Koncepcja badania Mapa społecznej aktywności obywatelskiej

Koncepcja badania Mapa społecznej aktywności obywatelskiej

Koncepcja badania
Mapa społecznej aktywności obywatelskiej
Wprowadzenie
Obserwacja funkcjonowania różnorodnych lokalnych społeczności, zachodzących w nich procesów
społecznych, sposobów radzenia sobie przez nie z problemami społecznymi czy zaspokajaniem potrzeb
swoich członków pozwala stwierdzić, że jednym z wielu czynników decydujących o tej różnorodność są
zachowania mieszkańców. Zachowania manifestujące się większym lub mniejszym zainteresowaniem
sprawami swojej miejscowości, bardziej lub mniej gremialnym uczestnictwem w wyborach władz,
powszechnym lub znikomym czytelnictwem lokalnych gazet, masowym lub śladowym członkostwem i
aktywnością w lokalnych stowarzyszeniach. Społeczności lokalne różnią się ze względu na typ aktywności
publicznej, ale wydaje się, że przemiany typu tejże aktywności oddziałują na przeobrażenia społeczności.
Nieuchronnie pojawiają się pytania „Dlaczego w niektórych wspólnotach aktywność jest wyższa niż w
innych?”; „Co sprawia, że w jednych przyjmuje postać koncyliacyjną, zaś w innych buntowniczą?”;
„Jakie w istocie ma konsekwencje?” i wiele innych. Odpowiedzi na te pytania, choć ciekawe z poznawczego
punktu widzenia, na poziomie konkretnych wspólnot mogą stać się czynnikami determinującymi politykę
władz samorządowych, wpływać na kierunki rozwoju lokalnego, przesądzać o włączeniu mieszkańców w
dokonujące się zmiany. Skoro mogą, stąd też zadajemy sobie pytanie Czy?, a jeżeli tak to W jakim stopniu
aktywność lokalnych społeczności wpływa, czy może nawet warunkuje, jakość życia wspólnoty jako takiej
oraz tworzącego ją bogactwa grup i kategorii społecznych czy wreszcie jednostek?
Efektem końcowym badania jest swoista monografia w postaci „Mapy społecznej aktywności obywatelskiej”
ujmującej badany obiekt w szerokim kontekście jego funkcjonowania. „Mapa” została wykreślona na bazie
danych ilościowych, jak dane statystyczne, dane urzędowe, czy oficjalne wyniki wyborów, zaś
zinterpretowana przez odwołanie się do subiektywnych opinii, ocen czy interpretacji wyrażanych przez
lokalnych liderów.
O idei tworzenia map społecznych
Dominik Bartmański w artykule zatytułowanym Podróżowanie bez mapy, czyli o (nie)popularnej kulturze
teorii społecznej pisze „Nie od dziś znane jest porównanie teorii społecznych do map. Pomagają one tworzyć
kartografię życia codziennego i akademickiego, określać topografię wielkich struktur i specyfikę małych
procesów. Prezentują szerokie panoramy kultury i próbują zrozumieć detale jej terenu. Pokazują nam, jak
jedne idee rodzą inne i dokąd ważniejsze z nich prowadzą na drodze swego urzeczywistnienia. Pomagają
interpretować chaotyczną teraźniejszość, rozumieć szybko, a czasem i ochoczo zapominaną przeszłość,
wybiegać myślą w przyszłość.”1
Tworzenie map, stosowanie ich w charakterze narzędzia badawczego, czy wykorzystywanie na potrzeby
diagnoz społecznych ma stosunkowo bogatą - wywodzącą się m.in. z dorobku szkoły chicagowskiej tradycję zarówno w naukach społecznych, jak i praktyce społecznej. Także polskie organizacje pozarządowe
próbowały stosować tę ideę do badania potrzeb i zasobów lokalnych2. Jednak idea opracowanej i stosowanej
przez nas metody „Mapa społecznej aktywności obywatelskiej” opiera się na odmiennych założeniach, a
1
D.
