recenzja w Scripturae Lumen

Ks. Mariusz Rosik, rabin Icchak Rapoport, Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej okresu biblijnego i rabinicznego, Bibliotheca Biblica, Wrocław: TUM Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej 2009, ss. 318. P oczątki chrześcijaństwa związane są z judaizmem, gdyż z niego wyrosło. Życie pierwotnego Kościoła toczyło się początkowo w cieniu Świątyni Jerozolimskiej i synagogi, a Biblia Hebrajska do dziś stanowi zasadniczą część Starego Testamentu w kanonie chrześcijańskim. Sięgając po Pismo Święte nie można więc czytać go w oderwaniu od judaizmu. Powstają liczne opracowania przybliżające odbiorcom Biblii nie tylko tło jej powstania, ale i literaturę z nią związaną, jak np. pisma qumrańskie, rabiniczne, czy też apokryficzne. Książka Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej okresu biblijnego i rabinicznego wpisuje się w tę tradycję i to w sposób niezwykły. Na samym początku warte podkreślenia jest jej podwójne autorstwo: Ksiądz i Rabin – to niecodzienne zestawienie już na wstępie wpływa pozytywnie na walory książki, która składa się z trzech części. Autorem pierwszej i trzeciej części jest ks. Mariusz Rosik, biblista, wykładowca Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu i Uniwersytetu Wrocławskiego, natomiast druga część jest autorstwa Icchaka Rapoporta, rabina Gminy Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu. Obydwaj Autorzy wykształcenie zdobywali m.in. w Jerozolimie, czyli u źródeł literatury i egzegezy żydowskiej, stąd też niewątpliwie są kompetentni, by podjąć te treści. Autor części pierwszej, zatytułowanej Literatura żydowska okresu biblijnego i rabinicznego, w pierwszym paragrafie podejmuje kwestie językowe. Szczegółowo analizuje pochodzenie języków: hebrajskiego, aramejskiego i greckiego oraz posługiwanie się nimi przez Izraelitów omawianego okresu. Następnie omawia Biblię Hebrajską: zapoznaje czytelnika z zasadami, które musiały być spełnione, aby dane pismo mogło być włączone do jej kanonu, omawia samo ustalenie kanonu, a następnie poddaje analizie poszczególne części Biblii Hebrajskiej: Prawo, Proroków i Pisma oraz poszczególne księgi w nich zawarte pod względem ich powstania i treści. Dalej, w podobny sposób zostaje omówiona Septuaginta: historia jej powstania, analiza specyficznych dla niej ksiąg oraz jej znaczenie dla diaspory i judaizmu rabinicznego. Kolejnym zbiorem analizowanych pism są apokryfy Biblii Hebrajskiej i pisma pokrewne. Dalej Autor przybliża pisma z Qumran zaczynając od określenia natury samych znalezisk, a następnie omawiając komentarze i parafrazy Biblii Hebrajskiej znajdujące się wśród pism qumrańskich, później pisma mądrościowe, pokrewne, kultowe, Zwój miedziany, teksty dokumentacyjne i eschatologiczne. W kolejnym paragrafie autor przygląda się hellenistycznym dziejopisarzom – z najbardziej chyba znanym Józefem Flawiuszem włącznie – oraz filozofom i poetom żydowskim. Następnie przybliża czytelnikowi główne pisma rabiniczne, jak: Miszna, Gemara, Tosefta i Talmud, przedstawiając kształtowanie się tych dzieł i ich struktury. Autor zajmuje się następnie rabinicznymi komentarzami do ksiąg biblijnych – midraszami, omawiając midrasze halachiczne i haggadyczne. W ostatnim paragrafie tej części przybliża pojęcie targumu – tłumaczenia czy też parafrazy Biblii Hebrajskiej, omawiając targumy palestyńskie i babilońskie oraz targum samarytański. Część druga, zatytułowana Zasady żydowskiej egzegezy tekstu do czasów końcowej redakcji Talmudu (s. 155) lub Egzegeza żydowska okresu biblijnego i rabinicznego (spis treści, s. 316), rozpoczyna się od nakreślenia tła historycznego: od stworzenia świata do praojców, następnie opisuje przekazanie Tory na Synaju oraz zasady jej analizy na podstawie komentarzy Maimonidesa. Autor skupia się dalej na poziomie rozumienia i interpretowania Tory przytaczając