Znaczenie aktywności fizycznej w rehabilitacji

a
Sztuka Leczenia
2004, tom X, nr 3–4 str. 111–114
Magdalena £azuga, Józef Kocur
Znaczenie aktywnoœci fizycznej
w rehabilitacji psychospo³ecznej osób
z niepe³nosprawnoœci¹
The meaning of sport activity in psychosocial rehabilitation of disabled people
Zak³ad Rehabilitacji Psychospo³ecznej Uniwersytetu Medycznego w £odzi
Niepe³nosprawnoœæ stanowi powa¿ny problem
spo³eczny w Polsce. W ci¹gu ostatnich czternastu lat odsetek osób z niepe³nosprawnoœci¹
wzrós³ o oko³o 15%, a obecnie dotyczy ponad
14% mieszkañców naszego kraju (1, 3). Polska
definicja niepe³nosprawnoœci zosta³a przedstawiona w Karcie Praw Osób Niepe³nosprawnych:
„niepe³nosprawni to osoby, których sprawnoœæ
fizyczna, psychiczna lub umys³owa trwale lub
okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemo¿liwia
¿ycie codzienne, naukê, pracê oraz pe³nienie ról
spo³ecznych zgodnie z normami prawnymi i zwyczajami”. W dokumencie tym wskazano równie¿
na znaczenie prawa osób niepe³nosprawnych do
pe³nego uczestnictwa w ¿yciu publicznym, spo³ecznym, kulturalnym, sportowym oraz rekreacji
i turystyce (6, 11).
Wed³ug Œwiatowej Organizacji Zdrowia upoœledzenie sprawnoœci organizmu mo¿na przedstawiæ w trzech wymiarach:
1. uszkodzenie – brak lub odchylenie od psychicznych, fizycznych i anatomicznych struktur organizmu czy te¿ ich funkcjonowania;
2. niepe³nosprawnoœæ – ograniczenie lub brak
(jako konsekwencje uszkodzenia) zdolnoœci
do wykonywania czynnoœci przyjêtych jako
normy dzia³alnoœci ¿yciowej;
3. inwalidztwo – niekorzyœæ wystêpuj¹ca u danej
osoby, jako rezultat uszkodzenia lub niepe³nosprawnoœci, które ogranicza pe³nienie ról ¿yciowych w zale¿noœci od wieku, p³ci, czynników
socjalno-kulturalnych (5, 7, 16).
Szczególn¹ uwagê nale¿y zwróciæ na nastêpstwa psychiczne i spo³eczne chorób i urazów.
Najczêœciej wystêpuj¹ce zak³ócenia w sferze
psychicznej to obawy i lêki, konsekwencj¹ których mog¹ byæ fobie. U wielu osób w wyniku
zmian chorobowych pojawiaj¹ siê stany depresyjne z objawami przygnêbienia, sk³onnoœciami do
p³aczu, spadkiem zainteresowania otoczeniem,
d¹¿eniem do izolacji, myœlami i zamierzeniami
samobójczymi. Doœæ czêsto obserwuje siê równie¿ u ludzi chorych tzw. reakcje ekspresywne,
Tabela 1.
Nastêpstwa psychiczne i spo³eczne
niepe³nosprawnoœci
Nastêpstwa psychiczne
Nastêpstwa spo³eczne
1. Zak³ócenie ¿ycia
1. Lêki i fobie
rodzinnego
2. Stany depresyjne
3. Reakcje ekspresywne 2. KoniecznoϾ
odizolowania od
najbli¿szych
3. Ograniczenie lub
rezygnacja z pracy
zawodowej
4. Os³abienie lub
zerwanie kontaktów
kole¿eñskich
i towarzyskich
5. Przekreœlenie planów
¿yciowych i aspiracji
¿yciowych
6. Obni¿enie pozycji
spo³ecznej
7. SamotnoϾ
•ród³o: Tobiasz-Adamczyk B. (17).
111
Znaczenie aktywnoœci fizycznej w rehabilitacji psychospo³ecznej osób z niepe³nosprawnoœci¹
bêd¹ce wyrazem bezsilnoœci wobec obecnego
stanu zdrowia, np. agresywnoϾ w zachowaniu.