Bartmański,
Podróżowanie
bez
mapy,
czyli
o
(nie)popularnej
kulturze
teorii
społecznej,
http://www.krytyka.org/pokaz_artykul.php?id=20
2 Przykładem praktycznego zastosowania idei jest np. „Mapa potrzeb” realizowana jako element działań programu „Dialog”. Zob.
K. Łotowska, Budowanie mapy potrzeb, w: Dialog, powiedz jak? Z doświadczeń zespołu Dialog, Centrum Szkoleniowe FRDL,
Białystok 1998, s. 45-58. Czy „mapy instytucji” działających na danym obszarze, w danej branży tworzone bardzo często w
oparciu m.in. o informacje zawarte w bazie KLON/JAWOR. Zob. R. Skrzypiec, „Regionalne mapy infrastruktury 3-go sektora w
Polsce: pomorskie i śląskie”, niepublikowany raport z badań na zamówienie Fundacji Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego i
Funduszu Probonus, Warszawa 2004.
1
mianowicie z punktu widzenia celu naszej działalności, czyli łączenia nauki i praktyki społecznej:
•
•
ważniejsze są działania niż instytucje. Są instytucje, które nie działają, nie prowadzą żadnej
działalności, są działania, które są realizowane poza instytucjami3.
znaczenie ma rozkład przestrzenny (miejsce), typy i metody działania przesądzają - stanowiąc
ważny składnik kapitału społecznego - o szansach lub barierach w realizacji lokalnej aktywności
obywatelskiej.
Cele badań realizowanych przy zastosowaniu Mapy społecznej aktywności obywatelskiej
Metoda Mapy społecznej aktywności obywatelskiej (dalej w tekście także Mapa) służy do badania lokalnego
społeczeństwa obywatelskiego, czyli wspólnoty wyodrębnionej na bazie związków z określonym terytorium,
zorganizowanej w ramach pewnej administracji oraz połączonej więziami o charakterze pomostowym, a
ściśle sposobu działania tej wspólnoty (jej członków, grup i instytucji) wraz z ich skutkami dla jakości
lokalnego życia.
Stawiając pytanie: po co badamy? Wskazujemy na trzy możliwe do zrealizowania w trakcie badania cele:
• sfotografowanie stanu aktywności społecznej, a na tej podstawie zidentyfikowania zarówno
miejsc nasycenia aktywnością, jak i „białych plam” w trzech ujęciach:
o przestrzennym (sołectwa, dzielnice, osiedla i inne),
o branżowym (pomoc społeczna, wspieranie przedsiębiorczości, kultura itp.),
o form aktywności (akcje, kampanie, instytucje);
• opis i interpretację lokalnego społeczeństwa obywatelskiego jako procesu (efektu i przyczyny) zmian
społecznych, wskazując na:
o mechanizmy decydujące o kierunkach rozwoju (zasoby społeczne, kierunki przepływu zasobów,
renta położenia),
o obszary stanowiące potencjał rozwojowy (posiadane zasoby społeczne, potencjalne źródła
zasobów, wartość dodana);
• rozpoznanie sposobu zarządzania społecznością lokalną determinujący możliwości i kierunki rozwoju
wspólnoty, stąd też interesują nas:
o praktyka zarządzania wspólnotą,
o dominujące relacje pomiędzy władzą i społecznością lokalną lokujące się na kontinuum:
partnerstwo-paternalizm/klientelizm-dyktat/uległość (podporządkowanie),
o szanse i kierunki ewolucji zarówno zasad rządzenia, jak i dominujących relacji.
Zasadniczym celem zastosowania metody Mapy na potrzeby badania jest pełny opis społeczności lokalnej
pod względem aktualnej i potencjalnej partycypacji społecznej mieszkańców we wszystkich ważnych
procesach społecznych, kulturowych, politycznych i ekonomicznych danej wspólnoty.
Przedmiot badań przy użyciu Mapy społecznej aktywności obywatelskiej
„Mapa”, jak wynika z zarysowanego powyżej celu badań umożliwia całościowe spojrzenie na
funkcjonowanie lokalnej wspólnoty, stąd też przedmiotem naszego zainteresowania jest:
• lokalne społeczeństwo obywatelskie w działaniu i wpływ na jakość lokalnego życia zbiorowego i
jednostkowego
bądź/oraz
• celowe działania jednostek oraz ich zrzeszeń, które wkraczają w sferę publiczną i są adresowane do
pozostałych uczestników i użytkowników tej przestrzeni.
