ryc. 10. Ocena polskiej drużyny
Respondenci odpowiadali również na pytanie: „Jak oceniasz drużynę polską podczas
EURO 2012?”. Zarówno przez studentów AWFiS, jak i UG polska drużyna została oceniona
na niecałe 3, w skali 1-5 gdzie 1 – niedostatecznie, a 5 to celująco. Ocena ta mimo kibicowania w głównej mierze właśnie Polsce wydaje się bardzo niska (ryc. 10).
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
UG
AWFiS
dojazd
strefa kibica
Ryc. 11. Co Ci się podobało jeśli chodzi o logistykę i infrastrukturę?
72
18
16
14
12
10
8
UG
AWFiS
6
4
2
0
drogi
pociągi
parkingi
ceny
inne
Ryc.12. Co byś zmienił jeśli chodzi o logistykę i infrastrukturę?
Badacze chcieli również uzyskać odpowiedzi dotyczące infrastruktury, a mianowicie to co
się podobało oraz to, co studenci chcieliby poprawić. Najczęstszą odpowiedzią w pytaniu:
„Co się najbardziej podobało?” w obu grupach był dojazd (ryc. 11). Przykładowe odpowiedzi
to „dobre połączenia z Gdańskiem z okolicznych miejscowości”, „poprawienie pracy PKP”,
„darmowe tramwaje dla kibiców”, „bardzo dobra komunikacja podczas EURO”. Natomiast na
pytanie: „Co byś zmienił?” najwięcej odpowiedzi związanych było z drogami oraz pociągami
– więcej połączeń między miastami (ryc. 12).
35
30
25
20
nie
15
tak
10
5
0
UG
AWFiS
Ryc.13. Czy byłeś w strefie kibica?
73
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
UG
AWFiS
atmosfera
patriotyzm
ludzie
Ryc.14. Co Ci się podobało w strefie kibica?
Badaczy również interesowała kwestia stref kibica. Okazało się, że w strefie kibica było
proporcjonalnie więcej studentów AWFiS niż w grupie osób z Uniwersytetu Gdańskiego.
Obie grupy zgodnie odpowiadały, że to, co im się najbardziej podobało w strefie kibica, to
atmosfera, jaka tam panowała (ryc. 14).
Dyskusja
Dokonując podsumowania uzyskanych wyników, można stwierdzić, że są one zbliżone
do sondaży ogólnopolskich. Nie zauważono również znacznych odmienności w ocenach
studentów AWFiS oraz UG.
Analizując powyższe wyniki, należy nadmienić o kilku zjawiskach znanych z psychologii
społecznej, jak i stricte z psychologii sportu.
Pierwsza z nich odnosi się do tego, że po decyzji, że Polska zostaje gospodarzem EURO
2012, pojawiło się wiele głosów krytyki. Jest to zgodne ze zjawiskiem związanym z polską
kulturą narzekania, a dokładniej z normą negatywnej oceny świata społecznego. Według niej
„ludzie w Polsce na ogół nie przestrzegają prawa, nie płacą uczciwie podatków, nie pracują
solidnie, nie szanują własności publicznej i nie odnoszą się z szacunkiem do innych” [5,
s. 125; 6]. Po zakończeniu EURO 2012 oceny zmieniły się diametralnie. „Zaskakująca okazała się dobra ocena polskich kibiców – informuje CBOS – Na miesiąc przed mistrzostwami
prawie dwie piąte badanych (38%) obawiało się, że będziemy się za nich wstydzić, zaś
obecnie o wstydzie mówi tylko 6% badanych, a zdecydowana większość (77%) uważa, że z
postawy polskich kibiców, z dobrej atmosfery, jaką stworzyli na tej imprezie, możemy być
dumni (w porównaniu z majem to wzrost aż o 51 punktów).” [7]
Badania CBOS wskazują również, że „Polacy są bardzo zadowoleni z tego, że Polska
i Ukraina podjęły się organizacji tej imprezy. Uważają, że odnieśliśmy sukces, że możemy
być dumni ze stadionów, z kibiców, organizacji transportu, pracy służb dbających o bezpieczeństwo. Polacy przeżywali ten okres jako święto, czas wzmacniający poczucie więzi i wspólnoty” [4]. W powyższym badaniu respondenci również byli zadowoleni z samej organizacji EURO 2012. Pojawiło się tu powszechnie znane zjawisko, które związane jest z tym, że
jeśli osiągamy sukces – to jesteśmy jego autorami, natomiast porażka jest związana z działaniem osób trzecich. Jak mówi przysłowie: „sukces ma wielu ojców, porażka jest sierotą”.
Kolejny ciekawy wynik związany jest również z tym, co opisano wcześniej, a mianowicie
to że mimo iż kibicowano głównie polskiej drużynie, została ona oceniona dość nisko. Przed
meczami słyszało się na ulicach: „Polska, biało-czerwoni!”, każdą bramkę wynoszono na
piedestał, a jednak sama drużyna otrzymała w powyższym badaniu niecałe 3. Badania
CBOS wskazują, że według oceny Polaków „uczucie wstydu, dużo częściej niż uczucie dumy, towarzyszyło nam podczas występów polskiej reprezentacji. Prawie połowa ankietowa-
74
nych (49%) wstydziła się za grę naszej drużyny, a jedna czwarta odczuwała dumę (24%).
Postawa polskiej drużyny, mimo niewygórowanych oczekiwań, przyniosła więcej rozczarowań (wzrost ocen negatywnych o 10 punktów) niż odczuć pozytywnych (wzrost ocen pozytywnych o 6 punktów)” [4].
Jeśli chodzi o słaby wynik polskiej drużyny, to głównymi winowajcami według respondentów były: atmosfera w PZPN i nieodpowiednie wyszkolenie piłkarzy. Pierwsza i najczęściej
wymieniana odpowiedź nie powinna się wcale pojawiać, gdyż przecież to nie związek gra,
a piłkarze. Należy również zwrócić uwagę również na inną z odpowiedzi, a mianowicie „atmosfera, jaką wywołały media wokół EURO 2012”. Niejednokrotnie w psychologii sportu
zwraca się uwagę na to, jakie konsekwencje mogą wywołać kontakty z mediami. Pytania
dziennikarzy do sportowców typu: „dlaczego Pan/Pani zdobył/a tylko srebrny medal?”, „dlaczego porażka?”, bądź chęć porozmawiania na chwilę przed wyjściem na murawę, bieżnię,
planszę czy matę, na pewno nie pomagają motywować sportowców.
Kolejną ciekawą zależność stanowią odpowiedzi dotyczące stref kibica. Osobom, które
pojawiły się w tych miejscach najbardziej podobała się atmosfera w nich panująca. Wiadomo
przecież, że jesteśmy istotami społecznymi i lubimy przebywać z innymi. Co więcej, gdy jednoczymy się w jakiś działaniach, powstaje dodatkowa energia grupowa (inaczej efekt synergii), gdzie razem stanowimy większą siłę niż jako jednostki [5, 8, 9]. Przed meczami kibice
malowali twarze, ubierali się w biało-czerwone stroje lub przynajmniej zakładali czapki, szaliki w tych kolorach. Z jednej strony można stwierdzić, że takie przygotowanie przedmeczowe
to ewolucyjne przygotowanie do walki [8, 10, 11, 12], jednakże w tym przypadku raczej należy wspomnieć ponownie o uczuciu wspólnoty w drużynie. Zespoły sportowe, aby wzbudzić
poczucie jedności wyglądają podobnie [13, 14, 15, 16], nosząc takie same stroje, a strój z elementami stanowiącymi o polskości (kolorystyka biało-czerwona, napis „Poland” na plecach
czy orzełek na piersi) jest niejednokrotnie dla młodych zawodników marzeniem i celem, do
którego dążą.
Kolejnym interesującym wynikiem była dysproporcja w ocenie organizatorów EURO
2012. Mimo iż badania wskazują, że oba kraje: Polska oraz Ukraina bardzo dobrze podołały
przedsięwzięciu związanemu z organizacją tego typu imprezy, to jednak w badaniu powyższym Ukraina została oceniona niżej niż Polska. Być może mamy tu do czynienia z efektem
„my –oni” bądź inaczej „moja grupa – grupa obca”. Zjawisko to polega na spostrzeganiu tych,
którzy należą do grupy obcej jako bardziej podobnych do siebie, niż są w rzeczywistości, jak
również bardziej do siebie podobnych niż członkowie grupy własnej [8]. W powyższej sytuacji
oceny dotyczące Ukrainy zostały po prostu uśrednione.
Wnioski
Uzyskane wyniki zbliżone są do tych, które uzyskano z sondaży ogólnopolskich.
Grupa badana dość nisko oceniła drużynę polską, choć jej kibicowała.
Uzyskano podobne oceny osób z UG i AWFiS.
Respondentom podobała się organizacja EURO 2012.
Według respondentów słaby wynik polskiej drużyny spowodowany był atmosferą w PZPN
i nieodpowiednim wyszkoleniem piłkarzy.
Drogi i inne niedokończone inwestycje zostały wskazane jako elementy, które należy
poprawić.
Polska dzięki organizacji EURO 2012 zyskała przede wszystkim reklamę na arenie międzynarodowej.
W strefach kibica najbardziej podobała się atmosfera panująca w tych miejscach.
Polska i Gdańsk zostały wyżej ocenione jako organizatorzy niż Ukraina.
Ograniczeniem niniejszego badania niewątpliwie jest mała grupa badana oraz dysproporcje pod względem płciowym. Również niektóre pytania otwarte z ankiety pozostawały
bez odpowiedzi, co czasem powodowało utrudnienia w interpretacji. W przyszłości należałoby zwiększyć grupę respondentów oraz sprawić, aby grupy były równoliczne, jeśli
chodzi i kobiety i mężczyzn.
75
BIBLIOGRAFIA
[1] Grad A. Skok cywilizacyjny, czyli organizacyjne podsumowanie EURO 2012 [http://www.regiofutbol.pl/
artykul/skok-cywilizacyjny-czyli-organizacyjne-podsumowanie-euro-2012] [dostęp 06.12.2012]
[2] Polska Agencja Prasowa. Euro 2012. OBOP: Polacy wysoko oceniają EURO. Informacja z 26.06.2012
[http://www.sport.pl/euro2012/1,109071,12016643,Euro_2012__OBOP__Polacy_wysoko_oceniaja_Euro.
html] [dostęp 06.12.2012]
[3] Pasternak M, red. 88 proc. Polaków zadowolonych z Euro. In 2012.pl ME Polska-Ukraina News Wire.
[http://in2012.pl/aktualnosci/artykul/858/7/88_Polakow_zadowolonych_z_EURO] [dostęp 06.12.2012]
[4] Pankowski K. Komunikat Badań BS 99/2012. Organizacja firm i badania rynku. Warszawa: CBOS
[http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_099_12.PDF] [dostęp grudzień 2012]
[5] Wojciszke B. Człowiek wśród ludzi. Warszawa: Scholar WN; 2002.
[6] Wojciszke B, Baryła W. Kultura narzekania i jej psychologiczne konsekwencje. W: Bralczyk J, MosiołekKłosińska K, red. Zmiany w publicznych zwyczajach językowych. Warszawa; 2001, 45-64.
[7] Połowa Polaków wstydzi się występów polskiej reprezentacji podczas Euro 2012. Gazeta Prawna
[http://serwisy.gazetaprawna.pl/euro2012/artykuly/634368,sondaz_polowa_polakow_wstydzi_sie_wystepow_
polskiej_reprezentacji_podczas_euro_2012.html] [dostęp 06.12.2012]
[8] Aronson E, Akert R, Wilson W. Psychologia społeczna. Warszawa: Zysk i S-ka; 2008.
[9] Cialdini R, Kenrick D, Neuberg S. Psychologia społeczna. Gdańsk: GWP; 2002.
[10] Tyszka T, red. Psychologia i sport. Warszawa: AWF; 1991.
[11] Krahe B. Agresja. Gdańsk: GWP; 2005.
[12] Dudała J. Fani chuligani. Warszawa: ŻAK Wydawnictwo Akademickie; 2004.
[13] McLean N. Budowanie i prowadzenie skutecznego zespołu. W: Morris T, Summers J, red. Psychologia sportu. Strategie i techniki. Warszawa: Biblioteka Trenera; 1998, 188-204.
[14] Weinberg RS, Gould D. Foundations of Sport and Exercise Psychology (Fourth Edition). Champaign, Ill.:
Human Kinetics; 2007.
[15] Cox RX. Sport Psychology. Concept and Applications (Six Edition). Boston: McGraw Hill; 2007.
[16] Orlick T. In pursuit of excellence. How to win in sport and life through mental training. Fourth Edition. Chapaign, Ill.: Human Kinetics; 2008.
PRACA OPINII
Polish Patriotism and Global Sport
MONIKA ŻMUDZKA-BRODNICKA
Streszczenie
Autorka artykułu ujmuje patriotyzm jako jedną z kardynalnych cnót społecznych i nawiązując do Arystotelesowskiej
koncepcji „złotego środka”, próbuje określić jej niedomiar oraz nadmiar. Odróżniając godny zalecenia patriotyzm od często
barbarzyńskiego i pełnego nienawiści nacjonalizmu, autorka sytuuje obie te postawy w kontekście współczesnego sportu,
a ściśle w kontekście wydarzeń obserwowanych podczas EURO 2012. Analiza wybranych zdarzeń i zachowań, w oparciu
o literaturę z zakresu filozofii społecznej i historii idei, potwierdziła występowanie w polskim społeczeństwie całego wachlarza postaw patriotycznych – od barbarzyńskiego nacjonalizmu podszytego trudnymi doświadczeniami historycznymi i nadbudowanymi na nich wzajemnymi uprzedzeniami (podczas meczu Polska – Rosja), przez oparty na dialogu i solidarności
nowoczesny patriotyzm (wolontariat i zaangażowanie Polaków w tworzenie jak najlepszego wizerunku Polski na arenie
międzynarodowej), po nacjonalizm banalny, w którym patriotyzm, z jednej strony stając się dobrem konsumpcyjnym (samochodowe flagi, biało-czerwone szaliki i koszulki z orzełkiem itp.), z drugiej – paradoksalnie – przyczynił się do ponownego odczucia i podtrzymania narodowej tożsamości, co daje nadzieję, że w zglobalizowanym świecie (oraz w globalnym
sporcie) patriotyzm nie jest tylko fikcją, ale faktem, który – wbrew pozorom – nie kłóci się z postępującym internacjonalizmem.
Słowa kluczowe: cnota, patriotyzm, nacjonalizm, banalny nacjonalizm, EURO 2012.
Abstract
The author of the article recognises patriotism as one of the cardinal social virtues and, referring to the Aristotelian
concept of the "golden mean", is trying to determine its deficiency and excess. Differentiating between praiseworthy patriotism and the frequently barbarian and hateful nationalism, the author puts both of these attitudes in the context of modern
sport, and strictly in the context of the events observed during EURO 2012. An analysis of selected events and behaviors,
based on literature, philosophy and history of ideas, has confirmed the existence of a wide range of patriotic attitudes in the
Polish society – from barbarian nationalism lined with difficult historical experiences and built on them reciprocal prejudices
(during the match Poland-Russia), through based on dialogue and solidarity modern patriotism (volunteering and a commitment to creating the best image of Poland in the international arena) to trivial nationalism, in which patriotism, on the
one hand, has become a consumer product (car flags, red and white scarves and t-shirts with an eagle emblem, etc.), and
on the other – paradoxically – has contributed to the feeling and sustaining of national identity, which gives hope that in
a globalized world (and in global sport) patriotism is not just fiction, but a fact that, contrary to appearances, is not at odds
with progressive internationalism.
Key words: virtue, patriotism, nationalism, banal nationalism, EURO 2012.
Każdy naród czy plemię wytwarzają stereotypy swoich sąsiadów,
a także innych, lepiej czy gorzej znanych plemion; stereotypy te
często ujawniają w połowie respekt, a w połowie pogardę. I tak,
na przykład, „wiemy”, że Niemcy są zdyscyplinowani i pozbawieni poczucia humoru, że Anglicy są spolegliwi, a horyzonty umysłowe mają ciasne, Polacy są odważni i niezdolni do systematycznej roboty, Żydzi są inteligentni i pozbawieni taktu, Amerykanie
przyjaźnie odnoszą się do ludzi i są naiwni, Czesi umieją dobrze
i ciężko pracować, a są małostkowi i chciwi, Francuzi są dowcipni i niepoważni, Włosi umieją cieszyć się życiem, a liczyć na nich
nie można, często też oszukują i tak dalej.
Leszek Kołakowski [1, s. 200]
Dr Monika Żmudzka-Brodnicka
Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu, Katedra Nauk Społecznych
Zakład Pedagogiki, Socjologii i Filozofii
ul. Kazimierza Górskiego 1, 80-336 Gdańsk; tel. 58/554-72-39; e-mail: [email protected]
77
Wprowadzenie
Podczas odbywających się w 2012 roku w Polsce Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej, tzw.
EURO 2012 niejednokrotnie obserwowaliśmy przejawy patriotyzmu Polaków. Wszystkie niemal samochody przyozdobione były małymi flagami, które przyczepione do bocznych szyb
furkotały podczas jazdy, na samochodowe lusterka można było kupić specjalne białoczerwone nakładki, sklepy i niewielkie stoiska pękały w szwach, wypełnione gadżetami kibica-Polaka: biało-czerwonymi szalikami i koszulkami z wkomponowanym w nie orzełkiem,
najrozmaitszych kształtów czapkami, kubkami, brelokami itp. Same zaś mistrzostwa poprzedziła głośna awantura i powszechne społeczne oburzenie spowodowane brakiem godła na
koszulkach polskiej reprezentacji.
Ponadto – co zasługuje na szczególne podkreślenie i uznanie – wielu młodszych i starszych wiekiem Polaków poświeciło swój wolny czas i zasilając szeregi wolontariuszy, niosło
pomoc wszystkim przyjeżdżającym do naszego kraju zagranicznym kibicom, a i sami Polacy
okazali się niezwykle pomocni i życzliwi, co niewątpliwie przyczyniło się do ukazania Polski
jako kraju nowoczesnego, otwartego i przyjaznego.
Jednocześnie byliśmy też świadkami patriotyzmu zwyrodniałego, przybierającego postać
barbarzyńskiego nacjonalizmu, kiedy podczas meczu Polska – Rosja pseudokibice z obu
krajów próbowali urządzić na ulicach Warszawy bitwę, do której zapewne by doszło, gdyby
nie dodatkowe siły policyjne sprowadzone do stolicy z całego niemal kraju.
Wszystkie te zdarzenia zmuszają do refleksji nad „jakością” i specyfiką polskiego patriotyzmu oraz do postawienia pytania, co to znaczy współcześnie być patriotą, a także czy sam
sport może sprzyjać pogłębianiu poczucia tożsamości narodowej?
Patriotyzm a nacjonalizm
Co to znaczy być patriotą? Żaby odpowiedzieć na to pytanie, należy ustalić znaczenie
słowa „patriotyzm”, z pełną jednak świadomością, że każda z zaproponowanych definicji będzie co najwyżej odbiciem jednego z wielu komplementarnych ujęć. Z tego powodu zaproponowane w artykule określenia, zarówno patriotyzmu, jak i nacjonalizmu, będą uwzględniały
tylko ujęcie najistotniejsze dla omawianego kontekstu.
1
Patriotyzm (gr. patriarches – praojciec, patria – rodzina, ojczyzna), rozumiany w kategorii cnoty, byłby gatunkiem jednej z kardynalnych cnót społecznych, a mianowicie cnoty sprawiedliwości, która polega na oddaniu tego, co się komuś lub czemuś należy. Patriotyzm jest
więc „cnotą sprawiedliwego miłowania tego, co rodzime, a co bliżej określamy jako ojczyzna
lub macierz: miejsce na ziemi, rodzinę i społeczność, naród (»rodzinę rodzin«) i wspólne
dzieje oraz tradycję – depozytariuszkę cywilizacji (metody życia społecznego) i kultury” [2,
s. 6].
Najogólniej rzecz ujmując, patriotyzm to miłość do swojej ojczyzny, jakieś przywiązanie
wynikające w faktu urodzenia się i wzrastania w tym, a nie innym kraju, głęboko zakorzenione poczucie wspólnoty etnicznej ze współobywatelami.
Jednakże miłość do ojczyzny, jak miłość do drugiego człowieka, powinna być miłością
odpowiedzialną, miłością – jak już wcześniej wskazano – sprawiedliwą, a więc taką, która
polega nie tylko na ślepym manifestowaniu swego przywiązania do ojczyzny, ale również na
świadomym wypełnianiu nałożonych wobec niej obowiązków, co – jak wskazuje Arystoteles
– jest warunkiem ogólnej szczęśliwości w państwie: „[…] w jednym znaczeniu nazywamy
sprawiedliwym to, co we wspólnocie państwowej jest źródłem szczęśliwości i przyczynia się
do jej utrzymania i do utrzymania wszystkiego, co się na nią składa. Otóż prawo nakazuje
dokonywać zarówno aktów męstwa (np. nie opuszczać szeregu, nie uciekać, nie porzucać
broni), jak aktów umiarkowania (np. nie cudzołożyć, nie dopuszczać się gwałtów), jak aktów
łagodności (np. nie bić, nie lżyć) – i podobnie w odniesieniu do innych zalet i wad etycznych
[…]” [3, s. 169 (1129b)].
Przy czym trzeba pamiętać, że jak każda cnota, tak i cnota patriotyzmu może ulec zwyrodnieniu i przerodzić się w pewien nadmiar i niedomiar. Obie te skrajności są niepożądane
i stanowią przeciwieństwo zalecanej przez Arystotelesa postawy „złotego środka”: „I tak oba1
Na temat przemian w rozumieniu pojęcia patriotyzmu zob. [4].
78
wiać się, być odważnym, pożądać, gniewać się, litować się i w ogóle radować się i smucić
się można i zbytnio, i za mało, a w obu tych wypadkach niewłaściwie; doznawać zaś tych
namiętności we właściwym czasie, z właściwych przyczyn, wobec właściwych osób, we właściwym celu i we właściwy sposób – to właśnie jest drogą zarówno środkową, jak i najlepszą
[…]” [3, s. 112 (1106b)].
Nadmiarem cnoty patriotyzmu byłaby ojkolatria (gr. oikos – ‘dom’, latria – ‘kult’), czyli niesprawiedliwy kult tego, co nasze, a więc często nienawistny i barbarzyński nacjonalizm. Zaś
niedomiarem ojkofobia (gr. oikos – ‘dom’, phobos – ‘lęk, wstręt’), czyli rezerwa i nienawiść
wobec wszystkiego, co ojczyste [2, s. 7], swoisty kosmopolityzm wyrażający się w postawie
zawierającej się w haśle „tam moja ojczyzna, gdzie mi dobrze”.
Pod pojęciem nacjonalizmu, w kontekście „nadmiaru” cnoty patriotyzmu, należy więc ro2
zumieć zwyrodniałą, powstałą poprzez nadmiar, ślepą i często nienawistną wobec innych
państw i narodów formę patriotyzmu. Ujęcie to koresponduje z dominującymi w literaturze
przedmiotu próbami zdefiniowania nacjonalizmu jako postawy – w szerokim rozumieniu –
ksenofobicznej.
Jeśli rozumieć patriotyzm jako miłość do własnej ojczyzny, to jej źródłem niewątpliwie jest
zakorzenione w każdym człowieku poczucie wspólnoty etnicznej, które każe cieszyć się z osiągnięć Polski i jej obywateli na arenie międzynarodowej, zaś smucić się jej i ich porażkami.
Owo poczucie wspólnoty etnicznej – silniejsze lub słabsze – jest czymś naturalnym. Człowiek bowiem „rzucony” w obcy i niezrozumiały świat, przez całe życie podejmuje wysiłek
uczynienia go swojskim, bliskim, zadomowionym. Nie jest to jednak zadanie łatwe, ponieważ
świat przytłacza go i zniewala swym nieobjętym bogactwem i różnorodnością; i jedyne co
człowiek może zrobić, by go zrozumieć i posiąść, to spróbować całą tę różnorodność na
nasz ludzki (w więc bardzo niedoskonały) sposób pogrupować i sklasyfikować, polegając na
dotychczasowych, nie zawsze trafnych schematach myślenia. Istotną funkcję pełni tu podejmowany bezustannie proces różnicowania, zarówno w kontekście jednostkowym (Ja – On),
3
jak i grupowym (My – Oni). Ukształtowana w ten sposób koncepcja grupy własnej , będącej
w opozycji do grupy obcej, jest niezbędna dla procesu samookreślenia się oraz budowy tożsamości, spójności, solidarności i emocjonalnej stabilności grupowej [5, s. 25]. Opozycja
między My i Oni pozwala – jak podkreśla Zygmunt Bauman – zbudować własną mapę świata
[6]. Jednakże im silniejszy i bardziej emocjonalny jest związek jednostki z grupą własną, tym
bardziej odczuwana jest obcość członków grupy obcej, im bardziej swojska i bliska jest grupa
własna, tym bardziej obca i daleka jest grupa obca.
Przywiązanie do swojego kraju oraz do jego kultury, tradycji i języka składa się bowiem
z dwóch komponentów – emocjonalnego, który przejawia się w miłości do swojego kraju oraz
posiadanych przekonaniach i wyobrażeniach na jego temat, oraz z komponentu intelektualnego, który z kolei przejawia się w realnie posiadanej wiedzy o swoim kraju, o jego historii
i teraźniejszości, i ich jasnych oraz ciemnych stronach. Ograniczenie się do komponentu
emocjonalnego, które często przybiera postać niesłusznego przeceniania zalet i zasług własnej grupy, zaś niedostrzegania jej wad i błędów, sprzyja polaryzacji i tak silnej identyfikacji
z własną ojczyzną, że inne wspólnoty etniczne, inne narody i państwa – wskutek nadmiernie
krytycznego spojrzenia na ich wady i błędy – stają się nie tylko obce, ale i wrogie, zaś własna
ojczyzna, postrzegana jako ucieleśnienie doskonałości, staje się bardziej niż inne wartościowa i stąd niekwestionowanie nadrzędna.
Nacjonalizm barbarzyński
Stereotypy i uprzedzenia są zjawiskiem odwiecznym i powszechnym, występowały we
wszystkich czasach i na wszystkich kontynentach, w każdym ludzkim skupisku, w którym
istniały jakiekolwiek różnice. Stereotypy opierają się na uproszczonym i schematycznym postrzeganiu rzeczywistości, często bazują na uprzedzeniach i niepełnej wiedzy [9, s. 204], co
– z jednej strony – ułatwia zachodzenie procesów poznawczych, z drugiej jednak – sprzyja
2
Wszakże, z uwagi na dalece posuniętą wieloznaczność pojęcia nacjonalizmu, nie jest możliwa odpowiedź na pytanie „co to jest nacjonalizm”, ale – co najwyżej – co się przez to pojęcie rozumie [7].
3
Na temat koncepcji grupy własnej zob. [8].
79
wzajemnej niechęci, a nawet nienawiści. Jednym z rodzajów stereotypów są stereotypy narodowe, występujące zwłaszcza w narodach sąsiadujących ze sobą, jak w przypadku Polski
i Niemiec oraz Polski i Rosji. Stereotypy narodowe często są źródłem postaw nacjonalistycznych, co zresztą mieliśmy okazję oglądać także podczas EURO 2012, a konkretnie w dniu
meczu Polska – Rosja, który zapamiętamy nie tylko jako wielkie osiągnięcie polskiej drużyny
w postaci remisu 1:1, ale także jako nieprzyjemne starcie atakujących się nawzajem chuliganów z obu krajów. Choć – paradoksalnie – ten właśnie mecz należał być może do najbezpieczniejszych, ponieważ porządku w stolicy pilnowało aż 6 tysięcy policjantów. W każdym
razie trudno przewidzieć, co by się stało, gdyby jedna z drużyn wygrała, może więc remis był
wygraną nie tylko polskiej drużyny, ale i wszystkich Polaków.
Meczowi Polska – Rosja towarzyszyły wielkie emocje jeszcze na długo przed samym
spotkaniem. Niewątpliwie istotną rolę odegrały tu doświadczenia historyczne i konflikty między oboma narodami. Nie bez znaczenia okazał się także wpływ prasy (na przykład na
okładce „Newsweeka” przedstawiono Franciszka Smudę w mundurze z czasów wojny polsko-bolszewickiej, całość zaś opatrzono hasłem „Polska – Rosja. Bitwa Warszawska 2012.
Dlaczego w meczach z Rosją chodzi nie tylko o piłkę”, podobnie w „Super Expresie” z hasłem „Wiara. Nadzieja. Smuda”, także na łamach „Super Expresu” Roberta Lewandowskiego
i Jakuba Błaszczykowskiego ukazano siedzących na koniach, z szablami w dłoni i ze skrzydłami husarii na ramionach, całość zaś uzupełniono hasłem „Na Moskala”).
