Termoplastyczne tworzywa wysokotemperaturowe

Termoplastyczne tworzywa wysokotemperaturowe

tworzywa polimerowe
Termoplastyczne tworzywa
wysokotemperaturowe
Jacek W. Kaczmar, Oliwia Trzaska
Do grupy dynamicznie rozwijających się materiałów inżynierskich zaliczyć należy tworzywa sztuczne, a w szczególności wysokotemperaturowe polimery termoplastyczne.
Odznaczają się one wysoką odpornością termiczną i posiadają szereg właściwości fizykochemicznych, co wpływa
na ich zastosowanie w przemyśle elektronicznym, elektrotechnicznym, aeronautyce, medycynie.
N
a wstępie warto zdefiniować różnicę pomiędzy termoodpornością a odpornością cieplną, ponieważ
oba pojęcia często bywają mylone i używane zamiennie. Terminem „odporność cieplna” określa
się maksymalną temperaturę, w której dane tworzywo sztuczne zachowuje swoje właściwości mechaniczne. Do oznaczania
odporności cieplnej stosuje się takie metody jak: Martensa,
Vicata czy dość często wykorzystywana w literaturze fachowej
temperatura ugięcia pod obciążeniem (HDT). Pod pojęciem
„termostabilności” rozumie się temperaturę rozkładu chemicznego polimeru (Tr).
Podczas klasyfikacji polimerów pod względem ich odporności
termicznej stosuje się różne zakresy temperatur zeszklenia (Tg)
i topnienia (Tm), a także różne przedziały czasowe, w których
próbka poddana określonej temperaturze nie powinna ulec degradacji [1, 2, 3].
Zgodnie z klasyfikacją Marvela polimer uznaje się za termostabilny jeśli nie ulega on degradacji podczas długotrwałej
eksploatacji (do 25 000 godzin) w temperaturach sięgających
300oC oraz nie zmienia kształtu ani nie ulega stopieniu w trakcie krótkotrwałego ogrzewania (do 300 godzin) w temperaturach dochodzących do 500oC [1].
Wśród termoodpornych polimerów termoplastycznych można
wymienić takie, które nadają się do stosowania w bardzo wysokich temperaturach (np. PBI) jak i przykłady tworzyw mających zastosowanie w bardzo szerokim zakresie temperatur (np.
PTFE, dla którego zakres temperatur pracy wynosi od –269oC
do +260oC) [5].
Rys. 1. Rozkład przybliżonej najwyższej temperatury
występującej na powierzchni promu kosmicznego [4]
34
Takie elementy jak pokrycia statków kosmicznych, części
samolotów czy też konstrukcje silników rakietowych niejednokrotnie narażone są na pracę w temperaturach rzędu 1000oC
(często przekraczają one 3000oC). W celu ich ochrony stosuje się tzw. materiały ablacyjne, ulegające zniszczeniu tylko
w warstwie powierzchniowej (w wyniku czego powstaje tzw.
żużel szklisty). Proces ten pochłania większość energii dzięki
czemu głębsze warstwy materiału ablacyjnego nagrzewają się
ze znacznie mniejszą intensywnością. Dla temperatur wynoszących do 900oC jako materiały ablacyjne z powodzeniem wykorzystuje się kompozyty na osnowie termoplastycznej (przy czym
stosowanymi tworzywami mogą być polimery o Tr nie przekraczającej 300oC) [5].
Do termoplastów o bardzo wysokiej termoodporności można
zaliczyć grupę polibenzimidazoli (PBI), które ze względu na złą
płynność przetwarza się metodą spiekania proszków (w ponad
400oC). Wykazują one bardzo wysoką termostabilność bez dostępu powietrza (rozkład następuje powyżej 500oC, w obecności powietrza zaś powyżej 300oC), ich temperatura zeszklenia
wynosi ok. 435oC [2, 6, 7].