Efektem jest określenie typu lokalnego społeczeństwa obywatelskiego poprzez wskazanie:
• motywacje jakimi kierują się w swoich działaniach społecznych członkowie społeczności lokalnej,
• dominujących form aktywności społecznej w danej zbiorowości (wspólnocie lokalnej),
• relacji poziomych pomiędzy aktorami życia publicznego,
3 Zob. R. Skrzypiec, Mapy aktywności obywatelskiej w ochronie środowiska Raport na temat stanu uczestnictwa obywatelskiego,
w: P. Frączak i D. Matejczyk (red.), Ruch ekologiczny w Polsce. Mapa uczestnictwa obywatelskiego w ochronie środowiska,
Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Społecznych „Asocjacje”, Warszawa 2001.
2
•
i relacji pomiędzy władzą a lokalną społecznością.
Rozumienie społecznej aktywności obywatelskiej
Mówiąc o społecznej aktywności obywatelskiej4 mamy na myśli działania jednostek (bezpośrednio lub za
pośrednictwem form zinstytucjonalizowanej samoorganizacji, czy poprzez inne instytucje, w tym instytucje
publiczne5), które wkraczają w sferę publiczną na zasadzie jej zagospodarowywania lub wpływania na
pozostałych uczestników i użytkowników tej przestrzeni. Warto w tym miejscu dodać, że dyskusja nad
dookreśleniem pojęcia aktywności obywatelskiej czy uczestnictwa obywatelskiego na poziomie lokalnym
towarzyszyła pracom OBAL-a od samego początku. Pierwszym przybliżeniem była definicja autorstwa
Jerzego Drążkiewicza6, która głosiła, że chodzi o „aktywność mieszkańców gminy, której celem jest wpływ
na decyzję władz lokalnych, przede wszystkim samorządowej”. Zastosowana na potrzeby pierwszych badań
spowodowała, że „brane były pod uwagę tylko takie działania, które znajdowały odbicie w procesie
decyzyjnym władz lub przynajmniej były adresowane do decydentów”. Podążając za sugestią recenzenta
wyników tych badań7, zgodnie z którą, zastosowanie tego założenia wyeliminowało z pola obserwacji szereg
przejawów aktywności zasadniczo obojętnych wobec istnienia i funkcjonowania władz i administracji
samorządowych znacznie poszerzyliśmy zakres znaczeniowy terminu, choć nadal kwestia relacji z władzą
lokalną jest dla nas jednym z kluczowych obszarów badania.
Rozumienie lokalnej aktywności obywatelskiej bliskie jest propozycja Glińskiego i Palskiej8, dla których
„społeczna aktywność obywatelska”, to taka aktywność podejmowana przez członków danej zbiorowości,
która cechuje się:
• obywatelskim, a więc niepolitycznym, jednak zorientowanym pro publico bono
• i społecznym, a więc nieindywidualnym charakterem.
W innym miejscu Drążkiewicz pisze, iż aktywność obywatelską (społeczną) możemy klasyfikować dwojako.
Po pierwsze - za M.A. Rose – jako „aktywność ekspresyjną”, która pozwala zrealizować wspólne zainteresowania osób uczestniczących we wspólnych działaniach oraz „instrumentalną”, która służy realizacji
interesów grupy, np. poprzez uczestnictwo w stowarzyszeniu. Po drugie, jako aktywność „sformalizowaną”
i „niesformalizowaną”9.
Czasami tak rozumiana aktywność obywatelska przybiera postać interwencji pod adresem władzy publicznej.
Celem tej interwencji „jest wpływ na decyzje i działania władz lokalnych - przede wszystkim władzy
gminnej (rady, zarządu, urzędu gminy), a także innych ogniw administracji publicznej (rządowych
administracji specjalnych, agend wojewódzkich i innych)”10. W literaturze ten typ aktywności określa się
pojęciem „akcji publicznej”11.