Rozegrany w Warszawie mecz między drużynami Polski i Rosji nie tylko potwierdził występowanie głęboko zakorzenionych stereotypów narodowych, umacnianych jeszcze przez
pełną agresji retorykę międzypartyjną wokół katastrofy smoleńskiej, ale także pokazał jak
silne i właściwie nieusuwalne (chyba że mowę nienawiści zastąpi rzetelna wiedza i dążenie
do porozumienia) są wzajemne uprzedzenia, skoro nawet polscy pseudokibice potrafili się
zjednoczyć przeciwko wspólnemu wrogowi – Rosji: „Skoro kibole gardzą EURO, to dlaczego
przed meczem Polska – Rosja do Warszawy przyjechali zadymiarze Pogoni Szczecin, Lecha
Poznań czy Arki Gdynia? – Teraz mamy zgodę, wszyscy jesteśmy razem, stanowimy jedną
reprezentację Polski – mówi nam dumnie jeden z kibiców Legii” [10]. Wszakże nie od dziś
wiadomo, że nic tak nie jednoczy jak wspólny wróg i że jest on niezbędny do umacniania
poczucia tożsamości grupowej.
Nacjonalizm banalny
Określenie „nacjonalizm banalny” zostało zaczerpnięte z książki Michaela Billiga Banal
Nationalism [11], opublikowanej w języku polskim w 2008 roku pt. Banalny nacjonalizm [12].
Banalny nacjonalizm jest tzw. „nacjonalizmem zimnym” i jako taki zostaje przeciwstawiany
tzw. „nacjonalizmowi gorącemu”. Pojęcie „nacjonalizmu gorącego” jest używane, kiedy
członkowie jakiegoś narodu podejmują walkę o jego terytorialną autonomię, jedność i niezależność. W takim rozumieniu nacjonalizmu pomija się sytuacje, które już po uzyskaniu autonomii, jedności i niepodległości, służą podtrzymaniu niezależnego państwa narodowego;
a jest to cały ideologiczny kompleks, będący zwykle niezauważalnym i nieuświadomionym
dodatkiem do codziennego życia w postaci narodowych symboli i barw obecnych w naszym
otoczeniu każdego dnia [12, s. 92-93]. Stąd obok „nacjonalizmu gorącego” wyróżnia się właśnie „nacjonalizm zimny”, „banalny”, będący rutynowym nacjonalizmem rozwiniętych państw
narodowych, w których sieć codziennych praktyk, nawykowych czynności i ideologicznych
przekonań zabezpiecza trwanie państwa narodowego [12, s. 7].
Przejawy „banalnego nacjonalizmu” można było dostrzec w trakcie trwania całego EURO
2012, zwłaszcza w postaci małych flag przyczepianych do szyb. Zresztą flaga jest uznawana
za podstawowy symbol „banalnego nacjonalizmu” (mimo że jest to zjawisko bardziej rozległe), są bowiem flagi, którymi się świadomie i z rozmysłem wymachuje i wówczas są one
przejawem „nacjonalizmu gorącego” oraz są flagi, które po prostu są, mijane bezrefleksyjnie
na co dzień. Takie flagi to – jak je określa Billig – „narodowe przypominacze” [12, s. 84].
W trakcie EURO 2012 Polacy przyczepili do swoich samochodów, okien i balkonów więcej flag niż w trakcie świąt narodowych, jednak nie pełniły one ściśle tej samej funkcji, co
flagi eksponowane na przykład w dniu 3 Maja. Można oczywiście przyznać, że rozgrywane
w Polsce mistrzostwa Europy w piłce nożnej także były świętem Polaków, ale czasowo nie-
80
współmiernie dłuższym niż konkretne jednodniowe święta narodowe. To spowodowało, że
i flaga przyczepiona do samochodowej szyby czy mieszkania lub domu stała się w znacznym
stopniu niezauważalna (co najwyżej w dniach, kiedy grała polska drużyna, flaga na powrót
stawała się symbolem znaczącym, tak jak podczas świąt narodowych, kiedy zwykły porządek zostaje zwieszony, a świętujący obywatele, zwykle nie bez emocji, przypominają sobie
o swej narodowej tożsamości). Co więcej, po odpadnięciu reprezentacji Polski w rozgrywek,
duża część Polaków przestała tak bardzo interesować się samym EURO 2012, a można
sądzić, że i flagi w wielu przypadkach zostały usunięte. Brakowi pogłębionej refleksji na eksponowanymi na co dzień barwami i symbolami narodowymi sprzyjało wykorzystanie patriotyzmu jako kolejnego dobra konsumpcyjnego. Fagi i inne biało-czerwone gadżety okazały się
dobrze sprzedającym się towarem.
Czy zjawiska te potwierdzają bliski koniec państw narodowych oraz zmierzch idei patriotyzmu, która jedynie od czasu do czasu rozbłyskuje w odpowiedzi na postępującą i nieuniknioną globalizację? Nie można chyba tak sądzić. Wydaje się że obecność narodowych barw
i symboli, a szczególnie flagi, pozwoliła Polakom odczuć ich narodową tożsamość, jedność
i wspólnotowość, mimo że w większości przypadków były to barwy i symbole w dużym stopniu pobawione znaczenia, ponieważ z ich eksponowaniem nie wiązała się pogłębiona refleksja.
Ponadto byłoby błędem sprowadzenie patriotyzmu Polaków tylko do emocjonalnego eksponowania barw narodowych, choć faktycznie postawa emocjonalna – być może wskutek
pobieżnej i jednostronnej edukacji historycznej – zdaje się dziś dominować. Niemniej jednak
patriotyzm Polaków przejawił się również w aktywnych i twórczych działaniach organizacyjnych, których podejmowali się zarówno ludzie młodzi, jak i starsi, bo: „Autentyczny patriotyzm nie jest […] kwestią ekscytacji uczuciowości, ale przede wszystkim posiadania mocnej
woli usprawnionej do zgodnego z nią czynu” [13, s. 36].
Patriotyzm demokratyczny
Cnota patriotyzmu, która nie przeradza się w nadmiar i niedomiar, która nie ulega degeneracji jest cnotą ludzi angażujących się w działanie na rzecz swojego kraju, gotowych
wpływać na kształt otaczającej rzeczywistości i dążących do kompromisu i porozumienia.
Jak pisze Mirosław Mróz: „Człowiek bowiem z właściwym sobie dynamizmem cnoty patriotyzmu pokazuje się w przestrzeni społeczności jako jej członek, gdzie wpływa nie tylko na
wspólnotę bytowania, ale na szczególną więź, jaka poprzez nią w niej kształtuje się między
ludźmi” [13, s. 44].
Podczas EURO 2012 wspaniałym przykładem tak rozumianego patriotyzmu było ogromne zaangażowanie Polaków w projekt „Wolontariat Miast Gospodarzy UEFA EURO 2012”,
którego celem była rekrutacja i przygotowaniu wolontariuszy do obsługi turnieju. Wolontariuszami byli ludzie z całej Polski, w różnym wieku i statusie zawodowym (od uczniów i studentów, przez osoby pracujące, po bezrobotnych), a także osoby niepełnosprawne. Podczas
samego turnieju w Gdańsku działało 556 wolontariuszy, w Poznaniu – 484, w Warszawie
800, we Wrocławiu – 650 [14]. Jak podkreślają autorzy projektu, zadowolenie z serwisu wolontariuszy we wszystkich miastach organizujących turniej wyniosło 80–90% [14].
Demokratyczny, dążący do współpracy i porozumienia patriotyzm Polaków przejawił się
w atmosferze, jaką stworzono wokół EURO 2012, w polskiej gościnności, otwartości, pomocy
i poświęceniu.
Rozważając specyfikę patriotyzmu współczesnych Polaków, Maciej Serwański zwrócił
uwagę, że różni się on idei patriotyzmu symbolicznego, walczącego, romantycznoemocjonalnego, i jest bliższy postawie racjonalnej, pozytywistycznej i obywatelskiej [15].
Rozgrywane między innymi w Polsce mistrzostwa Europy w piłce nożnej zdają się potwierdzać tę diagnozę. Nowoczesny patriotyzm to patriotyzm, który przejawia się w dbałości
o wspólne dobro, w porozumieniu, poszukiwaniu kompromisu i otwartości. Należy więc mieć
nadzieję, że takie wydarzenia jak EURO 2012 mogą być dobrą szkołą postawy patriotycznej,
pożądanej każdego dnia, a nie tylko podczas wyjątkowych okazji.
81
Podsumowanie
We współczesnym zglobalizowanym kosmopolitycznym świecie, w którym patriotyzm
wydaje się kategorią przestarzałą i niemodną, a tym samym nieaktualną, raz po raz dochodzi
do wybuchów nacjonalizmu. Jednak czy są one tylko odpowiedzią na zagrożoną przez globalizację tożsamość narodową? A może tożsamość narodowa ma się całkiem nieźle i czasem tylko potrzebuje bardziej emocjonalnych manifestacji? Odpowiedź na to pytanie jest
trudna i chyba w sposób jednoznaczny niemożliwa. Być może lokalne, narodowe patriotyzmy
coraz częściej są dziś zastępowane przez patriotyzm europejski, być może faktycznie coraz
częściej myślimy, że najpierw jesteśmy Europejczykami, w dopiero potem Polakami. Niemniej w sytuacji zagrożenia, czy to rzeczywistego, czy quasi-zagrożenia, jak choćby podczas
meczu Polska – Rosja, nagle przypominamy sobie o swoich korzeniach, a potrzeba umacniania narodowej tożsamości ożywa na nowo, często ze zdwojoną siłą.
Sam zaś sport jest doskonałym przykładem tego, że mimo postępującej globalizacji tożsamość narodowa trwa i wcale nie potrzebuje nienawistnych chuligańskich wystąpień, by
o sobie przypominać. W świecie globalnego sportu zarzewiem narodowej tożsamości są
narodowe drużyny i poszczególni zawodnicy reprezentujący takie, a nie inne kraje, a także
wspierający ich, i tym samym wspierający swoją ojczyznę, wierni kibice, którzy – oczywiście
– machają flagami i przywdziewają biało-czerwone barwy, czując się – być może jak nigdy
dotąd – Polakami.
BIBLIOGRAFIA
[1] Kołakowski L. Mini wykłady o maxi sprawach. Trzy serie. Kraków: Wydawnictwo „Znak”; 2009.
[2] Kiereś H. Wstęp . W: Kiereś H, red. Oblicza patriotyzmu. Rozprawy i szkice. 2007. Toruń: Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Kultury Społecznej i Medialnej; 2007, 6-7.
[3] Arystoteles. Etyka Nikomachejska. Przeł., wstępem i komentarzami opatrzyła D. Gromska. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2007.
[4] Zwoliński A. Wprowadzenie do rozważań o narodzie. Kraków: WAM; 2005: 141-157.
[5] Grzybowski PP. Edukacja europejska. Od wielokulturowości ku między kulturowości. Koncepcje edukacji
wielokulturowej i międzykulturowej w kontekście europejskim ze szczególnym uwzględnieniem środowiska
frankofońskiego. Kraków: Oficyna wydawnicza „Impuls”; 2007.
[6] Bauman Z. Socjologia. Przeł. J. Łoziński. Poznań: Zysk i Spółka; 1996.
[7] Kruszyński J. Nacjonalizm. Od idei po czyny. W: Kiereś H, red. Oblicza patriotyzmu. Rozprawy i szkice.
2007. Toruń: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Kultury Społecznej i Medialnej; 2007, 75, 80-81.
[8] Sumner WG. Naturalne sposoby postępowania w gromadzie. Studium socjologicznego znaczenia praktyk
życia codziennego, manier, zwyczajów oraz kodeksów moralnych. Przeł. M. Kempa, K. Romaniszyn. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 1995.
[9] Olechnicki K, Załęcki P. 1997. Słownik socjologiczny. Toruń: Graffiti BC; 1997.
[10] Krasnowska-Sałustowicz V. Mecz Polska – Rosja. Jak było naprawdę. [http://euro2012.newsweek.pl/meczpolska-rosja--jak-bylo-naprawde,93082,1,1.html] [dostęp 8.11.2012]
[11] Billig M. Banal Nationalism. Los Angeles, New Delhi&Singapore: Sage Publications of London; 1995.
[12] Billig M. Banalny nacjonalizm. Przeł. M. Sekerdej. Kraków: Wydawnictwo „Znak”; 2008.
[13] Mróz M. Cnota patriotyzmu. Znaczenie pojęcia cnoty dla budowania postaw obywatelskich. W: Miluska J,
red. Wymiary patriotyzmu i nacjonalizmu. Studia interdyscyplinarne. Koszalin: Wydawnictwo Politechniki Koszalińskiej; 2009.
[14] Wolontariat Miast Gospodarzy UEFA EURO 2012. Liczby projektu [http://www.wolontariatmiejski2012.pl/oprojekcie/liczby-projektu/] [dostęp 15.12.2012]
[15] Serwański M. Patriotyzm przez pryzmat polityki historycznej. W: Miluska J, red. Wymiary patriotyzmu i nacjonalizmu. Studia interdyscyplinarne. Koszalin: Wydawnictwo Politechniki Koszalińskiej; 2009, 25.
PRACA OPINII
Psychologiczne aspekty zabezpieczenia imprez masowych
przez organy porządku publicznego
na przykładzie EURO 2012
Psychological Aspects of Securing Mass Events
by Public Safety Institutions on the Example of EURO 2012
BOGUSŁAW PACEK
Akademia Obrony Narodowej w Warszawie
Streszczenie
Imprezy masowe są niewątpliwie dużą zdobyczą cywilizacyjną. Są nie tylko najbardziej upowszechnioną i demokratyczną formą spędzania wolnego czasu, ale mogą też nieść ze sobą wartości istotne z punktu widzenia identyfikacji społecznej. Jednak organizacja takich imprez stanowi bardzo duże wyzwanie szczególnie dla władz oraz podległych im służb
powołanych do zapewnienia i utrzymania porządku publicznego.
Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012 były przedsięwzięciem o niezwykle złożonym charakterze, którego organizacja była zadaniem wymagającym przeznaczenia do jego realizacji znacznych sił i środków. EURO 2012 to
wyzwanie, które stało przed dwoma państwami – Polską i Ukrainą. EURO 2012 organizowane w Polsce było pod wieloma
względami udane. W aspekcie bezpieczeństwa nie tylko nie odnotowano większych incydentów, ale Polska i polskie służby były chwalone na arenie międzynarodowej. Zyskaliśmy w Europie opinię serdecznego, gościnnego narodu, a polscy policjanci, strażnicy, pogranicznicy, żandarmi profesjonalnych, ale i pomocnych funkcjonariuszy. Mimo iż większość ankietowanych oceniła przygotowanie Policji i innych służb do zabezpieczenia EURO 2012 jako przeciętne, to jednak znaczna
większość badanych zapewniła, w trakcie EURO będzie czuła się bezpiecznie.
Słowa kluczowe: bezpieczeństwo, EURO 2012, imprezy masowe, służby mundurowe.
Abstract
Mass events are undoubtedly a large achievement of civilisation. These are not only the most popular and democratic
form of spending leisure time, but they can also carry with them a significant value from the point of view of social identification. However, the organisation of such events is a very big challenge for authorities and subordinate to them to services
set up to ensure and maintain public order.
European Football Championships UEFA EURO 2012 were a venture of an extremely complex character, whose organization was a task demanding significant forces and means. EURO 2012 was a challenge for two countries - Poland
and Ukraine. EURO 2012 in Poland was successful in many ways. In terms of security not only there were no major incidents, but Poland and Polish service were praised in the international arena. In Europe we have the opinion of a friendly
and hospitable nation, and the Polish police officers, municipal police, and border guards of helpful and professional officers. Although most respondents assessed the preparation of police and other security services for EURO 2012 as average, but the vast majority of the surveyed persons declared that during the EURO they would feel safe.
Key words: security, EURO 2012, mass events, military.
Wstęp
Imprezy masowe są niewątpliwie dużą zdobyczą cywilizacyjną. Są nie tylko najbardziej
upowszechnioną i demokratyczną formą spędzania wolnego czasu, ale mogą też nieść ze
sobą wartości istotne z punktu widzenia identyfikacji społecznej. Budują społeczną wrażliwość i są okazją do wyrażania empatii podobnie jak Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy.
Są doświadczaniem więzi pokoleniowej – jak Przystanek „Woodstock”, lub lokalnej – jak
wszelkiego rodzaju pikniki i festyny gminne. Bywają też – jak w przypadku wielkich wydarzeń
sportowych – okazją do manifestacji przynależności narodowej. Są też wreszcie doskonałą
możliwością uwalniania naturalnej agresji. Współczesne mecze, niczym antyczne widowiska,
dają upust emocjom i powodują oczyszczenie. W XXI wieku to coraz częściej na stadionach,
a nie w polu walki, wojownik, jaki drzemie w każdym mężczyźnie (a dzisiaj, dzięki zdobyczom równouprawnienia, także i w wielu kobietach) manifestuje swoją siłę, określa swoją
Rektor – komendant gen dyw. prof. nadzw. dr hab. Bogusław Pacek
Akademia Obrony Narodowej
Al. gen. Antoniego Chruściela „Montera” 103; 00-910 Warszawa
Tel: 662-526-257; e-mail: [email protected]
83
Psychologiczne aspekty zabezpieczenia imprez masowych przez organy porządku publicznego...
tożsamość i swojego przeciwnika. Możemy więc bez zbędnej przesady powiedzieć, że dzięki
wydarzeniom sportowym, mamy dziś świat bezpieczniejszy.
Zagrożenia według organów porządkowych
Niestety imprezy masowe niosą ze sobą również duże ryzyko. Są bowiem wydarzeniami,
w których udział bierze tłum. A tłum trudno kontrolować. Zarazem łatwo ulega on manipulacji.
Stanowi to bardzo duże wyzwanie szczególnie dla władz oraz podległych im służb powołanych do zapewnienia i utrzymania porządku publicznego.
Jednym z najistotniejszych wydarzeń Polski ostatnich lat były mistrzostwa Europy w piłce
nożnej, które organizowaliśmy wspólnie z Ukrainą. Jakie zatem obiektywne zagrożenia stały
przed Polską jako organizatorem EURO 2012 i jej służbami porządkowymi? Trzeba wyraźnie
podkreślić, że większość tych zagrożeń nie różni się od tych, które związane są z podobnymi
imprezami masowymi.
Każde zgromadzenie tak dużej liczby ludności na ograniczonym terenie powoduje wzrost
przestępczości pospolitej. Najczęstszymi czynami z tej kategorii są kradzieże kieszonkowe
czy włamania do samochodów [1, s. 42].
Mecze piłki nożnej, a w szerszej perspektywie także wszelkie turnieje piłkarskie, są
szczególnym rodzajem imprez masowych. Imprezy te skupiają wokół siebie ogromne ilości
ludzi. Wśród tak znacznych tłumów występować mogą także osobniki agresywne, które dają
upust swej agresji poprzez wywoływanie zamieszek, demolowanie obiektów użyteczności
publicznej czy mienia prywatnego.
Ponadto duże grupy ludzi, zwłaszcza takie, które powodują duże zainteresowanie mediów, mogą stać się celem zamachów, także terrorystycznych. Wynika to z faktu błyskawicznego rozprowadzenia informacji o ataku, co może przyciągać terrorystów, chcących realizować swoje cele w sposób zapewniający szeroki rozgłos. Najsłynniejszym przykładem jest tu
oczywiście atak terrorystycznej organizacji Czarny Wrzesień na sportowców reprezentacji
Izraela podczas Igrzysk Olimpijskich w 1972 roku w Monachium i zamordowanie ich na
oczach wielomilionowej widowni telewizyjnej.
Kontrolowanie imprez masowych jest zatem jak taniec na linie: wymaga doskonałego balansu między użyciem środków zapobiegawczych, często uprzykrzających obywatelom życie, a utrzymaniem atmosfery święta. Jak zatem strzec ładu, zapobiegać przestępstwom i nie
dopuścić do jakiegokolwiek tragicznego incydentu, aby nie przesłonić głównego celu imprezy
masowej, jakim jest zabawa? Potrzebna jest wiedza.
W kontekście bezpieczeństwa imprez masowych istotne jest posiadanie wiedzy w zakresie psychologii, a szczególnie tzw. psychologii społecznej, która zajmuje się badaniami ludzkich procesów psychicznych i zachowań w sytuacjach społecznych [2, s. 65].
Dzisiejszy świat i jego zagrożenia wręcz wymagają, aby służby czuwające nad bezpieczeństwem państwa i jego obywateli w swoich działaniach prewencyjnych i operacyjnych
wykorzystywały zdobycze wiedzy psychologicznej. Tworzenie portretów psychologicznych,
symulacje zachowań, wreszcie próby mediacji mogą w przyszłości być podstawową metodą
pracy służb. Zagrożeniem bowiem, które niesie katastrofalne skutki, nie jest dzisiaj przywódca, którego można pokonać w polu, operacji wojskowej, czy podczas bitwy, ale często pozornie niegroźny obywatel pokroju Breivika. Warto znać jego frustracje i obsesje zanim sam
spróbuje je ujawnić i rozładować. Dzięki znajomości psychologii praca służb mundurowych
może i powinna przewidywać oraz wyprzedzać zachowania patologiczne. Dotyczy to zarówno jednostek, jak i grup.
Badania prowadzone w omawianej dziedzinie pokazują, że sytuacje społeczne bezpośrednio lub pośrednio modyfikują różne procesy psychiczne i zachowania ludzi [2, s. 65].
Ustalono, że obecność innych ludzi modyfikuje spostrzeganie oraz że obecność innych ludzi
modyfikuje poziom wykonywania czynności. Badaniami zachowań zbiorowych – a takie mają
miejsce podczas imprez masowych - zajmował się Le Bon, i jego praca pod tytułem „Psychologia tłumu” [3] uchodzi dzisiaj za jedno z pierwszych dzieł podejmujących tematykę zachowania się tłumu. Zagadnienie „tłumu” jest tutaj kluczowym aspektem odnoszącym się także
do organizacji EURO 2012 w Polsce, jako że jednymi z najczęściej wymienianych zagrożeń
podczas tej masowej imprezy były: agresja, panika tłumów oraz potencjalne akty terroryzmu.
84
B. Pacek
Stąd też odpowiednie podmioty bezpieczeństwa wewnętrznego państwa muszą być obeznane z „psychologią tłumu” po to, aby być w stanie reagować w sytuacji kryzysowej.
Drugim ważnym aspektem w kontekście organizacji imprez masowych jest zrozumienie
relacji publiczność – tłum. Zagadnieniem tym zajmował się już 50 lat temu J. Szczepański [4,
s. 442-444]. Przez 50 lat nic nie zmieniło się w tej materii. Różne postaci tłumów, publiczności zebranych w jednym miejscu, jak i w różnych miejscach należą do zbiorowości społecznych. Nie posiadają one zinstytucjonalizowanej więzi wewnętrznej, są w stanie czasami rozwijać zdolność do wyznaczania podobnych zachowań swoich członków. Publiczność zebrana w jednym miejscu – na przykład w kinie – czy tłum będący pod wpływem tych samych
emocji różnią się na przykład od ludzi czytających tę samą gazetę lub oglądających w tym
czasie te same wiadomości. Więź jest w tym przypadku luźniejsza. Niemniej jednak publiczność zebrana w jednym miejscu może przekształcić się w tłum wraz ze wszystkimi swoimi
konsekwencjami. Z kolei publiczność rozproszona nie posiada takich własności. Ogólnie
rzecz ujmując, publiczność rozproszona nie posiada walorów styczności społecznej, łączności psychicznej czy zarażenia emocjonalnego [4, s. 445-447].
Z uwagi na fakt, iż podczas imprez zbiorowych, a tym samym również podczas EURO
2012, należało się liczyć z zagrożeniami terrorystycznymi, warto omówić zagadnienie paniki,
szczególnie paniki w tłumie. Uważa się, że stan paniki to najbardziej jaskrawy stan pobudzenia
emocjonalnego [por. 5]. W wojsku za nieodzowne elementy paniki uznaje się [6, s. 268-269]:
1) Panika może wystąpić niezależnie od obiektywnej sytuacji. Panice uległy nawet
doborowe oddziały po zwycięskiej bitwie pod Wagram. Wystarczającym dla
powstania paniki punktem wyjścia jest deficyt informacji.
2) W warunkach deficytu informacji najbardziej nawet niepewna informacja wydaje
się bardziej prawdopodobna, jeśli wiąże się z niebezpieczeństwem. Przyczyną
paniki bywają źle zrozumiane słowa, przypadkowy strzał, obłok kurzu itp.
3) Wystąpienie takiej informacji zewnętrznej utożsamianej z sygnałem zagrożenia
wywołuje bardzo silne pobudzenie emocjonalne wzmagane i stabilizowane przez
widok innych osób znajdujących się w tym stanie.
4) Następuje przejście na przyjmowanie informacji zewnętrznych, organizowanych
(przetwarzanych) przez pryzmat emocji, a więc dochodzi od osłabienia
krytycyzmu.
5) Stan ten nasila się doprowadzając w niektórych przypadkach do obrazu
rzeczywistej psychozy.
6) Stan ten ulega przerwaniu dopiero w skutek fizycznego lub wskutek działania
czynnika bardzo odmiennego, nie pasującego do otoczenia, np. pojawienie się
prawdziwego niebezpieczeństwa, gdy takiego nie było uprzednio w polu widzenia.
Powyższy opis jest o tyle interesujący, że pokazuje, jak może powstać panika w sytuacji
deficytu informacji oraz silnego pobudzenia.
Reasumując, należy stwierdzić, iż jednym z istotnych elementów pracy odpowiednich
podmiotów bezpieczeństwa wewnętrznego przy organizacji imprez masowych jest znajomość psychospołecznych podstaw zachowań tłumu. Nieodzownym elementem tutaj jest zapoznanie się z technikami kontroli tłumu. Le Bon twierdzi, iż aby kontrolować tłum, należy:
1) usunąć lub izolować osoby zaangażowane w wywoływanie incydentu – trzeba to uczynić,
zanim tłum stanie się ową jednolitą całością; 2) przerwać proces porozumiewania się w tłumie – można to uczynić przez podział tłumu na mniejsze części; 3) usunąć przywódców,
szczególnie jeżeli można to zrobić bez użycia siły; 4) odwrócić uwagę tłumu od głównego
obiektu zainteresowania przez stworzenie dywersji w innych miejscach; 5) oraz zapobiegać
powiększaniu się i wzmacnianiu tłumu przez izolowanie go od innych potencjalnych uczestników, np. widzów [3, s. 27].
W przypadku imprez masowych należy także doskonalić techniki przeciwdziałania zachowaniom agresywnym, znać metody reagowania na konflikty czy też techniki komunikacyjne.
Kiedy w 2007 roku Polska wraz z Ukrainą otrzymała prawo do organizacji Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej, główną reakcją – obok naturalnie euforii i radości z przyznania naszemu
krajowi po raz pierwszy w historii tak dużej imprezy sportowej – był strach. Pojawiły się oba-
85
wy: czy zdążymy, czy się nie ośmieszymy przed światem, czy będzie nas na to stać? Na
pytania te rzec jasna nie są w stanie odpowiedzieć służby odpowiedzialne za bezpieczeństwo, warto je jednak znać jak najwcześniej, aby mieć świadomość klimatu, w jakim rozpoczyna się praca „psychologiczna” służb. Istotną wagę natomiast mogą mieć pozornie błahe
obawy, typu „czy dojadę do pracy podczas trwania mistrzostw?”, bo one mogą wywoływać
konkretne zachowania, istotne z punktu widzenia zabezpieczenia przejezdności i bezpieczeństwa ciągów komunikacyjnych. Natomiast obawy o wybuch zamieszek, czy zamach terrorystyczny, grożą już poważnym niebezpieczeństwem wybuchu paniki społecznej.
W związku z EURO 2012, wymieniano najczęściej zagrożenia takie, jak:
terroryzm, terror i akty terroru;
agresja i panika tłumów [7, s. 105-111];
nielegalna migracja;
handel ludźmi;
przemyt towarów [8];
przestępczość kryminalna;
przestępczość narkotykowa;
niski poziom techniczny infrastruktury komunikacyjnej;
zły stan techniczny środków komunikacji masowej;
niedostateczne wyposażenie pojazdów w zabezpieczenia techniczne;
nieprawidłowa obsługa systemów bezpieczeństwa w komunikacji masowej [9,
s. 175-176];
Zagrożenia w obrazie społecznym
Jak wyglądały nastroje przed EURO? Jakich zagrożeń się obawialiśmy? Czy byliśmy do
EURO przygotowani? Badania przeprowadzone pod moim kierunkiem przez Wojciecha Szrejdera w Szkole Wyższej TWP „Wszechnica” w Warszawie w 2012 r. próbowały znaleźć odpowiedzi na te pytania. Badania przeprowadzono w Warszawie oraz na polskojęzycznych stronach internetowych. Trwały one od 1 do 6 czerwca 2012 roku. Zastosowano technikę wywiadu
kwestionariuszowego. By zmaksymalizować próbę badaną, użyto dwóch narzędzi badawczych. Były to ankieta anonimowa w formie papierowej oraz ankieta anonimowa w formie elektronicznej, umieszczona w Internecie. W ten sposób udało się dotrzeć do znacznej liczby badanych, a tym samym zwiększyć zakres i skuteczność prowadzonych badań.
Badania w postaci ankiet anonimowych zostały wykonane na próbie składającej się ze
1000 osób, o zróżnicowanej strukturze społecznej płciowej i wiekowej. Pod uwagę wzięto
zatrudnienie, wiek, płeć, wykształcenie i wielkość miejsca zamieszkania ankietowanych.
Badanym postawiono pierwsze, wyjściowe pytanie: „Czy cieszysz się, że EURO 2012
odbędzie się w Polsce i na Ukrainie?”. „Zdecydowanie tak” odpowiedziało 16% badanych,
a 37% z nich stwierdziło, że „Raczej tak”, co daje w sumie 53% osób zadowolonych z organizacji EURO 2012 przez Polskę i Ukrainę. Przeciwnego zdania było 38% badanych. Zapytano również respondentów, jak oceniają przygotowanie turnieju przed jego rozpoczęciem.