Negatywne konsekwencje niepe³nosprawnoœci
zauwa¿a siê równie¿ w sferze ¿ycia spo³ecznego. Choroba i uraz zak³ócaj¹ ¿ycie rodzinne,
a leczenie szpitalne czy sanatoryjne izoluje od
najbli¿szych i mo¿e siê staæ przyczyn¹ osamotnienia. Fizyczne i psychiczne ograniczenia osoby chorej mog¹ utrudniaæ kontakty kole¿eñskie
i towarzyskie oraz staæ siê przyczyn¹ odtr¹cenia
przez najbli¿szych. Niezdolnoœæ do pracy lub
ograniczenia w jej wykonywaniu mog¹ natomiast
obni¿yæ status spo³eczny i ekonomiczny tych
osób (10, 17).
Wa¿n¹ rolê w przywróceniu utraconych funkcji
psychicznych i fizycznych pe³ni rehabilitacja,
a szczególne znaczenie ma uprawianie wyczynowe oraz rekreacyjne ró¿nych form aktywnoœci
ruchowej.
Sport osób niepe³nosprawnych oddzielony
zosta³ od sportu osób zdrowych i pomimo ¿e
w wielu konkurencjach zbli¿ony jest do zasad
ogólnie obowi¹zuj¹cych, rz¹dz¹ nim specjalne
regu³y. Istniej¹ trzy zasadnicze cechy sportu
inwalidzkiego:
• powinien byæ zgodny z indywidualnym programem rehabilitacji,
• powinien byæ bezpieczny,
• powinien byæ powszechny i dostosowany do
rodzaju schorzeñ oraz obejmowaæ mo¿liwoœci funkcjonalne zawodnika.
Sport ludzi z niepe³nosprawnoœci¹, podobnie
jak ludzi zdrowych, dzieli siê na wyczynowy i rekreacyjny. Sport wyczynowy w przypadku ludzi
zdrowych polega na treningu cech fizycznych
niezbêdnych do osi¹gniêcia jak najlepszego
wyniku. W przypadku ludzi chorych obowi¹zuje
taka sama zasada, ale najlepszy wynik jest
celem drugorzêdowym (1).
W³aœciwy dobór dyscyplin sportowych oraz regularny trening w formie: gimnastyki, gier i zabaw
ruchowych, sportu, turystyki i rekreacji, wp³ywa na
wytworzenie kompensacji ruchowych, które pozwalaj¹ na uzyskanie samodzielnoœci przez osobê
niepe³nosprawn¹. Badania przeprowadzone
wœród uczestników Igrzysk Paraolimpijskich
wskazuj¹, ¿e uprawianie sportu nie tylko przyspiesza powrót do aktywnego ¿ycia, ale tak¿e
wp³ywa pozytywnie na akceptacjê swojego stanu
zdrowia. Istotny jest równie¿ wp³yw na poprawê
samopoczucia psychicznego, tzn. poprawê komfortu duchowego, poprawê koncentracji oraz
kszta³towanie osobowoœci. Regularny trening
sprzyja nie tylko usamodzielnieniu w kontekœcie
fizycznym, ale równie¿ w takich wymiarach, jak:
niezale¿noœæ materialna, wykonywanie obowi¹zków rodzinnych czy aktywnoœæ zawodowa (1, 12).
Rywalizacja sportowa jest równie¿ istotnym
czynnikiem wp³ywaj¹cym na poprawê zdrowia
psychicznego. Osi¹gane sukcesy i pora¿ki sportowe kszta³tuj¹ zdolnoœæ obiektywnej osobistej
samooceny w odniesieniu do mo¿liwoœci funkcjonowania fizycznego i psychicznego (8).
Uczestnictwo w sekcjach i obozach sportowych s³u¿y z kolei integracji spo³ecznej. Integracja
z grupami samopomocowymi, których przyk³adem s¹ grupy sportowe, jest niezbêdna do rozwoju zdolnoœci adaptacyjnych i integracyjnych.
