Recenzja – Witold Jedynak, Lokalne

Numer 2/2016
(7)
Sławomir Wilk
Uniwersytet Rzeszowski
RECENZJA
Witold Jedynak, Lokalne społeczności parafialne w Rzeszowie. Studium socjologicznopastoralne, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2012 s. 393.
Książka autorstwa Witolda Jedynaka posiada cechy charakterystyczne dla monografii
socjologicznej. Ukazuje stan i dynamizm rozwoju wspólnot parafialnych w Rzeszowie przedstawionych
w układzie chronologicznym z uwzględnieniem socjologicznej teorii podłoża historycznego oraz
zawiera czasoprzestrzenny wymiar zachodzących w nich procesów. „Dla Rzeszowa parafia katolicka
jest
‘faktem społecznym’
nierozdzielnie
związanym z
jego rozwojem przestrzennym i
demograficznym” [s. 12]. Potraktowanie parafii katolickich w Rzeszowie jako „faktów społecznych”
odnosi Czytelnika do socjologii Émile’a Durkheima. Badania socjologiczne podjęte przez Witolda
Jedynaka w Rzeszowie mają charakter pionierki w Polsce, ponieważ ukazują paralelny rozwój
przestrzenny i społeczno-demograficzny dużego miasta oraz struktur kościelnych i parafialnych
społeczności lokalnych na jego terytorium.
We wprowadzeniu Autor omawia wykorzystaną bazę teoretyczną oraz uzasadnia zastosowanie
konkretnych metod i technik badawczych użytych w celu zgromadzenia materiału empirycznego.
Weryfikacji postawionych we wstępie pracy hipotez dokonuje na podstawie analizy danych zastanych
i wywołanych (wywiadów z obecnymi i dawnymi proboszczami rzeszowskich parafii). Autor zaznacza,
że „treść przeprowadzonych wywiadów była zapisywana bądź nagrywana zależnie od decyzji
respondentów”. W przypadku przeprowadzania badań terenowych właściwe wydaje się jednak, by
badania te były przeprowadzane według jednego ustalonego wcześniej sposobu rejestracji danych w
celu uniknięcia utraty danych lub ich zniekształcenia. Niemniej jednak potwierdzona zostaje większość
hipotez badawczych wskazanych przez Witolda Jedynaka.
Głównym celem publikacji jest przedstawienie specyfiki i różnych wymiarów funkcjonowania
lokalnych społeczności parafialnych na terenie Rzeszowa. Autor dokonuje tego na podstawie badań
własnych wykonanych w 2010 roku. Jak sam stwierdza: „dotychczas nie powstało żadne opracowanie
będące kompleksową socjologiczno-pastoralną analizą fenomenu powstawania i funkcjonowania
lokalnych społeczności parafialnych w Rzeszowie” [s. 18]. Napisana przez niego praca wypełnia zatem
lukę w dotychczasowych badaniach z zakresu socjologii religii. Rzeszów z uwagi na prężny
i dynamiczny rozwój stał się zupełnie innym miastem niż przed rokiem 1989, a przez to zaistniała
konieczność rejestrowania i wyjaśniania zjawisk socjologicznych, które pojawiły się w wyniku
rozbudowy miasta i jego struktur. Demograficzny i terytorialny rozrost miasta implikuje zdaniem
Autora powstawanie lokalnych wspólnot parafialnych, ponieważ wzrost liczby mieszkańców pociąga
str. 1
ISSN 2353-6950
Numer 2/2016
(7)
za sobą konieczność rozbudowy nowych miejsc kultu – kościołów i związanych z nimi ośrodków
prowadzenia życia religijnego („obiektów parafialnych użyteczności publicznej”). Dodatkowo wpływa
na to mentalność mieszkańców Rzeszowa, dla których parafia wciąż stanowi źródło zaspokojenia wielu
potrzeb religijnych. „Wieloletnie badania socjologiczne potwierdzają, że specyfiką regionu jest żywa i
silna religijność będąca oznaką przywiązania do Kościoła, trwałości lokalnych więzi oraz
potwierdzeniem utrzymywania się tradycyjnej wspólnoty lokalnej” [s. 14].
„Specyfiką parafialnego duszpasterstwa w Rzeszowie jest istotny w nim udział kapłanów
zakonnych, co stanowi ewenement w skali Kościoła w Polsce” [s. 55]. Analiza rozwoju wspólnot
parafialnych w Rzeszowie jest istotna co najmniej z dwóch wymienionych przez Autora powodów.