Negatywnie oceniło przygotowanie RP do organizacji turnieju finałowego 48% wszystkich
badanych (37% odpowiedziało „raczej nie”, a 17% „zdecydowanie nie”). Pozytywnie przygotowania oceniło 38% ankietowanych.
Odpowiadając na pytanie „Czy turniej niesie za sobą zagrożenia?” 81% badanych uważało, iż organizacja EURO 2012 może nieść ze sobą zagrożenia („zdecydowanie tak” 37%,
„raczej tak” 44%). Przeciwnego zdania było jedynie 14% ankietowanych.
Zagrożeniami, których wystąpienia ankietowani byli pewni, to:
wzrost liczby bójek i pobić (48%);
zamieszki i przestępczość stadionowa (35%);
wzrost liczby przestępstw kryminalnych (23%).
42% respondentów pozytywnie oceniało przygotowanie służb do zabezpieczenia EURO
2012. Przeciwnego zdania było 39% ankietowanych, a aż 19% badanych nie miało na ten
temat zdania.
86
B. Pacek
Nieco inaczej ankietowani oceniali przygotowanie Policji (należy tu jednak rozumieć
wszystkie służby charakteru policyjnego). Większość (68%) oceniała, że Policja do pełnienia
swych obowiązków w czasie EURO 2012 przygotowana jest przeciętnie. 22% pozytywnie
ocenił przygotowanie Policji, a jedynie 10% uważała, że Policja przygotowana jest niewystarczająco. Żaden z ankietowanych nie stwierdził, że Policja jest „zupełnie nieprzygotowana”.
Mieliśmy więc obawy. Co zatem można i trzeba było zrobić, aby je zminimalizować i aby
przede wszystkim okazały się one w ostateczności bezpodstawne?
Zgodnie z art. 5 ustawy z dnia 20 marca 2009 roku o imprezach masowych, odpowiedzialność za bezpieczeństwo imprezy masowej w miejscu i trakcie jej trwania, spoczywa na
organizatorze tej imprezy [10, art. 5 ust. 1]. Do organizatora należy przede wszystkim [10,
art. 5 ust. 2]:
zapewnienie bezpieczeństwa osobom uczestniczącym w imprezie;
ochrona porządku publicznego;
zabezpieczenie imprezy pod względem medycznym;
zapewnienie właściwego stanu technicznego obiektów, na których odbywać się
będzie impreza.
W obowiązku dbania o bezpieczeństwo imprezy, organizator nie jest osamotniony. W art.
5 ust. 3 ustawy o imprezach masowych ustawodawca nakłada odpowiedzialność za bezpieczeństwo imprezy, w zakresie określonym ustawą, także na [10, art. 5 ust. 3]:
burmistrza, prezydenta miasta i wojewodę;
Policję;
Państwową Straż Pożarną i inne jednostki ochrony przeciwpożarowej;
służby odpowiedzialne za bezpieczeństwo i porządek publiczny na obszarach kolejowych;
służbę zdrowia;
w razie potrzeby także na inne właściwe służby i organy.
Główny ciężar zabezpieczenia bezpieczeństwa w trakcie EURO 2012 spoczywał na Policji.
Działania służb
Policja
Ustawa o bezpieczeństwie imprez masowych zawiera zadania i uprawnienia dla Policji,
które realizowane są w związku z tym typem imprez. Policja jest zobowiązana i uprawniona,
do:
1. przyjęcia od organizatora materiałów zgromadzonych w trakcie utrwalania przebiegu
imprezy, mogących stanowić dowody pozwalające na wszczęcie postępowania karnego lub postępowania w sprawie o wykroczenie lub mogące mieć znaczenie dla już
toczących się postępowań [10, art. 11 ust. 2];
2. (w osobie komendanta wojewódzkiego/Stołecznego Policji) uzgadniania z wojewodą
listy miejsc, w których utrwalanie przebiegu imprezy masowej jest obowiązkowe oraz
składania wniosków o umieszczenie danego miejsca na tej liście [10, art. 11 ust. 4
i 5];
3. (w osobie Komendanta Głównego Policji) przekazywania danych w zakresie swojej
właściwości, do systemów identyfikujących uczestników meczów piłkarskich, o których mowa w art. 13 ust. 2 i ust. 2a ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych [10,
art. 13 ust. 10];
4. dostępu do systemów, wzmiankowanych powyżej i opisanych w art. 13 ust. 2 i ust.
2a, w zakresie weryfikacji prawdziwości zawartych w nich danych oraz w związku
z prowadzeniem czynności przygotowawczych lub operacyjno-rozpoznawczych [10,
art. 13 ust. 12];
5. przyjmowania osób stwarzających bezpośrednie zagrożenie oraz dopuszczających
się czynów zabronionych, które to osoby zostały przekazane przez służby porządkowe [10, art. 20 ust. 1];
87
6. udzielenia pomocy organizatorom imprezy masowej, na ich pisemny wniosek, w wypadku, w którym działania służb porządkowych zmierzające do zapewnienia bezpieczeństwa imprezy masowej nie były skuteczne [10, art. 22 ust. 4];
7. wydawania poleceń służbom porządkowym i informacyjnym, do których to poleceń
służby mają obowiązek się zastosować [10, art. 22 ust. 6];
8. (w osobie komendanta powiatowego Policji) opiniowania niezbędnej wielkości sił
i środków koniecznych do zabezpieczenia imprezy, stanu technicznego budynku
i przewidywanych zagrożeń [10, art. 25 ust. 1], zaznaczając czy impreza jest imprezą
podwyższonego ryzyka [10, art. 29 ust. 3];
9. (w osobie Komendanta Głównego Policji) gromadzenie informacji, prowadzenie baz
danych, analizowanie informacji dotyczących imprez masowych i masowych imprez
sportowych, w tym meczów piłki nożnej [10, art. 37].
Można stwierdzić, że ustawodawca postawił przed Policją znaczną liczbę zadań wymagających realizacji i wyposażył ją w narzędzia prawne, ową realizację umożliwiające.
Komenda Główna Policji w ramach sprawozdania z przygotowań do zabezpieczenia EURO 2012 sporządziła listę zadań, które stały przed nią w trakcie zabezpieczenia EURO. Należały do nich:
1. organizacja kierowania, współdziałania i zapewnienia łączności podczas operacji policyjnej „ME 2012”;
2. przygotowanie dokumentacji planistycznej operacji policyjnej pod krypt. „ME 2012”;
3. przeprowadzenie cyklu szkoleń dla obsady Centrum Dowodzenia Operacją (CDO)
w Centrum Szkolenia Policji w Legionowie;
4. przygotowanie narzędzia teleinformatycznego do prowadzenia dokumentacji działań,
w czasie rzeczywistym w CDO;
5. przygotowanie zasad, form oraz trybu współpracy i wymiany informacji ze służbami
zaangażowanymi w zapewnienie bezpieczeństwa EURO 2012;
6. rekonesanse obiektów stadionowych na których będą rozgrywane mecze EURO
2012;
7. przygotowanie policjantów delegowanych do pełnienia funkcji oficerów łącznikowych
(TSLO) akredytowanych przy reprezentacjach piłkarskich;
8. przygotowanie polityki akredytacyjnej na potrzeby EURO 2012;
9. prowadzenie police screeningu na rzecz bezpieczeństwa EURO 2012;
10. podpisanie Wspólnej Deklaracji w sprawie współpracy w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa w związku z Turniejem Finałowym Mistrzostwami Europy w Piłce Nożnej
EURO 2012 z krajami uczestnikami turnieju finałowego oraz krajami graniczącymi terytorialnie z RP;
11. realizacja testowych zabezpieczeń meczów piłki nożnej reprezentacji Polski;
12. przygotowanie Spotters Team Polska;
13. opracowanie planu przyjęcia delegacji zaproszonych przedstawicieli służb porządku
publicznego państw biorących udział w EURO 2012 oraz państw graniczących terytorialnie z RP;
14. sporządzenie analizy ryzyka na potrzeby bezpieczeństwa Turnieju Finałowego;
15. realizacji działań obejmujących bezpieczny transfer kibiców, przemieszczających się
przez teren województw, graniczących z Ukrainą;
16. zabezpieczenie stref publicznego oglądania meczów;
17. uruchomienie CDO – sztabu dowódcy operacji policyjnej pod krypt. „ME 2012”.
18. rekonfiguracja kalkulacji tzw. związków taktycznych, a także obsady etatowej CDO;
19. realizacje eskort policyjnych podczas EURO 2012 dla drużyn, UEFA VIP oraz osób
podlegających szczególnej ochronie;
20. zapewnienia hoteli i zaplecza kwatermistrzowskiego oraz obsługi dla zagranicznych
sił wsparcia oraz ich opiekunów – polskich policjantów;
21. przygotowanie i zapewnienie obsługi logistycznej dla sił kierowanych centralnie
w ramach operacji policyjnej, tzw. związków taktycznych [11].
88
B. Pacek
Pełną gotowość do realizacji wyżej wymienionych zadań Policja osiągnęła 17 maja 2012
roku. Tego samego dnia rozpoczęło działalność Centrum Dowodzenia Operacją z siedzibą
w Legionowie [12].
Realizowano też m.in. Program Bezpieczeństwa UEFA EURO 2012. Ideą i zarazem hasłem owego programu zostało sformułowanie have fun – feel safe czyli baw się dobrze – czuj
bezpiecznie. Hasło to wynikało z założenia, że mimo iż bezpieczeństwo jest kwestią niezwykle istotną, jego zapewnienie nie może uniemożliwiać czerpania radości z imprezy. Założenie
to postulowało znalezienie idealnego balansu między działaniami zmierzającymi do zapewnienia bezpieczeństwa a ingerencją w życie osobiste uczestników imprezy [13, s. 5]. Z powyższego wynikały strategiczne cele Programu Bezpieczeństwa UEFA EURO 2012.
Zostały one określone jako:
zapewnienie maksymalnego bezpieczeństwa uczestnikom turnieju (kibicom, drużynom, działaczom, sędziom, VIP-om, dziennikarzom, sponsorom oraz turystom)
w czasie ich pobytu na terenie Polski oraz zagwarantowanie niezakłóconego
przebiegu imprezy,
połączenie najwyższych standardów bezpieczeństwa z minimalną ingerencją
w wolność osobistą wszystkich uczestników UEFA EURO 2012 [13, s. 5].
Z realizacją założeń programu związana była specyficzna filozofia, oparta na konieczności zastosowania kompleksowego podejścia do kwestii bezpieczeństwa w trakcie turnieju
finałowego. Wyrażeniem tej filozofii, była wizja połączenia ze sobą następujących elementów:
przyjaznej przestrzeni publicznej, w tym niezbędnej infrastruktury, informacji i obsługi,
efektywnego i dostępnego systemu opieki medycznej i ratownictwa,
opartej na najlepszych wzorcach i doświadczeniach strategii działania służb porządku publicznego [13, s. 5].
Kiedy 15 maja 2012 roku, minister spraw wewnętrznych Jacek Cichocki ogłosił gotowość
podległych mu służb do zabezpieczenia Turnieju Finałowego Mistrzostw Europy w Piłce
Nożnej UEFA EURO 2012 [14], okazało się, że policyjne zabezpieczenie ma się opierać na
otwartości i komunikacji, a także na odpowiednim i błyskawicznym reagowaniu na naruszanie porządku publicznego. Realizowanie tego założenia miało być gwarantem osiągnięcia
strategicznych celów Programu Bezpieczeństwa. W Zintegrowanej Koncepcji Bezpieczeństwa wymieniono trzy filary policyjnej filozofii zabezpieczenia EURO 2012 [13, s. 35-36].
Pierwszy filar składa się z następujących elementów:
zabezpieczenie imprezy (security) – działania, które gwarantować mają fizyczne
bezpieczeństwo uczestników imprezy
obsługa (service) – zapewnienie warunków do przeprowadzenia imprezy w sposób sprawny i bezpieczny.
bezpieczeństwo (safety) – zapewnienie poczucia bezpieczeństwa uczestników
imprezy, pozwalającego na cieszenie się atmosferą piłkarskiego święta.
Drugim z wymienionych filarów jest filozofia działania nazywana „3 x T”. Oznacza to [13,
s. 36]:
1. troskę;
2. tolerancję;
3. tłumienie.
Pod pojęciem troski autorzy rozumieli służebną rolę, jaką Policja pełni w stosunku do kibiców. Rola ta przejawiała się w roztoczeniu nad kibicami szczególnego rodzaju opieki,
w której zawierać mają się takie działania, jak informowanie o przyjętych rozwiązaniach komunikacyjnych, porządkowych oraz ułatwieniach i możliwych trudnościach.
Jako tolerancję określono właściwą postawę policjantów, cechującą się wyrozumiałością
na niestandardowe zachowania kibiców, związane z piłkarską euforią. Autorzy dokumentu
formalnie stawiali przed Policją wymóg „przymykania oka” na drobne wykroczenia popełniane przez kibiców, w imię prowadzenia z nimi dialogu.
89
Tłumieniem nazywana była precyzyjna, szybka i skuteczna akcja pododdziałów prewencji, która miała być stosowana w ostateczności. Miała ona być połączona z zatrzymaniami
osób agresywnych i łamiących prawo. Akcja taka kończyć miała się wycofaniem sił i przywróceniu pierwotnego stanu.
Trzecim i ostatnim filarem filozofii policyjnego działania w trakcie EURO 2012 była nowo
stworzona instytucja tzw. spottersa. Policjanci pełniący funkcję spottersów mieli za zadanie
błyskawiczne identyfikowanie i eliminowanie zagrożeń rodzących się wśród kibiców [13, s. 36].
To, wydawało się, połączenie ognia z wodą dało spektakularne efekty. Odhumanizowany, techniczny i proceduralny język ustawy dał Policji twarde narzędzie do natychmiastowego
i automatycznego przeciwstawiania się zagrożeniom. Empatyczna natura Programu Bezpieczeństwa i Zintegrowanej Strategii Bezpieczeństw, gdzie „procedury” zastąpiono „filozofią
działania” pozwoliła część z tych zagrożeń całkowicie wyeliminować.
Zachowano właściwe proporcje. Postawą tolerancyjną „kupiono” potencjalnie agresywnych kibiców. W myśl zasady, że obiekt stygmatyzowany (w tym wypadku jako „chuligański”,
„awanturniczy”, „niebezpieczny”), zaczyna zachowywać się w taki sposób, aby potwierdzić
nadane mu etykiety, służby starały się nie prowokować, ale łagodzić napięcie.
Służby specjalne
W chwili obecnej istnieje w Rzeczpospolitej Polskiej pięć służb specjalnych. Są to:
Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego;
Agencja Wywiadu;
Służba Kontrwywiadu Wojskowego;
Służba Wywiadu Wojskowego;
Centralne Biuro Antykorupcyjne.
ABW dbała o bezpieczeństwo uczestników EURO w zakresie przewidzianych prawnie
obowiązków nałożonych na agencję przez ustawę. Ponadto z uwagi na udział ABW w zabezpieczaniu imprez masowych ustawa o bezpieczeństwie imprez masowych uprawnia ABW
do korzystania z informacji zgromadzonych przez Komendanta Głównego Policji, w zakresie
bezpieczeństwa imprez masowych [10, art. 38 ust. 1].
Agencja Wywiadu, zgodnie z art. 6 ust. 2 ustawy o ABW i AW [15], postawione przed nią
zadania realizuje poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej. Oznacza to, że nie może mieć
bezpośredniego wpływu na zabezpieczenie organizowanych na terenie Polski imprez masowych. Prowadzenie czynności operacyjno-rozpoznawczych przez AW na terenie Polski może
się bowiem odbywać jedynie za pośrednictwem szefa ABW.
Służby te aktywnie włączone zostały w zabezpieczenie bezpieczeństwa przed i w trakcie
EURO. Szczególną rolę odegrało Centrum Antyterrorystyczne ABW, które od początku odgrywało pierwszorzędną rolę w koordynacji działań służb [16].
PZPN w swojej publikacji „Bezpieczeństwo Stadionów/Miejsc Oficjalnych EURO 2012”
[17] jako zadania stojące przed ABW, zmierzające do zapewnienia bezpieczeństwa stadionów i miejsc oficjalnych EURO 2012 wymienił:
współpracę w zakresie rozpoznawania zagrożeń terrorystycznych;
obecność przedstawiciela Centrum Antyterrorystycznego ABW w Centrum Dowodzenia na stadionie.
ABW, jako służba specjalna dbająca o bezpieczeństwo wewnętrzne państwa,
w kontekście EURO 2012 dbała przede wszystkim o:
zabezpieczenie antyterrorystyczne;
rozbudowę rządowego systemu łączności niejawnej, w tym systemu łączności cyfrowej na potrzeby EURO 2012;
ochronę zasobów informacyjnych państwa przed atakami w cyberprzestrzeni.
Ponadto, w kontekście zapewnienia bezpieczeństwa EURO 2012 w ramach funkcjonowania Centrum Antyterrorystycznego (CAT), ABW koordynowała przepływ informacji umożliwiający wdrażanie wspólnych procedur reagowania na zagrożenia, takie jak:
90
B. Pacek
zdarzenia terrorystyczne zaistniałe poza obszarem Polski, mające jednak wpływ
na jej bezpieczeństwo;
zdarzenia terrorystyczne mające miejsce na terenie Polski.
CAT odpowiadał również za koordynację przepływu informacji w wypadku uzyskania informacji o możliwych zagrożeniach, które mogły wystąpić na terenie Polski [18, s. 11].
Przykłady skutecznych i efektownych działań to m.in. zatrzymanie przez ABW internauty,
który w sieci radził, jak organizować zamachy terrorystyczne oraz pochwalał ataki z 11 września 2001 r.1
Straż Graniczna
Ustawa o bezpieczeństwie imprez masowych, w swoich zapisach zawiera także regulacje dotyczące Straży Granicznej. Nakłada na właściwego miejscowo Komendanta Oddziału
Straży Granicznej obowiązek przyjęcia od organizatora informacji, o imprezie przeprowadzanej w strefie nadgranicznej [10, art. 25 ust.1].
Zgodnie z decyzją Ministra Spraw Wewnętrznych, na granicach wewnętrznych strefy
Schengen, zostały na czas mistrzostw przywrócone kontrole graniczne. Zadanie to realizowała Straż Graniczna, którą wspierali żołnierze żandarmerii. Kolejnymi zadaniami, których
realizację miała przed sobą SG, były zadania związane ze zwalczaniem takich kategorii czynów, jak:
nielegalna migracja;
przemyt towarów bez znaków akcyzowych;
przemyt narkotyków;
prostytucja;
handel ludźmi;
terroryzm [8, s. 121-126].
Ponadto Straż Graniczna zobowiązała się do wydzielenia na przejściach granicznych
specjalnych pasów ruchu dla zorganizowanych grup kibiców. W celu zapobieżenia wjazdu na
teren Polski osób, których obecność byłaby niepożądana, wydawanie wiz było konsultowane
z władzami państwa pochodzenia danej osoby [13, s. 30]. Realizacja tych zadań została
przeprowadzona we współpracy z Policją i Strażą Ochrony Kolei, oraz innymi właściwymi
służbami i instytucjami, poprzez wykonywanie czynności takich, jak [13, s. 31]:
intensyfikacja kontroli osób i pojazdów na głównych szlakach komunikacji międzynarodowej;
patrolowanie rejonów kolejowych przejść granicznych;
intensyfikacja kontroli pociągów, które przewozić będą kibiców w komunikacji międzynarodowej;
wymiana informacji pomiędzy właściwymi podmiotami z innych krajów, dotyczących kibiców objętych zakazami stadionowymi i innymi ograniczeniami, a także
innych osób mogących stanowić zagrożenie;
monitorowanie przemieszczania się osób mogących stanowić zagrożenie na terytorium kraju oraz przez granicę państwową;
wspólne szkolenia, ćwiczenia i symulacje związane z przywracaniem ładu i porządku publicznego.
Żandarmeria Wojskowa
Kolejną instytucją zaangażowaną w zabezpieczenie turnieju była Żandarmeria Wojskowa. Żołnierze żandarmerii na czas turnieju, zgodnie z art. 18a ustawy o policji wyposażeni
zostali w uprawnienia w stosunku do wszystkich obywateli. Pozwoliło to w pełni wykorzystać
specjalistyczny sprzęt i wyposażenie oraz potencjał żandarmerii, a w szczególności jej przygotowanie do realizacji zadań charakteru policyjnego.
Straże miejskie i gminne
1
http://tvpparlament.pl/aktualnosci/abw-o-zagrozeniach-podczas-euro-2012/7605945
91
Straże miejskie i gminne są formacjami umundurowanymi, pełniącymi rolę służebną wobec społeczności lokalnej, utworzonymi na terenie gminy, powołanymi do ochrony porządku
publicznego.
Straże wykonują zadania z zakresu ochrony porządku publicznego i w tym zakresie są
zobowiązane do współpracy z Policją [10, art. 9 ust. 4]. Do zadań mających związek z zabezpieczeniem imprez masowych, a które wypełniane są przez straże gminne/miejskie, należą przede wszystkim [10, art. 11 ust. 1]:
ochrona spokoju i porządku w miejscach publicznych;
kontrola ruchu drogowego i transportu publicznego;
współdziałanie z podmiotami właściwymi, w zakresie ratowania zdrowia i życia
ludzkiego, usuwania awarii technicznych, skutków klęsk żywiołowych i innych
miejscowych zagrożeń;
zabezpieczanie miejsc przestępstwa, katastrof lub innych podobnych zdarzeń, do
momentu przybycia właściwych służb;
ochrona obiektów komunalnych i urządzeń użyteczności publicznej;
współdziałanie z organizatorami w celu zapewnienia bezpieczeństwa w trakcie
zgromadzeń i imprez publicznych;
doprowadzanie osób nietrzeźwych, powodujących zgorszenie, lub stanowiących
zagrożenie dla otoczenia i samych siebie, do izb wytrzeźwień lub miejsca zamieszkania;
informowanie społeczności lokalnej o zagrożeniach, inicjowanie i branie udziału
w przedsięwzięciach mających zapobiegać przestępczości i patologiom oraz
współdziałanie w tym zakresie z innymi instytucjami.
Państwowa Straż Pożarna
Państwowa Straż Pożarna, będąca zawodową, umundurowaną i wyposażoną w specjalistyczny sprzęt formacją, jest instytucją powołaną do walki z pożarami, klęskami żywiołowymi
i innymi miejscowymi zagrożeniami [19, art. 1]. Jest to służba, której zadania ustawowe niemal w całości pokrywały się z zadaniami zapewnienia bezpieczeństwa EURO 2012. Były to
między innymi [19]:
rozpoznawanie miejscowych zagrożeń, w tym pożarów;
organizowanie i prowadzenie akcji ratowniczych;
realizacja pomocniczych czynności ratowniczych w czasie akcji prowadzonych
przez inne służby;
nadzór nad przestrzeganiem przepisów przeciwpożarowych;
współdziałanie z zagranicznymi strażami pożarnymi i organizacjami międzynarodowymi, na podstawie odrębnych przepisów.
Wojsko Polskie
W imieniu ministra obrony narodowej, za wykonanie zadań związanych z zabezpieczeniem EURO 2012 przez wydzielone z MON siły i środki odpowiedzialny był dowódca operacyjny Sił Zbrojnych RP. Zadania te realizowane były także w związku i w ramach zapewnienia bezpieczeństwa EURO 2012. Ministerstwo Obrony Narodowej jako podstawowe zadania,
których realizacja należała do Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, wymieniało:
zabezpieczenie materiałowo-techniczne;
zapewnienie transportu dla służb mundurowych i w szczególnych przypadkach
dla ludności cywilnej;
zabezpieczenie łączności pomiędzy komponentami;
przeciwdziałanie zagrożeniom chemicznym, biologicznym, radiologicznym i nuklearnym i dekontaminacji;
zapewnienie zabezpieczenia medycznego i epidemiologicznego;
nadzór przestrzeni powietrznej;
identyfikacja statków powietrznych;
wydawanie zezwoleń na wlot w przestrzeń powietrzną RP obcych wojskowych
statków powietrznych;
92
B. Pacek
podejmowanie odpowiednich działań w przypadku stwierdzenia zagrożenia;
kierowanie aktywnymi środkami walki [20].
Władze samorządowe
Miasta-Gospodarze Turnieju Finałowego UEFA EURO 2012, jako współpracujące z organizatorami EURO 2012 i biorące bezpośredni udział w organizacji mistrzostw, były zobowiązane do wykonania określonych zadań. Zadania te obejmowały szeroki zakres różnego
rodzaju dziedzin, takich jak zapewnienie płynności transportu czy bezpieczeństwa. Do zadań
tych, w ramach zapewnienia bezpieczeństwa, należały:
zabezpieczanie terenu wokół stadionów, przy użyciu funkcjonariuszy Straży Miejskiej;
obecność przedstawiciela Biura Bezpieczeństwa Miasta w Stanowisku Dowodzenia na stadionie [17];
użycie funkcjonariuszy Straży Miejskiej do wsparcia Policji w celu zapewnienia
bezpieczeństwa reprezentacjom narodowym przebywającym na terenie miast gospodarzy;
zapewnienie bezpieczeństwa osobom korzystającym ze środków transportu publicznego, realizowane przez Straż Miejską;
zapewnienie bezpieczeństwa miastu i jego mieszkańcom przez działania Straży
Miejskiej współpracującej z Policją [13, s. 13].
Służby medyczne
Niespotykany dotąd w Polsce rozmiar przedsięwzięcia, jakim była organizacja EURO
2012, spowodowało, że przed sektorem medycznym zostały postawione specyficzne zadania. Należały do nich:
funkcjonowanie systemu opieki medycznej i ratownictwa w warunkach znacznie
zwiększonego zapotrzebowania na tego typu usługi;
działania ratownicze w czasie trwania turnieju;
przygotowanie na wystąpienie zdarzeń masowych;
wzmożony nadzór epidemiologiczny i gotowość na wystąpienie chorób zakaźnych;
utworzenie systemu powiadamiania ratunkowego [13, s. 27].
Zadania wymienione powyżej, były zadaniami głównymi, postawionymi przed służbami
medycznymi i ratowniczymi w Zintegrowanej Koncepcji Bezpieczeństwa Mistrzostw Europy
w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012. Ten sam dokument wymieniał także zadania szczegółowe, z których najważniejszymi były [13, s. 27-29]:
(...) wzmocnienie zabezpieczenia ratowniczego dróg dojazdowych do Miast Gospodarzy (...);
(...) przygotowanie, testowanie i wdrożenie szpitalnych planów reagowania w sytuacji kryzysowej (...);
(...) wzmożony nadzór epidemiologiczny w portach lotniczych (...);
(...) wzmocnienie 24-godzinnego nadzoru epidemiologicznego w Miastach Gospodarzach ze szczególnym uwzględnieniem Miejsc Oficjalnych UEFA EURO
2012TM i zakresu: kontroli sprzedaży żywności i punktów żywieniowych, instalacji
wodnych i klimatyzacyjnych w hotelach i miejscach noclegowych (...);
(...) przygotowanie szpitalnych planów reagowania w sytuacji kryzysowej (...).
Biuro Ochrony Rządu
Zadaniami stojącymi przed Biurem Ochrony Rządu w związku z zapewnieniem bezpieczeństwa stadionów były m.in.
ochrona i zapewnienie bezpieczeństwa trybuny VIP;
obecność przedstawiciela Biura Ochrony Rządu w Stanowisku Dowodzenia na
stadionie.
93
Uczestnictwo BOR-u w zabezpieczaniu stadionów miało związek ze zwyczajowymi kompetencjami tej służby, czyli w ramach zapewniania ochrony [21, art. 2]:
prezydentowi RP, marszałkowi Sejmu, marszałkowi Senatu, premierowi i wicepremierom oraz ministrom właściwym do spraw wewnętrznych i spraw zagranicznych;
byłym prezydentom Rzeczypospolitej Polskiej;
delegacjom państw obcych przebywających na terytorium RP;
obiektom i urządzeniom o szczególnym znaczeniu.
Wnioski
Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012 były przedsięwzięciem o niezwykle złożonym charakterze, którego organizacja była zadaniem wymagającym przeznaczenia
do jego realizacji znacznych sił i środków. EURO 2012 to wyzwanie, które stało przed dwoma państwami – Polską i Ukrainą. Żadne z tych państw nie mogło w czasie mistrzostw zaprzestać swojej działalności w innych obszarach, skupiając się jedynie na organizacji tej
ogromnej imprezy sportowej, co powoduje, że podjęcie się organizacji Mistrzostw mogło
przytłaczać skalą.
Według cytowanych badań większość ankietowanych Polaków oceniła przygotowanie
Policji i innych służb do zabezpieczenia EURO 2012 jako przeciętne. Jednocześnie jednak
znaczna większość badanych zapewniła, że w trakcie EURO będzie czuła się bezpiecznie.
Jak wiadomo, EURO 2012 organizowane w Polsce było pod wieloma względami udane.
W aspekcie bezpieczeństwa nie tylko nie odnotowano większych incydentów, ale Polska
i polskie służby były chwalone na arenie międzynarodowej. Zyskaliśmy w Europie opinię serdecznego, gościnnego narodu, a polscy policjanci, strażnicy, pogranicznicy, żandarmi – profesjonalnych, ale i pomocnych funkcjonariuszy.
