rola i znaczenie systemów informacji geograficznej w dzia£alności

rola i znaczenie systemów informacji geograficznej w dzia£alności

POLSKIE TOWARZYSTWO
INFORMACJI
PRZESTRZENNEJ
Rola i znaczenie systemów
informacji geograficznej
w dzia³alnoœci
na rzecz bezpieczeñstwa
ROCZNIKI GEOMATYKI 2003 m TOM 1 m ZESZYT 1
25
ROLA I ZNACZENIE SYSTEMÓW INFORMACJI
GEOGRAFICZNEJ W DZIA£ALNOŒCI
NA RZECZ BEZPIECZEÑSTWA POLSKI
THE ROLE AND IMPORTANCE
OF GEOGRAPHICAL INFORMATION SYSTEMS
IN THE ACTIVITIES TO SUPPORT
THE SECURITY OF POLAND
Zbigniew Lach, Andrzej £aszczuk
Zak³ad Geografii AON
S³owa kluczowe: geoinformacja , infrastruktura danych przestrzennych, gospodarka oparta
na wiedzy, system informacji przestrzennej, system informacji geograficznej, security
Keywords: geoinformation, spatial data infrastructure, knowledge-based economy, spatial information system, geographical information system, bezpieczeñstwo
Streszczenie
Systemy informacji geograficznej wspieraj¹ wszelkie formy dzia³alnoœci spo³eczeñstw realizowanej w wymiarze przestrzennym. Szczególne znaczenie i rolê odgrywaj¹ w sferze przedsiêwziêæ
zapewniaj¹cych bezpieczeñstwo pañstwa. Z³o¿onoœæ problematyki bezpieczeñstwa i ró¿norodnoœæ potrzeb pod tym wzglêdem oraz uwarunkowania wynikaj¹ce z cz³onkostwa Polski w strukturach NATO i UE wskazuj¹ na koniecznoœæ podjêcia dzia³añ nad stworzeniem interdyscyplinarnego i wielowymiarowego, zintegrowanego GIS dla potrzeb systemu bezpieczeñstwa RP. Przes³aniem niniejszego artyku³u jest inspiruj¹ca do rozwa¿añ prezentacja rangi, znaczenia oraz z³o¿onoœci problematyki gromadzenia zasobów geoinformacji dla potrzeb struktur systemu bezpieczeñstwa na poziomie pañstwa. Artyku³ stanowi fragment pracy naukowo-badawczej realizowanej w ZG WS-O AON nt. „Geografia bezpieczeñstwa i obronnoœci Polski”.
Aspekty bezpieczeñstwa w XXI wieku
Ka¿dy cz³owiek i ka¿da spo³ecznoœæ ¿yje w otoczeniu i œwiadomoœci (lub nieœwiadomoœci)
zagro¿eñ pochodzenia naturalnego i antropogenicznego. Z zagro¿eniem ¿ycia i mienia spotykamy siê od zarania dziejów. Pocz¹tkowo Ÿród³em zagro¿enia by³y wy³¹cznie si³y przyrody:
po¿ary naturalne, uderzenia piorunów, powodzie, trzêsienia ziemi, wybuchy wulkanów i inne
kataklizmy, wobec których i wspó³czesny cz³owiek jest tak¿e w du¿ej mierze bezbronny. Wraz
26
Zbigniew Lach, Andrzej £aszczuk
z rozwojem cywilizacji a szczególnie przemys³owej, pojawi³y siê zagro¿enia, które cz³owiek
sam generuje, na wskutek niedoskona³oœci swoich wytworów jak te¿ niedoskona³oœci swego
dzia³ania. (APELL, 1999)
Po rozpadzie uk³adu dwubiegunowego („zimnowojennego”) na œwiecie, okazuje siê, ¿e
„gor¹cy pokój po zimnej wojnie” nie przyniós³ wcale ze sob¹ czasów stabilniejszych (Góralczyk B., 2000). Nieustaj¹cym ci¹gle problemem s¹ zagro¿enia o ró¿norodnym zasiêgu, charakterze i specyficznej naturze. Coraz czêœciej wystêpuj¹ katastrofy i konflikty. Chocia¿ konflikty miêdzypañstwowe i etniczne nie stwarzaj¹ ju¿ groŸby wybuchu wojny œwiatowej, zagra¿aj¹ pokojowi w wielu miejscach i obejmuj¹ znaczne czêœci globu. Równie¿ bezpieczeñstwo
Polski jest uzale¿nione od szerokiej gamy militarnych i pozamilitarnych zagro¿eñ miêdzynarodowych (rys. 1), które mog¹ wyst¹piæ z wielu kierunków i s¹ trudne do przewidzenia. Zagro¿enia te wynikaj¹ z niestabilnoœci wewn¹trz i wokó³ przestrzeni euroatlantyckiej, st¹d ci¹gle
istnieje mo¿liwoœæ wyst¹pienia gwa³townie rozwijaj¹cych siê regionalnych kryzysów na peryferiach terytorium pañstw Sojuszu Pó³nocnoatlantyckiego. W niektórych krajach na obszarze
i wokó³ terytorium Sojuszu wystêpuj¹ problemy o charakterze ekonomicznym, spo³ecznym i
politycznym. Rywalizacja na tle religijnym lub etnicznym, konflikty terytorialne, nieodpowied-
Rys. 1. Istota miêdzynarodowych zagro¿eñ bezpieczeñstwa narodowego RP
Rola i znaczenie systemów informacji geograficznej w dzia³alnoœci na rzecz bezpieczeñstwa
27
nie lub zaniechane reformy, naruszanie praw cz³owieka oraz pañstwa prowadziæ mo¿e do
zagro¿enia lokalnej lub nawet regionalnej stabilnoœci. Sojusz bierze pod uwagê równie¿ globalny kontekst bezpieczeñstwa. Interesy Sojuszu w dziedzinie bezpieczeñstwa mog¹ byæ zagro¿one równie¿ przez inne dzia³ania o bardziej powszechnym charakterze, wliczaj¹c w to
akty terrorystyczne, sabota¿, przestêpczoœæ zorganizowan¹ oraz zniszczenie b¹dŸ odciêcie od
dop³ywu wa¿nych surowców. Przy czym dotychczasowe doœwiadczenia, a szczególnie wydarzenia z 11 wrzeœnia 2001 roku wskazuj¹, ¿e wiele katastrof czy aktów terrorystycznych dotyka niemal wszystkie pañstwa i mog¹ siê takie zagro¿enia pojawiæ w dowolnych czêœciach kuli
ziemskiej. Skala wielu wydarzeñ wymaga ingerencji miêdzynarodowej, równie¿ z naszym
udzia³em. Zakres i skala pojawiaj¹cego siê ryzyka (zagro¿enia) s¹ bardzo ró¿norodne (tzn.