PBI charakteryzuje się odpornością na szereg chemikaliów
(rozpuszczalniki, oleje, kwasy, alkalia). Dlatego też znajduje on
zastosowanie jako lakier ochronny. Dodatkowym atutem w tym
przypadku jest jego silna adhezja do metali. Jego właściwości
dielektryczne oraz mechaniczne wykorzystuje się w przemyśle
elektronicznym, stosowany jest jako materiał izolacyjny w przemyśle elektrycznym, samochodowym i lotniczym. Ze względu na
niepalność i termoodporność włókna z PBI wykorzystuje się do
Rys. 2. Dopuszczalne temperatury pracy w powietrzu
wybranych tworzyw wysokotemperaturowych [22]
Tworzywa sztuczne w przemyśle . Nr 4/2011
produkcji odzieży ochronnej dla kosmonautyki, hutnictwa, ochrony przeciwpożarowej. Zaletą tychże włókien jest ich hydrofilowość (chłoną nawet do 14% wody) [2, 6, 7]. Przykładem takich
materiałów są tekstylia z Nylonu 6 oraz Nylonu 6,6 wzmocnione
włóknami z PBI, stosowane nawet jako zasłony w szpitalach,
hotelach czy też jako odzież do spania [8].
Warto również wspomnieć o takiej grupie termoplastów jak poliarylany (PAR), w której na szczególną uwagę zasługują PAR 25
oraz PAR 15. Zakres temperatur pracy dla tych materiałów (bez
wpływu na ich właściwości mechaniczne i elektryczne) mieści się
między –270oC a +200oC (nawet do +300oC). Dzięki bezpostaciowej strukturze wykonywane z nich kształtki są przezroczyste. PAR
mają zastosowanie w przemyśle elektronicznym, elektrotechnicznym, wytwarza się z nich izolacje, filtry UV, membrany [6].
Wśród tworzyw wykazujących się średnią termoodpornością
można wymienić poliimidy termoplastyczne (PAI, PEI, PISO), polieter fenylenu (PPE) oraz politetrafluoroetylen (PTFE). Wspólną
ich cechą jest temperatura zeszklenia mieszcząca się w granicach od 200oC do 300oC.
Poliamidoimid (PAI) jest polimerem amorficznym, stosowanym w atmosferze powietrza w temperaturach od -240oC do
+260oC, zaś w warunkach inertnych do 315oC (bez wpływu na
właściwości mechaniczne). Z PAI wytwarzane są metodą wtrysku oraz wytłaczania różnego rodzaju kształtki (nawet o dość
skomplikowanej budowie), co związane jest z jego doskonałymi
właściwościami przetwórczymi (temeperatura przetwórstwa wy-
nosi od 330oC do 380oC). Do szczególnych zalet należy zaliczyć
wysoką stabilność wymiarową, dobrą odporność na pełzanie,
dużą udarność oraz stosunkowo wysoką odporność chemiczną.
Ze względu na trudną palność (z wydzieleniem niewielkiej ilości
dymu) często stosuje się PAI zamiennie z elementami metalowymi wewnątrz samolotów. Na rynku spotyka się kompozyty
PAI między innymi z termoplastami, włóknami węglowymi oraz
szklanymi, a także napełniane PTFE oraz grafitem (stosowane
jako materiały łożyskowe). PAI wykorzystuje się do budowy elementów narażonych na wysokie obciążenia mechaniczne bądź
elektryczne, pracujące w wysokich temperaturach, a także do
konstrukcji częśći elektronicznych [2, 6, 7, 9].
Polieteroimid (PEI) podobnie jak poprzedni polimer jest amorficzny oraz bardzo trudno palny. HDT (dla obciążenia 1,85 N/
mm2) wynosi 200oC, a Tg ok. 220oC. Dzięki swojej termostabilności oraz odporności na pełzanie często wykorzystywany jest
jako zamiennik elementów metalowych, dodatkową zaś jego
zaletą jest stosunkowo niewysoka cena [2, 6, 7].