Grupy wsparcia ucz¹ osoby niepe³nosprawne
Tabela 2. Ró¿nice i podobieñstwa pomiêdzy sportem wyczynowym ludzi zdrowych a sportem
wyczynowym osób niepe³nosprawnych
Sport wyczynowy ludzi zdrowych
Sport wyczynowy ludzi z niepe³nosprawnoœci¹
Zasada
Rozwijanie sprawnoœci fizycznej
poprzez ró¿ne formy treningu
Cel
Osi¹gniêcie jak najlepszych wyników Osi¹gniêcie jak najlepszych wyników, ale nie
poprzez wspó³zawodnictwo
jest to cel bezwzglêdny. Rywalizacja, ale nie
indywidualne i zespo³owe
za wszelk¹ cenê.
Warunki uprawiania
sportu wyczynowego
Dobre zdrowie zawodnika,
potwierdzone badaniami lekarskimi
•ród³o: Bahrynowska-Fic J. (1)
112
Rozwijanie sprawnoœci fizycznej poprzez
ro¿ne formy treningu
Dopuszczenie do udzia³u w sporcie
zawodnika, dla którego dana forma
aktywnoœci fizycznej jest czynnikiem
przywracaj¹cym zdrowie, a przynajmniej nie
jest czynnikiem szkodliwym dla zdrowia.
Magdalena £azuga, Józef Kocur
odpowiedzialnoœci za swoje zdrowie psychiczne
i fizyczne, nie tylko w aspekcie medycznym, ale
równie¿ w zakresie zaradnoœci ¿yciowej. Poza
tym osoby te wykazuj¹ wiêksze zdyscyplinowanie oraz nabywaj¹ zdolnoœci pracy w zespole (2,
9, 18).
Uczestnicy obozów sportowych ucz¹ siê samodzielnoœci, a spotkanie z ludŸmi o podobnych
problemach nie wywo³uje poczucia innoœci i bycia
gorszym. Poza tym wsparcie i akceptacja ze
strony zdrowych ludzi nadaje sens ich ¿yciu,
mobilizuje do podjêcia lub kontynuacji nauki,
pracy, kontaktów ze œrodowiskiem czy za³o¿enia
rodziny. Dowodem na to s¹ wyniki badañ przeprowadzonych wœród niepe³nosprawnych uprawiaj¹cych ³ucznictwo. Wed³ug respondentów,
sport pozwala na pozbycie siê kompleksów
i uzyskanie pe³nego komfortu psychicznego.
Zrozumienie ze strony nowo poznanych ludzi
jest czynnikiem istotnym w budowaniu w³asnej
osobowoœci i umacnianiu przekonania o byciu
pe³nowartoœciowym cz³owiekiem, pomimo fizycznych czy psychicznych u³omnoœci. Uprawianie
sportu pozwala równie¿ odnaleŸæ nowe funkcje
w spo³eczeñstwie, a poza tym jest czynnikiem
u³atwiaj¹cym zawarcie zwi¹zku ma³¿eñskiego
czy za³o¿enie rodziny (14, 15).
Przynale¿noœæ do ró¿nych sekcji sportowych
oraz branie udzia³u w zgrupowaniach sportowych
sprzyja zdobywaniu i podnoszeniu kompetencji
z zakresu edukacji prozdrowotnej. Osoby niepe³nosprawne nabywaj¹ prawid³owych nawyków
zwi¹zanych z od¿ywianiem, higien¹ osobist¹
oraz zdobywaj¹ wiedzê na temat zagro¿eñ wynikaj¹cych z u¿ywania œrodków dopinguj¹cych
i uzale¿niaj¹cych, tj. alkoholu i narkotyków oraz
palenia tytoniu (8).