najczêœciej nieprzewidywalne). Czas na przygotowanie mo¿e byæ bardzo zró¿nicowany, a
potrzeba równoczesnych dzia³añ – natychmiastowa. OdpowiedŸ na zagro¿enia niejednokrotnie wymagaæ bêdzie zaanga¿owania si³ miêdzynarodowych (Garvan B., 2000).
Spo³eczeñstwo XXI wieku jest spo³eczeñstwem ryzyka. Dynamiczny rozwój cywilizacji,
rozwój techniki, globalny zasiêg i przestrzeñ komunikowania i oddzia³ywania, jak te¿ tworzone mechanizmy wspó³zale¿noœci kulturowo-polityczno-militarno-ekonomicznej, wirtualizacja
mechanizmów ekonomiczno-gospodarczych, nierównoœci rozwoju i globalny terroryzm stwarzaj¹ nowe formy zagro¿eñ i wyzwañ ludzkoœci. Podlegaj¹ one dynamicznym i bardzo czêsto
trudnym do przewidzenia przemianom, przy tym uwarunkowane s¹, wystêpuj¹c w ró¿nego
rodzaju interakcjach, od du¿ej iloœci wieloaspektowych czynników (wystêpuj¹cych nierzadko
w postaci wirtualnej).
Identyfikowalne stany zagro¿enia bezpieczeñstwa Polski wg obowi¹zuj¹cej doktryny obejmuj¹ m.in. zagro¿enia – polityczne, militarne, ekonomiczne, ekologiczne, wewnêtrzne i psychologiczne (Sabak, 2000).
Zapewnienie bezpieczeñstwa publicznego jest jednym z podstawowych zadañ pañstwa.
Powszechnie pod pojêciem tym sk³onni jesteœmy rozumieæ zapobieganie i przeciwdzia³anie
ró¿nego rodzaju zagro¿eniom mog¹cym wyst¹piæ w kraju (rys. 2), m.in.: przestêpstwom, rozbojom, czy zamieszkom spo³ecznym. Tymczasem byt spo³ecznoœci zagro¿ony jest znacznie
szersz¹ gam¹ niebezpieczeñstw wywo³anych zarówno przez klêski ¿ywio³owe, jak i przemys³
lub transport. Obejmuje ono szereg aspektów zagro¿eñ, w tym jako jedno z najbardziej wspó³czeœnie istotnych „bezpieczeñstwo ekologiczne”. Szczególnym rodzajem zagro¿eñ wystêpuj¹cych w œrodowisku s¹ tzw. nadzwyczajne zagro¿enia cywilizacyjne i œrodowiskowe charakteryzuj¹ce siê nag³ym przebiegiem. Zagwarantowanie wysokiego poziomu bezpieczeñstwa jest
zadaniem kosztownym i wymagaj¹cym wysokiego poziomu organizacji i koordynacji struktur
pañstwowych, samorz¹dowych i innych. Jednym z najistotniejszych elementów takiej dzia³alnoœci jest przygotowanie i aktualizacja dostatecznego i wszechstronnego (elastycznego) zasobu informacji umo¿liwiaj¹cego przygotowanie planów przeciwdzia³ania zjawiskom zagra¿aj¹cym bezpieczeñstwu, koordynacjê i monitoring dzia³añ zapobiegawczych i operacyjno-ratowniczych.