Indeks tlenowy OI [%]
Rys. 4. Ocena palności wybranych tworzyw termoodpornych
za pomocą indeksu tlenowego [2, 6, 7]
Rys. 3. Schemat działania ogniwa paliwowego [15]
Gazy cieplarniane (m.in. CO2) uważa się obecnie za jedną
z głównych przyczyn globalnego ocieplenia klimatu. Około
80% energii w krajach Wspólnoty Europejskiej pochodzi
z paliw kopalnych (jak gaz ziemny, ropa naftowa, węgiel)
będących bogatym źródłem tychże gazów. Rozwiązaniem
problemu mogą być ogniwa paliwowe, które przetwarzają
energię chemiczną w elektryczną, przy czym sprawność
procesu jest wysoka a jednocześnie emisja zanieczyszczeń
jest stosunkowo niska. Nafion® – materiał stosowany do
budowy membrany w ogniwach paliwowych, może być
wykorzystywany w temperaturach od 80oC do 90oC.
Jednakże w przemyśle motoryzacyjnym potrzebne są materiały pracujące w temperaturach rzędu 120oC–130oC [16].
Polimerem spełniającym te warunki, a także wykazującym
odporność chemiczną jest PBI oraz jego pochodne. Prowadzone są również (z powodzeniem) badania nad zastosowaniem takich tworzyw jak PEEK i jego sulfonowe pochodne
(S-PEEK), sulfonowe pochodne kopolimerów PEEK oraz PB
(PEEK-b-sPB), sulfonowe pochodne PPE (S-PPE) jak i blendy
S-PEEK/S-PPE [16, 17, 18].
Tworzywa Sztuczne w Przemyśle . Nr 4/2011
Chłonność wilgoci w 23oC, 50% wilgoci względnej
do nasycenia [%] (*po 24 h)
Rys. 5. Chłonność wilgoci [2, 6, 7, 15]
Rys. 6. Zaciski
wykonane z Duratron’u U1000 PEI
firmy Quadrant
EPP KAPROLAN
Zaciski z PEI
stosowane są
w środkach
transportu:
samolotach,
czołgach,
statkach [22].
35
t
tworzywa polimerowe
tworzywa polimerowe
Przetwarza się go najczęściej w temperaturach od 340oC do
425oC metodą wtrysku, ale również poprzez wytłaczanie, rozdmuchiwanie oraz spienianie. Stosuje się go także w postaci
kompozytów wzmacnianych włóknem szklanym i węglowym, co
pozytywnie wpływa na jego i tak już stosunkowo wysoki moduł
sprężystości oraz wytrzymałość na rozciąganie. Innymi materiałami są kompozyty wzmacniane napełniaczami mineralnymi
bądź PTFE o zwiększonej odporności na ścieranie. Dostępne
są wyroby między innymi w postaci pianek konstrukcyjnych,
folii oraz włókien. Tworzywo to jest wykorzystywane coraz
częściej w transporcie (wykonuje się z niego między innymi
elementy cylindrów tłokowych i hamulcowych), w przemyśle
elektryczno-elektronicznym, w medycynie, a także stosowane
jest jako materiał na łożyska, koła zębate, czy też opakowania
[2, 6, 7]. Przeprowadzone niedawno badania potwierdziły, że
membrany wykonane z PEI wykazują selektywność względem
CO2, co może być wykorzystane do jego sorpcji z mieszaniny
gazów [10].
Poliimidosulfon (PISO) stosuje się w temperaturach do 208oC,
a przetwarza w temperaturze 370oC. Jest odporny na większość
zwykłych rozpuszczalników. W postaci zmodyfikowanej z PTFE
bądź z grafitem wykorzystuje się go do zastosowań trybologicznych [6, 7].