BIBLIOGRAFIA
[1] Szmidtka T. Bezpieczeństwo masowych imprez sportowych – podział i charakterystyka zagrożeń w kontekście organizacji „EURO 2012”. W: Kowalewski M, red. Bezpieczne EURO 2012. Warszawa – Toruń 2008.
[2] Mika S. Psychologia społeczna. Warszawa: PWN; 1981.
[3] Le Bon G. Psychologia tłumu. Warszawa: PWN; 1986.
[4] Szczepański J. Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa; 1965.
[5] Obuchowski K. Kody orientacji i struktura procesów emocjonalnych. Warszawa: PWN; 1979.
[6] Konieczny S. Strach i odwaga w działaniach bojowych. Warszawa: Wyd. MON; 1964.
[7] Piotrowicz D. Negocjacje kryzysowe w policyjnym systemie interwencyjnym. W: Liedel K, Piasecka P, red.
Bezpieczeństwo Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej EURO 2012. Warszawa; 2011, 105-111.
[8] Kabacińska K. Rola służb granicznych w zabezpieczaniu międzynarodowych imprez sportowych - wyzwania
dla EURO 2012. W: Liedel K, Piasecka P, red. Bezpieczeństwo Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej EURO
2012. Warszawa; 2011, cz. 2, rozdział 4.
[9] Serafin T. Analiza bezpieczeństwa pasażerów w przewozach kolejowych w kontekście masowej imprezy
sportowej. W: Liedel K, Piasecka P, red. Bezpieczeństwo Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej EURO 2012.
Warszawa; 2011, 175-176.
[10] Ustawa z dnia 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych (Dz.U. 2009 nr 62 poz. 504)
[11] Wydział Operacyjny Głównego Sztabu Policji KGP, Stan przygotowań polskiej Policji [http://euro2012.
policja.pl/portal/eur/46/339/] [dostęp 18.05.2012]
[12] Serce policyjnej operacji o kryptonimie „Hat Trick 2012” [http://wyborcza.pl/1,91446,11730438,
Serce_policyjnej_operacji_o_kryptonimie__Hat_trick.html] [dostęp 18.05.2012 r.]
[13] Zintegrowana koncepcja bezpieczeństwa UEFA EURO 2012. Warszawa: Komitet ds. Bezpieczeństwa Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej; 26 maja 2010.
[14] Cichocki: służby przygotowane do EURO 2012. Rzeczpospolita on-line [http://www.rp.pl/artykul/875648.html]
[dostęp 6.06.2012 r.).
[15] Ustawa z dnia 24 maja 2002 roku o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu (Dz.U. 2002
Nr 74 poz. 676).
[16] Dezyderat nr 1 Komisji do Spraw. Służb Specjalnych do Prezesa Rady Ministrów w sprawie zwiększenia
budżetu Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego na 2012 r. uchwalony na posiedzeniu w dniu 15 marca
2012 roku.
[17] Listkiewicz M. Bezpieczeństwo Stadionów/Miejsc Oficjalnych EURO 2012. Bydgoszcz: Departament Bezpieczeństwa PZPN; 2011.
94
B. Pacek
[18] Narodowy Program Antyterrorystyczny na lata 2012-2016. Warszawa: Departament Analiz i Rozwoju
MSWiA; 2012, s. 11.
[19] Ustawa z dnia 24 sierpnia 1994 r. o Państwowej Straży Pożarnej (Dz.U. 2006 Nr 96, poz. 667).
[20] Zaangażowanie wojska polskiego podczas mistrzostw europy w piłce nożnej UEFA EURO 2012. Ministerstwo Obrony Narodowej [http://www.mon.gov.pl/pl/strona/412] [dostęp 18.05.2012 r.]
[21] Ustawa z dnia 16 marca 2001 r. o Biurze Ochrony Rządu (Dz.U. z 2004 r. Nr 163, poz.1712 z późn. zm.).
PRACA OPINII
A Few Comments on Justification of a Sports Risk
PAWEŁ PETASZ
Uniwersytet Gdański, Katedra Prawa Karnego Materialnego i Wykonawczego oraz Psychiatrii Sądowej
Streszczenie
Praca traktuje o ryzyku sportowym jako okoliczności wyłączającej kryminalną bezprawność czynu zabronionego.
Choć uprawianie sportu z całą pewnością jest społecznie pożyteczne, to grom sportowym towarzyszy ryzyko wystąpienia
nieszczęśliwego wypadku, skutkujące naruszeniem określonych dóbr prawnych. Na gruncie polskiego prawa karnego
zwyczajowo jednak uznaje się ryzyko sportowe za okoliczność powodującą, że zachowanie sprawcy jest legalne, a tym
samym wyłączona zostaje jego odpowiedzialność karna za konkretny czyn.
Słowa kluczowe: sport, ryzyko, kontratyp, przestępstwo.
Abstract
The work deals with the risk of sports risk as a circumstance excluding unlawfulness of a criminal act. While practising
sports is certainly socially useful, sports games are accompanied by the risk of an accident, resulting in a breach of certain
legal goods. However, the Polish penal law deems a sport risk as a circumstance rendering the perpetrator’s behaviour as
legal and thus excludes his criminal liability for a specific action.
Key words: sports, risk, justification, criminal offence.
Wstęp
We współczesnym świecie rola sportu staje się coraz większa, zaś krąg osób go uprawiających wciąż się powiększa. Sport rozwija się zarówno pod postacią zawodowo uprawianych dyscyplin, jak i prywatnego sposobu spędzania wolnego czasu przez ludzi – niezależnie od ich płci, pochodzenia etnicznego, kulturowego, społecznego czy grupy wiekowej, do
jakiej przynależą. Sport staje się codziennością dla setek milionów ludzi, którzy grają w gry
sportowe, uprawiają określone dyscypliny, niekiedy nawet codziennie. Nie będzie błędna
teza, iż w skali światowej sport nie był nigdy tak popularny jak obecnie, na co z całą pewnością ma także wpływ jego popularyzacja w mediach, które również odgrywają coraz większą
rolę w ludzkim życiu, właściwie niekiedy wręcz kreując określone trendy w społeczeństwie.
Można przyjąć, że sport jest modny, sport jest trendy, a poglądy te trafnie wyraża znana fraza w języku polskim – sport to zdrowie. A jednak wydaje się, że pogląd taki należałoby uzupełnić nieco przekornie w następujący sposób: sport to zdrowie… ale nie zawsze. Dlaczego?
Ponieważ właściwie każdej grze sportowej towarzyszy nierozerwalnie pewne ryzyko poniesienia przez jej uczestników określonego uszczerbku, np. osoba uprawiająca judo w czasie
ćwiczeń może doznać kontuzji pod postacią różnorodnych urazów ciała spowodowanych
przez przeciwnika w grze sportowej.
Tym samym dochodzimy do tezy, że każdej grze sportowej towarzyszy pewne ryzyko.
Państwo podkreślając pozytywną funkcję uprawiania sportu przez członków społeczeństwa,
uznaje tego typu ryzyko za dopuszczane i akceptuje je. Ryzyko sportowe staje się więc okolicznością, która sprawia, że czyn normalnie uznawany za zabroniony (np. uderzenie kogoś
w twarz) staje się legalny, o ile wypełnione zostaną wszystkie wymagane przesłanki z nim
związane (wspomniane wyżej uderzenie będzie legalne, gdy miało miejsce w ramach walki
bokserskiej i zostało zadane przez jednego z zawodników zgodnie z zasadami gry sportowej
w celu sportowym).
Dr Paweł Petasz
Katedra Prawa Karnego Materialnego i Wykonawczego oraz Psychiatrii Sądowej
Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Gdański
tel. (+48) 793-793-633; e-mail: [email protected]
96
P. Petasz
Ryzyko sportowe jako okoliczność wyłączająca kryminalną bezprawność czynu (tzw.
kontratyp) staje się więc wspólną płaszczyzną łączącą sport z prawem karnym. Zanim jednak rozpoczniemy omawianie przesłanek tego kontratypu wyjaśnić należy pokrótce, czym
jest samo przestępstwo oraz zdefiniować pojęcia: sportu, sportowca, ryzyka, wypadku sportowego i kontratypu.
Definicja przestępstwa i jego struktura
Choć Kodeks karny z 1997 r. [1] niestety nie zawiera wprost definicji przestępstwa, to doktryna prawa karnego konstruuje ją na podstawie przepisów tej ustawy. Zgodnie z powszechnie
przyjętą koncepcją – przestępstwem jest czyn kryminalnie bezprawny, społecznie szkodliwy
w stopniu więcej niż znikomym oraz zawiniony [2, s. 178] [3, s. 72] [4, s. 96] [5, s. 47]. Brak
któregokolwiek z tych elementów powoduje brak przestępstwa.
Podstawę przestępstwa stanowi czyn, co wyrażone zostało przez łacińską paremię: nullum crimen sine actionis. Oznacza to, że podstawę odpowiedzialności karnej stanowić może
jedynie czyn, a więc zewnętrzne zachowanie się człowieka polegające na działaniu albo zaniechaniu działania, do którego był on zobowiązany. Myśli nie mogą stanowić czynu (cogitationis poenam nemo patitur), natomiast słowa mogą zostać uznane za czyn, jeżeli towarzyszy im element upublicznienia, a więc ich odbiór staje się potencjalnie możliwy dla bliżej nieokreślonego kręgu osób. W dogmatyce prawa karnego nie ma zgodności co do ostatecznej
definicji czynu, wyróżnia się wiele teorii na ten temat, z których najważniejszymi wydają się
teorie o charakterze kauzalnym, finalnym (celowościowym) oraz socjologicznym. W ujęciu
kazualnym za czyn uznaje się zewnętrzne zachowanie człowieka wynikające z impulsu jego
woli (niestety teoria ta praktycznie nie odnosi się do czynu pod postacią zaniechania określonego działania) [6, s. 107]; z kolei dla teorii finalnej charakterystyczne jest określanie mianem czynu zewnętrznego zachowania się człowieka zależnego od jego woli i ukierunkowanego na określony przez niego cel (jej wadą jest ograniczony zakres – ponieważ nie obejmuje ona zaniechania i skutków zachowania sprawcy nieobjętych jego zamiarem [7, s. 176]);
natomiast teorią, która w sposób najbardziej pełny definiuje czyn, wydaje się teoria socjologiczna, zgodnie z którą czynem jest zewnętrzne zachowanie się człowieka społecznie doniosłe, a więc odnoszące się do dóbr prawnych [2, s. 189].
Kryminalna bezprawność czynu oznacza, że zachowanie to jest zabronione przez przepisy prawa karnego. Czynem kryminalnie bezprawnym jest więc zachowanie zagrożone pod
groźbą kary kryminalnej przez obowiązującą ustawę i zarazem nieobjęte kontratypem, a więc
okolicznością wyłączającą ową bezprawność.
Kolejny element definicji przestępstwa, to społeczna szkodliwość czynu w stopniu więcej
niż znikomym. Przestępstwo szkodzi nie tylko bezpośrednio pokrzywdzonemu (jeśli taki w ogóle występuje, ponieważ istnieją również tzw. przestępstwa bez ofiar, przy których brak jest
osoby bezpośrednio pokrzywdzonej czynem zabronionym), ale pośrednio szkodzi całemu
społeczeństwu. Zgodnie z art. 1 § 2 k.k. nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego
społeczna szkodliwość jest znikoma. Nawet więc jeśli czyn uznany zostanie za kryminalnie
bezprawny i zawiniony, ale jego społeczna szkodliwość będzie znikoma, to nie stanowić będzie on przestępstwa, a co najwyżej wykroczenie. Sąd musi każdorazowo rozstrzygnąć, czy
czyn sprawcy charakteryzuje się społeczną szkodliwością w stopniu większym niż znikomy,
czy też nie. Zgodnie z art. 115 § 2 k.k. sąd przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu bierze pod uwagę: rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę
obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł
ostrożności i stopień ich naruszenia.
Ostatnim koniecznym elementem definicji przestępstwa jest zawinienie. Zasada winy wyrażona została w łacińskiej formule nullum crimen sine culpa. Oznacza ona, że przestępstwo
jest czynem zawinionym. Czyn popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca chce go popełnić
(dolus directus) albo chociaż na niego się godzi (dolus eventualis). Natomiast czyn nieumyślny to taki, którego sprawca nie chciał popełnić i nie godził się na niego, ale przewidując
że swoim zachowaniem może doprowadzić do przestępstwa, bezpodstawnie przypuszczał,
że jednak uda mu się go uniknąć (tzw. lekkomyślność, luxuria; inna nazwa to nieumyślność
97
świadoma); drugą formą nieumyślności jest niedbalstwo (negligentia, nieumyślność nieświadoma), charakteryzujące się tym, że sprawca w ogóle nie przewidywał, że może popełnieć
przestępstwo, choć powinien i był w stanie to przewidzieć. W przypadku kontratypu ryzyka
sportowego chodzi przede wszystkim o winę nieumyślną, która cechuje sprawców wypadków
sportowych.
Definicja legalna sportu
Definicja legalna sportu zamieszczona została w ustawie z dnia 25 czerwca 2010 r.
o sporcie [8], w której art. 2 ust. 1 stanowi, że sportem są wszelkie formy aktywności fizycznej i psychicznej, które przez uczestnictwo doraźne lub zorganizowane wpływają na wypracowanie lub poprawienie kondycji fizycznej i psychicznej, rozwój stosunków społecznych lub
osiągnięcie wyników sportowych na wszelkich poziomach.
Należy podkreślić, że pojęcia sportu nie można ograniczać wyłącznie do oficjalnie wykonywanej gry sportowej, ponieważ termin ten odnosi się w równej mierze także do gier sportowych uprawianych prywatnie. Ponadto sport nie oznacza jedynie rozgrywek, ale obejmuje
również rozgrzewki, treningi, itp.
Sportowiec
Należy zastanowić się teraz, kto oznaczony może zostać mianem sportowca? Czy tylko
zawodnik oficjalnych zawodów sportowych albo osoba formalnie przynależąca do danego
klubu sportowego czy sekcji sportowej? Z całą pewnością nie, gdyż stałoby to wbrew definicji
legalnej sportu oraz kłóciło się ze zwyczajową przyjętym rozumieniem tego pojęcia. W prawie karnym przez sportowca rozumie się po prostu osobę, która uprawia w określonej chwili
sport. Sportowcem będzie więc każdorazowo uczestnik gry sportowej, niezależnie od tego,
czy zajmuje się sportem zawodowo, czy wyłącznie prywatnie. Każdy kto uprawia sport jest
sportowcem, a tym samym może stanowić podmiot kontratypu ryzyko sportowe.
Ryzyko
Większość ludzkich zachowań wiąże się z określonym ryzykiem poniesienia szkody, powstania wypadku. Ryzyko towarzyszy ludziom od zawsze i choć współcześnie dąży się do
jego ograniczenia, to wydaje się, że nigdy ryzyko jako takie nie zostanie wyeliminowane
z ludzkiego życia. Ryzyko więc stanowi naturalny czynnik towarzyszący codziennej egzystencji. Ryzyko zmienia się wraz z otoczeniem, w jakim człowiek żyje – niektóre rodzaje ryzyka odchodzą w przeszłość, inne pojawiają się wraz z rozwojem cywilizacji, jak np. ryzyko
wypadku drogowego – poniesienia śmierci na skutek potrącenia przez samochód, które
przecież ponad 100 lat temu praktycznie nie istniało, a dziś w Polsce stanowi niestety powód
śmierci kilku tysięcy osób rocznie. Postęp techniczny więc z jednej strony rozwija cywilizację
ludzką i ogranicza ryzyko w jednym obszarze, ale często zwiększa je na innym polu.
Podobnie jest z ryzykiem sportowym, które nierozerwalnie towarzyszy grze sportowej.
Uprawianie sportu wiąże się z pewnym ryzykiem dla konkretnych dóbr prawnych (a więc
wartości materialnych i niematerialnych posiadających ochronę ze strony państwa przed ich
bezprawnym naruszaniem) osób uczestniczących w danej grze sportowej. Ryzyko sportowe
to niejako efekt uboczny towarzyszący sportowi, stanowiący zagrożenie dla dóbr prawnych.
Prawo karne dopuszcza jednak tego typu ryzyko, określając je jako okoliczność wyłączającą
kryminalną bezprawność czynu.
Wypadek sportowy
Faktem bezspornym jest, że w czasie uprawiania sportu wypadki są niestety nie do uniknięcia, nawet pomimo stosowania coraz bardziej wymyślnych środków bezpieczeństwa.
Przez wypadek sportowy rozumieć należy szeroko zakreślony zbiór różnego typu zniszczenia bądź uszkodzenia mienia, naruszeń nietykalności cielesnej, uszkodzeń ciała, a nawet
spowodowania śmierci człowieka [9, s. 54].
Wypadek sportowy odnosi się do naruszeń spowodowanych w czasie uprawiania sportu,
nie oznacza on jednak tego, że pokrzywdzonym musi być wyłącznie inny sportowiec, ale
98
P. Petasz
dotyczyć może on również osób nie uprawiających sportu w danym momencie, np. kibica
potrąconego w czasie rajdu samochodowego przez samochód jego uczestnika.
Kontratyp – okoliczność wyłączająca kryminalną bezprawność czynu
Prawo karne zakreśla zbiór okoliczności, które wyłączają kryminalną bezprawność czynu,
powodując, że zachowanie sprawcy staje się w świetle przepisów karnoprawnych legalne.
W tradycji polskiego prawa okoliczności te noszą miano kontratypów. Nazwę tę spopularyzował prof. W. Wolter, najprawdopodobniej pierwszy raz pojawiła się w jego książce z 1947 r.
pt. Prawo karne [10, s. 190]. Należy pamiętać, że nazwa „kontratyp” charakterystyczna jest
dla polskiej nauki prawa karnego i nie występuje w systemach prawnych państw obcych. Jak
trafnie podkreśla J. Warylewski termin kontratyp „dotyczy wyłącznie typowych okoliczności
wyłączających bezpośrednio bezprawność kryminalną, a w konsekwencji (pośrednio) wyłączających przestępność i karalność zachowania wypełniającego znamiona typu czynu zabronionego. De lege lata świadomość tego nie ma większego znaczenia w przypadku kontratypów ustawowych (skodyfikowanych), ponieważ to ustawodawca, słusznie bądź nie, uznał,
że w rzeczywistości społecznej funkcjonują pewne powtarzalne modele ludzkich zachowań,
które właśnie z uwagi na względy społeczne nie powinny być uznawane za wymagające reakcji karnoprawnej” [2, s. 245].
Wyróżnia się podział kontratypów na ustawowe oraz pozaustawowe. Kontratypy ustawowe to okoliczności, które wyłączają kryminalną bezprawność czynu skodyfikowane w ustawie, a więc wyrażone w obowiązujących przepisach (np. art. 25 k.k. – kontratyp obrony koniecznej). Kontratypy pozaustawowe to okoliczności wyłączające kryminalną bezprawność
czynu nieopisane w przepisach, a wynikające ze zwyczaju bądź obowiązujące na podstawie
stanowiska zajętego przez doktrynę prawa karnego oraz jednocześnie respektowane przez
sądy. Oczywiście niejako „bardziej pewną” pozycję zajmują kontratypy skodyfikowane
w przepisach, ponieważ współczesne prawo karne to prawo karne oparte o zasadę nullum
crimen sine lege scripta, a więc wszystko to co zapisane jest w przepisach – obowiązuje,
natomiast zwyczaj w prawie karnym pełni już wyłącznie wyjątkową rolę, m.in. właśnie przy
kontratypach. Kontratypy ustawowe mają też tę przewagę, że ich przesłanki opisane w przepisach łatwiej interpretuje się w procesie stosowania prawa, zaś rozbieżność co do ich wykładni teoretycznie powinna być mniejsza niż w przypadku kontratypów nieskodyfikowanych.
Drugim podziałem kontratypów jest podział na kontratypy bezwzględne oraz względne.
Te pierwsze oznaczają okoliczności, które wyłączają wszelkie rodzaje bezprawności, a więc
takie, dzięki którym czyn staje się legalny na gruncie każdej gałęzi prawa obowiązującego
w Polsce. Natomiast kontratypy względne to te, które wyłączają jedynie kryminalną bezprawność czynu, co oznacza, że czyn na gruncie prawa karnego jest legalny i nie ma przestępstwa, natomiast może w dalszym ciągu pozostawać bezprawny na gruncie innej gałęzi
prawa, np. cywilnego czy administracyjnego.
Ryzyko sportowe jako kontratyp
Kontratyp ryzyka sportowego nie jest opisany w przepisach prawa, a więc pozostaje
wciąż kontratypem pozaustawowym – zwyczajowym. Ponadto w doktrynie przyjmuje się, że
ma on charakter bezwzględny, gdyż wyłącza wszelkie rodzaje prawnej bezprawności czynu
podjętego w jego ramach [2, s. 247].
Zwyczajowo przyjęło się określać następujący katalog znamion kontratypu ryzyka sportowego, a więc elementów jakie powinny wystąpić, aby można mówić, iż kryminalna bezprawność czynu sprawcy została wyłączona, mianowicie:
gra sportowa musi być legalna, a więc niezakazana przez prawo;
istniała zgoda na uczestnictwo w grze sportowej (oznaczająca zarazem zgodę
sportowca na podjęcie ryzyka sportowego);
zachowanie, które doprowadziło do wypadku, podjęte było zgodnie z zasadami
gry sportowej, zwłaszcza z uwzględnieniem zasad bezpieczeństwa;
zachowanie, które doprowadziło do wypadku, podjęte było w celu sportowym.
99
Pierwsza przesłanka nakłada wymóg, aby gra sportowa była legalna. W doktrynie jednak
pojawiły się rozbieżności co do interpretacji tej przesłanki. Pojawiła się swoista teoria zezwolenia państwowego na grę sportową, którą to teorię uznać należy za błędną. Zwolennicy tej
teorii uznali, że aby zaistniał kontratyp ryzyka sportowego, gra sportowa musiała być zalegalizowana przez państwo, które wyraziło na nią zgodę (albo chociaż dany tym gry sportowej
tolerowało). Teoria te wyrażone została m.in. przez M. Bojarskiego, dla którego: „bezsporne
jest, że warunkiem koniecznym do wyłączenia odpowiedzialności karnej za wypadki w sporcie jest zezwolenie państwa na uprawianie danej dyscypliny sportowej. Jest to warunek
wprawdzie konieczny, lecz niewystarczający, choćby z tego względu, że warunek ten ujęty
jako jedyny prowadziłby praktycznie do bezkarności osób, które legalne uprawianie sportu
wykorzystałyby do realizacji czynu przestępnego” [11]. Trudno podzielić pogląd M. Bojarskiego, że warunkiem koniecznym do wyłączenia odpowiedzialności karnej za wypadki powstałe w sporcie jest zezwolenie państwa na uprawianie określonej dyscypliny. Uznać należy, że wcale takie zezwolenie państwowe nie jest wymagane, aby dana dyscyplina sportowa
mogła stanowić podstawę kontratypu. Przyjęcie postulatu M. Bojarskiego, dotyczącego konieczności zezwolenia państwowego na grę sportową jest nie tylko niepotrzebne, ale nawet
niecelowe i byłoby błędne ponieważ skutkowałoby uznaniem, że uprawiać wolno tylko te
dyscypliny sportowe, na które zezwolenie wydało państwo, a pozostałe nie będą wówczas
mogły stanowić okoliczności wyłączającej kryminalnej bezprawności czynu w przypadku wypadku sportowego. Dodatkowy problem pojawiłby się przy grach sportowych odbywanych
prywatnie – czy na takie gry państwo też miałoby wydawać zezwolenia? Czy tzw. „sport podwórkowy” mógłby stanowić kontratyp? A co z grami sportowymi, w których uczestnicy modyfikują samodzielnie reguły albo wręcz wymyślają sami nową grę sportową? Czy tego typu
uprawianie sportu mogłoby stanowić kontratyp? Wydaje się, że przy uznaniu wymogu zezwolenia państwowego, nie byłoby możliwości tych zachowań uznać za okoliczność wyłączająca bezprawność czynu sprawcy. Tego typu interpretacja z całą pewnością ogranicza
nadmiernie kontratyp ryzyko sportowe i nie jest zgodna z jego aksjologią, gdyż kontratyp ten
przecież istnieje dlatego, że państwo właśnie uznało pożyteczność społeczną sportu godząc
się na ryzyko wypadku towarzyszące grom sportowym.
W doktrynie dominuje jednak inne stanowisko wyrażające się w jednej z podstawowych
zasad demokratycznego państwa prawnego – dozwolone jest wszystko, o ile nie jest zakazane. Tym samym brak państwowego zakazu uprawiania danej dyscypliny sportu oznacza,
że jest ona legalna. Tak szerokie ujęcie sprzyja rozwojowi sportu i rozciąga maksymalnie
szeroko zakres kontratypu ryzyka sportowego. Jeżeli więc prawo zakazuje określonego typu
gry sportowej, to oznacza to, że w razie jej podjęcia, uczestnik nie będzie mógł w przypadku
nieszczęśliwego wypadku skorzystać z ochrony prawnej, jaką stwarza ryzyko sportowe, jako
okoliczność wyłączająca kryminalną bezprawność czynu. Oczywiście ponieważ uczestnicy
gry sportowej mogą modyfikować (głównie jeśli chodzi o prywatne uprawianie sportu) reguły
danej rozgrywki, to może zaistnieć taka sytuacja, w której owe zmodyfikowane reguły stanowić mogą niebezpieczeństwo dla uczestników gry. Ponieważ więc obok wprost zakazanych
dyscyplin sportowych mogą pojawić się w ten sposób niejako nowe rodzaje „sportu”, to tego
rodzaju nowa dyscyplina, nieistniejąca jeszcze w chwili tworzenia zakazu, lecz niosąca ze
sobą istotne zagrożenie dla życia lub zdrowia uczestników, nie będzie tolerowana, a tym
samym uznana przez sąd za legalną w przypadku wypadku sportowego. Uczestnik takiej
nowej niebezpiecznej gry sportowej powinien wziąć to pod uwagę, że gra, w której bierze
udział może zostać uznana nielegalną, choć formalnego zakazu karnego dotychczas nie
było. Wynika to z faktu posłużenia się pojęciem niebezpieczeństwa danej gry. A więc np.
uczestnik gry sportowej polegającej na walce odznaczającej się znacznym poziomem niebezpieczeństwa nie będzie mógł skorzystać z ochrony prawnej w przypadku spowodowania
wypadku sportowego, ponieważ „sport”, w którym bierze udział, zostanie uznany za niedozwolony (post factum) przez sąd, który uznać może wszelkie dyscypliny o stopniu brutalności
większym niż w boksie za nielegalne (w niektórych krajach boks nawet został czasowo zdelegalizowany) [12].
Drugim elementem kontratypu ryzyka sportowego niezbędnym do jego zaistnienia jest
zgoda uczestnika gry sportowej na udział w niej, a tym samym jest to jednocześnie zgoda
100
P. Petasz
narażenia się na wypadek sportowy, który może spowodować m.in. zniszczenia mienia, naruszenie nietykalności cielesnej, uszkodzenie ciała, a nawet śmierć. Sportowiec przez sam
udział w grze sportowej godzi się na zaistnienie określonego ryzyka z nim związanego.
Oczywiście nie godzi się on na uszkodzenia swego ciała czy śmierć, ale właśnie godzi się na
ryzyko zaistnienia tego rodzaju skutków. Należy też zaznaczyć, że sportowcy biorący udział
w sportach walki (np. karate, boks, kendo) automatycznie wyrażają zgodę na naruszanie
swojej nietykalności cielesnej przez współuczestników gry. Sportowiec wyraża zgodę na zagrożenie swego bezpieczeństwa związane z ryzykiem towarzyszącym grze sportowej, nie
zaś wprost na spowodowanie u niego ciężkiego uszczerbku na zdrowiu albo śmierci; uczestnik gry jedynie wyrażając swą zgodę na ryzyko sportowe, akceptuje możliwość zaistnienia
tego typu zdarzeń w ramach wypadku sportowego. Sportowiec choć przyjmuje na siebie ryzyko to przecież liczy jednak na to, że uda mu się uniknąć wypadku w czasie gry sportowej,
np. uczestnik walki karate akceptuje naruszenie nietykalności cielesnej i ryzyko powstania
wypadku sportowego, na skutek którego może doznać ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.
Należy rozpatrzyć, w jaki sposób uczestnik gry sportowej powinien wyrazić zgodę oraz
jakie wymogi sportowiec powinien spełniać, aby była ona skuteczna. Przyjęło się zwyczajowo słuszne stanowisko, że zawodnik przez sam swój udział w grze sportowej przyjmuje na
siebie ryzyko z nią związane. Uczestnik gry przystępując do niej, wyraża zgodę, która obejmuje ryzyko wystąpienia wypadków spowodowanych w związku z uprawianiem sportu (ryzyko sportowe), a w przypadku sportów walki akceptowane jest też naruszenie nietykalności
cielesnej, co wynika z charakteru tych dyscyplin sportowych. Sportowiec tę dorozumianą
zgodę na ryzyko sportowe wyraża wraz z każdorazowym przystąpieniem do gry. Aby zgoda
była skuteczna, to niezbędnym jest wypełnienie następujących warunków: zgoda musi dotyczyć dobra, którego osoba jej udzielająca jest dysponentem – a więc którym może swobodnie dysponować; zgoda musi być dobrowolna oraz musi istnieć w czasie przystąpienia do gry
sportowej (i uczestniczenia w niej).