28
Zbigniew Lach, Andrzej £aszczuk
Rys. 2. Istota zagro¿eñ krajowych i przeciwdzia³ania zagro¿eniom pañstwa
Rola i znaczenie systemów informacji geograficznej w dzia³alnoœci na rzecz bezpieczeñstwa
29
Rola geoinformacji, GIS i geografii
w dzia³alnoœci na rzecz bezpieczeñstwa
Jednym z najistotniejszych komponentów wszelkiej dzia³alnoœci cz³owieka, w tym szczególnie w ramach jego zorganizowanych struktur, a wiêc równie¿ w sferze szeroko pojêtego
bezpieczeñstwa jest zasilanie informacyjne. Dane i informacje s¹ wrêcz niezbêdne w dzia³alnoœci na rzecz bezpieczeñstwa pañstwa, gdy¿ umo¿liwiaj¹ i znacznie podnosz¹ wiarygodnoœæ
oceny sytuacji w przestrzeni (œrodowisku) bezpieczeñstwa, a wnioski wyci¹gane na tej podstawie s¹ bardziej adekwatne do rzeczywistoœci, któr¹ opisuj¹ informacje, co z kolei przyczynia
siê do bardziej skutecznego dzia³ania i przeciwdzia³ania ci¹g³ym lub pojawiaj¹cym siê zagro¿eniom w XXI wieku. Szczególnie wa¿ne znaczenie posiadaj¹ geoinformacje dla analityków i
planistów oraz decydentów i wykonawców planowanych dzia³añ, które dotycz¹ œrodowiska
cz³owieka i przebiegaj¹ w wymiarze przestrzennym, a takimi s¹ bez w¹tpienia dzia³ania w
sferze szeroko pojêtego bezpieczeñstwa. Dzia³ania te powinny siê skupiaæ nie tylko na likwidowaniu skutków zaistnia³ych zdarzeñ, ale przede wszystkim powinny uprzedzaæ potencjalne
zagro¿enia i przeciwdzia³aæ niebezpieczeñstwu oraz obni¿aæ próg wyst¹pienia potencjalnych
zagro¿eñ oraz minimalizowaæ ich potencjalne skutki. W tak kompleksowo pojêtej dzia³alnoœci
na rzecz bezpieczeñstwa trudno by³oby sobie wyobraziæ aby nie korzystaæ z zasilania informacyjnego, w którym istotna rola przypada na geoinformacje i systemy informacji geograficznej
– GIS. Funkcjonowanie pañstwa, jego struktur i samego spo³eczeñstwa jest nierozerwalnie
zwi¹zane z wymiarem przestrzennym i œrodowiskiem, st¹d informacje geograficzne (geoinformacje) stanowi¹ podstawê postrzegania z³o¿onej rzeczywistoœci i tworzenia modeli niezbêdnych dla ogarniêcia czêsto rozleg³ych przestrzennie obszarów dzia³ania i zainteresowania
do ca³ego œwiata w³¹cznie. Tworzenie modeli œrodowiska geograficznego na podstawie geoinformacji, które najlepiej oddaj¹ szczególnie przestrzenny wymiar rzeczywistoœci, sta³o siê wiêc
niezbêdne zarówno w toku planowania dzia³añ militarnych na obszarze naszego pañstwa, jak
i prowadzenia operacji i misji wojsk, równie¿ w odleg³ych od naszych granic miejscach, a
tak¿e stanowi podstawê realizacji wszelkich zamierzeñ, równie¿ w innych sferach dzia³alnoœci
ludzkiej dotycz¹cej szeroko pojêtego bezpieczeñstwa: politycznego, ekonomicznego, psychospo³ecznego i socjalnego, ekologicznego i innych. Systemy informacji geograficznej zyskuj¹
szczególne znaczenie jako platforma do budowania modeli odniesieñ przestrzennych rzeczywistoœci, zgodna z percepcj¹ postrzegania przestrzeni przez cz³owieka. Geoinformacje z systemami wizualizacji wsparte technologiami informatycznymi docieraj¹ do kolejnych obszarów
spo³eczeñstw informacyjnych. Systemy informacji geograficznej w coraz szerszym zakresie
d¹¿¹ do zaspokajania potrzeb publicznych instytucji i agend w zakresie informacji o przestrzeni dzia³ania oraz wspieraj¹ procesy decyzyjne, zwi¹zane z zarz¹dzaniem w pañstwie, regionie
do wymiaru globalnego w³¹cznie. Niezwykle istotnym aspektem jest w³aœciwy dobór, gromadzenie, analizowanie i prezentacja reprezentatywnej i wiarygodnej informacji wspieraj¹cej
procesy planistyczno-decyzyjne dzia³alnoœci zwi¹zanej z zapewnieniem bezpieczeñstwa. Poza
wiêc geomatyk¹ du¿e znaczenie dla rozwoju i doskonalenia systemu bezpieczeñstwa pañstwa
na gruncie teorii ale i praktyki dzia³ania ma zespó³ nauk geograficznych, a szczególnie te dyscypliny które niejako zawsze nastawione by³y na aspekty bezpieczeñstwa, jak np.: geografia
wojenna, geografia wojskowa w zakresie bezpieczeñstwa militarnego. Z uwagi jednak na coraz wiêksz¹ ró¿norodnoœæ zadañ realizowanych przez si³y zbrojne, a tak¿e zmianê paradygmatu samego bezpieczeñstwa postrzeganego znacznie szerzej ni¿ dotychczas, szczególnie w
30
Zbigniew Lach, Andrzej £aszczuk
jego ujêciu na poziomie pañstwa, coraz szerzej mówi siê o geografii bezpieczeñstwa nastawionej na badanie ca³okszta³tu dzia³alnoœci i wszelkich aspektów bezpieczeñstwa pañstwa.