Pierwszym z nich była walka władz komunistycznych z Kościołem w Polsce w latach istnienia PRL-u,
natomiast drugim jest postępująca współcześnie sekularyzacja społeczeństwa polskiego. Parafie
rzeszowskie stawiły opór zarówno jednemu jak i drugiemu, wytwarzając trwałe i stabilne struktury.
Autor zwraca szczególną uwagę na opór Rzeszowian wobec planów działaczy komunistycznych. Ich
skutkiem finalnym miało być uczynienie z Rzeszowa „modelowego miasta socjalistycznego”, w którym
nie byłoby miejsca dla duszpasterstwa parafialnego, zaspokajającego religijne potrzeby katolików.
Zdecydowany sprzeciw wiernych wobec urzędowej polityki ateizacji społeczeństwa w Rzeszowie był
m.in. elementem „spuścizny po okresie autonomii galicyjskiej”. Wyrażał się przede wszystkim w
przywiązaniu do tradycji i religii, a także polegał na zachowaniu w świadomości mieszkańców regionu
postaw narodowych i niepodległościowych. Tego typu argumentacja wynika z odwołania się do
socjologicznej teorii podłoża historycznego, co jest w tym przypadku jak najbardziej uzasadnione.
Rzeszowianie wbrew założeniom prowadzonej przez władze komunistyczne polityce wyznaniowej nie
ulegli laicyzacji, a wręcz przeciwnie - konsekwentnie i nieustępliwie prowadzili rozbudowę struktur
kościelnych. Wobec silnego i bardzo konkretnego zagrożenia „z zewnątrz” wykazywali się – zdaniem
Witolda Jedynaka – zjednoczeniem wokół wspólnego celu, konsolidacją grupową i myśleniem
grupowym. O ile przed 1989 rokiem można mówić o występowaniu konsekwentnych i ujednoliconych
postaw religijnych, to obecnie mamy do czynienia z nasilaniem się postaw zupełnie odwrotnych. W
perspektywie ogólnokrajowej coraz więcej jest osób nieprzychylnie lub wręcz wrogo nastawionych do
Kościoła i związanych z nim instytucji. Autor zaznacza, że współczesne postawy religijne Polaków
zmieniają się, czego przejawem jest postępująca sekularyzacja, wzrost postaw indywidualistycznych
i konformistycznych. Zmianom tym sprzyja coraz większy relatywizm moralny wiążący się
z zanikaniem niektórych trwałych dotychczas wartości etycznych.
Parafia badana w ujęciu socjologicznym stanowi formę społeczności lokalnej. Jej zasadniczym
celem jest zaspokajanie potrzeb religijnych członków tej społeczności, czyli wszystkich parafian.
Podstawowym warunkiem umożliwiającym trwanie lokalnej społeczności parafialnej są natomiast
wewnątrzwspólnotowe więzi społeczne, wytwarzające trwałe poczucie identyfikacji z ludźmi i z
terytorium parafii. Badanie cech wspólnoty parafialnej wynika również z konieczności rejestrowania
działań jednostek na poziomie makrospołecznym, ponieważ wzrost znaczenia społeczeństwa masowego
str. 2
ISSN 2353-6950
Numer 2/2016
(7)
i promowanych przez niego wartości prowadzi w sposób znaczący do osłabienia znaczenia wspólnot
lokalnych, które jakby naturalnie muszą dostosowywać się do zmieniających się warunków
społecznych. Potrzebę tę dostrzega socjolog z Rzeszowa, czego przykład stanowi recenzowana
monografia. Można sądzić, że opowiada się on jednak za możliwością ciągłości wspólnot lokalnych,
wbrew niektórym tendencjom makrospołecznym, zapowiadającym ich rychły rozpad.
W swoich naukowych rozważaniach Witold Jedynak przedstawienia dynamiczny rozwój
Rzeszowa, kolejne etapy rozbudowy miasta towarzyszące znaczenia w perspektywie administracyjnogospodarczej. Szczegółowo opisuje trudności związane z erygowaniem nowych parafii w Rzeszowie w
okresie istnienia PRL. Jego zdaniem, trudności te wynikały z prowadzonej przez ówczesne władze
polityki wyznaniowej, jawnie – jak zaznacza – dyskryminującej katolików. „W świetle ówczesnego
prawa parafie, a także obiekty sakralne powstawały nielegalnie, gdyż urzędy państwowe odmawiały
zgody na budowę kościołów. (…) Wielu duchownych i wiernych świeckich ukarano wysokimi
grzywnami i więzieniem” [s. 41-42]. W tekście Autor poświęca również dużo miejsca roli miejscowego
ordynariusza -biskupa Ignacego Tokarczuka w działaniach na rzecz rozbudowy sieci parafii
rzeszowskich, podkreślając jego wielki autorytet i poświęcenie.