W przeciwieństwie do wyżej wymienionych form „czynnego uczestnictwa” nieco odmienną formę
obecności na scenie publicznej stanowi „bierne uczestnictwo”12 w różnego rodzaju przedsięwzięciach
organizowanych przez innych, czyli przejawach ich aktywności. Możemy wręcz mówić o „konsumowaniu”
4 Piotr Gliński i Hanna Palska odróżniają społeczną aktywność obywatelską od aktywności stricte politycznej oraz aktywność
społeczną od indywidualnej. Zob. P. Gliński, H. Palska, Cztery wymiary społecznej aktywności obywatelskiej, w: H. Domański, A.
Rychard (red.), Elementy nowego ładu, IFIS PAN, Warszawa 1997, s. 365-366.
5 Uzasadnienie dla włączenia tych przejawów aktywności do interesującej nas kategorii obserwacyjnej w R. Skrzypiec, Koncepcja
badania lokalnej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola, http://www.frso.pl/badania/raporty/koncepcjabadania.pdf
6 J. Drążkiewicz, Lokalne uczestnictwo obywatelskie w wybranych gminach, w: R. Skrzypiec (red.), Lokalne uczestnictwo
obywatelskie. Raporty z badań 1998-2002, Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej przy Stowarzyszeniu „Asocjacje”, Warszawa
2002, s. 23.
7 P. Gliński, Ocena badań lokalnego uczestnictwa obywatelskiego, w: R. Skrzypiec (red.), Lokalne uczestnictwo obywatelskie.
Raporty z badań 1998-2002, Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej przy Stowarzyszeniu „Asocjacje”, Warszawa 2002, s. 94-95.
8 P. Gliński, H. Palska, Cztery..., op. cit.
9 Za: L. Zbiegień-Maciąg, Aktywność społeczna w zastosowaniu do badań empirycznych, w: „Studia Socjologiczne”, 1979, 4: 7273.
10 J. Drążkiewicz, op. cit., s. 23.
11 Jest to koncepcja zbliżona do partycypacji politycznej w ujęciu R.E. Aggera i V. Ostroma. Zob. T Stawecki, Pojęcie
uczestnictwa obywateli w polityce, w: Prawo i społeczeństwo obywatelskie, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1990, passim.
12 Rozróżnienie pomiędzy terminami „aktywność” i „uczestnictwo” wydaje się nieco sztuczne, choć odwołując się do ich znaczeń
słownikowych możemy termin aktywność skojarzyć z jakąś czynnością, działalnością, uaktywnieniem, mobilizacją, stymulacją,
animacją, ożywianiem czy pobudzaniem. Zaś uczestnictwo skojarzymy z udziałem, współudziałem, partycypowaniem. To
pierwsze zawsze przybiera postać czynną, to drugie w szczególnych przypadkach może przybrać postać bierną.
3
efektów aktywności innych - aktywnych jednostek i ich zrzeszeń13. Klasycznym przykładem takiej obecności
w sferze publicznej jest uczestnictwo w imprezach masowych organizowanych przez różne podmioty
działające na lokalnej scenie publicznej14.
Co więcej, wydaje się, że w przeciwieństwie do aktywności, tak rozumiane „bierne uczestnictwo” dokonuje
się głównie indywidualnie, choć w postaci zachowań zbiorowych. Natomiast „aktywność obywatelska”,
która może przybierać różnorodną postać instytucjonalną i formalną najczęściej przejawia się w postaci
działań zbiorowych.
Zarówno bierne, jak i czynne uczestnictwo społeczne mogą mieć nie tylko wartość dodatnią, być oceniane
jako pożyteczne z punktu widzenia porządku społecznego, ale mogą także negatywnie oddziaływać na ten
porządek, czy mówiąc wprost mieć charakter patologii, postać zorganizowanych wybryków chuligańskich
czy zorganizowanej przestępczości. Takie zjawiska określa się terminem „brudny” kapitał społeczny 15.
Mimo, że ten problem oddziałuje na kształt „Mapy aktywności” z reguły z powodu braku danych wymyka
się naszym badaniom16.