Geografia bezpieczeñstwa pañstwa zajmuje siê wiêc badaniem wp³ywu ca³okszta³tu œrodowiska geograficznego (przyrodniczego i antropogenicznego) na szeroko pojête bezpieczeñstwo kraju, szczególnie w kontekœcie jego zagro¿eñ i wyzwañ.
Obejmuje zakresem swoich badañ ca³y szereg ró¿norodnych czynników geopolitycznych,
militarnych, spo³ecznych, ekonomicznych (gospodarczych), politycznych i œrodowiskowych
nie tylko danego pañstwa, lecz tak¿e jego bli¿szego i dalszego otoczenia. Metod¹ podejœcia
oraz zakresem badañ zbli¿ona jest wiêc do geografii regionalnej (kompleksowej), jednak poszczególne czynniki œrodowiska geograficznego rozpatruje z punktu widzenia bezpieczeñstwa
danego pañstwa (regionu, grupy pañstw).
Istotne jest wiêc badanie zarówno po³o¿enia geostrategicznego i sytuacji geopolitycznej,
jak i ca³ego kompleksu zagadnieñ spo³ecznych, dotycz¹cych szczególnie ludnoœci i osadnictwa. Spoœród czynników ekonomicznych wa¿ne dla bezpieczeñstwa ekonomicznego s¹ przede
wszystkim te aspekty przestrzenne, które dotycz¹ sfery gospodarczej, w tym zasobów, produkcji, ale tak¿e infrastruktury energetyki, transportu i telekomunikacji. Z kolei komponenty
œrodowiska przyrodniczego i zjawiska kszta³tuj¹ce warunki fizycznogeograficzne wp³ywaj¹ na
ca³okszta³t dzia³alnoœci cz³owieka, generuj¹ lub potêguj¹ zagro¿enia ekologiczne. Sta³ym niejako komponentem bezpieczeñstwa, z którym by³o ono pierwotnie i niemal wy³¹cznie uto¿samiane, jest bezpieczeñstwo militarne, którego waga wyp³ywa z ogromnych destrukcyjnych
mo¿liwoœci narzêdzi wojny. St¹d analizy rozmieszczenia przestrzennego potencja³ów militarnych maj¹ tu kluczowe znaczenie. Istotnym jest ponadto dostarczanie niezbêdnej, kompletnej
i wiarygodnej informacji wojskom w³asnym i sojuszniczym dla podniesienia skutecznoœci ich
dzia³ania i przeciwdzia³ania zagro¿eniom.
Ogólnie wiêc w toku badañ prowadzonych na gruncie geografii bezpieczeñstwa istotnym
bêdzie rozwi¹zywanie takich problemów jak: przestrzenna identyfikacja zagro¿eñ i wyzwañ
bezpieczeñstwa, okreœlenie poziomu zagro¿eñ i zasiêgu przestrzennego zjawisk niebezpiecznych oraz badanie ewentualnych skutków ich kumulacji na okreœlonym obszarze, modelowanie i symulacje zagro¿eñ oraz stwarzanie warunków i mo¿liwoœci poprawiania skutecznoœci
dzia³ania struktur bezpieczeñstwa pañstwa, szczególnie na gruncie geoinformacyjnym. Kluczowa zasada niepodzielnoœci bezpieczeñstwa oznacza, ¿e wp³yw wszystkich komponentów
bezpieczeñstwa pañstwa jest istotny, gdy¿ ka¿de zaburzenie bezpieczeñstwa w jednej sferze
generuje bezpoœrednio inne zagro¿enia i niebezpieczeñstwa. Zasada ta wskazuje wiêc jednoznacznie, i¿ musi wystêpowaæ na gruncie bezpieczeñstwa pañstwa jednolity, wzajemny i spójny system geoinformacyjny, oparty na wspólnych podstawach matematycznych i merytorycznych, kryteriach dok³adnoœci i standardach wymiany. Tylko taki system mo¿e stanowiæ podstawê skutecznej realizacji funkcji bezpieczeñstwa w skali kraju. St¹d na gruncie geografii bezpieczeñstwa istnieje mo¿liwoœæ budowania takiego systemu geoinformacyjnego, spójnego,
kompatybilnego, umo¿liwiaj¹cego wymianê informacji miêdzy uczestnikami procesu bezpieczeñstwa (strukturami pañstwa). Ponadto bezpieczeñstwo ka¿dego pañstwa jest nierozerwalnie zwi¹zane z bezpieczeñstwem innych pañstw, w szczególnoœci po³o¿onych w najbli¿szym
otoczeniu, ale w odniesieniu do niektórych czynników równie¿ ich wp³yw, czy negatywne
oddzia³ywanie mo¿e wyst¹piæ z obszarów bardziej odleg³ych z ca³ym œwiatem w³¹cznie. St¹d,
kieruj¹c siê powy¿sz¹ zasad¹ powinno siê w takim ujêciu prowadziæ badania i przedstawiaæ
kwestie bezpieczeñstwa Polski na gruncie geografii bezpieczeñstwa.
Rola i znaczenie systemów informacji geograficznej w dzia³alnoœci na rzecz bezpieczeñstwa
31
Zakres geoinformacji wspomagaj¹cych
procesy operacyjno-decyzyjne sfery militarnej
Ró¿norodnoœci procesów operacyjno-decyzyjnych sfery militarnej jest modelowo prezentowany na rysunku 3 (Joint Tactics 2000).