Powszechnie znanym tworzywem sztucznym jest Teflon. Nazwa ta odnosi się do kilku polimerów z grupy polifluorowęglowodorów, jednakże najważniejszym jej przedstawicielem jest
politetrafluoroetylen (PTFE). Jego głównymi cechami są niepalność oraz najlepsze wśród wszystkich tworzyw sztucznych właściwości poślizgowe i antyprzyczepne (co jest wynikiem bardzo
niskiego napięcia powierzchniowego) [6].
Stąd też PTFE stosuje się często jako środek poślizgowy
w mieszaninach z innymi tworzywami sztucznymi. Zaletą politetrafluoroetylenu jest szeroki zakres temperatur, w jakich
może on być użytkowany (–270oC do + 260oC), a w przypadku działania krótkotrwałego nawet do 300oC. Ze względu na
wysoką temperaturę mięknienia (327oC) oraz dużą lepkość
stopu przetwarza się go poprzez spiekanie, prasowanie bądź
też specjalne wytłaczanie [6].
Kolejną grupą polimerów termostabilnych są poliaryloeteroketony (PAEK). Wśród nich, zaliczany do średnio termostabilnych,
jest polieter fenylenu (PPE) zwany też potocznie (jednak nie do
końca poprawnie) politlenkiem fenylenu (PPO). Mimo dobrych
właściwości mechanicznych i temperaturowych nie jest on stosowany w formie czystego polimeru. Na rynku mają zastosowanie blendy PPE z innymi tworzywami. Jego doskonała mieszalność z takimi polimerami jak: polistyren (PS), poliamid (PA 6
i PA 66), politereftalan butylenu (PBT) zapewniła mu powodzenie na rynku tworzyw sztucznych [7, 11].
Czysty PPE po ostygnięciu jest amorficzny, jednakże w stanie zaraz po wytworzeniu zawiera do 50% fazy krystalicznej.
Jego temperatura zeszklenia wynosi ok. 207oC, zaś temperatura topnienia krystalitów 260oC. Poza dobrymi właściwościami
mechanicznymi do najważniejszych jego zalet można zaliczyć
dużą stabilność wymiarową, małą podatność na pełzanie, małą
chłonność wody oraz ograniczoną palność [7, 12]. Poliblendy
PPE charakteryzują się łatwą przetwarzalnością (w temperaturach od 270oC do 300oC) oraz nieznacznym pogorszeniem odporności cieplnych i chemicznych. Tak jak homopolimer wykazują się wysoką stabilnością wymiarową oraz niską chłonnością
wody (0,06 do 0,07%). Długotrwała temperatura stosowania ich
wynosi ok. 100oC, zaś krótkotrwała dochodzi do 200oC, dzięki
czemu nadają się do wielokrotnej sterylizacji w temperaturze
ok. 135oC. Blendy PPE/PA mają zastosowanie w przemyśle
motoryzacyjnym (np. zewnętrzne elementy karoserii poddawane lakierowaniu piecowemu), PPE/PS z uwagi na właściwości
trudnopalne wykorzystywane są między innymi w obudowach
telewizorów oraz innych elementach AGD [7,11].
Spośród PAEK należy wymienić również polieteroketony aromatyczne (inaczej zwane też poliaryloeteroketonami), gdzie
Rys. 8. Wykres temperatur zeszklenia Tg oraz temperatur
topnienia Tm dla wybranych polimerów termoodpornych
[2, 6, 7]
Rys.7. Tkanina z membraną GORE-TEX® [19]
Membrana GORE-TEX® wykonana jest z PTFE. Najczęściej
nie przekracza ona grubości od 0,02 do 0,05 mm. Mikropory
membrany są 20 000 razy mniejsze od kropli wody (przez
co membrana jest „nieprzemakalna”) i jednocześnie są 700
razy większe od pojedynczej cząsteczki wody (dzięki czemu
membrana jest „przepuszczalna” np. dla potu) [19].