Struktura i układ rozdziału pierwszego pozwala stopniowo i dokładnie wprowadzić Czytelnika
w istotę problematyki zawartej w książce. Umożliwia również zrozumienie wielu aspektów związanych
z powstawaniem nowych parafii, a zatem prezentuje dane zjawisko w szerokim kontekście
socjologicznym.
Rozdział drugi przedstawia socjologiczno-pastoralny obraz 30-stu parafii rzeszowskich. Autor
wylicza, że w Rzeszowie funkcjonuje obecnie „30 kościołów parafialnych, 4 kościoły filialne i 28
kaplic” [s. 59]. Rzeszowskie parafie zamieszkuje łącznie 178 tys. osób, tj. 84% ogółu mieszkańców
miasta (149 tys. osób to katolicy). Na jedną parafię o powierzchni ok. 4 km2 przypada niemal 5 tys.
wiernych. Nakreśleniu specyfiki demograficznej rzeszowskich parafii służy przede wszystkim ukazanie
zmian ludnościowych poprzez obliczenie współczynnika przyrostu naturalnego dla poszczególnych
parafii oraz pokazanie zachodzących w mieście procesów migracyjnych. Autor podkreśla, że Rzeszów
charakteryzuje się niższym niż ogólnokrajowy odsetkiem katolików. Wpływa na to m.in. różnica
między stanem zameldowania a faktycznym mieszkaniem w Rzeszowie. Na podstawie
przeprowadzonych przez niego rozmów z proboszczami (byłymi i obecnymi) stwierdza, że „część
mieszkańców jest zameldowana na obszarze konkretnej parafii, ale tam nie przebywa. Osoby te
wyjechały za granicę lub mieszkają gdzie indziej, natomiast swoje mieszkania najczęściej wynajmują
studentom lub innym lokatorom, którzy nie identyfikują się z żadną parafią” [s. 66]. Należy zaznaczyć,
że w Rzeszowie występuje największą liczbą studentów w Unii Europejskiej w stosunku do liczby
mieszkańców (Eurostat 2008). Z danych Urzędu Miasta w Rzeszowie wynika, na uczelniach w tym
mieście w roku akademickim 2009/2010 studiowało 54 734 osób, czyli na 1000 mieszkańców
przypadało 305 studentów. Na podstawie badań własnych Autor przedstawia w dalszej części rozdziału
drugiego charakterystykę więzi mieszkańców z parafiami, której komponentami uczynił uczestnictwo
str. 3
ISSN 2353-6950
Numer 2/2016
(7)
w podstawowych praktykach religijnych, przynależność do wspólnot religijnych i stowarzyszeń
katolickich oraz dokonywanie świadczeń na rzecz parafii a także przyjmowanie duchownych podczas
wizyt duszpasterskich.
Na podstawie wypowiedzi proboszczów dostrzega niebezpieczną dla wspólnoty wiernych
tendencję polegającą na systematycznym zmniejszaniu się liczby osób uczestniczących w niedzielnych
mszach świętych w Rzeszowie. Zjawisku temu towarzyszy jednoczesny wzrost liczby osób
przystępujących podczas mszy św. do komunii świętej, co pokrywa się z wynikami badań
ogólnopolskich. Zdaniem socjologia z Rzeszowa świadczy to o dojrzałej i pogłębionej religijności
wśród osób uczestniczących w nabożeństwach. Z badań Autora wynika również, że „obecnie w
rzeszowskich parafiach działa ok. 420 grup (reprezentujących 90 ruchów i stowarzyszeń), do których
należy ok. 28,5 tys. osób, co stanowi 19% ogółu wiernych” [s. 81].
W następnych rozdziałach, tzn. od trzeciego do siódmego Autor skupia się na przedstawieniu
społeczności parafialnych w kolejno erygowanych parafiach, poczynając od parafii utworzonych przed
1946 rokiem, następnie w latach: 1947-1970, 1971-1979, potem w latach 80-tych i po upadku
komunizmu. Rozdziały te są zbudowane według podobnego schematu, co daje możliwość łatwego
porównania wyników badań, a także zapewnia porządek i warunkuje jasny i przejrzysty układ treści.