Rekreacja fizyczna jako dobrowolnie podejmowana aktywnoœæ ruchowa polegaj¹ca na uprawianiu ró¿nych dziedzin sportu umo¿liwia czynny
odpoczynek, zabawê i podniesienie oraz utrzymanie sprawnoœci fizycznej. Ze sportem rekreacyjnym zwi¹zana jest turystyka, która jest form¹
kontaktu z przyrod¹. Najczêœciej uprawiane formy rekreacji turystycznej przez osoby niepe³nosprawne to: wycieczki krajoznawcze, biwakowanie, kajakarstwo, ¿eglarstwo, narciarstwo,
kolarstwo i inne. Systematyczny ruch rekreacyjny zmniejsza objawy stresu, którego obecnoœæ
jest zwykle zwi¹zana z pojawieniem siê choroby.
Kontakt z przyrod¹, który czêsto towarzyszy tej
formie aktywnoœci, stopniowo redukuje lêk, dra¿liwoœæ i objawy depresji, co wp³ywa na podwy¿szenie samooceny oraz wzrost akceptacji
aktualnego stanu zdrowia. Jedn¹ z ciekawych
form rekreacji ruchowej jest hipoterapia, w której
wykorzystuje siê w celach rehabilitacyjnych jazdê konn¹. Kontakt ze zwierzêciem jest Ÿród³em
intensywnych i g³êbokich oddzia³ywañ psychomotorycznych. Potrzeba samodecydowania, która
jest niezbêdna w jeŸdzie konnej, poprawia samoocenê i si³ê psychiczn¹ pacjenta. Hipoterapia
umo¿liwia ludziom o ró¿nym stopniu niepe³nosprawnoœci korzystanie z zabaw jeŸdzieckich,
wyjazdów terenowych, jazdy rekreacyjnej, sportu wyczynowego. Wszystkie powy¿sze formy
sportu i rekreacji daj¹ chorej osobie szansê na
wyjœcie poza w³asne œrodowisko i niekoncentrowanie siê na o swoich dysfunkcjach (13).
Streszczenie
Nastêpstwa chorób i urazów mog¹ wystêpowaæ pod postaci¹ zaburzeñ somatycznych oraz
zmian w sferze ¿ycia psychicznego i spo³ecznego. Wa¿n¹ rolê w przywróceniu zaburzonych
i utraconych funkcji pe³ni rehabilitacja oraz uprawianie sportu. Regularny trening wyczynowy i rekreacyjny pozwala na wytworzenie kompensacji
ruchowych, co sprzyja uzyskaniu samodzielnoœci
przez osobê niepe³nosprawn¹. Poza tym aktywnoœæ fizyczna poprawia koncentracjê, rozwija
si³ê woli oraz wp³ywa na rozwój emocjonalny.
Uczestnictwo w sekcjach i obozach sportowych umo¿liwia integracjê spo³eczn¹, która jest
istotnym czynnikiem w budowaniu w³asnej osobowoœci, a wsparcie i akceptacja ze strony ludzi
zdrowych mobilizuje do rozpoczêcia lub kontynuacji nauki i pracy.
Uprawianie sportu i rekreacji daje zatem
szansê osobom chorym na pozbycie siê kompleksów wynikaj¹cych z upoœledzenia organizmu
oraz umacnia przekonanie o byciu pe³nowartoœciowym cz³owiekiem pomimo fizycznych lub
psychicznych u³omnoœci.
S³owa kluczowe: niepe³nosprawnoœæ,
aktywnoœæ, rehabilitacja psychospo³eczna
113
Znaczenie aktywnoœci fizycznej w rehabilitacji psychospo³ecznej osób z niepe³nosprawnoœci¹
Summary
Diseases and traumas can cause somatic
troubles and changes in psychic and social
spheres of life. Rehabilitation and sport play an
important role in the restoration of disturbed and
lost functions. Regular training and recreation
lead to activity compensation that promote the
independence of disabled people. Moreover,
sport activity improves concentration, develops
the strength of will and has a positive effect on
emotional growth.
Participation in sport groups and camps
supports social integration which is an important
factor in building one’s own personality. Acceptance or assistance on the part of healthy people
encourage the disabled to begin or continue their
studies, their work, or to maintain contacts with
other people.
Therefore, sport and recreation give to ill
people the chance to get rid of complexes
caused by the infirnity of the body and strengthen
the conviction that they are valuable persons in
spite of physical or mental defects.