36
jednym z popularniejszych jest polieteroeteroketon (PEEK).
PEEK należy już do tworzyw umiarkowanie termoodpornych,
czyli polimerów o Tg > 150oC oraz Tm > 200oC. Maksymalna
temperatura jego użytkowania wynosi od 250oC do 260oC, zaś
temperatura przetwórstwa od 370oC do 400oC. Charakteryzuje się on bardzo dobrą wytrzymałością zmęczeniową, odpornością na ścieranie, a także odpornością chemiczną (między
innymi na większość rozpuszczalników organicznych). Dzięki
tym właściwościom stosuje się go do produkcji elementów
o wysokiej precyzji wymiarowej oraz materiałów przeznaczonych
na łożyska. Ponadto PEEK należy do tworzyw trudnopalnych
(z niewielką ilością dymu podczas jego spalania) o chłonności
wody wynoszącej 0,15% [2, 7, 11].
Charakteryzuje się on również zgodnością biologiczną, co
znalazło zastosowanie w medycynie do produkcji urządzeń do
Tworzywa sztuczne w przemyśle . Nr 4/2011
tworzywa polimerowe
Rys. 9. Firma Airbus zastąpiła niektóre elementy aluminiowe
(jak kanały kablowe, zaciski do kabli, uchwyty półek bagażowych) na wykonane z PEEK firmy Victrex. Zamiana
ta przyczyniła się nie tylko do obniżenia masy i kosztów,
ale wpłynęła również na wzrost bezpieczeństwa, ponieważ
PEEK należy do polimerów trudnopalnych (przy czym wytwarzające się podczas spalania związki nie są toksyczne).
Zastosowano kompozyty na osnowie PEEK z włóknem szklanym, kierując się ich dobrymi właściwościami mechanicznymi jak i odpornością chemiczną [20].
dializ, urządzeń chirurgicznych i stomatologicznych [2, 7, 11].
W marcu 2009 roku opublikowano wyniki badań prowadzonych
in vivo, potwierdzające możliwość zastosowania w chirurgii odpowiednich kompozytów PEEK jako biokompatybilnych implantów do rekonstrukcji kości [13].
Do termoplastów umiarkowanie termostabilnych zalicza się
również polisiarczek fenylenu (PPS) oraz polisulfony (PSU).
PPS jest krystaliczny, o dużej chemoodporności (nie rozpuszcza się pod wpływem rozpuszczalników organicznych), jest niepalny, a chłonność wody jest bardzo niska (0,02%). Ponadto wykazuje on właściwości elektroprzewodzące. Ze względu na jego
kruchość stosuje się wzmocnienia w postaci włókien szklanych,
węglowych, czy też aramidowych. W przemyśle samochodowym
wykorzystuje się go między innymi do produkcji elementów gaźników i układu zapłonowego, PPS ma również zastosowanie
w przemyśle elektronicznym, a także w produkcji antyadhezyjnych naczyń kuchennych [7, 12].
PSU jest natomiast polimerem amorficznym o wysokiej stabilności wymiarowej oraz dużej twardości. W przeciwieństwie
do PPS jest higroskopijny, ale równie jak on wykazuje właściwości chemoodporne (głównie na roztwory soli, kwasy, alkalia,
smary, oleje). Dzięki dobrym właściwościom elektrycznym oraz
mechanicznym w warunkach wysokich temperatur ma on zastosowanie w przemyśle lotniczym i motoryzacyjnym, wykonuje się
z niego elementy narażone na obciążenia mechaniczne i termiczne [7, 12].
Rys. 10. Koła zębate aparatu do dializy wykonane z PEEK
Dzięki swej chemo- i termoodporności polimer ten nadaje
się do wytwarzania elementów, które są poddawane nawet
1000 cyklom czyszczenia i sterylizacji parą nasyconą w temperaturze 134oC [21]
[1] J.F. Rabek: Współczesna wiedza o polimerach- wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
[2] I. Gruin, J. Ryszkowska, B. Markiewicz: Materiały polimerowe, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1996.