Podstaw¹ funkcjonowania systemu bezpieczeñstwa pañstwa, w tym równie¿ jego podsystemu obronnoœci, s¹ w XXI wieku informacje. Szczególne znaczenie posiadaj¹ w tym wzglêdzie geograficzne informacje przestrzenne (geoinformacje). Stanowi¹ one podstawê podejmowania decyzji w ramach przeciwdzia³ania kryzysom, zapobiegania zagro¿eniom, a w wypadku konfliktu czy wojny, s¹ niezbêdne w toku prowadzenia dzia³añ przez wszystkie rodzaje
si³ zbrojnych, w tym równie¿ dzia³añ po³¹czonych oraz we wszelkich formach operacji pokojowych, wspierania pokoju i innych.
Dla potrzeb dzia³alnoœci si³ zbrojnych pañstw NATO w 1995 roku opracowano model
infor-macji scenariusza operacji militarnych w ramach budowania infosfery przestrzeni walki.
Prezentowany w tabeli 1, zawiera on kategorie informacji niezbêdnych do planowania dzia³añ.
Informacje geograficzne s¹ niezbêdne w procesie prowadzenia analiz strategicznych, taktycznych i logistycznych, a równie¿ jako dane geodezyjne, grawimetryczne, magnetyczne itp.
stanowi¹ podstawê skutecznego u¿ycia sprzêtu i uzbrojenia, szczególnie œrodków ra¿enia,
dowodzenia i kierowania oraz nawigacji w si³ach zbrojnych. Nieocenionym walorem informa-
Rys. 3. Wymiary przestrzeni konfliktu
Zbigniew Lach, Andrzej £aszczuk
32
Tabe la 1. Kate gorie informacji nie zbê dnych do planowania dzia³añ militarnych (Johns on, 2003)
Czynniki zewnêtrzne
Sytuacja polityczna,
militarna i kulturowa
Cele misji, utrudnienia
misji, zasady
zaanga¿owania
Zadania misji
(np. zakres militarny
i intensywnoϾ,
po³¹czone/zespolone)
Inte re s y be zpie cze ñs twa narodowe go
Mo¿liwoœci aktorów konfliktu
m Organizacja, porz¹dek bitwy, C2, Ÿród³a doktryn
m Broñ, sprzêt
m Logis tyka, mnie js zoœ ci narodowe , morale itp.
Si³y w³asne
Œrodowis ko ge ograficzne
Si³y przeciwnika
Si³y niemilitarne
m Ge ografia, re gion, te re n, dos tê pnoœ æ, roœ linnoœ æ
m Klimat, pogoda
m Infras truktura cywilna (np. trans port, te le komunikacja, wytwarzanie
i dys trybucja e ne rgii
cji geograficznych jest ich aspekt przestrzenny, lokalizuj¹cy w geoprzestrzeni elementy i
zjawiska otaczaj¹cego nas œrodowiska geograficznego (rzeczywistoœci ziemskiej). St¹d doceniaj¹c rangê takich informacji i potrzebê ich posiadania przez si³y zbrojne ka¿dego pañstwa ju¿
od zarania dziejów, s¹ one zbierane i przetwarzane do ró¿norodnych form, najczêœciej wystêpuj¹ jako mapy. Stosown¹ rangê nadano temu zagadnieniu równie¿ wspó³czeœnie w NATO,
st¹d w dokumencie standaryzacyjnym STANAG 2251 okreœlono zalecane informacje geograficzne (za³¹cznik 1), które powinny byæ zbierane dla potrzeb si³ zbrojnych Sojuszu przez
wszystkie pañstwa cz³onkowskie, wed³ug stosownych uzgodnieñ dotycz¹cych zakresu merytorycznego oraz zasiêgu przestrzennego, co zawarto w dokumencie MC 296 – Geographic
Support (Wsparcie Geograficzne).
Obecnie dziêki rozwojowi technologii informatycznych du¿¹ rolê pok³ada siê we wdra¿aniu Systemów Informacji Geograficznej. Posiadaj¹ one opcjonalne mo¿liwoœci gromadzenia, przetwarzania i analizowania informacji geograficznych oraz prezentowania wyników w
najró¿niejszych formach, dostosowanych do potrzeb u¿ytkowników. Ju¿ w najprostszej formie poprzez zlokalizowanie obiektów i zjawisk na tle modelu rzeczywistoœci ziemskiej (geoprzestrzeni), który mog¹ stanowiæ mapy rastrowe czy wektorowe, NMT – numeryczne modele terenu, cyfrowe zobrazowania lotnicze i satelitarne, czy nawet ju¿ obecnie w zaawansowanych technologiach tzw. przestrzeñ wirtualna, mo¿liwoœci w zakresie wykorzystania takich
informacji zdaj¹ siê byæ nie do przecenienia.