i omawiając cztery poziomy jej studiowania i rozumienia: pszat, remez, drasz i sod. Następnie mówi o ustanowieniu Naczelnego Sądu Religijnego, zwanego przez Talmud Sanhedrynem, zwracając uwagę na rolę, jaką spełniał on przy objaśnianiu Tory – czyli na początki tradycji rabinicznej. Autor przytacza wreszcie i omawia siedem zasad objaśniania Tory ułożonych przez Hillela, a następnie trzynaście zasad halachicznego objaśniania Tory rabbiego Iszmaela ben Eliszy. Następnie omawia odmienny pogląd rabbiego Akiwy dotyczący tego zagadnienia. Dalej zwraca uwagę na homiletyczne objaśnianie Tory. Kolejno przedstawia też odrodzenie tradycji rabinicznej w Mędrcach Wielkiego Zgromadzenia oraz kontynuację tej tradycji poprzez zugot. Na zakończenie tej części czytelnikom zostają przybliżone dzieła ostatnich nauczycieli Tory ustnej: Tannaitów (Targum, Miszna, Tosefta, Sifra i Sifrei, Midrasz Aggada) i Amoraitów (Gemara, Talmud Babiloński i Jerozolimski). Autor trzeciej części, noszącej tytuł Znaczenie literatury żydowskiej dla egzegezy chrześcijańskiej, w pierwszym paragrafie przybliża odbiorcy znaczenie Biblii Hebrajskiej i jej greckich przekładów – w tym przede wszystkim Septuaginty – dla chrześcijańskiej egzegezy, odwołując się także do dokumentu Papieskiej Komisji Biblijnej Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej. Następnie przedstawia wartość teologiczną apokryfów Biblii Hebrajskiej. Dalej wskazuje miejsce pism własnych z Qumran w egzegezie chrześcijańskiej, akcentując podobieństwa dotyczące terminologii, idei i metod egzegetycznych. Kolejnie Autor przybliża przydatność pism filozoficzno-­‐
propagandowych judaizmu hellenistycznego – w tym pism Józefa Flawiusza – dla rozwoju chrześcijańskiej myśli egzegetycznej. W ostatnim paragrafie prezentuje znaczenie literatury rabinicznej: Miszny, Gemary, Tosefty, Talmudu, midraszy i targumów dla egzegezy chrześcijańskiej. Właśnie ta ostatnia część, choć najkrótsza, jest z pewnością najbardziej przydatna dla chrześcijańskiego badacza Biblii z uwagi na swój praktyczny charakter, co nie umniejsza znaczenia części poprzednich, bez których zresztą przejście do praktyki byłoby co najmniej trudne. Jak sam tytuł wskazuje, książka nie jest podręcznikiem literatury i egzegezy żydowskiej, ani opracowaniem w pełni wyczerpującym problematykę, ale wprowadzeniem do tych zagadnień, nie można więc żądać, aby spełniła ona wszystkie oczekiwania i odpowiedziała na wszelkie pytania czy wątpliwości, gdyż nie takie jest zadanie wprowadzenia. Wprowadzenie ma bowiem zasygnalizować pewne kwestie, ograniczając się do przedstawienia podstawowych i najistotniejszych zagadnień i tę rolę omawiana tu książka niewątpliwie spełnia. Zresztą sam Autor drugiej części, rabin Rapoport, w odniesieniu do swojego opracowania stwierdza, iż „ten esej w żaden sposób nie kończy rozważań na temat żydowskiej egzegezy tekstu, lecz jest wstępem do dalszych pogłębionych studiów Judaizmu. Zamierzenie przerywam tutaj mój esej i zostawiam czytelnika przed oceanem Talmudu i żydowskiej tradycji” (s. 258). Książka Księdza i Rabina jest cenną inspiracją dla chrześcijańskich badaczy Pisma Świętego, by sięgać do wielowiekowej tradycji żydowskiej. Autorzy posługując się językiem naukowym, ale jednocześnie przystępnym i zrozumiałym, znacznie poszerzają grono czytelników. Do ewentualnych mankamentów należą drobne błędy literowe, które należy zrzucić na karb technologii komputerowej i może niezbyt dokładnej korekty, oraz brak konsekwencji w tytule drugiej części, co jednak w niczym nie umniejsza wartości książki. Pozostaje więc zdecydowanie polecić książkę biblistom i teologom oraz wszystkim chcącym głębiej poznawać zarówno Pismo Święte, jak i judaizm oraz wyrazić nadzieję, że ta współpraca Księdza i Rabina będzie owocować kolejnymi, coraz wnikliwszymi studiami nad literaturą i egzegezą żydowską. Joanna Jaromin