[3] Z. Florjańczyk, S. Penczek (Red.): Chemia polimerów, Tom
III, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa
1998.
[4] L.A. Dobrzański (Red.): Zasady doboru materiałów inżynierskich, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2001.
[5] F. Wojtkun, J.P. Sołncew: Materiały specjalnego przeznaczenia, Politechnika Radomska im. Kazimierza Pułaskiego,
Radom 2001.
[6] H. Saechtling: Tworzywa sztuczne – poradnik, Wydawnictwa
Naukowo- Techniczne, Warszawa 2000.
Tabela1. Odporność wybranych materiałów termoodpornych na chemikalia [2, 6, 7, 9, 12, 14].
Odporność na:
Materiał
polimerowy
Oleje
PBI
odporny
Rozcieńczone
kwasy i zasady
Silne kwasy
i zasady
Węglowodory
Gotująca się woda
i para wodna
odporny na większość zwykłych rozpuszczalników
PAI
------
odporny
względnie odporny
odporny
-------
PEI
odporny
odporny
względnie odporny
nieodporny
odporny
PISO
------
PTFE
odporny
odporny na wszystkie zwykłe rozpuszczalniki
odporny
odporny
odporny
odporny
PPE/PS
------
odporny
odporny
nieodporny
odporny
PPS
------
odporny (z wyjątkiem HCl
oraz kwasów utleniających)
odporny (z wyjątkiem HCl
oraz kwasów utleniających)
odporny
odporny
PSU
odporny
odporny
odporny
względnie
nie odporny
względnie odporny
Tworzywa Sztuczne w Przemyśle . Nr 4/2011
37
t
Literatura:
tworzywa polimerowe
Z KRAJU I ZE ŚWIATA
PIAP po raz trzeci nagrodził
„Młodych Innowacyjnych”
4 nagrody główne i 6 wyróżnień przyznano w Ogólnopolskim Konkursie „Młodzi Innowacyjni” na najlepsze
prace doktorskie oraz dyplomowe w dziedzinach automatyki, robotyki i pomiarów. Konkurs organizowany był
po raz trzeci przez Przemysłowy Instytut Automatyki
i Pomiarów (PIAP) w Warszawie.
W kategorii prac doktorskich nagrody (po 3750 zł) przyznano dr. inż. Jerzemu Baranowskiemu z Akademii Górniczo-Hutniczej za pracę pt. „Odtwarzanie stanu systemów
dynamicznych z dyskretnych danych pomiarowych” oraz
dr. inż. Tomaszowi Winiarskiemu z Politechniki Warszawskiej za pracę o kontrolowaniu sił w manipulatorach robotycznych.
W kategorii prac magisterskich i inżynierskich zwycięzcami zostali: mgr inż. Bartosz Gwizdała z Politechniki
Gdańskiej, który prowadził badania nad trójwymiarowym
skanerem laserowym zrealizowanym za pomocą robota
przemysłowego KAWASAKI, a także inż. Jakub Hajkuś
z Politechniki Krakowskiej, którego praca była poświęcona gąsienicowemu robotowi inspekcyjnemu R-bot, który
wykorzystuje system wizji 3D. W tej kategorii nagrody wynosiły po 2250 zł.
Wśród wyróżnionych prac doktorskich były badania młodych doktorów na temat bezkolizyjnej trajektorii robota
manipulacyjnego czy sterowania trakcyjnym silnikiem synchronicznym z magnesami zagłębionymi w wirniku. Wyróżniono też 4 prace z kategorii magisterskie/inżynierskie.
Do konkursu komisja zakwalifikowała 52 prace (7 prac
doktorskich i 45 prac magisterskich lub inżynierskich).