Koncepcja systemu geoinformacyjnego
na potrzeby bezpieczeñstwa pañstwa – uwagi ogólne
Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e bezpieczeñstwo ka¿dego pañstwa uzale¿nione jest w decyduj¹cej mierze od stanu w jakim znajduje siê jego otoczenie (zarówno bli¿sze jak i dalsze). Wp³yw
w tym wzglêdzie maj¹ stosunki z pañstwami s¹siaduj¹cymi oraz otoczenie tych z kolei pañstw,
przy czym nale¿y braæ pod uwagê fakt, i¿ obecnie w coraz szerszym zakresie zaznacza siê
Rola i znaczenie systemów informacji geograficznej w dzia³alnoœci na rzecz bezpieczeñstwa
33
34
Zbigniew Lach, Andrzej £aszczuk
równie¿ wp³yw tendencji globalnych (globalizacji) na bezpieczeñstwo ka¿dego pañstwa. W
sytuacji rozpatrywania bezpieczeñstwa kolegialnego przestrzeñ istotna z tego punktu widzenia
rozci¹ga siê na kraje Sojuszu, ale ponadto na pañstwa s¹siaduj¹ce z Sojuszem oraz pañstwa
s¹siaduj¹ce z tymi krajami. Od strony informacji, a szczególnie geoinformacji znajduje to swój
wyraz w koncepcjach wdra¿ania systemów informacji geograficznej – GIS, które z natury
rzeczy mog¹ obejmowaæ ca³¹ przestrzeñ ziemsk¹, do dzia³alnoœci w sferze bezpieczeñstwa, a
w szczególnoœci w systemach bezpieczeñstwa militarnego. Potrzeby wiêc zarówno ca³oœci
systemu bezpieczeñstwa, jak i w jego ramach podsystemu obronnoœci sprowadzaj¹ siê do
tego, ¿e aby mówiæ o skutecznoœci, zarówno jednego jak i drugiego procesu, nale¿y dysponowaæ odpowiednim systemem wsparcia informacyjnego, przy czym szczególn¹ rolê odgrywaj¹
tu geoinformacje. Informacje daj¹ ró¿norodne mo¿liwoœci w zakresie ich wszechstronnego
wykorzystania i tworz¹ przewagê informacyjn¹ przek³adaj¹c¹ siê wprost na bezpieczeñstwo
pañstwa. Szczególnie aktualizowane geoinformacje pozwalaj¹ na systematyczne badanie œrodowiska, dokonywanie analiz i syntez geoprzestrzennych, a to z kolei pozwala na tworzenie
skutecznego systemu przeciwdzia³ania ewentualnym zagro¿eniom. Ponadto umo¿liwia reagowanie na zachodz¹ce zjawiska w odpowiednim czasie tzn. dostatecznie wczeœnie, nawet na
przejawy zagro¿eñ, adekwatnymi œrodkami, a w ostatecznoœci na skuteczne prowadzenie dzia³añ
obronnych, w tym militarnych.
Doœwiadczenia tragicznych wydarzeñ wskazuj¹, ¿e bardzo czêsto przygotowana dokumentacja nie jest dostatecznie wykorzystywana w czasie akcji ratowniczych, a opracowane
warianty i scenariusze dzia³añ s¹ nieadekwatne do sytuacji zagra¿aj¹cej bezpieczeñstwu. Wynika to z niew³aœciwej formy, nieaktualnoœci i „nieelastycznoœci” oraz nie dostosowania do
konkretnej sytuacji. Z kolei przemiany spo³eczno-polityczne prze³omu wieków spowodowa³y,
¿e otoczenie pañstw jak i sytuacje wewnêtrzne sta³y siê coraz bardziej z³o¿one i nieprzewidywalne. Stan niepewnoœci kreuje zapotrzebowanie na informacje i jej powszechne, wszechstronne wykorzystanie. Zjawisku temu mo¿e towarzyszyæ ponadto walka informacyjna ze strony
potencjalnego przeciwnika. Mo¿e siê ona przejawiaæ w ró¿nych formach i przybieraæ ró¿n¹
postaæ. W takiej sytuacji i w naszym pañstwie podjêto próby wdro¿enia nowoczesnych technologii geoinformacyjnych dla wspomagania szeregu procesów i usprawnienia dzia³alnoœci
wielu struktur i dziedzin funkcjonuj¹cych w kraju.
Koncepcje systemu informacji przestrzennej powstawa³y w Polsce ju¿ w latach siedemdziesi¹tych, s¹ dalej rozwijane, a obecnie wkroczy³y w etap praktycznej realizacji. Powsta³o
ca³y szereg u¿ytecznych aplikacji i baz danych, które jednak posiadaj¹ najczêœciej niewielki
zasiêg przestrzenny i nie funkcjonuj¹ w jednolitym œrodowisku i standardach. Komplikuje to
pozyskiwanie informacji, aktualizacjê, przep³yw, wymianê i ochronê danych, co powoduje
ograniczon¹ u¿ytecznoœæ dotychczasowych systemów geoinformacyjnych, gdy¿ nie spe³niaj¹
one oczekiwañ sfery bezpieczeñstwa. Komplikacje wynikaj¹ zarówno z problemów legislacyjnych, z³o¿onoœci materii bezpieczeñstwa, zasiêgu i ró¿norodnoœci zagro¿eñ, zró¿nicowania
zakresu informacyjnego i ich zasiêgu przestrzennego, a tak¿e nie ma co ukrywaæ realizacji
partykularnych interesów i nie kierowanie siê dobrem bezpieczeñstwa pañstwa.