Powstaje pytanie – czy do wyrażenia skutecznej zgody potrzebna jest pełnoletność?
Gdyby tak było, to osoby poniżej osiemnastego roku życia w ogóle wyłączone byłby z możliwości uprawiania sportu, ponieważ nie mogłyby takiej zgody udzielić (na przyjęcie ryzyka
sportowego). Tym samym choć wymóg pełnoletniości nie obowiązuje, to jednak wiek sportowca jest niezmiernie ważny, ponieważ z całą pewnością ma on wpływ na możliwość wyrażenia zgody, na posiadanie wiedzy co do tego, co uczestnik zaakceptował, wpływa na pojmowanie przez niego znaczenia udzielonej zgody, zaś sąd będzie brał go pod uwagę. Ponadto niektóre dyscypliny sportowe wymagają ukończenia odpowiedniego wieku przez
uczestników. Z całą pewnością zdolności do udzielenia skutecznej zgody nie posiadają osoby niepoczytalne (np. chore umysłowo), ale także te które działają pod wpływem błędu,
groźby albo na skutek podstępu.
Trzecią przesłanką kontratypu ryzyko sportowe jest wymóg, aby zachowanie powodujące
wypadek sportowy, podjęte zostało zgodnie z zasadami danej dyscypliny sportowej. Owe
zasady (reguły) sportowe podzielić można na reguły funkcjonowania (przebiegu) gry oraz
reguły bezpieczeństwa gry sportowej. Te pierwsze odnoszą się do zasad gry, jej przebiegu,
funkcji uczestników gry, itp. Naruszenie reguł funkcjonowania gry skutkuje określonymi konsekwencjami, lecz wyłącznie odnoszącymi się do przebiegu gry (np. rzut karny w piłce nożnej). Reguły funkcjonowania gry nie dostarczają raczej same podstaw do oceny postępowania sportowca z punktu widzenia prawa karnego. Z kolei reguły bezpieczeństwa nakładają na
zawodników obowiązek zachowania ostrożności w określonym wymiarze. To one zapobiegają przekształceniu gry w bezwzględną walkę, w której liczy się tylko zwycięstwo bez względu
na niebezpieczeństwo, jakie pociąga za sobą zachowanie uczestników gry (np. w boksie
zakaz uderzania poniżej pasa albo w tył głowy). Reguły bezpieczeństwa gry charakteryzują
się doniosłością prawną ponieważ stanowią swoiste minimum, które musi wypełniać każdy
uczestnik rozgrywki sportowej [13, s. 274]. To właśnie złamanie tych reguł decydować może
o przypisaniu sprawcy odpowiedzialności karnej. Uznać należy, że to naruszenie reguł bezpieczeństwa stanowić będzie podstawę do ewentualnego przypisania odpowiedzialności
karnej za wypadek sportowy. Niekiedy naruszenie reguł funkcjonowania gry jednocześnie
oznaczać będzie złamanie reguł jej bezpieczeństwa. Na przykład złamanie przez zawodnika
101
zakazu używania rąk w czasie gry w piłkę nożną skutkować może jednocześnie naruszeniem
reguł bezpieczeństwa, jeśli próbując zagrać ręką, uderzy on w twarz innego zawodnika,
uszkadzając mu oko. Oznacza to, że niektóre reguły bezpieczeństwa pokrywają się z regułami funkcjonowania gry, a sąd powinien za każdym razem zbadać wzajemne relacje pomiędzy tymi zasadami.
Reguły sportowe (z wyjątkiem wyłącznie reguł tworzonych przez uczestników gier sportowych o charakterze prywatnym) tworzona są przez określone organy sportowe albo państwowe lub stanowią wytwór wieloletniej praktyki (zwyczaju) związanej z uprawianiem danego sportu. Jedną z głównych funkcji ustanawianych w ten sposób reguł sportowych jest
ochrona sportowców przed wypadkami w czasie gry. Zazwyczaj reguły sportowe są tworzone przez dane organizacje sportowe, np. Polski Związek Piłki Nożnej. Takie organizacje
sportowe mogą mieć wymiar krajowy albo międzynarodowe, np. Europejska Federacja Piłkarska (UEFA) czy Międzynarodowy Komitet Olimpijski. Niekiedy reguły sportowe tworzone
są przez państwo, np. ustawa parlamentu Belgii z 31 maja 1958 r., ustanawiająca reguły
sportowe związane z boksem – tj. obowiązek noszenia w czasie walk bokserskich ochraniaczy na wargi, pasa okrywającego nerki i podbrzusze, a także używania specjalnych rękawic
[9, s. 77]. Ponadto wśród reguł oficjalnych sportowych, istnieją też te wynikające ze zwyczaju, jak np. reguła fair play.
To przestrzeganie przez uczestnika gry reguł sportowych stanowi podstawowy warunek
umożliwiający zastosowanie kontratypu ryzyka sportowego. Nie ulega wątpliwości, że to reguły bezpieczeństwa mają największy wpływ na ryzyko sportowe. Zaznaczyć jednak należy,
że w rzeczywistości nigdy właściwie nie ma możliwości pełnego stuprocentowego ustalenia
ich treści, wynika to m.in. z faktu, że wiele reguł bezpieczeństwa ma związek z okolicznościami, w jakich przebiega gra sportowa (np. pogoda w jakiej rozgrywają się wyścigi samochodowe). Ponadto każdy zawodnik powinien zachować ostrożność w czasie gry sportowej.
Jednak pojęcie to jest nieostre, gdyż trudno zakreślić w sposób precyzyjny jego granice; na
dodatek właśnie w zależności od towarzyszących grze sportowej okoliczności, zakres znaczeniowy pojęcia ostrożność może się zmieniać. Zawodnik zawsze powinien brać pod uwagę możliwość spowodowania wypadku i z tego powodu starać się nie powodować niebezpiecznych sytuacji.
Osoba uprawiająca sport, która nie przestrzega obowiązujących reguł bezpieczeństwa
i na skutek tego doprowadza do wypadku, może nie móc powołać się na kontratyp ryzyka
sportowego. Wynika to ze słusznego założenia, że przecież uczestnicy gry sportowej godząc
się na ryzyko sportowe obejmują nią jedynie wypadki powstałe w czasie gry, w której przestrzegano reguł sportowych. Natomiast w ramach prywatnego uprawiania sportu, zwłaszcza
kiedy sportowcy samodzielnie ustalą zasady, jakimi się w czasie gry będą kierować, sąd powinien rozpatrzyć przede wszystkim, czy owe ustalone przez grających reguły w ogóle można uznać za dopuszczane z punktu widzenia prawa (np. grający w piłkę nożna poszerzyli
bramkę – to bez problemu można zaakceptować; jednak reguły, które np. dopuszczałyby na
pobicie zawodników drużyny przegranej – z całą pewnością już nie, nawet gdyby wszyscy
uczestnicy gry wyrazili na takie „zasady” zgodę).
Bardzo ważne jest określenie strony podmiotowej, jaka towarzyszyła zachowaniu sprawcy. To znaczy należy ustalić, czy złamanie reguł sportowych nastąpiło umyślnie, czy nieumyślnie. Jeżeli zawodnik złamał umyślnie reguły gry sportowej (zwłaszcza dotyczące bezpieczeństwa), to często może to oznaczać, że możliwość skorzystanie przez niego z konstrukcji kontratypu ryzyka sportowego zostanie wyłączona. Jednak nie można a priori orzec,
że złamanie reguł automatycznie musi oznaczać brak kontratypu. Należy zawsze wziąć pod
uwagę powód, jakim kierował się on łamiąc obowiązujące reguły, ponieważ może okazać
się, że zawodnik złamał je, aby np. ratować swoje życie bądź zdrowie i w takim wypadku
wyłączenie skorzystania z kontratypu byłoby błędne. Każdy konkretny przypadek rozpatrywać należy indywidualnie, biorąc pod uwagę szerokie spektrum okoliczności towarzyszących
złamaniu reguł sportowych przez zawodnika.
Ostatnią przesłanką ryzyka sportowego jako okoliczności wyłączającej kryminalną bezprawność czynu sprawcy jest wymóg, aby zachowanie podjęte było przez niego w celu sportowym. Pojęcie celu sportowego jest nie do końca sprecyzowane i powodować może niekie-
102
P. Petasz
dy trudności przy określeniu jego zakresu znaczeniowego. M.in. według A. Gubińskiego
w pojęciu „cel sportowy” „(…) chodzi o to, aby uczestnik gry dążył do pierwszeństwa we
współzawodnictwie bądź pokonania przeciwnika, a nie kierował się innym celem” [14, s. 98
i nast.]. Z kolei I. Andrejew twierdził, że „cel sportowy”, do którego dążył sportowiec, musiał
„mieścić się w założeniach sportu w ogóle i danej dyscypliny w szczególności. Zawodnik,
który działa w innym celu, np. w celu spowodowania uszkodzenia ciała przeciwnikowi lub
współzawodnikowi, działa bezprawnie” [15, s. 176-177].
Przez „cel sportowy” rozumieć należy nie tylko samo dążenie do zwycięstwa w grze sportowej, ale także same metody, dzięki którym zawodnik odnosi sukces. Ponadto celem sportu
jest także sama rywalizacja sportowa, honorowa walka, a także poprawa stanu zdrowia,
zwiększenie siły i własnych umiejętności, przyjemność z gry sportowej. Tak ujęte cele sportu
uznać można nie tylko za trafne, ale i pożądane społecznie.
Podsumowanie
Reasumując powyższe krótkie rozważania, podkreślić należy kilka poczynionych uwag
związanych z ryzykiem sportowym. Po pierwsze ryzyko to stanowić może okoliczność o charakterze bezwzględnym wyłączającą kryminalną bezprawność czynu sprawcy. Aby kontratyp
ten był skuteczny, zawodnik powołujący się na niego musi wyczerpać jego znamiona, które
nie są wciąż skodyfikowane, ale oparcie znajdują w zwyczaju jako źródle tego kontratypu.
Ryzyko sportowe uznawane jest za okoliczność wyłączająca kryminalną bezprawność zarówno przez doktrynę, jak i orzecznictwo.
Wypadek sportowy najczęściej polegać będzie na naruszeniu nietykalności cielesnej,
spowodowaniu uszczerbku na zdrowiu albo uszkodzeniu lub zniszczeniu mienia; może jednak również naruszać najbardziej cenione dobro prawne – tj. życie ludzkie. Powoływać na
niego może się wyłącznie osoba uprawiająca w danym momencie sport. Niezbędną przesłanką kontratypu ryzyka sportowego jest zgoda na uczestniczenie w grze sportowej, a tym
samym zaakceptowanie potencjalnego ryzyka dotyczącego dla określonych dóbr prawnych.
Ponadto bardzo dużą rolę dla możliwości zastosowania tego kontratypu odgrywa także
przestrzeganie przez zawodnika reguł sportowych, przede wszystkim reguł bezpieczeństwa,
ale również, jak zostało to wykazane wcześniej, zasad przebiegu gry, których katalog nie jest
rozłączny ze zbiorem zasad bezpieczeństwa gry.
Powstaje też pytanie – dlaczego ryzyko sportowe jako okoliczność wyłączająca kryminalną bezprawność czynu nie jest w dalszym ciągu kontratypem skodyfikowanym w obowiązujących przepisach, lecz wciąż pozostaje kontratypem pozaustawowym? Skoro sport jest coraz bardziej popularny i wciąż nieprzerwanie rośnie liczba ludzi go uprawiających, to bez
wątpienia można również założyć, że liczba wypadków w ramach gier sportowych też będzie
rosnąć. Jeżeli więc ustawodawca widzi w sporcie cenny element życia społecznego, warto
aby okoliczność tę wreszcie skodyfikować w ustawie karnej. Pomysł kodyfikacji tego kontratypu nie jest zresztą nowy, ponieważ liczy już przynajmniej pół wieku, a wyraził go m.in.
W. Wolter, proponując wprowadzenie do ustawy karnej odpowiedniego przepisu o następującej treści: „nie popełnia przestępstwa, kto podejmuje czyn w granicach ryzyka dopuszczalnego ze względu na potrzeby życia społecznego, w szczególności nauki, techniki i sportu”
[16, s. 17] [17, 18].
BIBLIOGRAFIA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny. Dz.U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553.
Warylewski J. Prawo karne. Część ogólna. Warszawa: Wyd. Prawnicze LexisNexis; 2012.
Cieślak W. Prawo karne. Zarys instytucji i naczelne zasady. Warszawa: Wolters Kluwer; 2010.
Marek A. Prawo karne. Warszawa: C.H. Beck; 2003, s. 96.
Gardocki L. Prawo karne. Warszawa: C.H. Beck; 2008.
Indecki K, Liszewska A. Prawo karne materialne. Nauka o przestępstwie, karze i środkach penalnych. Warszawa: Dom Wydawniczy ABC; 2002.
[7] Ratajczak A. Zarys wykładu prawa karnego. Warszawa; 2002.
[8] Ustawa o sporcie z dnia 25 czerwca 2010 r. Dz.U. Nr 127, poz. 857 ze zm.
[9] Szwarc AJ. Karnoprawne funkcje reguł sportowych. Poznań 1977.
103
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
Wolter W. Prawo karne. Warszawa; 1947.
Bojarski M. Wyłączenie odpowiedzialności karnej za wypadki w sporcie. Nowe Prawo 1970; 10: 1446.
Sawicki J. Czasowy zakaz boksu w Czechosłowacji. Kulisy 1966; 40 (502): 4.
Buchała K, Zoll A. Polskie prawo karne. Warszawa; 1995.
Gubiński A. Wyłączenie bezprawności czynu (o okolicznościach uchylających społeczną szkodliwość czynu).
Warszawa; 1961.
Andrejew I. Polskie prawo karne w zarysie. Warszawa: PWN; 1986.
Szwarc AJ. Zgoda pokrzywdzonego jako podstawa wyłączenia odpowiedzialności karnej za wypadki sportowe. Poznań 1975.
Jędruch S. Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka i wspólne zasady odpowiedzialności. Sport Wyczynowy
1974; 1: 73.
Gubiński A. Ryzyko sportowe. Nowe Prawo 1959; 9: 1188.
PRACA ORYGINALNA
Podatkowe aspekty piłkarskich mistrzostw Europy
UEFA EURO 2012
Tax Aspects of the 2012 UEFA European Football Championship
KAROLINA TETŁAK
Uniwersytet Warszawski, Wydział Prawa i Administracji
Streszczenie
Artykuł zawiera omówienie aspektów podatkowych mistrzostw UEFA EURO 2012. Przedstawia i omawia specjalne
systemy podatkowe obowiązujące w Polsce i na Ukrainie w połączeniu z mistrzostwami w piłce nożnej EURO 2012 –
w szczególności przepisów podatkowych UEFA i jej spółek zależnych – zespołów i ich graczy, a także zwolnień dla innych
osób zaangażowanych w organizację i przeprowadzenie turnieju.
Zapraszając do składania ofert na organizację EURO 2012, UEFA postawiła kilka wymagań co do statusu prawnego
i podatkowego turnieju. Kraje kandydujące musiały zapewnić, że rząd gwarantuje zwolnienia podatkowe dla UEFA i innych
osób uczestniczących w mistrzostwach, w tym graczy nierezydentów. Takie podejście, zgodnie z którym brak opodatkowania jest warunkiem wstępnym hostingu turnieju, umożliwia UEFA postawienie jednolitych oczekiwań wszystkim krajom kandydującym już w fazie składania wniosków oraz uniknięcie konsekwencji podatkowych w kraju przyjmującym.
We wspólnej ofercie z Ukrainą Polska zaproponowała UEFA szereg ulg podatkowych i zobowiązała się do stworzenia
systemu podatkowego korzystnego dla turnieju. Jednak ogólne ustawodawstwo podatkowe krajów przyjmujących było
niezgodne z gwarancjami udzielonymi przez rządy, stąd było potrzebne odejście od ogólnego systemu podatkowego
zgodnie z oczekiwaniami UEFA. Wykonując zobowiązania podjętych wobec UEFA, Minister Finansów wydał rozporządzenie zrzekając się praw do nakładania podatku dochodowego od osób fizycznych i prawnych w odniesieniu do zagranicznych podatników uczestniczących w EURO 2012.
Słowa kluczowe: EURO 2012, opodatkowanie, impreza sportowa, podatek.
Abstract
This article provides an overview of the tax aspects of the UEFA EURO 2012 championship. It presents and discusses special tax regimes applicable in Poland and Ukraine in conjunction with the EURO 2012 football championship, in
particular the tax treatment of UEFA and its subsidiaries, teams and their players, as well as exemptions for other persons
involved in the organization and staging of the tournament.
Calling for bids to host EURO 2012, UEFA put forward several requirements regarding the legal and tax environment
for the tournament. Candidate countries had to provide a series of government guarantees promising tax exemptions for
UEFA and other persons involved in the championship, including non-resident players. Such approach, whereby nontaxation amounts to a pre-condition for hosting the tournament, enables UEFA to impose uniform expectations on all candidate countries already in the bidding phase and to avoid tax implications in the host country.
In a joint bid with Ukraine, Poland offered UEFA significant tax incentives and promised to create a favorable tax regime for the tournament. However, the general tax legislation of the host countries was incompatible with the guarantees
granted by the governments, a deviation from the general tax rules in compliance with UEFA expectations was needed.
Executing the obligation undertaken towards UEFA, the Minister of Finance issued a decree waiving the right to levy corporate and individual income taxes with respect to foreign taxpayers involved in EURO 2012.
Key words: EURO 2012, taxation, sporting event, tax.
Wymóg wprowadzenia specjalnego reżimu podatkowego dla EURO 2012
Mistrzostwa Europy w piłce nożnej UEFA EURO to cykliczna, międzynarodowa impreza
sportowa odbywająca się co cztery lata w innym państwie europejskim, wybranym przez
Unię Europejskich Związków Piłkarskich (UEFA) w postępowaniu konkursowym. Jako jedno
z najważniejszych wydarzeń sportowych na kontynencie EURO stanowi wyzwanie dla
państw goszczących, nie tylko pod względem ekonomicznym, organizacyjnym, infrastrukturalnym i logistycznym, ale także pod względem prawnym. Istniejące rozwiązania prawne
w państwach kandydujących do miana gospodarza turnieju nie zawsze są wystarczające do
uregulowania specyficznych problemów powstających na gruncie wielkich wydarzeń sportowych oraz do przygotowania i zapewnienia przebiegu mistrzostw zgodnie z wymogami organizacji sportowej. Z tego względu UEFA stawia państwom-gospodarzom EURO określone
żądania, których spełnienie jest warunkiem goszczenia imprezy.
Dr Karolina Tetłak
Uniwersytet Warszawski, Wydział Prawa i Administracji, Katedra Prawa Finansowego
ul. Oboźna 6, 00-332 Warszawa
E-mail: [email protected]
105
Podatkowe aspekty piłkarskich mistrzostw Europy UEFA EURO 2012
Zgodnie z praktyką wypracowaną na podstawie wcześniejszych doświadczeń
związanych z organizacją mistrzostw w państwach o różnych systemach prawnych, UEFA
ogłosiła konkurs ofert na przeprowadzenie piłkarskiego turnieju EURO w 2012 r. Wśród
szczegółowo określonych wymogów stawianych państwom kandydującym znalazły się także
oczekiwania co do ram prawnych imprezy. Istotnym elementem otoczenia prawnego
mistrzostw było żądanie korzystnego traktowania turnieju pod względem fiskalnym.
Zabezpieczając własny immunitet podatkowy oraz sytuację osób zaangażowanych
w mistrzostwa, UEFA na etapie przyjmowania ofert postawiła warunek, by wskazane przez
nią podmioty nie podlegały w państwie goszczącym opodatkowaniu od dochodów
uzyskanych w związku z UEFA EURO 2012. Państwom kandydującym do miana
gospodarza imprezy przedstawiono wzór umowy w sprawie organizacji turnieju i zażądano
udzielenia szeregu gwarancji rządowych potwierdzających zobowiązanie państwa do
spełnienia wymagań UEFA, w tym dotyczących zwolnienia podatkowego. Sposób realizacji
tych gwarancji w zgodzie z prawem krajowym pozostawiono zainteresowanym państwom.
Ubiegając się wraz z Ukrainą o miano gospodarza mistrzostw, Polska także udzieliła
wymaganych przez UEFA gwarancji rządowych. W zakresie podatków dochodowych
gwarancja nr 11 stanowi, iż zgodnie z obowiązującym w Polsce porządkiem prawnym oraz
prawem obowiązującym członków Unii Europejskiej, Rząd Rzeczypospolitej Polskiej
podejmie działania zmierzające do ustanowienia regulacji stanowiących, iż:
a) osoby delegowane (inne niż te, które będą rezydentami w Polsce, bez względu na
ich zaangażowanie w UEFA EURO 2012) nie będą podlegać opodatkowaniu
w Polsce z tytułu otrzymywanych przez nie płatności w związku z pracą lub
świadczeniem usług, które wykonują w Polsce lub gdzie indziej w związku
z UEFA EURO 2012,
b) UEFA nie będzie podlegać opodatkowaniu w Polsce z tytułu jakichkolwiek
dochodów, przychodów lub opodatkowaniu podatkiem od osób prawnych bądź
podobnym podatkiem w związku z UEFA EURO 2012 i związanej z nim
działalności, włączając w to w szczególności wynagrodzenie (w gotówce lub
w naturze), płacone UEFA w związku ze sprzedażą praw marketingowych, praw
medialnych i innych praw handlowych związanych z UEFA EURO 2012,
c) spółka organizująca przedsięwzięcie, bez względu na to, czy będzie posiadała
biuro w Polsce, będzie objęta zaniechaniem poboru podatku od dochodu, podatku
od osób prawnych lub podobnych podatków w Polsce i jej przychody nie będą
podlegały jakimkolwiek potrąceniom lub redukcjom w państwie goszczącym oraz
jakiekolwiek świadczenia w naturze, otrzymane lub mające być otrzymane przez
UEFA, które będą przekazane lub w inny sposób otrzymane przez spółkę
organizującą przedsięwzięcie, nie będą podlegać opodatkowaniu,
d) dywidendy, opłaty serwisowe, opłaty licencyjne, dystrybucja na zakończenie
działalności lub inna dystrybucja realizowana przez spółkę organizującą
przedsięwzięcie dla UEFA nie będą podlegać jakiemukolwiek opodatkowaniu,
potrąceniu lub innym redukcjom w Polsce1.
Ponadto Minister Finansów zapewnił, że podejmie wszelkie kroki, aby dokonać
maksymalnych zwrotów podatku VAT lub innych podatków na rzecz UEFA, spółki
organizujacej przedsięwzięcie i innych delegowanych osób. Zagwarantowano także
ustanowienie uproszczonej procedury dla potrzeb postępowania z delegowanymi osobami
i wyznaczenie odpowiedniego zespołu pracowników do administrowania aktami, wnioskami,
płatnościami i zwrotami realizowanymi przez delegowane osoby lub na ich rzecz.
1
Gwarancja nr 11 (potwierdzona gwarancją nr 21), udzielona przez Ministra Finansów w imieniu Rządu
Rzeczypospolitej Polskiej 24 maja 2006 r. Unii Europejskich Związków Piłkarskich (UEFA),
http://www.mf.gov.pl/_files_/bip/bip_projekty_aktow_prawnych/pl/uzsadanienie.pdf?PortalMF.
Gwarancje stanowią załącznik do umowy w sprawie organizacji finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce
Nożnej UEFA 2010/12, zawartej 2 maja 2007 r. pomiędzy Europejską Unią Piłkarską (UEFA) a Polskim
Związkiem Piłki Nożnej oraz Ukraińską Federacją Piłki Nożnej.
106
K. Tetłak
Zgodnie z „Wymaganiami zgłoszeniowymi I fazy”, wydanymi przez UEFA 8 lutego
2005 r., definicja UEFA obejmuje nie tylko samą Unię Europejskich Związków Piłkarskich
z siedzibą w Nyon w Szwajcarii, ale rozciąga się również na jakiekolwiek jej podmioty
zależne. „Spółką organizującą przedsięwzięcie” jest spółka zależna UEFA, której UEFA jest
jedynym właścicielem, utworzona zgodnie z przepisami prawa szwajcarskiego. Przez „osoby
delegowane” rozumie się natomiast: UEFA, spółkę organizującą przedsięwzięcie i ich
pracowników, oficjeli itp., działaczy federacji członkowskich UEFA, sędziów, członków
delegacji federacji narodowych, które wezmą udział w turnieju (zawodnicy, trenerzy, lekarze
itd.), partnerów komercyjnych UEFA i ich pracowników, agentów oraz przedstawicieli,
przedstawicieli mediów akredytowanych przez UEFA w związku z UEFA EURO 2012,
a także inne osoby, które zostały akredytowane przez UEFA w związku z UEFA EURO 2012.
W drugiej fazie kandydowania Polska i Ukraina przedstawiły dodatkowo gwarancję nr 21,
zgodnie z którą rząd każdego z państw zobowiązał się do należytego zaimplementowania
zwolnień podatkowych wymienionych w gwarancji nr 11 oraz zapewnił, że gwarancja
udzielona w pierwszej fazie procedury selekcyjnej jest albo w pełni zgodna z obecnym
krajowym ustawodawstwem i do końca 2012 r. żadne zmienione lub nowe ustawodawstwo
nie wpłynie negatywnie na pełne wykonanie zwolnień wskazanych w gwarancji nr 11, albo –
jeżeli obecne krajowe ustawodawstwo nie jest zgodne z gwarancją nr 11 – nowe lub
zmienione ustawodawstwo zostanie wprowadzone w celu zapewnienia zgodności
z gwarancją nr 11 najpóźniej do końca 2008 r.
Zgodnie z gwarancją nr 3 zobowiązano się także do podjęcia wszelkich działań w oparciu
o obowiązujący w Polsce porządek prawny oraz prawo obowiązujące członków Unii
Europejskiej, aby w okresie przygotowań do UEFA EURO 2012, w trakcie samego turnieju
oraz po jego zakończeniu, każda osoba, która uczestniczy lub bierze udział w jego
organizacji lub jego obsłudze (włączając bez żadnych ograniczeń wszystkie osoby
delegowane) miała prawo do importu oraz eksportu towarów, które uzna za niezbędne lub
pożądane w celu należytego pełnienia funkcji związanych z organizacją mistrzostw, bez
jakichkolwiek ograniczeń i bez jakichkolwiek należności celnych lub podatkowych.
Realizacja gwarancji podatkowych w prawie krajowym
Polska wespół z Ukrainą została wybrana na gospodarza mistrzostw piłkarskich UEFA
EURO 2012, toteż w wykonaniu udzielonych przez rządy gwarancji oba państwa musiały
przygotować koncepcję prawodawczą zgodną z oczekiwaniami UEFA. Wymogi UEFA,
dotyczące zwolnienia od podatku dochodów uzyskiwanych przez osoby fizyczne i prawne
w związku z turniejem, nie znajdowały bowiem odzwierciedlenia w obowiązujących
przepisach krajowych. Istniejące ogólne ustawodawstwo obu państw przewidywało np. pobór
podatku u źródła od dochodów uzyskiwanych przez zagranicznych sportowców. W myśl
postanowień polskiej ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych podatek
dochodowy od uzyskanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez osoby podlegające
ograniczonemu obowiązkowi podatkowemu przychodów z opłat za usługi w zakresie
działalności widowiskowej, rozrywkowej lub sportowej, wykonywanej przez osoby fizyczne
mające miejsce zamieszkania za granicą, a organizowanej za pośrednictwem osób
fizycznych lub osób prawnych, prowadzących działalność w zakresie imprez artystycznych,
rozrywkowych lub sportowych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobiera się w formie
ryczałtu w wysokości 20% przychodu2. Zastosowanie tego przepisu w przypadku turnieju
powodowałoby konieczność poboru podatku od zagranicznych zawodników przez PL.2012 –
spółkę celową Ministerstwa Sportu i Turystyki3, która pełniłaby funkcję płatnika, jako podmiot
prowadzący w Polsce działalność w zakresie imprez sportowych w rozumieniu ustawy
o podatku dochodowym od osób fizycznych. Wprowadzenie specjalnych środków
legislacyjnych było także konieczne ze względu na ogólne przepisy polskiego prawa
2
3
Art. 29 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. nr 80,
poz. 350 ze zm.).
Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Finansów z dnia 6 kwietnia 2012 r. na interpelację nr 2918
w sprawie zwolnień podatkowych dla UEFA w związku z EURO 2012.
107
podatkowego, które wbrew zobowiązaniom w stosunku do UEFA przewidują pobór podatku
od dochodów nierezydentów z tytułu pracy i działalności gospodarczej wykonywanej na
terytorium Polski, jak również od uzyskiwanych w Polsce dywidend i należności licencyjnych.