Aktorzy aktywności
Niezwykle istotny obszar zainteresowania stanowi działalność instytucji realizujących, animujących i wspierających aktywność obywatelską. Dokonując obserwacji na tym polu musimy zwrócić uwagę na dwie kategorie: 1) działające podmioty oraz 2) rodzaj realizowanego przez nie działania
Identyfikacja tych podmiotów, a przede wszystkim przypisanie do odpowiednich klas, np.: publiczne –
prywatne, działające dla zysku (for profit) – nie działające dla zysku (not-for-profit), lokalne – pozalokalne,
„organizacje pożytku publicznego” – „grupy interesu”17 pokazuje różnorodność form aktywności lokalnej,
rodzaje i wielkość wykorzystywanych w tym celu zasobów, stwarzane szanse i bariery.
Aktorzy realizujący, to wszystkie te podmioty za pośrednictwem którym możliwa realizacja społecznej
aktywności obywatelskiej. Są to przede wszystkim grupy nieformalne, instytucje trzeciego sektora, a także
wszystkie inne instytucje tak prywatne (np. firmy), jak publiczne (szkoły), które obywatele można
wykorzystać w tym celu.
Poza wyróżnionym powyżej podziałem niezwykle istotne dla naszej koncepcji są inne typologie aktorów
lokalnych z uwagi na ich rolę i sposób działania. Odwołując się do typologii Jana Herbsta możemy wyróżnić
instytucje: mobililizujące i wspólnotowe, obywatelskie i hobbystyczne18, zaś w myśl koncepcji Adila
Narajana wskazać następujące funkcje trzeciego sektora (ale także odnośnie wszystkich aktorów
aktywności): usługodawczą, innowacyjną, rzeczniczą i monitorującą19.
Specyficzną rolę pełnią instytucje animowania i wspierania aktywności obywatelskiej. To pierwsze
umożliwia rozpoczęcie działalności, to drugie ją podtrzymuje.
13 W dokonanym przez nas rozróżnieniu nieco modyfikujemy założenia koncepcji T.H. Marshalla, dla którego „aktorzy to
aktywni, świadomi swych praw i korzystający z nich obywatele, natomiast konsumenci to współzamieszkujący z nimi w
społecznościach lokalnych, w osiedlach obywatele o zredukowanych potrzebach uczestnictwa społecznego, osoby bierne.” Zob. Z.
Zagała, „Aktorzy” i „konsumenci” w świecie lokalnym. Kultura obywatelska mieszkańców wybranych gmin województwa
śląskiego, w: E. Jurczyńska-McCluskey i M. S. Szczepański (red.),Demokracja lokalna i partycypacja obywatelska.
Zachodnioeuropejskie i amerykańskie doświadczenia; polskie obawy i perspektywy, Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk
Społecznych-Akademia Techniczno-Humanistyczna, Tychy-Bielsko-Biała, 2003, s. 236-237.
14 Pod pojęciem „lokalna scena publiczna” rozumiemy wyznaczoną fizycznymi, administracyjnymi, kulturowymi i
ekonomicznymi granicami przestrzeń (miejsce), w której przejawia się aktywność różnorodnych podmiotów, aktorów aktywności.
15 Zob. M.E. Warren, Democracy and Trust, Cambridge University Press 1999.
16 P. Gliński, Bariery samoorganizacji obywatelskiej, w: H. Domański, A. Ostrowska, A. Rychard (red.), Niepokoje polskie, IFIS
PAN, Warszawa 2004, s. 227. Z punktu widzenia koncepcji tzw. „brudnego” kapitału społecznego to podejście przyczynia się do
zubożenia „mapy lokalnej aktywności”, jednakże z uwagi na dodatnią waloryzację terminu obywatel jest w zupełności uzasadnione. Należy jednak rozważyć zasadność rejestrowania tego typu zachowań jako wskaźnika dysfunkcji lokalnej społeczności
dopełniającego obraz jej aktywności (np. gęstość zachowań patologicznych jako weryfikacja zidentyfikowanych inicjatyw
przeciwdziałających tym zjawiskom, usług zaspokajających potrzeby społeczności w tym zakresie), także jakości lokalnej polityki.