19.
10.
11.
12.
13.
Key words: disabled, sport activity,
psychosocial rehabilitation
14.
Piœmiennictwo
15.
11. Bahrynowska-Fic J.: W³aœciwoœci i metodyka
æwiczeñ fizycznych oraz sport inwalidzki.
PZWL, Warszawa 1999.
12. Brêczewski G.: Grupy samopomocy w procesie rehabilitacji osób niepe³nosprawnych.
Postêpy Rehabilitacji 2000, 14, 69–75.
13. Gacek M.: AktywnoϾ rekreacyjna a kondycja
psychoaktywna jednostki. Kultura Fizyczna
2002, 7–8,13–15.
14. G³ówny Urz¹d Statystyczny. Powszechny
Spis Ludnoœci, 2002.
15. International Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps. WHO, Geneva 1980.
16. Karta Praw Osób Niepe³nosprawnych.
Uchwa³a Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej
z dnia 1 sierpnia 1997.
17. Karwat I. D.: Analiza problemów medycznych
i spo³ecznych niepe³nosprawnych mieszkañców wsi. IMW, Lublin 1996.
18. Klimek A. T., Fr¹czek B.: Wychowanie fizyczne
niepe³nosprawnych intelektualnie narciarzy
114
16.
17.
18.
biegowych i prozdrowotne efekty uprawiania
przez nich sportu. Wychowanie Fizyczne
i Sport 2004, 48, 3, 239–244.
Piskorz C. P., Klimek-Piskorz E.: Edukacyjne
i terapeutyczne walory ¿eglarstwa osób
niepe³nosprawnych. Wychowanie Fizyczne
i Sport 2000, 44, 1,101–108.
Rejzner C., Szczygielska-Majewska M.: Wybrane zagadnienia z rehabilitacji. Podstawy
teoretyczne i praktyka pielêgniarska. Centrum
Medycznego Doskonalenia Nauczycieli Œredniego Szkolnictwa Medycznego, Warszawa
1992.
Skawiñski D.: System pomocy osobom
niepe³nosprawnym realizowany na poszczególnych szczeblach administracji pañstwowej
i samorz¹dowej, w œwietle obowi¹zuj¹cych
aktów prawnych, rozwi¹zañ wynikaj¹cych
z reformy administracyjnej kraju. [W:] Karwat
I. D. (red.): Problemy rehabilitacyjne i zagadnienia pomocy spo³ecznej osób niepe³nosprawnych w Polsce. Liber, Lublin 2002.
Sobiecka J.: Sport osób niepe³nosprawnych
jako czynnik utrwalaj¹cy efekty leczenia
i usprawnienia. Wychowanie Fizyczne i Sport
2001, 45, 41–51.
Solecka-Szpejda J.: Jazda konna w terapii i w
sporcie szans¹ na sprawnoœæ. Medycyna
Sportowa 1999, 3, 28–29.
Sowiecka J., Rypieñ A.: £ucznictwo jako
forma rehabilitacji spo³ecznej. Postêpy
Rehabilitacji 2002, 16, 1, 38–45.
Szczygielska-Majewska M.: Stowarzyszenie
aktywnej rehabilitacji w adaptacji i integracji
spo³ecznej osób niepe³nosprawnych. [W:]
Karwat I. D. (red.): Niepe³nosprawnoœæ i rehabilitacja osób doros³ych jako problem
medyczny i spo³eczny w Polsce. Liber, Lublin
2002.
The Twenty-ninth World Health Assembly.
WHO, Geneva 1976.
Tobiasz-Adamczyk B.: Wybrane elementy
socjologii zdrowia i choroby. Collegium
Medium UJ, Kraków 1995.
Wygotski L.: Wybrane prace psychologiczne.
PWN, Warszawa 1971.
Adres do korespondencji
Mgr Magdalena £azuga
Zak³ad Rehabilitacji Psychospo³ecznej
Uniwersytetu Medycznego w £odzi
Pl. gen J. Hallera 1
90–647 £ódŸ
e-mail: [email protected]