Przy wyborze laureatów brane były pod uwagę opinie
obecnych na posiedzeniu członków komisji konkursowej,
uwzględniające walory teoretyczne, zrealizowane wdrożenia i praktyczne zastosowania wyników prac konkursowych.
– Już trzeci raz poprzez konkurs „Młodzi Innowacyjni”
PIAP docenia talent, pracę i pomysłowość najlepszych absolwentów uczelni wyższych – powiedział podczas uroczystości wręczenia dyplomów prof. nadzw. dr inż. Stanisław
Kaczanowski, zastępca dyrektora PIAP ds. badawczo-rozwojowych.
[7] W. Królikowski: Polimerowe materiały specjalne, Politechnika Szczecińska, Szczecin 1998.
[8] M.S. Subbulakshmi, N. Kasturiya, Hansraj, P. Bajaj, A.K.
Agarwal: Production of Flame-Retardant Nylon 6 and 6.6,
J.M.S.- Rev. Macromol. Chem. Phys. 2000, C40(1), 85–
104.
[9] L.A. Dobrzański: Materiały inżynierskie i projektowanie materiałów- podstawy nauki materiałach i metaloznawstwo, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 2006.
[10] K. Simons , K. Nijmeijer, J.G. Sala, H. van der Werf, N.E.
Benes, T.J. Dingemans, M. Wessling: CO2 sorption and transport behavior of ODPA-based polyetherimide polymer films,
Polymer 2010, 51, 3907-3917.
[11] M. Balsam, P. Barghoorn, U. Stebani: Trends in applied
macromolecular chemistry, Die Angewandte Makromolekulare Chemie 1999, 267, nr 4681, 1–9.
[12] D. Żuchowska: Polimery konstrukcyjne, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1995.
[13] C. Von Wilmowsky, R. Lutz, U. Meisel, S. Srour, S. Rupprecht, T. Toyoshima, E. Nkenke, K.A. Schlegel: In Vivo Evaluation of ß-TCP Containing 3D Laser Sintered Poly(ether ether
ketone) Composites in Pigs, Journal Of Bioactive And Compatible Polymers 2009, Vol. 24- March, 169- 184.
[14] J. Pielichowski, A. Puszyński: Technologia tworzyw sztucznych, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 2003;
[15] Z. Pientka, J. Schauer: Hydrogen Economy and Polymer
Membranes” Macromol. Symp. 2010, 295, 23–29.
[16] P. Mustarelli: The Development of High Temperature
PEMFCs: Reasons and Perspectives, Fuel Cells 2010, 10,
nr 5, 753–753.
[17] Y. Zhao, J. Yin: Synthesis and properties of poly(ether
ether ketone)-block-sulfonated polybutadiene copolymers
for PEM applications, European Polymer Journal 2010, 46,
592–601.
[18] M.M, Hasani-Sadrabadi, S.R. Ghaffarian, N. MokarramDorri, E. Dashtimoghadam, F.S. Majedi: Characterization of
nanohybrid membranes for direct methanol fuel cell applications, Solid State Ionics 2009, 180, 1497–1504.
[19] H. Bryan: Gore shows the worth of collaborating along the
whole value chain, Technical Textiles International: TTI; Jan/
Feb 2008; 17, 1, 37–41.
[20] PEEK aircraft components, Mechanical Engineering; May
1998; 120, 5, 38- 38.
[21] M. Valenti: Peek for dialysis, Mechanical Engineering; Dec
2001; 123, 12, 30–30.
[22] www.kaprolan.pl.
Źródło: PAP - Nauka w Polsce
O. Trzaska
doktorantka na Wydziale Mechanicznym
Politechniki Wrocławskiej,
dr. hab. inż. J.W. Kaczmar
Prof. PWr.
Laboratorium Tworzyw Sztucznych
Instytut Technologii Maszyn
i Automatyzacji
Politechniki Wrocławskiej
38
Tworzywa sztuczne w przemyśle . Nr 4/2011