Każdy kościół parafialny jest przedstawiony na zdjęciu, przez co Czytelnik może bez problemów
zidentyfikować budowlę i miejsce, w którym się ona znajduje. Uzyskane dane liczbowe przedstawione
są natomiast graficznie na wykresach kołowych, słupkowych i kolumnowych. Pewnym mankamentem
jest częściowy brak opisów źródeł na podstawie których zostały stworzone wykresy czy tabele, stąd też
nie wiadomo czy są to dane pochodzące np. z ksiąg parafialnych czy też wykazów danych
statystycznych.
Podsumowując analizę wyników badań socjologicznych, Witold Jedynak stwierdza, że
„organizacja sieci parafii, a także niezależny ruch budownictwa sakralnego sprzyjały powstawaniu
nowych form społecznego współdziałania, potęgowały aktywność katolików oraz przyczyniały się do
wzmacniania lokalnych więzi społecznych” [s. 359]. Jest to szczególnie ważne dla Rzeszowa, ponieważ
znaczny rozwój przestrzenny miasta począwszy od lat powojennych, a wraz z tym postępujący wzrost
liczby mieszkańców mogły wpływać negatywnie na elementy życia grupowego, tj. poczucie więzi,
identyfikację i integrację społeczności parafialnych. Udało się jednak skutecznie zablokować rozkład
społeczności katolików w mieście poprzez rozwój wspólnot parafialnych, które przejęły na siebie
zadanie utrzymania elementów konstytuujących spójność lokalnych społeczności religijnych.
Autor podkreśla również, że wspólnoty parafialne wraz z odpowiadającymi im organizacjami i
infrastrukturą zaspokajają nie tylko potrzeby religijne katolików, ale także szereg potrzeb kulturalnych.
Poprzez koncerty, wystawy i wspólne spotkania mieszkańcy (parafianie) mogą celebrować uroczystości
świąteczne, lokalne i narodowe rocznice oraz inne wydarzenia społeczne.
Pomimo wielu pozytywnych wymiarów funkcjonowania parafii rzeszowskich, zmagają się one
z problemami charakterystycznymi dla całego społeczeństwa polskiego, a mianowicie z odchodzeniem
str. 4
ISSN 2353-6950
Numer 2/2016
(7)
od aktywnego uczestnictwa w praktykach religijnych oraz ze słabnącą „religijnością kościelną”.
Według Witolda Jedynaka wynika to jednak nie z kryzysu Kościoła instytucjonalnego, ale z kryzysu
wewnętrznego poszczególnych osób. Konsumpcyjny styl życia sprzyja skupianiu się jednostek na
dobrach materialnych, a nie duchowych. Autor dochodzi do wniosku, że „pomimo postępującego
procesu sekularyzacji społeczeństwa większość rzeszowskich katolików wykazuje przywiązanie do
swoich parafii, a także angażuje się w ich życie religijno-społeczne” [s. 362]. Z przeprowadzonych przez
Autora badań wynika postulat, że potrzeba permanentnej pracy duszpasterskiej zmierzającej do
zwiększenia aktywności katolików świeckich w rzeszowskich parafiach, by współpracując z
duchowieństwem mogli oni wzmacniać wewnętrzny potencjał wspólnot parafialnych, a także
możliwości ich ewangelizacyjnego oddziaływania.
W zakończeniu swojej książki Witold Jedynak prognozuje optymistyczną wizję życia wspólnot
parafialnych pisząc, że „jeżeli wielowiekowa polska tradycja polegająca na silnej więzi duchowieństwa
z katolickim narodem będzie nadal kontynuowana (czego wymownym przykładem są lokalne
społeczności parafialne w Rzeszowie), to przemiany współczesnej religijności, zdominowane procesami
sekularyzacji i prywatyzacji sfery religijnej, nie wpłyną, aż tak destrukcyjnie na lokalne społeczności
parafialne, jak ma to miejsce w społeczeństwach Europy Zachodniej” [s. 364].
Reasumując publikacja Lokalne społeczności parafialne w Rzeszowie. Studium socjologiczno –
pastoralne kierowana jest zarówno do naukowców (socjologów, teologów, historyków), a także do osób
interesujących się rozwojem Rzeszowa i najbliższych okolic. Stanowi ona dobry przykład, jak
opracowania socjologiczne powinny ukazywać w przestrzeni dużego miasta obecność Kościoła, jego
struktur i obiektów, a przede wszystkim wierzących mieszkańców.
str. 5
ISSN 2353-6950