Przyk³adem niezbêdnego zró¿nicowania zakresu informacyjnego s¹ na przyk³ad oczekiwania poszczególnych modu³ów wchodz¹cych w sk³ad problematyki bezpieczeñstwa, i tak administracja centralna oczekuje informacji wysoce przetworzonej, udostêpnianej w postaci map
tematycznych oraz innych formach graficznej prezentacji raportów, a tak¿e informacji bêd¹cej wynikiem wielowariantowej analizy pod k¹tem podejmowania decyzji. Z kolei s³u¿by reagowania i zarz¹dzania kryzysowego oczekuj¹ wsparcia ze strony systemów informacji prze-
Rola i znaczenie systemów informacji geograficznej w dzia³alnoœci na rzecz bezpieczeñstwa
35
strzennej w zakresie dostarczania danych dotycz¹cych stanu œrodowiska, informacji o rzeczywistych i potencjalnych zagro¿eniach, w tym równie¿ w ujêciu retrospektywnym (Prace IGiK,
1999). Potrzeby modu³u bezpieczeñstwa militarnego w zakresie geoinformacyjnym przedstawiono wy¿ej, inne natomiast nie s¹ prezentowane z racji ograniczonych ram artyku³u. Z tej
krótkiej prezentacji wynika, i¿ ka¿dy z u¿ytkowników systemu bezpieczeñstwa posiada swoje
specyficzne, indywidualnie odmienne potrzeby i oczekiwania, sam te¿ generuje informacje,
które w znacz¹cy sposób mog¹ zasiliæ gromadzony zasób geoinformacyjny, niezbêdny dla
wielu uczestników procesu bezpieczeñstwa w jego szerokim rozumieniu. Dynamiczne zmiany
wspó³czesnych procesów w wielu sferach stanowi¹cych o bezpieczeñstwie pañstwa wymagaj¹
czêstej aktualizacji geoinformacji, ponadto ci¹g³ego monitorowania wielu istotnych zjawisk i
procesów, a tak¿e obiektów œrodowiska geograficznego. Pañstwo, jakby nie dostrzegaj¹c istoty bezpieczeñstwa, rangi problemu oraz swoich powinnoœci lub zbytnio ufaj¹c rozwi¹zaniom
komercyjnym i wolnorynkowym nie stworzy³o jak dotychczas systemu geoinformacyjnego na
miarê wspó³czesnoœci, a wiêc posiadaj¹cego wszystkie atrybuty skutecznego dzia³ania, nie
pomijaj¹c budowy struktury wiod¹cej o odpowiednim potencjale intelektualnym, wyposa¿onej w œrodki i technologiê umo¿liwiaj¹c¹ realizacjê z³o¿onych badañ analityczno-prognostycznych dla potrzeb bezpieczeñstwa pañstwa. Istniej¹cy zasób geoinformacyjny pañstwa jest wiêc
niepe³ny, niespójny przestrzennie, w ró¿nych standardach, o zró¿nicowanej aktualnoœci, nie
chc¹c u¿yæ dosadniejszych okreœleñ. Trwaj¹ce partykularne rozgrywki na poziomie lokalnym,
regionalnym i chroniczny brak zainteresowania ze strony najwy¿szych w³adz oraz brak istotnego wsparcia finansowego, a tak¿e woli politycznej skutkuj¹ jak dotychczas brakiem jednorodnego systemu dedykowanemu ró¿norodnym dzia³aniom wynikaj¹cym z potrzeb skutecznego zarz¹dzania pañstwem, w tym sprawami bezpieczeñstwa, obronnoœci i zarz¹dzania kryzysowego.
Zakoñczenie
Mimo wielu s³ów krytyki optymizmem napawaj¹ autorów przyjête kierunki rozwoju systemów informacji przestrzennej okreœlone i realizowane przez G³ówny Urz¹d Geodezji i Kartografii, we wspó³pracy z innymi agendami pañstwa szczególnie z Wojskow¹ S³u¿b¹ Geograficzn¹. Dotycz¹ one tworzenia Krajowego Systemu Informacji Geograficznej (Biuletyn, 3/
2003). Chocia¿ inicjatywa ta nie w pe³ni odpowiada potrzebom systemu bezpieczeñstwa pañstwa, co starali siê dowieœæ autorzy artyku³u, to jednak stanowi znacz¹cy krok do stworzenia
takiego systemu wsparcia. Pomocne w tym wzglêdzie s¹ te¿ dzia³ania wynikaj¹ce z inicjatyw
agend œwiatowych i europejskich dotycz¹cych organizowania systemów informacji geograficznej dla ró¿norodnych potrzeb spo³ecznoœci miêdzynarodowych.
Zdaniem autorów nale¿a³oby w jak najszybszym czasie dokonaæ powtórnego rozpoznania
problematyki geoinformacyjnej, szczególnie co do zakresu potrzeb, struktury danych i informacji, standardów, jak i zasiêgu przestrzennego oraz innych kwestii zwi¹zanych z pozyskiwaniem danych i informacji, przekazywaniem ich do systemów, aktualizowaniem, monitorowaniem sytuacji oraz innymi kwestiami dotycz¹cymi budowy ca³oœciowego, spójnego systemu
wsparcia geoinformacyjnego dzia³alnoœci dotycz¹cej bezpieczeñstwa pañstwa.