Ogólne ukraińskie prawodawstwo dotyczące podatku dochodowego od osób fizycznych
nie zawiera specjalnych regulacji dotyczących zagranicznych sportowców, którzy są
traktowani podobnie jak inni nierezydenci i podlegają opodatkowaniu wyłącznie od dochodów
mających swoje źródło na Ukrainie. Za dochód mający źródło na Ukrainie uważa się dochód
z tytułu jakichkolwiek czynności wykonywanych na terytorium Ukrainy, w tym między innymi
wynagrodzenie wypłacone z tytułu zatrudnienia na Ukrainie, bez względu na to, czy
pracodawca jest ukraińskim rezydentem [4]. W świetle powyższych regulacji dochód
zagranicznych sportowców uczestniczących w turnieju na terytorium Ukrainy, np. premie
i część wynagrodzeń lub bonusów, odnosząca się do wykonywanych tam czynności,
kwalifikuje się jako dochód mający swoje źródło na Ukrainie i może podlegać opodatkowaniu
według stawki 30%4. Specjalne prawodawstwo przewiduje określone ustępstwa na rzecz
sportowców biorących udział w mistrzostwach o międzynarodowej randze, jednak dotyczy
ono wyłącznie ukraińskich rezydentów podatkowych5. Jeśli chodzi o pobór podatku,
wynagrodzenie mające swoje źródło na Ukrainie, wypłacane przez nierezydenta – musi
wpłynąć na rachunek w ukraińskim banku, który pełni funkcję płatnika. Ze względu na ten
wymóg zagraniczni zawodnicy biorący udział w turnieju musieliby otworzyć konta
w ukraińskich bankach, a ich właściwe związki piłkarskie i kluby musiałyby wpłacić na te
konta część ich dochodów, związaną z udziałem w meczach na terytorium Ukrainy.
Ukraińskie banki pobrałyby z kolei podatek dochodowy od takich dochodów. Jeżeli ta
procedura nie zostałaby dopełniona, zawodnicy musieliby złożyć roczne zeznanie podatkowe
i samodzielnie uiścić podatek dochodowy [2, s. 209].
Dostosowując swoje prawodawstwo do gwarancji udzielonych UEFA, Ukraina zmieniła
swój kodeks podatkowy, wprowadzając stosowne zmiany na mocy ustawy nowelizującej
zasady ogólne. W świetle specjalnego reżimu podatkowego dla EURO 2012 nie podlegają
opodatkowaniu podatkiem od dochodów osób fizycznych środki finansowe przeznaczone na
opłatę usług świadczonych na terytorium Ukrainy lub poza jej granicami w okresie
przygotowania i przeprowadzenia na Ukrainie części finałowej mistrzostw Europy w piłce
nożnej w 2012 r., w szczególności środki finansowe na wynagrodzenia, pokrycie wydatków
oraz diety dla następujących osób (z wyjątkiem rezydentów Ukrainy, niezależnie od ich
udziału w przeprowadzeniu mistrzostw):
a) przedstawicieli lub osób funkcyjnych organizacji będących członkami UEFA,
b) członków delegacji biorących udział w mistrzostwach, w tym również członków
drużyn, które zdobyły prawo do udziału w mistrzostwach,
c) osób fizycznych akredytowanych przez UEFA6.
Dla wskazanego wyżej zwolnienia nie przewidziano ram czasowych. Dochód innych
nierezydentów, pozyskany w okresie przygotowania oraz przeprowadzenia mistrzostw ze
źródeł ukraińskich, podlega opodatkowaniu na zasadach ogólnych, z uwzględnieniem
postanowień zawartych przez Ukrainę umów o unikaniu podwójnego opodatkowania7.
Stosowne zwolnienie podatkowe przewidziano także dla UEFA, w tym również w odniesieniu
do dochodów z tytułu sprzedaży praw komercyjnych.
W przypadku Polski wybór formy prawnej odstąpienia od ogólnych zasad prawa
podatkowego padł na rozporządzenie Ministra Finansów. Polska nie zdecydowała się na
udzielenie zwolnienia podatkowego dla podmiotów zaangażowanych w mistrzostwa poprzez
nowelizację ustaw o podatku dochodowym od osób fizycznych i osób prawnych oraz
wprowadzenie stosownych regulacji rangi ustawowej. Parlament nie udzielił również
4
5
6
7
Obowiązujące obecnie stawki ukraińskiego podatku dochodowego to 0, 1, 5, 15, 17, 30%, przy czym najwyższa
stawka znajduje zastosowanie do nagród i wygranych uzyskanych na Ukrainie przez nierezydentów.
The Law of Ukraine of 14.09.2000 No. 1954-III on Olympic, Paralympic and Elite Sport Support in Ukraine.
Ust. 1 pkt 3 części 1 działu XX kodeksu podatkowego Ukrainy ze zmianami wniesionymi ustawą nr 3292-VI
(3292-17) z 21 kwietnia 2011 r. (tłumaczenie własne).
Ust. 5 pkt 3 części 1 działu XX kodeksu podatkowego Ukrainy ze zmianami wniesionymi ustawą nr 3292-VI
(3292-17).
108
K. Tetłak
szczegółowego upoważnienia ustawowego do wydania rozporządzenia w sprawie
podatkowego traktowania dochodów z turnieju. Zamiast tego Minister Finansów skorzystał
z możliwości zaniechania poboru podatku podlegającego zapłacie na zasadach ogólnych
w trybie przepisów Ordynacji podatkowej, pozwalających na zaniechanie poboru podatku.
Zgodnie z przepisami ordynacji podatkowej jednym ze sposobów wygaśnięcia
zobowiązania podatkowego jest zaniechanie poboru podatku8. W myśl art. 22 § 1 pkt 1
ordynacji podatkowej minister właściwy do spraw finansów publicznych może, w drodze
rozporządzenia, w przypadkach uzasadnionych interesem publicznym lub ważnym interesem
podatników zaniechać w całości lub w części poboru podatku, określając rodzaj podatku,
okres, w którym następuje zaniechanie i grupy podatników, których dotyczy zaniechanie.
Zaniechanie poboru należy do tzw. nieefektywnych sposobów wygasania zobowiązań
podatkowych, ponieważ nie prowadzi do zaspokojenia roszczenia wierzyciela podatkowego.
Wygaśnięcie zobowiązania powoduje ustanie więzi prawnej łączącej podatnika z podmiotem
uprawnionym do świadczenia podatkowego. Oznacza to, że fiskus nie może skutecznie
żądać od podatnika wykonania zobowiązania podatkowego [3, s. 316]. W wyniku
zaniechania poboru, dokonywanego przed upływem terminu płatności podatku, istniejące
zobowiązanie podatkowe nie zostanie zrealizowane [3, s.198].
Korzystając z omawianej kompetencji, Minister Finansów wydał rozporządzenie
realizujące zobowiązanie powzięte w stosunku do UEFA i zarządził zaniechanie poboru
podatku dochodowego od osób prawnych i podatku dochodowego od osób fizycznych
w odniesieniu do określonych podatników9. Zaniechanie dotyczy dochodów (przychodów)
uzyskanych przez UEFA oraz podmioty utworzone zgodnie z prawem Konfederacji
Szwajcarskiej, których UEFA jest jedynym udziałowcem albo akcjonariuszem, w związku
z organizacją turnieju finałowego Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 201210,
a także przez osoby fizyczne niemające miejsca zamieszkania na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej bezpośrednio przed przybyciem na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej w celu organizacji turnieju UEFA EURO 2012 albo w celu wykonywania pracy lub
świadczenia usług w związku z tym turniejem:
a) delegowane przez UEFA i jej podmioty zależne, w celu organizacji turnieju UEFA
EURO 2012 – wyłącznie od dochodów uzyskanych z wykonywania czynności
związanych z organizacją tego turnieju,
b) akredytowane przez UEFA – wyłącznie od dochodów uzyskanych z wykonywania
pracy lub świadczenia usług w związku z turniejem UEFA EURO 201211.
W stosunku do UEFA, jej podmiotów zależnych12 oraz osób fizycznych przez nie
delegowanych zaniechanie ma zastosowanie do dochodów (przychodów) uzyskanych od 1
stycznia 2010 r. do 31 grudnia 2012 r., natomiast w stosunku do osób fizycznych
akredytowanych przez UEFA zaniechanie obejmuje okres od 1 stycznia do 31 grudnia
2012 r.13
Postanowienia rozporządzenia nie definiują występujących w nim terminów, w związku
z czym pojawia się wątpliwość co do znaczenia pojęcia osób delegowanych
i akredytowanych przez UEFA. Wątpliwość tę wyjaśniono w uzasadnieniu do projektu
rozporządzenia, w którym wskazano, iż niezdefiniowane określenia mają takie znaczenie, jak
wskazano w „Wymaganiach zgłoszeniowych I fazy” wydanych przez UEFA. Przez „osoby
delegowane” rozumie się zatem: UEFA, spółkę organizującą przedsięwzięcie i ich
pracowników, oficjeli itp., działaczy federacji członkowskich UEFA, sędziów, członków
8
Art. 59 § 1 pkt 5 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2005 r. nr 8, poz. 60 ze zm.).
Rozporządzenie Ministra Finansów z 28 lutego 2011 r. w sprawie zaniechania poboru podatku dochodowego od
niektórych rodzajów dochodów (przychodów) podatników podatku dochodowego od osób prawnych i podatku
dochodowego od osób fizycznych (Dz.U. nr 52, poz. 267), dalej: „rozporządzenie w sprawie zaniechania
poboru podatku”.
10
§ 1 pkt 1 rozporządzenia w sprawie zaniechania poboru podatku.
11
§ 1 pkt 2 rozporządzenia w sprawie zaniechania poboru podatku.
12
Spółki prawa szwajcarskiego UEFA Events S.A. oraz UEFA Media Technologies S.A. Zwolnienie nie obejmuje
zatem lokalnego komitetu organizacyjnego i innych spółek celowych Ministerstwa Sportu ani Polskiego Związku
Piłki Nożnej.
13
§ 2 rozporządzenia w sprawie zaniechania poboru podatku.
9
109
delegacji federacji narodowych, które wezmą udział w turnieju (zawodnicy, trenerzy, lekarze
itd.), partnerów komercyjnych UEFA (sponsorów) i ich pracowników, agentów oraz
przedstawicieli, przedstawicieli mediów akredytowanych przez UEFA w związku z UEFA
EURO 2012, a także inne osoby, które zostały akredytowane przez UEFA w związku z UEFA
EURO 2012. Do osób akredytowanych przez UEFA należą takie kategorie osób, bez których
turniej nie mógłby się odbyć, jak: piłkarze, sędziowie, trenerzy, członkowie sztabu
medycznego drużyn biorących udział w turnieju14. Zaniechaniem objęte zostaną osoby, które
przybędą na terytorium Polski wyłącznie w celu wykonywania pracy lub świadczenia usług
w związku z turniejem UEFA EURO 201215.
W rozporządzeniu nie odwołano się do rodzaju wykonywanej działalności i pełnionej
funkcji, tylko do kryterium związku działalności z turniejem, przyjmując jako wyznacznik
oficjalne uznanie danej osoby przez UEFA [4]. Akredytacja powoduje de facto, że to UEFA
decyduje o kręgu osób objętych przywilejem podatkowym. Wprawdzie uzasadnienie do
projektu rozporządzenia pomaga sprecyzować zakres podmiotowy omawianej normy
prawnej, ale jej rzeczywiste zastosowanie zależy od przyjętego przez organizację sportową
modelu i zakresu rejestracji uczestników imprezy. Ponieważ uzasadnienie do aktu prawnego
nie ma charakteru normatywnego, określając krąg podatników objętych zaniechaniem
poboru, należy odwołać się do systemu akredytacji, przyjętego przez organizację sportową.
Z list akredytowanych osób, a nie z samego rozporządzenia, wynika szczegółowy zakres
podmiotów uprawnionych do skorzystania z preferencji podatkowej. Odpowiedzi na pytanie,
czy zaniechanie poboru obejmuje główny skład piłkarski danej drużyny, czy także
zawodników rezerwowych, partnerów sparingowych, zawodników kontuzjowanych itp.
można zatem udzielić na podstawie analizy kręgu osób akredytowanych przez UEFA.
Niewątpliwie tak wskazane kryterium zaniechania poboru pozwala na wyznaczenie grupy
podatników będących adresatami rozporządzenia, co jest zgodne z wymogami stawianymi
aktom prawa powszechnego. Powstaje jednak wątpliwość, czy nie powoduje to faktycznego
przekazania kompetencji do sprecyzowania warunków zaniechania i zbyt dużej
uznaniowości po stronie organizacji akredytującej, która uzyskuje realny wpływ na zakres
zastosowania korzystnej normy prawnej.
W celu prawidłowej realizacji zaniechania poboru podatku, UEFA udostępniła polskim
władzom podatkowym następujące informacje:
− listę pracowników, urzędników, działaczy, agentów oraz przedstawicieli UEFA,
świadczących pracę lub wykonujących usługi na potrzeby turnieju,
− bazę danych dotycząca wszystkich osób posiadających akredytację UEFA na
potrzeby turnieju (przedstawiciele mediów i wszelkie inne akredytowane osoby),
− listę działaczy federacji członkowskich UEFA oraz członków delegacji wszystkich
narodowych federacji piłki nożnej uczestniczących w turnieju,
− listę partnerów handlowych.
Bez względu na akredytację i niezależnie od faktu wykonywania czynności wskazanych
w rozporządzeniu, z zaniechania poboru nie mogą skorzystać osoby podlegające
nieograniczonemu obowiązkowi podatkowemu. Polscy rezydenci podatkowi, czyli osoby
mające miejsce zamieszkania na terytorium Polski, nie są objęci omawianym specjalnym
reżimem podatkowym. W rezultacie podatek na normalnych zasadach zapłacą piłkarze
będący polskimi rezydentami, co nie dotyczy jednak wszystkich członków reprezentacji
Polski. Do premii uzyskanych przez zawodników mających miejsce zamieszkania w Polsce
znajdzie zastosowanie zryczałtowany podatek pobierany od przychodów z tytułu wygranych
w konkursach, grach i zakładach wzajemnych lub nagród związanych ze sprzedażą
premiową według stawki 10% wysokości wygranej lub nagrody16. Status rezydenta lub
nierezydenta jest ustalany na moment przybycia na terytorium Polski w celu wykonywania
pracy lub świadczenia usług w związku z turniejem. Spełnienie wymogów decydujących
14
Zakres podmiotowy rozporządzenia został nieprawidłowo sformułowany i zawiera powtórzenia.
Uzasadnienie do projektu rozporządzenia w sprawie zaniechania poboru podatku,
16
Art. 30 ust. 1 pkt 2 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych.
15
110
K. Tetłak
o posiadaniu w Polsce miejsca zamieszkania w trakcie wykonywania na terytorium Polski
działalności związanej z mistrzostwami nie powoduje wykluczenia w stosunku do danej
osoby zaniechania poboru podatku. Natomiast nabycie statusu rezydenta po przybyciu do
Polski w związku z turniejem i uzyskanie dochodów ze źródeł położonych w Polsce po
upływie okresu objętego zaniechaniem (w przypadku piłkarzy od 1 stycznia do 31 grudnia
2012 r.) albo ze źródeł innych niż wskazane w rozporządzeniu powoduje opodatkowanie tych
dochodów na ogólnych zasadach przewidzianych dla rezydentów. Dochody objęte zakresem
rozporządzenia są wolne od podatku, pod warunkiem nieposiadania w Polsce statusu
rezydenta podatkowego bezpośrednio przed przybyciem do Polski w związku z turniejem.
Zgodnie z wyjaśnieniami przedłożonymi przez UEFA większość osób fizycznych
zaangażowanych w organizację turnieju (obsługa turnieju, pracownicy sponsorów,
dziennikarze itp.) przybędzie do Polski nie wcześniej niż przed 1 stycznia 2012 r. i opuści
Polskę niezwłocznie po zakończeniu turnieju. Jeszcze krócej, bo przez maksymalnie 90 dni,
powinny przebywać w Polsce pozostałe osoby akredytowane (delegacje UEFA oraz federacji
członkowskich, delegacje drużyn, sędziowie)17.
Ze względu na wykluczenie nierezydentów z zakresu podmiotowego zaniechania poboru,
podatek dochodowy na zasadach ogólnych zapłaci również spółka utworzona przez Polski
Związek Piłki Nożnej, odpowiedzialna za organizację turnieju. UEFA ostatecznie nie
utworzyła spółki zależnej w celu przygotowania EURO w Polsce, chociaż przewidywały to
zapisy umowy w sprawie organizacji turnieju. Gwarancja nr 11 zobowiązywała Polskę do
przyznania zwolnienia podatkowego spółce organizującej przedsięwzięcie, która miała być
podmiotem utworzonym zgodnie z prawem szwajcarskim, zależnym od UEFA. W związku
z tym, że na potrzeby EURO 2012 nie powstała specjalna spółka, której jedynym
właścicielem byłaby UEFA, Minister Finansów zinterpretował postanowienia gwarancji nr 11
jako niedające podstawy do przyznania zwolnienia innemu podmiotowi uprawnionemu do
organizacji imprezy, mianowicie spółce EURO 2012 utworzonej przez Polski Związek Piłki
Nożnej18.
Zakres przedmiotowy zaniechania poboru podatku od UEFA i jej podmiotów zależnych
jest bardzo szeroki i obejmuje wszelkie dochody uzyskane w związku z organizacją turnieju
finałowego EURO 2012. Bez znaczenia jest rodzaj i źródło dochodu, jego forma prawna
i miejsce płatności. W szczególności UEFA skorzysta ze zwolnienia w odniesieniu do
wynagrodzenia (w gotówce lub w naturze), płaconego UEFA w związku ze sprzedażą praw
marketingowych, praw medialnych i innych praw handlowych związanych z UEFA EURO
2012, dywidend, opłat serwisowych, opłat licencyjnych czy dystrybucji na zakończenie
działalności. Wolny od podatku jest także dochód UEFA ze sprzedaży gadżetów i biletów na
mecze. Zakres przedmiotowy rozporządzenia w odniesieniu do osób fizycznych obejmuje
wyłącznie dochody uzyskane z tytułu wykonywania pracy lub świadczenia usług w związku
z turniejem UEFA EURO 2012. O zaniechaniu poboru decyduje zatem kryterium związku
dochodu z wydarzeniem sportowym, a także rodzaj dochodu. Brzmienie przepisów
rozporządzenia sugeruje bowiem, że dotyczy ono wyłącznie dochodów z pracy i świadczenia
usług (np. nagród, premii, odpowiedniej części wynagrodzeń itp.), a nie pozostałych
dochodów (np. odsetek i należności licencyjnych) [5]. Ma to istotne znaczenie z perspektywy
sposobu i form finansowania oraz zatrudniania sportowców i prowadzonej przez nich
różnorodnej działalności.
Międzynarodowe skutki podatkowe dla uczestników EURO 2012
Szersze skutki podatkowe, związane z organizacją imprezy i udziałem w turnieju, zależą
nie tylko od prawa krajowego państw goszczących, ale również od prawa krajowego państw
rezydencji oraz od metod eliminacji podwójnego opodatkowania, przewidzianych w umowach
o unikaniu podwójnego opodatkowania, zawartych przez Polskę i Ukrainę. UEFA, jako
17
Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Finansów z dnia 6 kwietnia 2012 r. na interpelację nr 2869
w sprawie wpływu wielkości ulg i zwolnień udzielonych UEFA przez ministra finansów na przychody budżetowe
związane z organizacją mistrzostw EURO 2012.
18
Pismo podsekretarza stanu w Ministerstwie Finansów do UEFA z dnia 15 maja 2009 r., nr
PCHD/070/1/DYA/09/98.
111
organizacja mająca status not-for-profit w państwie swojej siedziby, Szwajcarii, nie podlega
tam opodatkowaniu. Przepisy krajowe państw rezydencji podatkowej innych osób fizycznych
i prawnych zaangażowanych w przygotowanie EURO 2012 i uczestniczących w turnieju
zasadniczo przewidują pobór podatku dochodowego, w tym także od dochodów uzyskanych
za granicą, przy czym przepisy te stosuje się z uwzględnieniem właściwych umów
podatkowych. Co do zasady umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania zawierają
przepisy wzorowane na postanowieniach art. 7 Modelu Konwencji w sprawie opodatkowania
dochodu i majątku przyjętego przez OECD („MK OECD”) stosowanego do przedsiębiorstw
i osób prowadzących działalność na własny rachunek oraz art. 15 znajdującego
zastosowanie do pracowników. Artykuły 7 i 15 przyznają pierwszeństwo opodatkowania
państwu rezydencji i wykluczają opodatkowanie u źródła, jeżeli podatnik nie posiada stałego
zakładu w państwie źródła lub jest tam obecny przez mniej niż 183 dni w roku podatkowym
i otrzymuje wynagrodzenie od zagranicznego pracodawcy (inaczej niż poprzez stały zakład
pracodawcy w państwie źródła). Ze względu na krótki czas trwania mistrzostw większość
osób objętych zwolnieniem podatkowym zamieszkałych lub mających siedzibę w krajach
traktatowych tak czy inaczej uniknęłaby opodatkowania w Polsce. Okres działalności lub
pobytu na terytorium państw goszczących w związku z turniejem zazwyczaj nie jest
wystarczający do ukonstytuowania się stałego zakładu lub spełnienia przesłanki 183 dni. Na
przykład europejscy nadawcy odpowiedzialni za międzynarodowe transmisje telewizyjne
i radiowe z turnieju oraz ich pracownicy mogą być wolni od opodatkowania w państwie
goszczącym zgodnie z umowami o unikaniu podwójnego opodatkowania w razie spełnienia
odpowiednich warunków. Niemniej w niektórych przypadkach umowy podatkowe pozwalają
na opodatkowanie w państwie goszczącym. Zgodnie z art. 12 polsko-szwajcarskiej umowy
o unikaniu podwójnego opodatkowania podatek u źródła w wysokości 5% byłby pobierany w
Polsce od sum wypłaconych UEFA w formie należności licencyjnych. Prawo do nałożenia
podatku w państwie źródła obejmuje również wynagrodzenia dla zawodników, ponieważ co
do zasady umowy podatkowe zawarte przez Polskę i Ukrainę zawierają postanowienia
odpowiadające treści art. 17 MK OECD. Przepis ten dotyczy sportowców i stanowi wyjątek
od ogólnych zasad opodatkowania zysków przedsiębiorstw (art. 7 MK OECD) oraz
dochodów z pracy najemnej (art. 15 MK OECD), przyznając prawo do opodatkowania
dochodów uzyskanych przez sportowców państwu występu. Na mocy art. 17 umów
o unikaniu podwójnego opodatkowania Polska i Ukraina mają prawo poboru podatku od
dochodów uzyskanych w związku z występami na ich terytorium w ramach EURO 2012
przez sportowców będących rezydentami państw, z którymi zawarto umowy. Jednakże, jak
wspomniano wcześniej, Polska i Ukraina zrezygnowały z podatku u źródła w odniesieniu do
dochodów z turnieju. Nie zmienia to konieczności uwzględnienia umów o unikaniu
podwójnego opodatkowania przez państwa rezydencji osób objętych zwolnieniem.
Przykład zawodników biorących udział w EURO 2012 dobrze ilustruje międzynarodowe
skutki podatkowe związane z uzyskiwaniem dochodów z turnieju. Do rozgrywanych na
terytorium Polski i Ukrainy finałów mistrzostw Europy zakwalifikowały się reprezentacje 16
państw: obu krajów gospodarzy, Danii, Grecji, Portugalii, Anglii, Irlandii, Rosji, Chorwacji,
Francji, Włoch, Hiszpanii, Czech, Niemiec, Holandii, Szwecji. Zarówno Polska, jak i Ukraina,
posiadają umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania ze wszystkimi państwami
reprezentowanymi w turnieju. Należy przy tym zauważyć, że zawodnicy reprezentujący dany
kraj nie zawsze są jego rezydentami podatkowymi. Ze względu na prymat Niemiec, Włoch,
Hiszpanii i Anglii w europejskiej piłce nożnej, zawodnicy reprezentujący inne państwa na
podstawie narodowości są często rezydentami tych dominujących państw, ponieważ na co
dzień grają w tamtejszych klubach. W przypadku tych zawodników stosuje się umowy
o unikaniu podwójnego opodatkowania zawarte z państwem ich rezydencji (siedziby klubu),
a nie z państwem reprezentowanym.
W zależności od postanowień danej umowy państwo rezydencji musi zastosować
metodę kredytu lub zwolnienia podatkowego w celu eliminacji podwójnego opodatkowania.
Zgodnie z metodą kredytu podatkowego państwo rezydencji sumuje dochody krajowe i zagraniczne podatnika oraz wylicza podatek według zasad i stawek obowiązujących w tym
państwie. Od tak obliczonego podatku podatnik ma prawo odliczyć podatek zapłacony za
112
K. Tetłak
granicą, według stawek obowiązujących w państwie źródła. W razie braku podatku
w państwie źródła metoda kredytu nie ma wpływu na rozliczenie podatkowe w państwie
rezydencji. Zawodnik podlega wówczas opodatkowaniu w pełnej wysokości, bez możliwości
pomniejszenia podatku krajowego o kwotę zagranicznego podatku. Prawie wszystkie umowy
zawarte przez Polskę i Ukrainę z państwami biorącymi udział w turnieju EURO 2012
przewidują właśnie tę metodę eliminacji podwójnego opodatkowania w odniesieniu do
dochodów objętych art. 17. Oznacza to, że zawodnicy mogą uniknąć płacenia podatku
w swoich państwach rezydencji tylko w sytuacji, gdy państwa te zaoferują im zwolnienie
podatkowe w swoim prawie wewnętrznym. Profesjonalni zawodnicy nie mają jednak
zasadniczo takich przywilejów w państwach europejskich. W rezultacie piłkarze uiszczą
podatek od uzyskanych w Polsce i na Ukrainie dochodów w państwach rezydencji, bez
prawa do odliczenia podatku u źródła ze względu na brak tego podatku w Polsce i na
Ukrainie [6].
Inne skutki podatkowe wiążą się natomiast z metodą zwolnienia podatkowego
występującą w umowie podatkowej. Metoda ta polega na tym, że państwo rezydencji zwalnia
od krajowego podatku dochód uzyskany w państwie występu sportowców. W wersji tej
metody zwanej „zwolnieniem z progresją” państwo rezydencji może uwzględnić zagraniczny
dochód do celów ustalenia stawki podatkowej stosowanej do dochodu krajowego. Zabieg ten
może mieć znaczenie, gdy prawo podatkowe państwa rezydencji stosuje progresywną skalę
podatkową i gdy w wyniku zsumowania dochodów zagranicznych z dochodami krajowymi
podatnik przekroczy kolejny próg podatkowy. Dochody krajowe może wówczas obciążyć
podatek obliczony według wyższej stawki, natomiast dochody zagraniczne korzystają ze
zwolnienia od podatku. Jeżeli państwo, w którym uzyskano dochód, przewiduje zwolnienie
podatkowe, a dana umowa podatkowa stanowi, że państwo rezydencji stosuje metodę
zwolnienia zagranicznego dochodu od podatku, podatnik może skorzystać z podwójnego
nieopodatkowania tego dochodu.
Omawiana metoda zwolnienia z progresją została zawarta tylko w jednej umowie
spośród traktatów podatkowych, znajdujących zastosowanie w stosunkach między Polską
i Ukrainą a państwami uczestniczącymi w turnieju EURO 2012. Mianowicie Polska posiada
metodę zwolnienia z progresją w umowie z Hiszpanią w odniesieniu do dochodów objętych
art. 17. W odróżnieniu od umowy regulującej stosunki ukraińsko-hiszpańskie, która
przewiduje metodę kredytu podatkowego, zwolnienie na mocy umowy z Polską daje
hiszpańskim zawodnikom znaczną korzyść podatkową. Jak każda drużyna biorąca udział
w turnieju, Hiszpania otrzymała 8 mln euro stałej opłaty partycypacyjnej. Hiszpania
rozgrywała swoje mecze grupowe w Gdańsku, dlatego wszelkie dochody przypadające na te
mecze (1 mln euro za wygraną i 0,5 mln euro za remis) uniknęły opodatkowania zarówno w
Polsce, jak i w Hiszpanii. Po dojściu do ćwierćfinału Hiszpania rozegrała mecz na Ukrainie,
za który otrzymała 2 mln euro opodatkowane w państwie rezydencji, ale następnie jeden z
półfinałów znowu odbył się w Polsce, co w wyniku zwycięstwa wzbogaciło kasę hiszpańskiej
reprezentacji o 3 mln euro wolne od podatku. Finał rozgrywek rozegrano na ukraińskim
stadionie Olimpia, co nie dało hiszpańskim reprezentantom dodatkowej korzyści podatkowej.
W wyniku zwycięstwa w Kijowie Hiszpanie, podobnie jak zawodnicy będący rezydentami
innych państw, będą musieli zapłacić podatek w państwie rezydencji w pełnej wysokości od
otrzymanej do podziału kwoty 7,5 mln euro. Warto zauważyć, że gdyby finał rozgrywek
został przeniesiony do Polski, hiszpańscy piłkarze uniknęliby opodatkowania wygranych
i w Polsce, i w Hiszpanii [7]. Dodatkowo z omawianego podwójnego nieopodatkowania
mogliby skorzystać reprezentanci innych zespołów, o ile byliby rezydentami podatkowymi
Hiszpanii i znalazłaby do nich zastosowanie umowa polsko-hiszpańska. Udział w finale na
polskim stadionie przyniósłby wówczas hiszpańskim rezydentom 7,5 mln euro za wygraną
(lub 4,5 mln euro za ewentualne drugie miejsce) nieopodatkowanych dochodów, do podziału
między członków kadry narodowej i hiszpański związek piłki nożnej. Efekt progresji
w państwie rezydencji w odniesieniu do dochodu krajowego nie ma praktycznego znaczenia,
biorąc pod uwagę, iż ze względu na wysokie dochody, członkowie reprezentacji i tak płacą
podatki według najwyższych stawek. Zastosowanie metody zwolnienia w celu eliminacji
podwójnego opodatkowania spowodowało, że Hiszpania, która broniła w turnieju tytułu
113
mistrza Europy uzyskanego w 2008 r., miała bardzo istotną motywację, by wygrać
przynajmniej wszystkie mecze rozgrywane na polskich stadionach. Dwustronne korzyści
podatkowe uzyska również UEFA, która w odniesieniu do dochodów związanych z turniejem
otrzyma podwójne zwolnienie podatkowe, zarówno w państwach goszczących, jak
i w państwie swojej siedziby. Te dochody uzyskane w Polsce przez UEFA, które nie są
objęte zwolnieniem w Szwajcarii na mocy przepisów dotyczących organizacji non-profit,
skorzystają ze zwolnienia na podstawie postanowień polsko-szwacjarskiej umowy o unikaniu
podwójnego opodatkowania.