17 P. Gliński, Style działań organizacji pozarządowych w Polsce. Grupy interesu czy pożytku publicznego? Wydawnictwo IFiS
PAN, Warszawa 2006.
18 W ujęciu Herbsta jest to model „stowarzyszeniowy”, jednak z uwagi na jednoznaczną konotację terminu stowarzyszenie, jako
pewnej formy organizacyjnej aktora rezygnujemy z jego użycia w tej typologii.
19 P. Gliński, Organizacje pozarządowe, w: Encyklopedia socjologii, t 5. Appendix, Oficyna Naukowa, Warszawa 2004.
4
Termin „animacja” jest trudno definiowalny, jednakże posiłkując się propozycją M. Kopczyńskiej 20, możemy
przyjąć, że animacja jest metodą stymulowania rozwoju jednostek, grup i społeczności poprzez
aktywizowanie osób, integrowanie grup, zwiększanie ich uczestnictwa w życiu publicznym. A zatem o
animowaniu aktywności obywatelskiej możemy mówić wtedy, kiedy badana przez nas instytucja (jednostka
samorządu terytorialnego, instytucja administracji publicznej, przedsiębiorstwo, organizacja pozarządowe
bądź inny podmiot) w sposób uporządkowany inspiruje, pobudza, zachęca lokalną społeczność do wyzwolenia istniejącego w niej potencjału społecznego i zaangażowania go w jakąś działalność publiczną. W niektórych sytuacjach animowanie, mówiąc wprost, przyjmuje postać „stworzenia warunków do startu lokalnej
inicjatywy”. Tak rozumiana „animacja” wydaje się bliska przynajmniej jednemu ze znaczeń terminu
„mobilizacja”, a mianowicie „mobilizacji społecznej”21.
Natomiast ze wsparciem mamy do czynienia w sytuacji, kiedy jedna ze stron udziela drugiej bezzwrotnej lub
zwrotnej, lecz na preferencyjnych zasadach pomocy przy realizacji danej inicjatywy. Pomoc może mieć postać materialną (np. udzielanie dotacji, udostępnianie lokali na preferencyjnych warunkach) bądź niematerialną (merytoryczną – pomoc specjalistów przy realizacji zadania). Szczególnym przypadkiem wsparcia jest
organizacja pewnego systemu, np. „systemu współpracy samorządu terytorialnego z sektorem organizacji
pozarządowych”22.
Ekonomia społeczna
Specyficznym typem aktorów na lokalnej scenie publicznej są podmioty ekonomii społecznej
(przedsiębiorstwa społeczne). Wyodrębniamy je spośród innych z uwagi na rolę jaką przypisujemy im w
tworzeniu i rozwoju wspólnoty. Właściwą podstawę do ich funkcjonowania stanowi gospodarka lokalna23,
która sama w sobie może i powinna być traktowana jako element ekonomii społecznej. W tym rozumieniu
przedsiębiorstwami społecznymi są instytucje wspólnotowe, a także organizacje pozarządowe uczestniczące
w wytwarzaniu i wymianie dóbr i usług oraz inicjatywy mające na celu przeciwdziałaniu wykluczeniu
społecznemu poszczególnych osób i grup. Istota ekonomii społecznej jest rola, jaką może odgrywać „w
usamodzielnianiu i wynikającym z niego upodmiotowieniu wspólnot, organizacji i osób”.24 Ekonomię
społeczną będziemy więc rozumieli jako system zależności pomiędzy instytucjami oraz rodzaje działań,
których celem jest podnoszenie jakości życia i aktywizowania mieszkańców w kontekście funkcjonowania
wspólnoty lokalnej.
Lokalne społeczeństwo obywatelskie
Zakładamy, iż aktywność obywatelska dokonuje się w psychospołecznej przestrzeni „małej ojczyzny”25. Tak
rozumiana aktywność obywatelska jest także bliska koncepcji „partycypacji lokalnej” Pawła Starosty, której
istota sprowadza się do tego, że członkowie lokalnej wspólnoty działają razem na rzecz układu lokalnego
użytkując w tym celu lokalne zasoby26. Cechą, dzięki której aktywność nabiera charakteru lokalnego jest wg B. Lewenstein - fakt, „że zmierza do realizacji potrzeb wyrastających na (...) podłożu” lokalnym27.