36
Zbigniew Lach, Andrzej £aszczuk
Literatura
A Common Vision for Homeland Security, ArcUser, (GIS for Homeland Security), January-March 2002
Analiza przestrzeni euroatlantyckiej NATO (ujêcie geograficzne). Synteza wyników badañ, Praca naukowo-badawcza pod kier. Z. Lacha, AON, Warszawa 2001
APELL, Œwiadomoœæ zagro¿eñ i mo¿liwoœci przygotowania siê na wypadek wyst¹pienia awarii na szczeblu
lokalnym, procedura reagowania na awarie technologiczne, Biblioteka nadzwyczajnych zagro¿eñ, Zeszyt
2, Instytut Ochrony Œrodowiska, Warszawa 1999
Biuletyn Informacyjny G³ównego Geodety Kraju, numer 3/2003
Biuletyn Informacyjny G³ównego Geodety Kraju, numer specjalny, kwiecieñ 2003
Boniface Pascal & IRIS, Atlas wojen XX wieku. Konflikty wspó³czesne i w przysz³oœci, (wyd. polskie), Dom
Wydawniczy Bellona, Warszawa, 2001
Collins John M., Military Geography. For Professionals and the Public, National Defense University
Press, Washington 1998
Europa Œrodkowa jako region geostrategiczny, Materia³y z konferencji naukowej, pod red. Z. Lacha i A. £aszczuka, AON, Warszawa 2002
Garvan B., Wsparcie geograficzne podczas kryzysu i klêsk ¿ywio³owych, w: Wiadomoœci S³u¿by Topograficznej, Sztab Gen. WP, Zarz¹d Geografii Wojskowej, 1(4) 2000
Góralczyk B., 2000 – W jakim œwiecie bêdziemy ¿yli wed³ug raportu UNESCO, Polska 2000 Plus – nr 2/
200, Elipsa, Warszawa 2000, s.27.
Informacja geoprzestrzenna dla wspó³czesnych wyzwañ bezpieczeñstwa RP, Materia³y Seminarium Geograficznego, MON, Szt. Gen. WP, Zarz¹d Geografii Wojskowej, Warszawa 2002
Joint Tactics, Techniques, and Procedures for Joint Intelligence Preparation of the Battlespace, Joint Publication 2-01.3 USArmy, 2000
Johnson Stuart E., Libicki Martin C., Treverton Gregory F. i inni, New Chalenges, New Tools for Defense
Decisionmaking, RAND, Santa Monica 2003
Kant Eric, Wireless GIS Solution Aids WTC Rescue Efforts, ArcUser, (GIS for Homeland Security), January-March 2002
Lach Z., Skrzyp J., £aszczuk A., Geografia bezpieczeñstwa pañstw regionu œrodkowoeuropejskiego, MON,
Szt. Gen. WP, Zarz¹d Geografii Wojskowej, Warszawa 2001
Linsenbarth A., Europejski program monitoringu œrodowiska i bezpieczeñstwa – GMES, w: Materia³y
konferencyjne, GIS w praktyce, Jachranka, 2002
Materia³y seminarium geograficznego. Zasilanie systemów dowodzenia oraz instytucji zarz¹dzania kryzysowego w produkty geograficzne, MON, Szt. Gen. WP, Zarz¹d Geografii Wojskowej, Warszawa 2000
Piotrowski Remigiusz, Topograficzna Baza Danych. Program dzia³ania, GISPOL, Warszawa 2001
Prace Instytutu Geodezji i Kartografii, Referaty na konferencjê naukowo-techniczn¹ nt. GIS w praktyce, t.
XLVI, z. 99, Warszawa, 1999
Sabak Z., Królikowski J., Ocena zagro¿eñ bezpieczeñstwa Rzeczypospolitej Polskiej, AON, MON, Warszawa 2000
Sambura A., Myrda G., GIS a sytuacje nadzwyczajne i akcje ratownicze, w: Materia³y konferencyjne,
GIS w praktyce, Jachranka, 2002
STANAG 2251, Zakres i prezentacja wojskowych informacji i dokumentacji geograficznych (MGID), Edycja
5, Bruksela 1976
Studium dotycz¹ce tymczasowych wymagañ dla systemu Informacji geograficznej (GIS) dla ACE, 3625/SHIPG/
050/00, NATO, 2000
System Informacji Strategicznej. Wywiad gospodarczy, a konkurencyjnoœæ przedsiêbiorstwa, praca zbiorowa
pod red. Borowskiego R. i Romanowskiej M., Centrum Doradztwa i Informacji DIFIN, Warszawa,
2001.
Rola i znaczenie systemów informacji geograficznej w dzia³alnoœci na rzecz bezpieczeñstwa
Summary
Systems of geographical information support any forms of activities executed in spatial dimension. They play a specific role and have a special importance in the sphere of activities ensuring
national security. The complexity of the security issues and the variety of needs in this respect as
well as circumstances related to Poland’s participation in the NATO and the EU structures
indicate the need to take action to develop an interdisciplinary and multidimensional integrated
GIS for the requirements of the security system of Poland. The article is a fragment of a scientific research work implemented in the National Defence Academy entitled “Geography of security and defence of Poland”.
Zbigniew Lach, Andrzej £aszczuk
Akademia Obrony Narodowej,
Wydzia³ Strategiczno-Obronny, Zak³ad Geografii
Al. Gen. A.Chruœciela 103/25, 00-910 Warszawa
tel. (0 prefiks 22) 681-31-61, fax 681-37-10
e-mail: [email protected]
37