Podatek od towarów i usług
Ponieważ w przeciwieństwie do Polski Ukraina nie jest związana prawem europejskim
w zakresie podatku od wartości dodanej, w przypadku EURO 2012 wprowadzono na
Ukrainie zwolnienie od VAT dla transakcji sprzedaży biletów oraz usług stanowiących
integralną część biletów [por. 8]. Zwolnienie ma charakter czasowy i obowiązuje do 1
września 2012 r.
Ze względu na członkostwo w Unii Europejskiej Polska nie miała prawa udzielić UEFA
zwolnienia od podatku od towarów i usług. Katalog zwolnień od VAT reguluje bowiem szczegółowo dyrektywa unijna, a odstępstwa od niej nie są w tym zakresie dopuszczalne. Nie było
możliwe zastosowanie w trakcie mistrzostw nieprzewidzianych prawem unijnym zwolnień od
podatku dla dostaw towarów i świadczenia usług na rzecz spółki reprezentującej UEFA
w Polsce i partnerów handlowych UEFA lub też osób fizycznych takich, jak: przedstawiciele
UEFA, oficjele, zawodnicy, sędziowie, jak również w odniesieniu do czynności realizowanych
przez te podmioty. W rezultacie UEFA była obowiązana zapłacić podatek VAT według stawki
8% od sprzedanych w Polsce biletów na mecze EURO 2012, a także rozliczyć podatek
z tytułu dzierżawy lub leasingu urządzeń sportowych oraz importu usług związanych z realizowanym przedsięwzięciem. Jak już wspomniano, zwolnienia od VAT udzieliła natomiast
Ukraina, niezwiązana regulacjami europejskimi. Niemniej brak zwolnienia w Polsce nie był
w tym przypadku niekorzystny dla organizacji sportowej, ponieważ dzięki statusowi podatnika UEFA mogła odliczyć VAT od towarów i usług zakupionych w Polsce. Wydatki UEFA
w związku z organizacją imprezy to przede wszystkim transfery pieniędzy do klubów i piłkarskich związków finalistów EURO 2012, a także koszty przygotowania stref kibica w miastach
gospodarzach. UEFA płaci ponadto za hotele dla swojego personelu, transfery drużyn, wynajem stadionów i boisk treningowych, dekorowanie miast. Większość z tych usług podlega
w Polsce opodatkowaniu 23-proc. podatkiem VAT. Różnica stawek VAT od sprzedaży biletów dokonywanej przez UEFA według stawki 8% i zakupów innych towarów i usług obciążonych 23% VAT może ostatecznie skutkować zwrotem VAT dla UEFA ze względu na powstanie nadwyżki podatku naliczonego nad należnym. Prawa medialne i komercyjne rozliczane
pomiędzy szwajcarskimi celowymi spółkami UEFA a zagranicznymi kontrahentami nie są
opodatkowane w kraju. Podatek VAT był natomiast należny od sprzedaży praw do transmisji
mistrzostw na rzecz Telewizji Polskiej oraz od transakcji z polskimi przedsiębiorcami będącymi sponsorami imprezy.
Inne podatki
W ramach przygotowania otoczenia prawnego dla EURO 2012 polski Minister Finansów
przedstawił także projekt rozporządzenia o zaniechaniu poboru podatku od czynności cywilnoprawnych, od nieruchomości, rolnego, leśnego i od środków transportowych oraz opłaty
targowej i skarbowej19. Zaniechanie poboru podatków lokalnych miało dotyczyć podmiotów
uczestniczących w przygotowaniu i przeprowadzeniu EURO 2012, z wyjątkiem osób delegowanych, o których mowa w gwarancji nr 11 udzielonej UEFA. Projekt proponował zaniechanie poboru podatku od czynności cywilnoprawnych od czynności dokonywanych
w związku z organizacją turnieju. Zaniechanie poboru miało także dotyczyć podatku od nieruchomości, podatku rolnego oraz podatku leśnego w odniesieniu do nieruchomości lub
obiektów budowlanych związanych z organizacją EURO 2012. UEFA i spółka organizująca
19
Projekt z dnia 19 listopada 2008 r.
114
K. Tetłak
przedsięwzięcie nie musiałyby zatem uiszczać podatku od nieruchomości stanowiących własność UEFA lub innych podmiotów wymienionych w gwarancji nr 11 albo będących własnością Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego, przekazanych podmiotom
wymienionym w gwarancji nr 11 w posiadanie20. Projekt rozporządzenia przewidywał także
zaniechanie poboru podatku od środków transportowych od pojazdów wykorzystywanych
w związku z organizacją EURO 2012 oraz opłaty targowej od dokonywania sprzedaży związanej z organizacją turnieju. Opłaty skarbowej proponowano zaniechać w sprawach związanych z organizacją EURO 2012 w zakresie dokonywanych czynności urzędowych, wydanych
zaświadczeń lub zezwoleń (pozwoleń, koncesji), przez organy administracji publicznej, na
wniosek podmiotów wymienionych w gwarancji nr 11, oraz w zakresie składania dokumentów stwierdzających udzielenie przez te podmioty pełnomocnictwa lub prokury albo ich odpisów, wypisów lub kopii w sprawach z zakresu administracji publicznej lub w postępowaniach
sądowych.
Projekt rozporządzenia przewidywał, że zaniechanie poboru stosować się będzie do podatków, których upływ terminu płatności przypada w okresie do dnia 30 czerwca 2013 r.,
a w przypadku podatków płatnych w ratach, będzie miało zastosowanie do rat, których upływ
terminu płatności przypada w okresie do dnia 30 czerwca 2013 r., tj. do końca
obowiązywania umowy w sprawie organizacji turnieju finałowego mistrzostw Europy w piłce
nożnej, zawartej w dniu 2 maja 2007 r. między UEFA z Polskim Związkiem Piłki Nożnej i Ukraińską Federacją Piłki Nożnej. Rozporządzenie miało być stosowane przez organy podatkowe właściwe w sprawach podatków lokalnych, czyli wójtów, burmistrzów (prezydentów
miast) oraz naczelników urzędów skarbowych. Projektowane rozporządzenie miało skutkować ubytkiem dochodów gmin, dla których wpływy z podatków, których dotyczyło zaniechanie, stanowią źródło dochodów własnych, zgodnie z ustawą z dnia 13 listopada 2003 r.
o dochodach jednostek samorządu terytorialnego.
Po konsultacjach z UEFA ostatecznie zrezygnowano z wydania rozporządzenia w sprawie zaniechania podatków lokalnych. Minister Finansów uznał, że zaniechanie poboru tych
podatków od UEFA i jej podmiotów zależnych, którym powierzono zorganizowanie i przeprowadzenie EURO 2012, jest niezasadne. Podmioty te nie będą nabywać na terytorium
Polski własności nieruchomości lub obiektów budowlanych ani nie będą wchodzić w posiadanie nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa czy jednostek samorządu terytorialnego. Przykładowo, ponieważ spółka organizująca przedsięwzięcie na siedzibę swojego biura wynajęła nieruchomość od innego podmiotu niż Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego, w ogóle nie stała się podatnikiem tego podatku. Nabycie lub
wydzierżawienie od Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego nieruchomości
rolnych lub leśnych, podlegających opodatkowaniu podatkiem rolnym lub leśnym, wydawało
się również bardzo mało prawdopodobne. Wskazane podmioty nie byłyby także właścicielami środków transportowych zarejestrowanych na terytorium Polski i podlegających opodatkowaniu podatkiem od środków transportowych. Zwolnienia od podatku od czynności cywilnoprawnych z tytułu umowy spółki zakazuje z kolei unijna dyrektywa o podatku kapitałowym.
Podjęcie prac legislacyjnych w tym zakresie uznano zatem za zbędne.
Podsumowanie
Polska i Ukraina zagwarantowały zwolnienie podatkowe dla dochodów uzyskanych przez
zagranicznych piłkarzy w związku z turniejem EURO 2012, ponieważ immunitet podatkowy
dla uczestników turnieju był jednym z wymogów UEFA, stawianych państwom goszczącym
mistrzostwa. Realizacja tej obietnicy wymagała wprowadzenia specjalnych środków
legislacyjnych, gdyż wbrew zobowiązaniom w stosunku do UEFA ogólne przepisy polskiego
i ukraińskiego prawa podatkowego przewidują pobór podatku dochodowego od
zagranicznych podatników uzyskujących dochód na terytorium kraju. Niemożność wykonania
gwarancji fiskalnych stanowiłaby istotne naruszenie postanowień umowy w sprawie
organizacji finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA 2010/12, zawartej
20
Uzasadnienie do projektu rozporządzenia z dnia 19 listopada 2008 r.,
115
w dniu 2 maja 2007 r. pomiędzy Europejską Unią Piłkarską (UEFA) a Polskim Związkiem
Piłki Nożnej oraz Ukraińską Federacją Piłki Nożnej przez organizatora, dające podstawę do
jej rozwiązania ze skutkiem natychmiastowym21.
Pakiet szczególnych przepisów podatkowych dotyczących EURO 2012 w Polsce i na
Ukrainie zapewnia korzystne traktowanie fiskalne licznych podmiotów oficjalnie zaangażowanych w organizację i uczestnictwo w imprezie. Co ciekawe, w praktyce beneficjentami
specjalnych zwolnień w zakresie podatku dochodowego od osób fizycznych są przede
wszystkim sportowcy, gdyż inne osoby fizyczne zaangażowane w mistrzostwa, objęte postanowieniami art. 7 lub 15 MK OECD, i tak wymykają się opodatkowaniu w państwie goszczącym imprezę sportową ze względu na krótki czas jej trwania. Zwolnienie z podatku w państwie goszczącym w rezultacie jedynie zrównuje sytuację sportowców objętych art. 17 umów
o unikaniu podwójnego opodatkowania, którzy w przeciwnym razie byliby opodatkowani
u źródła, z sytuacją pozostałych osób fizycznych, w przypadku których prawo do nałożenia
podatku przyznano państwu rezydencji. Z tej perspektywy zwolnienie dla EURO 2012 tworzy
równe warunki opodatkowania dla wszystkich osób zaangażowanych w mistrzostwa. Bez
wątpienia jednak specjalny system podatkowy dla EURO stawia piłkarzy w korzystnej sytuacji w porównaniu do innych sportowców uczestniczących w zawodach sportowych, dla których Polska i Ukraina nie przyznały żadnego zwolnienia podatkowego. Regulacje dla EURO
2012 uprzywilejowują także UEFA i jej partnerów handlowych, dla których normalne zasady
fiskalne zostały zawieszone na czas mistrzostw.
Odejście od ogólnych zasad opodatkowania sportowców motywowane jest złożonymi
względami o charakterze historycznym, ekonomicznym, społecznym i politycznym, a także
realiami funkcjonowania współczesnego świata sportu, w którym prym wiodą
międzynarodowe organizacje sportowe i wielkie interesy. Dodatkowo bezpośrednim
powodem ustanawiania preferencyjnych reżimów podatkowych dla mistrzostw są coraz
częściej wymogi stawiane państwom kandydującym do goszczenia zawodów przez
organizacje sportowe. Duża konkurencja, w tym podatkowa, między państwami
kandydującymi spowodowała, że organizacje zarządzające sportem formułują swoje
oczekiwania co do otoczenia prawnego imprezy już na wczesnym etapie negocjacji
i zabezpieczają swoje interesy w umowie dotyczącej przyznania praw do organizacji
mistrzostw. Przywileje podatkowe dla sportowców stanowią część pakietu fiskalnego,
oferowanego przez państwa goszczące, w odpowiedzi na żądania organizacji sportowych.
Uzasadniając zaniechanie poboru podatku od dochodów uzyskanych w związku z mistrzostwami w Polsce, odwołano się do przesłanki interesu publicznego i wyjaśniono: „Znaczenie turnieju UEFA EURO 2012 zostało podkreślone w udzielonej przez Prezesa Rady
Ministrów gwarancji nr 23, w której Rząd Rzeczypospolitej Polskiej uznaje, iż UEFA EURO
2012 jest wydarzeniem o zasięgu światowym, niosącym wiele istotnych, ogólnoludzkich, gospodarczych i społecznych wartości, a powodzenie jej organizacji zależy od stabilności społecznej i gospodarczej środowiska, w którym się odbędzie oraz zapewnia, iż wszelkie niezbędne warunki (takie jak zapewnienie usług o charakterze publicznym, warunki transportowe itd.) zostaną spełnione. Stwierdzając ten fakt, Prezes Rady Ministrów oświadcza, iż
UEFA EURO 2012 jest wydarzeniem leżącym w interesie publicznym i narodowym, w związku z czym zaangażowane zostaną wszelkie niezbędne środki, aby taki status prawny został
nadany UEFA EURO 2012 na całym terytorium narodowym. W tym kontekście zaniechanie
poboru podatku dochodowego, jako jeden z warunków przyznania organizacji Mistrzostw
Europy w Piłce Nożnej, niewątpliwie uzasadnione jest interesem publicznym.”
Powyższe uzasadnienie przedstawione przez polskiego ministra finansów dobrze ilustruje podejście rządów do usprawiedliwiania szczególnych reżimów podatkowych dla wielkich
imprez sportowych [szerzej: 1, s. 239]. Warto zauważyć, że na zasadność przyznania zwolnienia wskazano tylko w kontekście wymogu stawianego przez UEFA jako warunku odbycia
imprezy, a logika rozumowania sprowadza się do uznania mistrzostw za wydarzenie o zasięgu światowym, niosącym wiele istotnych, ogólnoludzkich, gospodarczych i społecznych
21
Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Finansów z dnia 18 maja 2012 r. na interpelację nr 4497
w sprawie zaniechania poboru podatku od niektórych podmiotów.
116
K. Tetłak
wartości i stwierdzenie, że turniej leży w interesie publicznym i narodowym. Nie podano żadnych argumentów na poparcie tego twierdzenia, tylko automatycznie przyjęto zasadność
dokonania zaniechania poboru podatku. Powołano się natomiast na warunek stawiany przez
UEFA w ramach procedury selekcyjnej państw ubiegających się o organizację Mistrzostw
Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012 i na zobowiązanie rządu dotyczące przyjęcia stosownych regulacji prawnych, których rezultatem mają być m.in. zaniechania poboru podatków dochodowych. Realizacja postanowień gwarancji podatkowych jest zatem podyktowana
obowiązkiem wynikającym z respektowania rządowych zobowiązań. Takie rozumowanie
świadczy o tym, iż wymaganie zwolnienia podatkowego przez organizacje sportowe zmieniło
optykę rządów i spowodowało, że nie dokonuje się badania zasadności przyznania zwolnienia dla zagranicznych sportowców, tylko przyjmuje się założenie, że skoro jest to wymagane
dla uzyskania prawa do organizacji imprezy, to sama impreza stanowi uzasadnienie. Tymczasem w świetle przepisów ordynacji podatkowej dotyczących zaniechania poboru podatku
należy zbadać, czy samo zaniechanie – a nie wydarzenie sportowe – jest uzasadnione interesem publicznym. Oczywiście aspekty te wiążą się ze sobą, niemniej jednak są odrębne,
toteż ciężar uzasadnienia powinien spoczywać na kwestii wskazanej w przepisach kreujących prerogatywę ministra finansów. Takie podejście pozwoliłoby na pełniejszą legitymizację
wyjątkowego traktowania uczestników EURO 2012, co nie zmienia faktu, iż standard badania
interesu publicznego różni się od oceny konstytucyjnej pod kątem równości wobec prawa,
której podlegałoby ewentualne zwolnienie podatkowe, gdyby zdecydowano się na ustawową
realizację gwarancji rządowych. Takie rozwiązanie przyjęto w przypadku Ukrainy, gdzie
zwolnienie wprowadzono na mocy ustawy, co potencjalnie narusza zasadę równości wobec
prawa. Niemniej, ze względu na różnice w systemach prawnych Polski i Ukrainy, oba
państwa posłużyły się zupełnie odmiennymi instytucjami prawnymi do osiągnięcia tego
samego celu.
BIBLIOGRAFIA
[1] Melnyk S. Taxation of foreign footballers in Ukraine: is one match sufficient to tax? IFA Ukraine International
Tax Bulletin 2010; 2(5): 2.
[2] Tetłak K. Opodatkowanie dochodów sportowców biorących udział w międzynarodowych imprezach sportowych. Warszawa: Oficyna Prawa Polskiego; 2012.
[3] Babiarz S, Dauter B, Gruszczyński B, Hauser R, Kabat A, Niezgódka-Medek M. Ordynacja podatkowa. Komentarz. Warszawa: LexisNexis; 2009.
[4] Tetłak K, Molenaar D. Tax exemptions for Euro 2012 in Poland and Ukraine. European Taxation 2012; 52(6):
325-330.
[5] Tetłak K. The tax regime for UEFA EURO 2012. Global Sports Law and Taxation Reports 2012; 3(1): 8-11.
[6] Tetłak K. Spain to win EURO 2012 for tax reasons if the boycotted final is moved to Poland. Global Sports
Law and Taxation Reports 2012; 3(2): 11-12.
[7] Tetłak K. Podatkowy interes reprezentacji Hiszpanii w przeniesieniu finału EURO 2012 do Polski. Biuletyn
Instytutu Studiów Podatkowych 2012; 5: 3-4.
[8] Betten R. The Netherlands: buzz about FIFA tax exemptions for Netherlands – Belgium Bid for 2018 World
Championship Football. Sportsandtaxation.com 2 August 2010; [http://www.sportsandtaxation.com/
index.php?page=news&id=166]
PRACA ORYGINALNA
Wyposażenie techniczne stanowisk lekkoatletycznych
zawodów skoków wzwyż i o tyczce na przykładzie
Hali Sportowo-Widowiskowej „Łuczniczka” w Bydgoszczy
Technical Equipment of Stands in High Jump and Pole Vault Jump
Competitions on the Example of “Łuczniczka” Sports Hall in Bydgoszcz
WŁODZIMIERZ S. ERDMANN
Streszczenie
W pracy przedstawiono zagadnienie wyposażenia technicznego zawodów lekkoatletycznych skoku wzwyż i skoku
o tyczce rozgrywanych w hali sportowej. Jako przykładowe rozwiązanie zabezpieczenia technicznego przedstawiono zawody zorganizowane w Hali Widowiskowo-Sportowej „Łuczniczka” w Bydgoszczy w roku 2008. W pracy podano ogólne
zagadnienia produktów inżynierii sportowej, przytoczono krótką historię rozwoju lekkoatletycznych skoków pionowych, podano aktualnych rekordzistów świata. Następnie przytoczono odpowiednie zapisy regulaminowe dotyczące technicznej
strony stanowisk skoku wzwyż i skoku o tyczce, które powinien zabezpieczyć organizator zawodów. Dotyczy to rozbiegu,
stojaków, poprzeczki, zeskoku. Osobną uwagę skierowano na stronę komunikacji, zwłaszcza przepływu informacji obrazowej w stronę widza. Użyto tu kamery telewizyjne do zbierania obrazu, reżyserkę obrazu, telebimy do projekcji obrazu,
ruchomą stację przekaźnikową do transmisji obrazu poza halę. Aby uatrakcyjnić widowisko, wykorzystano reflektory kolorowych świateł, sztuczne ognie, muzykę. Osobne zagadnienie stanowiła prezentacja tablic i paneli reklamowych. Tekst ilustruje wiele fotografii wykonanych podczas tych zawodów.
Słowa kluczowe: lekkoatletyka, skok wzwyż, skok o tyczce, stanowiska, inżynieria.
Abstract
A problem of technical equipment of athletics competition in high jump and in pole vault taking place in a sports hall
was presented in the paper. The competition organized in the “Łuczniczka” sports hall in Bydgoszcz in 2008 was presented
as an exemplary solution. General problems of sports engineering products as well as a short history of athletic vertical
jumps were given. Current record holders were also ennumerated. Next, particular rules governing the technical aspect of
high jump and pole vault stands which should be provided by the organizer were presented. This regards the runway,
posts, the jumping bar, and the jumping pit. Communication was another problem, especially transmission of image information to the spectators. Television cameras for gathering images as well as an image production set, a LED display for
image projection, a movable transmitter for transmission of images beyond the hall were used. In order to make the show
more attractive, colour light reflectors, fireworks, and music were used. Another problem was the presentation of advertising boards and panels. Many photographs taken during the competition were presented along with the text.
Key words: athletics, high jump, pole vault, stands, engineering.
Wstęp
Ruch człowieka może się odbywać w formie naturalnej lub też z wykorzystaniem wielu
różnorodnych produktów technicznych. Produkty te to m.in. specjalny ubiór, różnorodne
urządzenia, specjalistyczne budowle. W lekkiej atletyce urządzenia to: sprzęt (poprzeczka,
tyczka), wehikuły (np. wózki inwalidzkie, pojazdy obsługi zawodów), przybory (np. pałeczka
sztafetowa, znaczniki), narzędzia (np. klucz do wkręcania kolców, młotek do wbijania gwoździ bloków startowych), przyrządy (np. płoty do biegów przeszkodowych, stojaki dla stanowiska skoków pionowych). Budowle mogą być typu otwartego (boiska i stadiony sportowe)
i zamkniętego (sale i hale sportowe). Ogólnie o produktach sportowych pisał już w latach 60.
XX w. Pawłowski [1, 2, 3], a następnie dopiero po pół wieku Erdmann [4]. Ten sam autor
w latach 90. XX w. pisał o ubiorach i urządzeniach technicznych w lekkiej atletyce [5]. Produkty inżynierii sportowej są wykorzystywane: 1) w treningu, 2) podczas zawodów, 3) do
celów parasportowych, 4) do celów sędziowania, 5) do celów badawczych i diagnostyki, 6)
do odnowy i wypoczynku, 7) w medycynie sportowej i kontroli antydopingowej, 8) w administracji sportowej, 9) do organizacji imprezy sportowej, 10) do rejestracji i analizy ruchu, 11)
Dr hab. prof. nadzw. Włodzimierz S. Erdmanni
Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu, Zakład Biomechaniki i Inżynierii Sportu
Tel. 58/554-71-05; e-mail: [email protected]
118
W.S. Erdmann
do przekazu multimedialnego, 12) do celów bezpieczeństwa, 13) przez kibiców, 14) przez
twórców i artystów pracujących na rzecz sportu, 15) w edukacji sportowej i olimpijskiej [4].
Przemieszczanie się człowieka w pionie jest jedną z naturalnych form ruchu. Jednakże
przemieszczanie to dotyczyło wdrapywania się na pionowe obiekty – drzewa, płoty, mury
z dotykaniem ich ciałem. Natomiast naturalne skakanie w pionie bez dotykania przeszkód
dotyczyło tylko niskich wysokości. Skoki o tyczce także były uprawiane od dawna, jednakże
skakano zwłaszcza w dal. Skoki te stanowiły ważną formę pokonywania przeszkód, tak
w działalności cywilnej, jak i wojskowej. Pokonywano rozpadliny terenu, rzeczki, bagna czy
też fosy przy murach obronnych przy pomocy żerdzi (tyczki) lub włóczni [6].
Historia współzawodnictwa w konkurencjach skoku wzwyż i o tyczce sięga dawnych czasów. Skakano wzwyż przez przeszkody naturalne i sztuczne – przez zaplecione dłonie
dwóch osób, przez drewniane poprzeczki, przez głazy lub fragment muru. W Szkocji skakano nie przez poprzeczkę, a do nadmuchanego pęcherza czy tamburynu, które trzeba było
dotknąć nogą.
Propagatorzy wychowania cielesnego z wieków XVIII i XIX, zwłaszcza w Niemczech, zalecali uprawianie skoków wzwyż i o tyczce twierdząc, że są one ważnym elementem sprawności człowieka. Współzawodnictwo w tych konkurencjach w obecnym rozumieniu sportu
wprowadzono w XIX wieku, kiedy to w pierwszej jego połowie ustanowiono w Anglii pierwsze
przepisy [6].
Skok wzwyż przez długie lata był wykonywany z rozbiegu na wprost, tj. po linii prostopadłej do płaszczyzny, w której umiejscowiona była przeszkoda (poprzeczka). Z kolei skok
o tyczce wykonywano, tak jak i obecnie, z rozbiegu na wprost, początkowo używając tyczek
z drewna jesionowego, cedrowego lub świerkowego, później wprowadzono tyczki bambusowe (ok. 1900 r.). Sposób skakania, a także stanowiska skoków z drugiej połowy XIX w.
przedstawiono na ryc. 1.
A
B
Ryc. 1. Technika ruchu i stanowiska skoków zarejestrowane na cyklofotografiach Mareya (1830-1904)
w latach 80. XIX w.: A – wzwyż [fot. z pracy: 7], oraz B – o tyczce [fot. z pracy: 8]
Dalszy rozwój konkurencji skoku wzwyż polegał na zmianie rozbiegu na skośny względem płaszczyzny poprzeczki, stosując bieg w dalszym ciągu po linii prostej. Spowodowało to
potrzebę rozszerzenia powierzchni rozbiegu o boczne „skrzydła”. Skakano przekładając ponad poprzeczką najpierw kończynę dolną bliższą poprzeczce, później dalszą. Tułów był najpierw w pionie, później (w technice kalifornijskiej) w poziomie. Dalej zmieniano położenie
tułowia względem poprzeczki – na boczne, brzuszne, aż w końcu Fosbury w 1968 roku
wprowadził położenie grzbietowe (flop). Rozbieg nadal odbywał się ze skrzydła powierzchni
rozbiegowej, tyle że po łuku. Stosując tę technikę doprowadzono do rekordu świata wynoszącego u mężczyzn 245 cm, a u kobiet 209 cm (tab. 1).
Z kolei w skoku o tyczce rozbieg pozostawał ten sam. Zastosowano jedynie wpust w podłoże tuż przed płaszczyzną skoku wprowadzając skrzynkę, w której umiejscawia się tyczkę.
Najważniejsza zmiana dotyczyła materiału, z którego była wykonana tyczka. Po bambusowej
tyczce wprowadzono metalową. Jednak w połowie XX wieku polepszanie wyników zostało
znacznie spowolnione. Był to jeden z powodów tego, że na przełomie lat 50.-60. XX w. wprowadzono nową tyczkę z włókna szklanego lub węglowego. Tyczka ta była mocno elastyczna
119
Wyposażenie techniczne stanowisk lekkoatletycznych zawodów skoków wzwyż i o tyczce...
i działała jak katapulta, wynosząc skoczka na znacznie wyższą wysokość niż dotychczas.
Rekordowa wysokość u mężczyzn poprawiła się z tego powodu z niecałych 5 m do 6,15 m,
1
u kobiet do 5,05 m (tab. 2) .
Tab. 1. Rekordowe wyniki skoków wzwyż mężczyzn i kobiet
Płeć
M
Arena
stadion
hala
K
stadion
hala
Imię
Nazwisko
Javier
Sotomayor
Javier
Sotomayor
Stefka
Kostadinova
Kajsa
Bergqvist
Data
urodzenia
Kraj
Rekordowy
pochodzenia wynik (cm)
Wiek
zaw. (lata)
1967.10.13
Kuba
245
<26
1967.10.13
Kuba
243
<22
1965.03.25
Bułgaria
209
>22
1976.10.12
Szwecja
208
<30
Miejsce
uzyskania
Salamanka,
Hiszpania
Budapeszt,
Węgry
Rzym,
Włochy
Arnstadt,
Niemcy
Data
uzyskania
1993.07.23
1989.03.04
1987.09.02
2006.02.04
Tab. 2. Rekordowe wyniki skoków o tyczce mężczyzn i kobiet
Płeć
M
K
Arena
Imię
Nazwisko
Data
urodzenia
stadion
Sergey Bubka
1963.12.04
Ukraina
614
<31
hala
Sergey Bubka
1963.12.04
Ukraina
615
<30
1982.06.03
Rosja
505
>26
1982.06.03
Rosja
500
<27
stadion
hala
Yelena
Isinbayeva
Yelena
Isinbayeva
Kraj
Rekordowy
pochodzenia wynik (cm)
Wiek
zaw. (lata)
Miejsce
uzyskania
Sestriere,
Włochy
Donieck,
Ukraina
Pekin,
Chiny
Donieck,
Ukraina
Data
uzyskania
1994.07.31
1993.02.21
2008.08.18
2009.02.15
Wraz ze wzrostem skakanych wysokości należało zabezpieczyć się przed konsekwencjami upadku. Początkowo wprowadzono więc zeskoki wyłożone piaskiem. Następnie stosowano materace wypełnione włóknami organicznymi. Gdy w drugiej połowie XX wieku
przemysł chemiczny zaczął produkować sztuczne gąbki (pianki), zaczęto ich używać do
amortyzowania upadków skoczków. Zeskoki piankowe obkłada się plastikową powłoką.
Zawody halowe
Coraz częściej zawody sportowe są rozgrywane pod dachem hali sportowej. Daje to
możliwość rozgrywania zawodów o każdej porze roku i w każdych warunkach pogodowych.
Na wolnym powietrzu podczas zawodów zawodnikom może przeszkadzać ostro świecące
słońce, wiejący porywisty wiatr, obfite opady czy za niska lub za wysoka temperatura. Wyniki
uzyskiwane podczas rozgrywania zawodów w hali są bardziej obiektywne, gdyż zarówno
oświetlenie, jak i ruch powietrza są dla wszystkich zawodników takie same. Dodatkowo rozgrywanie zawodów w hali daje możliwość uatrakcyjnienia widowiskowości poprzez zastosowanie wielu urządzeń technicznych, których użycie na wolnym powietrzu sprawiałoby większe trudności organizacyjne.
Analiza zabezpieczenia technicznego zawodów lekkoatletycznych skoku wzwyż i skoku
o tyczce została dokonana podczas imprezy „Pedro’s Cup” zorganizowanej w dniu 20 lutego
2008 roku w Hali Sportowo-Widowiskowej „Łuczniczka” w Bydgoszczy. W zawodach uczestniczyły najlepsze zawodniczki skoku o tyczce świata oraz najlepsi zawodnicy skoku wzwyż
świata.
Analizie poddano wyposażenie techniczne wynikające z regulaminów konkurencji lekkoatletycznych oraz regulaminu zawodów, w tym dotyczące zawodników, sędziów i trenerów,
jak również związane z organizacją zawodów jako widowiska sportowego, artystycznego,
biznesowego, m.in. pod względem zapewnienia kibicom znajdującym się w hali oraz widzom
1
Track and Field Statistics [http://trackfield.brinkster.net] [dostęp 22.06.2009]
120
W.S. Erdmann
zgromadzonym przed telewizorami poza halą niezbędnych danych informacyjnych o zawodnikach i wykonywanych przez nich skokach, a także dostarczenia kibicom i widzom niezapomnianych emocji.
Hala sportowa „Łuczniczka” w Bydgoszczy (ryc. 2) posadowiona jest w pobliżu rzeki Brdy
na gruncie o powierzchni 66174 tys. m2. Powierzchnia zabudowy wynosi 9126 m2, a kubatura 146500 m3. Całkowita powierzchnia pomieszczeń wynosi 16605 m2. W budynku znajdują
się liczne pomieszczenia, wśród których najważniejsze to dwa pomieszczenia sportowe: hala
o powierzchni 2491 m2, w której znajduje się boisko o wymiarach 58 × 38 m oraz sala o powierzchni 100 m2. W hali sportowej mieści się 5318 miejsc siedzących dla kibiców – ryc. 3.
Ryc. 2. Hala Sportowo-Widowiskowa „Łuczniczka”, ul. Toruńska 59, 85-023 Bydgoszcz2
A
B
Ryc. 3. Hala Sportowo-Widowiskowa „Łuczniczka”: A – widok wnętrza areny sportowej; B – Sebastian Chmara
(w marynarce, były halowy mistrz świata w 10-boju), dyrektor zawodów halowych
Wspólne wymagania regulaminowe dla skoków pionowych
Zawodnik może użyć do dwóch znaczników, które rozłożone na powierzchni rozbiegu
ułatwią mu rozbieg i odbicie. Mogą to być znaczniki dostarczone lub dopuszczone przez organizatorów. Może to też być taśma samoprzylepna. Do oznaczeń nie można używać substancji, która zostawia znaki nie do starcia. Wymierzanie rozbiegu do skoku wzwyż i znaczniki przedstawiono na ryc. 4.
Poprzeczka jest wykonana z włókna szklanego, metalu lub innego materiału o przekroju
koła z wyjątkiem zakończeń. Przekrój powinien posiadać średnicę 30 mm (z tolerancją niedokładności ±1 mm). Zakończenia po obu stronach, o długości od 15 do 20 cm, powinny
mieć szerokość od 30 do 35 mm i posiadać przekrój czworokątny lub półokrągły. Zakończenia poprzeczki powinny być twarde i gładkie. Nie wolno pokrywać tak zakończeń poprzeczki,
jak i podpórek (kołków) materiałem zwiększającym ich naturalne tarcie [9].
2
Zdjęcie i dane liczbowe pochodzą ze strony www.luczniczka.bydgoszcz.pl [dostęp 22.06.2009]
121
A
B
C
D
Ryc. 4. Wymierzanie rozbiegu: A – stopami; B – taśmą mierniczą. Znaczniki: C – klocki, D – plastry
Wymagania regulaminowe dla skoku wzwyż
W skoku wzwyż długość rozbiegu powinna wynosić co najmniej 15 m. Dotyczy to stanowiska usytuowanego w hali i na wolnym powietrzu. Przy czym na zawodach rozgrywanych
podczas igrzysk olimpijskich, mistrzostw świata i pucharów świata długość rozbiegu powinna
wynosić co najmniej 20 m. Jednakże jeżeli warunki na to pozwalają, długość rozbiegu nie
powinna być mniejsza niż 25 m. W hali zawodnik może rozpocząć rozbieg z nachylonej części bieżni pod warunkiem, że ostatnie 5 m rozbiegu nastąpi po powierzchni poziomej. Mówiąc o długości rozbiegu, ma się tu na myśli odcinek prosty w stosunku do płaszczyzny
przechodzącej przez przednią powierzchnię poprzeczki. Przepisy nie podają dystansu w bok
od skoczni [9]. Zwykle jest to kilka metrów i zawodnik może stosować rozbieg o kształcie
łuku. Całkowite nachylenie rozbiegu i miejsca odbicia nie może przekraczać 1:250 w kierunku środka poprzeczki. Powierzchnia rozbiegu oraz miejsca odbicia nie mogą być sprężynujące, a sama powierzchnia odbicia musi być pozioma. Rozbieg oraz zeskok zaprezentowano
na ryc. 5.
Stojaki powinny być sztywne oraz powinny posiadać sztywno przymocowane podpórki,
na których spoczywa poprzeczka. Wysokość stojaków powinna być na tyle duża, by przekraczały o 10 cm wysokość, na którą jest podniesiona poprzeczka. Odległość między wewnętrznymi powierzchniami stojaków powinna zawierać się w granicach wartości od 4,00 do
4,04 m. Długość poprzeczki powinna się zawierać w granicach wartości od 3,98 do 4,02 m.
Masa poprzeczki nie powinna przekraczać 2 kg. Poprzeczka powinna być linią prostą, a położona na podpórkach nie powinna obniżyć się w środku o więcej niż 2 cm. Podpórki, skierowane ku przeciwległemu stojakowi, powinny mieć szerokość 4 i długość 6 cm [9]. Przykład
stanowiska do skoku wzwyż – widok ogólny i niektóre detale – przedstawiono na rycinie 6.
122
W.S. Erdmann
A
B
C
D
Ryc. 5. Rozbieg: A – wyłożony po obu stronach dodatkowymi matami; B – koniec rozbiegu przy skoczni; C –
detale maty; D – sprawdzanie przez zawodnika elastycznych właściwości zeskoku oraz naklejanie znaczników
A
B
C
D
Ryc. 6. Stanowisko do skoku wzwyż: A – widok ogólny; B – stojaki z poprzeczką; C – podpórka z ułożoną poprzeczką; D – korba do podwyższania wewnętrznego słupka stojaka
123
Organizator przewidział dla zawodników siedziska, na których kładli oni części ubioru.
Dla lepszej estetyki należałoby przewidzieć płaskie kosze, do których zawodnicy mogliby
wkładać dresy. Natomiast trenerzy zajmowali miejsca przy długim stole, na którym mogli rozłożyć kamery video, laptopy, notatniki – ryc. 7.
A
B
Ryc. 7. Stanowisko zawodników (A) i trenerów (B) skoku wzwyż
Wymagania regulaminowe dla skoku o tyczce
W skoku o tyczce rozbieg powinien wynosić co najmniej 40 m, a jeśli pozwalają na to warunki – 45 m. Szerokość rozbiegu powinna zawierać się w wartości od 1,22 do 1,25 m.
Oznacza się go białymi liniami o szerokości 5 cm. Dopuszczalne nachylenie boczne nie może przekraczać 1:100, a całkowite nachylenie w kierunku rozbiegu nie może przekraczać
1:1000 (czyli 4 cm dla długości 40 m) [9]. Rycina 8 przedstawia podest rozbiegu do skoku
o tyczce.
A
B
Ryc. 8. Rozbieg do skoku o tyczce: A – rozbieg na podeście w widoku z boku; B – zawodniczka (Yelena Isinbayeva) na rozbiegu obok znacznika klockowego
Odbicie w skoku o tyczce powinno nastąpić przy wykorzystaniu skrzynki o wzdłużnej symetrii, wykonanej ze sztywnego materiału i wpuszczonej w głąb rozbiegu, tj. poniżej jego
powierzchni, tak aby jej górna krawędź znajdowała się na równi z poziomem rozbiegu. Długość skrzynki mierzonej wzdłuż dna powinna wynosić 100 cm, a wzdłuż górnej krawędzi
108,4 cm, szerokość od strony rozbiegu powinna wynosić 60 cm, a z przeciwległej strony na
dnie skrzynki 15 cm i na górnej krawędzi 40,8 cm, głębokość (mierzona pionowo) od strony
zeskoku powinna posiadać wartość 20 cm.
124
W.S. Erdmann
A
B
C
D
Ryc. 9. Skok o tyczce: A – widok ogólny stanowiska; B – końcowe metry rozbiegu zakończone skrzynką;
C – materace wokół podstaw stojaków; D – poprzeczka na podpórce
Stojaki powinny być sztywne i posiadać osłonę z miękkiego materiału metalowej podstawy. Ich wysokość powinna być wyższa od 35 do 40 mm od położenia kołka podtrzymującego
poprzeczkę, a odległość między ich wewnętrznymi powierzchniami (lub wysięgnikami, jeżeli
są stosowane) powinna wynosić od 4,30 do 4,37 cm. Długość poprzeczki powinna wynosić
od 4,48 do 4,52 m, a jej masa do 2,25 kg. Poprzeczka powinna być linią prostą, a położona
na podpórkach nie powinna obniżyć się w środku o więcej niż 3 cm. Jako podpórki w celu
podtrzymania poprzeczki należy stosować kołki w kształcie równomiernych walców o średnicy do 13 mm i długości do 75 mm. Są one zwrócone w kierunku zeskoku – ryc. 9.
Miejsce lądowania (zeskok) powinien mieć wymiary nie mniejsze niż 5 na 5 m. Bok zeskoku od strony skrzyni powinien być odległy od niej od 10 do 15 cm i nachylony pod kątem
około 30 stopni z nachyleniem w kierunku zeskoku.
Organizator zawodów powinien przeznaczyć swobodne miejsce dla przygotowywania się
zawodniczek jak i dla składowania tyczek. Niestety pod tym względem nie udało się w pełni
zabezpieczyć potrzeb – ryc. 10.
A
B
Ryc. 10. Skok o tyczce: A – brak dodatkowych siedzisk dla zawodniczek (istniejące były po drugiej stronie rozbiegu); B – miejsce składowania tyczek kolidowało z kamerą telewizyjną i jej kablami
125
Zawody halowe jako widowisko
Aby publiczność zgromadzona w hali, a także kibice zgromadzeni przy telewizorach poza
halą, mogli oglądać zawody jako zajmującą imprezę sportową, organizator wprowadził do
programu elementy widowiskowe. Składały się na nie efektowne wejścia na arenę zawodników – przy akompaniamencie muzyki, sztucznych ogni, ferii świateł (ryc. 11).
A
B
Ryc. 11. Zawody jako widowisko: A – wiele różnorodnych świateł, dymy; B – sztuczne ognie, migające napisy,
obrazy na telebimie
Aby zapewnić dobrą komunikację i klarowny przekaz, organizator zapewnił obsługę spikerską oraz – we współpracy z ośrodkiem telewizyjnym – transmisję telewizyjną (ryc. 12 A – C).
Przekaz do studia telewizyjnego odbywał się poprzez ruchomą stację przekaźnikową. Na
widowni znalazło się też miejsce dla stanowiska kamery video ekipy prowadzącej badania
skoku wzwyż (ryc. 12 D).
A
B
C
D
Ryc. 12. Zabezpieczenie telewizyjne zawodów: A – kamera stacjonarna (na pierwszym planie najlepszy polski
i czołowy światowy skoczek wzwyż lat 90. XX w. Artur Partyka), z lewej reflektor z silnym kolorowym światłem;
B – kamera ruchoma na barku operatora; C – stanowisko reżyserskie spikera z monitorem telewizyjnym;
D – stanowisko badawcze z kamerą video
126
W.S. Erdmann
Aby uczynić widowisko jeszcze bardziej atrakcyjnym, użyto działek powietrznych do wystrzeliwania kolorowych serpentyn w chwili, gdy zawodniczki lub zawodnicy wykonali udany
skok (ryc. 13).
A
B
Ryc. 13. Działka do wystrzeliwania serpentyn: A – przygotowane do użycia; B – w akcji
Osobnym zagadnieniem było rozmieszczenie tablic reklamowych na podłodze areny, na
ścianach w okolicach siedzisk kibiców, jak też pokazywanych na telebimie. Tablice podłogowe, uformowane w kształt spadzistych daszków, były typu podświetlonych paneli, ze zmieniającą się sekwencyjnie treścią wyświetlanych reklam. Podczas prezentacji zawodniczek
i zawodników były wyświetlane ich imiona i nazwiska. Jednak głównie była przekazywana
kibicom nazwa głównego sponsora imprezy.
Wnioski
Obecnie każde poważne zawody sportowe, tak jak wiele przedstawień artystycznych, nie
mogą się obyć bez wielu urządzeń technicznych. Są one niezbędne do rozgrywania konkurencji sportowych, w tym do wykonania aktów ruchowych sportowców, jak też dla działania
sędziów. Są one potrzebne dla celów komunikacji informacyjnej, jak też dla zwiększenia
atrakcyjności widowiska sportowego. Techniczna oprawa widowiska ma więc cechy przedstawienia artystycznego wzbogaconego technologią.
Powyższe działania wymagają dużej wiedzy organizacyjnej i inżynierskiej. Hala sportowa
ulega przeobrażeniu ze zwykłej areny, przystosowanej najczęściej dla gier zespołowych,
w zastawioną urządzeniami arenę dwóch skoczni, urządzeń dźwiękowo-świetlnych, wielu reklam. Aby działały wszystkie urządzenia elektryczne, niezbędne jest znaczne zasilanie energetyczne. Wszystko powyższe nie mogłoby być zrealizowane bez ekonomicznego sponsoringu
publicznego lub/i prywatnego oraz bez wielkiego zaangażowania ekipy organizatorów.
BIBLIOGRAFIA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
Pawłowski L. Słownik encyklopedyczny sprzętu sportowego. Warszawa: PKN; 1960.
Pawłowski L. Sprzęt sportowy. Warszawa: Omnipress; 1960.
Pawłowski L. Sport. W: Troskolański AT, red. Mała encyklopedia techniki. Warszawa: PWN; 1973, s. 1490-1513.
Erdmann WS. Postęp techniczny i jego wpływ na sport olimpijski. W: Czerwiński J, Sozański H, red. Współczesny sport olimpijski. Zarys problematyki. Gdańsk: AWFiS; 2009, 227-254.
Erdmann WS, Grubecki K. Zagadnienia biomechaniczne, techniczne i informatyczne. W: Mroczyński Z, red.
Lekkoatletyka. Część II – skoki, rzuty, wieloboje. Gdańsk: AWF; 1995, s. 189-239.
Lipoński W. Encyklopedia sportów świata. Poznań: Wyd. Atena; 2001.
Cerquiglini S. Introductory lecture. W: Cappozzo A, Marchetti M, Tosi V, eds. Biolocomotion: a century of
research using moving pictures. Rzym: Promograph; 1992, s. 1-19.
Bouisset S. Etienne-Jules Marey, or when motion biomechanics emerged as a science. W: Cappozzo A,
Marchetti M, Tosi V, eds. Biolocomotion: a century of research using moving pictures. Rzym: Promograph;
1992, s. 71-88.
Przepisy zawodów w lekkoatletyce. Statut IAAF. Interpretacje CKS PZLA. Wydanie polskie na podstawie
informatora IAAF 1998-1999. Warszawa: Polski Związek Lekkiej Atletyki – Centralne Kolegium Sędziów; 1999.
127
INFORMACJA DLA AUTORÓW
Rocznik Naukowy AWFiS w Gdańsku jest recenzowanym czasopismem naukowym ukazującym się od 1991 roku. Publikujemy oryginalne prace naukowe powstałe w wyniku badań
własnych oraz prace przeglądowe dotyczące nauk o sporcie, w szczególności technologii
treningu sportowego i pedagogiki sportu, nauk o zdrowiu, a zwłaszcza teorii aktywności fizycznej i zdrowia, nauk o turystyce z perspektywą teorii i pedagogiki turystyki aktywnej, kulturowej i regionalnej.
Regulamin recenzowania i przyjmowania prac
Przyjmujemy prace, które są zgodne z naszą tematyką. Nadsyłane teksty są wstępnie oceniane przez
redakcję RN i te z nich, które nie spełniają podstawowych warunków publikacji odsyłamy Autorom bez
oceny merytorycznej. Do wydruku należy załączyć oświadczenie, że tekst nie był nigdzie publikowany.
W pracy zespołowej oświadczenie może złożyć autor główny w imieniu pozostałych współautorów.
Praca jest recenzowana przez dwóch recenzentów, których wybiera redakcja. Personalia Autorów
i Recenzentów do chwili publikacji drukiem pozostają do wiadomości redakcji (tzw. double-blind
review).
W przypadku pracy zespołowej konieczne jest załączenie informacji nt. wkładu poszczególnych
współautorów w powstanie pracy wg następującego kodu literowego: A – projekt badania; B – zebranie danych; C – analiza statystyczna; D – interpretacja danych; E – przygotowanie maszynopisu;
F – przegląd piśmiennictwa; G – zapewnienie finansowania.
Niedopuszczalne jest wymienianie jako autorów osób, których udział w powstanie pracy jest znikomy
lub w ogóle nie miał miejsca (tzw. guest authorship). Niewłaściwe jest też pomijanie informacji na temat udziału w powstaniu publikacji osób, które faktycznie się przyczyniły do powstania publikacji. Powinno to znaleźć wyraz czy to w formie podziękowań na końcu tekstu, czy umieszczenia tej osoby
w gronie autorów. Zjawiska ghostwriting oraz guest authorship są przejawem nierzetelności naukowej.
Autorzy są zobowiązani przedstawić informację o źródłach finansowania publikacji, wkładzie instytucji
naukowo-badawczych, stowarzyszeń i innych podmiotów oraz przedstawić deklarację, że w trakcie
powstawania pracy lub publikowania jej wyników nie zachodził konflikt interesów z innymi podmiotami.
Tabele mają swoją numerację w kolejności występowania oraz krótki tytuł. W nagłówkach kolumn
należy stosować krótkie hasła i skróty. Wskazany jest najprostszy układ tabel bez zbędnych linii poziomych i pionowych. Wyjaśnienia skrótów należy umieszczać tylko pod tabelą. Dolne przypisy pod
tabelą należy ponumerować odrębnie zaczynając od 1 dla każdej tabeli. Tabele należy wydrukować
(nie fotografować) na odrębnej stronicy.
Rysunki i zdjęcia – przyjmujemy ostre, czarno-białe zdjęcia wykonane na błyszczącym papierze najlepiej w formacie 127 x 173 mm. Litery, cyfry i symbole muszą być jasne i mieć taki rozmiar, aby po
zmniejszeniu pozostały czytelne. Tytuły i wyjaśnienia należy umieścić w podpisach, nie na rysunkach.
Redakcja drukuje zdjęcia w postaci czarno-białej. Legendy pod rycinami należy wydrukować na odrębnej kartce.
Maszynopis (wydruk komputerowy)
Warunkiem rozpoczęcia prac redakcyjnych nad artykułem jest dostarczenie do redakcji wydruku komputerowego przygotowanego zgodnie z niniejszym regulaminem oraz płyty CD-ROM (DVD), zawierających komplet materiałów. Na etykiecie płyty należy podać tytuł pracy oraz numery wersji użytych
edytorów i programów graficznych. Praca może być wysłana pocztą elektroniczną. Wydawnictwo
przyjmuje teksty przygotowane za pomocą edytora tekstu MS Word. Zaleca się stosowanie standardowych 11-punktowych czcionek Arial. W przygotowaniu rycin, rysunków i zdjęć można używać standardowych formatów graficznych (najlepiej ‘.tif, ‘.jpg, ‘.bmp). Wydruk komputerowy powinien być jednostronny na papierze formatu A-4 i nie przekraczać 20 stron, pisany z odstępem 1,5 między wierszami, marginesami 2,5 cm z każdej ze stron. Niedopuszczalne są wszelkie wyróżnienia tekstu (pogrubienia i pochylenia). Akapity należy zaznaczyć wyraźnymi wcięciami (tabulatorem). Cyfry używane
na początku zdania należy pisać słownie.
Strona tytułowa: należy podać:
- tytuł pracy w języku polskim i angielskim;
- nazwisko/a autora/ów wraz z afiliacją i adresem do korespondencji i numerem telefonu i adresem e-mail.
Streszczenie Przed tekstem głównym należy umieścić streszczenie w języku polskim i angielskim,
(nie więcej niż 250 słów), a pod nim 3 – 6 słów kluczowych (wg stylu MeSH). Streszczenie prac badawczych ma następującą strukturę: wstęp, materiał i metody, wyniki, wnioski.
128
Informacja
Układ tekstu Tekst należy podzielić na podane niżej działy.
Wprowadzenie (wstęp) obejmuje naukowe uzasadnienie tematu, wyjaśnienie celu badań
i głównej tezy badawczej.
Materiał i metody: podać materiał badawczy, czas i metody prowadzenia badań oraz wykorzystane narzędzia badawcze i aparaturę. Metodę zastosowaną pierwszy raz należy opisać precyzyjnie, zaś sposób wykonywania pomiarów przedstawić tak, aby inne osoby mogły je powtórzyć. Autorzy powinni uzasadnić stosowanie nowych, nieznanych metod i ocenić je. Należy opisać szczegółowo zastosowane metody statystyczne, aby można było stwierdzić, czy są one poprawne.
Wyniki powinny się wiązać z danymi zamieszczonymi w tabelach i na rycinach. Liczbę tabel
i rysunków należy ograniczyć do niezbędnych, zaś dane w nich zawarte nie powinny być ponownie omawiane w tekście.
Dyskusja wyników: powinna dotyczyć tylko nowych i/lub ważnych aspektów bez powtarzania
w szczegółach informacji przedstawionych wcześniej we Wprowadzeniu lub Wynikach. Dyskusja
powinna koncentrować się na implikacjach teoretycznych i/lub praktycznych wyników, w tym propozycjach dalszych badań. W Dyskusji należy porównać wyniki przedstawionego badania z wynikami uzyskanymi przez innych badaczy.
Wnioski powinny uwzględniać cel badań i postawione hipotezy. Należy unikać ogólników i stwierdzeń niepopartych wynikami badań.
Bibliografia na końcu pracy wykazuje pozycje z literatury ponumerowane, w kolejności ich występowania w tekście, w którym dla oznaczenia odwołania należy posługiwać się numerami ujętymi w nawiasy kwadratowe, np. [1], zgodnie z bibliograficznym systemem „Vancouver”. Bibliografia powinna
zawierać nie więcej niż 30 pozycji, zastrzeżenie to nie dotyczy prac poglądowych. Opis bibliograficzny
powinien zawierać nazwisko i inicjał imienia autora/autorów lub redaktora (gdy autorów jest sześciu
lub mniej, należy wymienić wszystkich, jeżeli jest siedmiu lub więcej, podać trzech pierwszych oraz
zastosować skrót „et al.”), pełen tytuł, miejsce wydania, wydawnictwo, rok wydania. Tytuły czasopism
powinny być wymienione pełną nazwą lub – w przypadku istnienia takowego – międzynarodowym
skrótem wraz z numerem czasopisma, rocznikiem, numerem stron.
Przykłady opisów bibliograficznych:
[1] Ziemann E, Garsztka T. Wydolność i sprawność fizyczna tenisistów w wieku rozwojowym.
Gdańsk: AWFiS; 2010.
[2] Sozański H, Siewierski M, Adamczyk J. Indywidualizacja treningu, specyfika treningu indywidualnego. Rocznik Naukowy 2010; 20: 5-23.
[3] Osiński W. Starzenie się osobnika i populacji a aktywność fizyczna. W: Kubińska Z, Bergier B, red.
Rekreacja ruchowa w teorii i praktyce. Biała Podlaska: PWSZ; 2005, 89-99.
[4] Nikolaïdis PT, Fragkiadiakis G, Papadopoulos VE, Karydis NV. Differences in force-velocity characteristics of upper and lower limbs of male kickboxers. Baltic Journal of Health and Physical Activity 2011; 3(3): 147-153.
Praca wraz z załącznikami powinna być dostarczona do na adres:
Wydawnictwo AWFiS
Redakcja Rocznika Naukowego
Katarzyna Dzierżanowska – sekretarz redakcji
ul. K. Górskiego 1, 80-336 Gdańsk
tel. +4858/ 554-71-61
fax. +4858 554-73-87
lub pocztą elektroniczną na adres e-mail: [email protected]
Prawa autorskie
Autor (Autorzy) cedują prawa wydawnicze do publikacji na wszystkich polach eksploatacji (także
w formie cyfrowej) na wyłączność Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku. Autorzy nie otrzymują honorarium za publikacje w periodyku RN. Każdy Autor
otrzymuje nieodpłatnie 1 egzemplarz RN ze swoją pracą. Redakcja zastrzega sobie prawo poprawiania usterek językowych, stylistycznych oraz dokonywania skrótów. Prace publikowane w Roczniku
Naukowym są upubliczniane bezpłatnie w celach niekomercyjnych.
129
ARKUSZ RECENZJI
Redakcja Rocznika Naukowego AWFiS w Gdańsku zwraca się z uprzejmą prośbą
o recenzję załączonej pracy z uwzględnieniem przedstawionych niżej kryteriów:
Kryteria
Ocena
1*
2
3
4
5
1. Oryginalność problemu
2. Dobór materiału
3. Wartość metody badawczej
4. Wartość metody statystycznej
5. Przedstawienie wyników
6. Jasność i dojrzałość dyskusji
7. Dobór piśmiennictwa
* ocena najniższa
Syntetyczna ocena na tle innych
publikacji z tego obszaru przez
oznaczenie jednej z możliwości:
Akceptuję
znakomita
Akceptuję po
uwzględnieniu
uwag
bardzo dobra
średnia
Nie akceptuję
(podpis recenzenta)
Część opisową recenzji prosimy załączyć na oddzielnych kartkach.
130
OŚWIADCZENIE AUTORA
...............................................................
Imię i nazwisko (tytuł, stopień naukowy)*
...............................................................
Afiliacja
E-mail: ..................................................
Tel. ........................................................
...............................................................
...............................................................
adres korespondencyjny
.............................., .....................
miejscowość, data
OŚWIADCZENIE AUTORA*
Niniejszym oświadczam i potwierdzam własnoręcznym podpisem, że tekst pt.
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
złożony w redakcji czasopisma „Rocznik Naukowy” jest mojego (współ-)autorstwa, nie był
wcześniej publikowany i nie podlega obecnie ocenie w innym czasopiśmie.
Oświadczam, że w trakcie prowadzenia badań nie zostały naruszone interesy osób trzecich ani też publikowane wyniki nie naruszają interesów osób trzecich.
Oświadczam, że zapoznałem się z „Informacją dla Autorów” oraz że akceptuję prawo
Redakcji do poprawiania usterek językowych, stylistycznych oraz dokonywania skrótów.
Oświadczam, iż jestem świadomy, że zgoda na publikację w „Roczniku Naukowym”
oznacza scedowanie praw wydawniczych do przedmiotowego tekstu na wszystkich polach
eksploatacji (także w formie cyfrowej) na wyłączność Akademii Wychowania Fizycznego
i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku.
Oświadczam, iż jestem świadomy, że za publikację w periodyku „Rocznik Naukowy” nie
otrzymam wynagrodzenia (każdy Autor otrzymuje nieodpłatnie jeden egzemplarz autorski
periodyku).
Oświadczam, że pozostali Współautorzy (w przypadku kilku autorów) zapoznali się z niniejszym oświadczeniem i również je akceptują.
/................................................................/
czytelny podpis Autora*
*
W przypadku zespołu autorów – Autora korespondującego

Rocznik Naukowy

Transkrypt

Podobne dokumenty

WNIOSEK O PRZYZNANIE LICENCJI TRENERSKIEJ UEFA PRO

Powiatowy Urząd Pracy w Nowej Soli

Największa gwiazda futbolu w zasięgu ręki!

Ministerstwo Sportu i Turystyki Rzeczypospolitej Polskiej

Stowarzyszenie NIGDY WIĘCEJ - Kuratorium Oświaty w Łodzi