Nie wdając się w dyskusje definicyjne wskażemy jedynie za Jackiem Kurczewskim, iż „lokalne
społeczeństwo obywatelskie” można postrzegać jako „zorganizowaną dobrowolną współpracę obcych sobie
członków społeczności lokalnej na rzecz interesu własnego, cudzego lub ogólnego.” Jak dalej pisze
Kurczewski, „Kryterium wzajemnej obcości ma odróżnić związki rodzinne i przyjacielskie od z założenia
20 M. Kopczyńska, Animacja społeczno-kulturalna, Centrum Animacji Kulturalnej, Warszawa 1993, s. 36 i n.
21 K. Krzysztofek, M.S. Szczepański, Pokusy nowoczesności – polskie dylematy rozwojowe, w: K. Krzysztofek, M.S. Szczepański,
A. Ziemilski, Kultura a modernizacja społeczna, Instytut Kultury, Warszawa 1993, s. 66.
22 „System ten to trwałe wkomponowanie organizacji w strukturę działań samorządu, to odpowiednie zapisy prawa lokalnego, to
dobra praktyka współpracy.” Za: A. Jachimowicz, Przyjazny system współpracy, w: „Pozarządowiec” 2005, nr 1.
23 Por. np. K. Birkholzer Lokalny rozwój gospodarczy i jego potencjał w: Z teorii i praktyki gospodarki społecznej tom 1
Warszawa 2006 s. 25.
24 Por. J. Wygnański, współpraca P. Frączak: Ekonomia społeczna w Polsce - definicje, zastosowania, oczekiwania, wątpliwości,
w: Teksty Raportu Otwarcia, Warszawa 2006 s. 21.
25 Zob. W. Theiss, Mała ojczyzna – w kręgu edukacji środowiskowej, w: S. Mołda i B. Skrzypczak (red.), Ośrodek kultury i
aktywności lokalnej. W poszukiwaniu modelu instytucji społecznościowej, Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej CAL,
Warszawa 2003, s. 19 i przywołana tam literatura.
26 P. Starosta, Poza metropolią. Wiejskie i małomiasteczkowe zbiorowości lokalne a wzory porządku makrospołecznego,
Uniwersytet Łódzki, Łódź 1995, s. 197-198.
27 B. Lewenstein, Wspólnota społeczna a uczestnictwo lokalne, ISNS Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1999, s. 29.
5
pozbawionych elementu bezwarunkowego oddania i lojalności więzi towarzyskich”, jednakże „w
szczególnie opresywnych systemach takich jak komunizm stalinowski [co – przyp. PF, RS] najwyżej rodzina
(...) czy grupka przyjaciół mogą być środowiskiem, w którym da się praktykować cnoty obywatelskie.” 28.
Takie rozumienie wpisuje się w putnamowskie rozróżnienie pomiędzy kapitałem społecznym „wiążącym”
(bonding) i „pomostowym” (bridging) czy koncepcją „silnych” i „słabych” więzi społecznych. Ten
pierwszy dotyczy więzi pomiędzy członkami jednej grupy społecznej, ten drugi odnosi się do sieci powiązań
pomiędzy osobami należących do różnych zbiorowości.
Wychodząc od tych podstawowych założeń i poszerzając je o dodatkowe aspekty, jak „dominujące formy
społecznej aktywności obywatelskiej” oraz „typy relacji pomiędzy władzami a społecznością” główną
kategorią opisu jest „lokalne społeczeństwo obywatelskie” rozumiane:
• w kategoriach „wartości” jako swoisty kapitał społeczny (wyznawane wartości, wartości realizowane,
typy i orientacje działań) oraz poczucie jakości życia;
• w kategoriach „politycznych” jako system władzy (stopień rzeczywistej samorządności, „odporność”
na negatywne efekty procesów globalizacji i glokalizacji, udział obywateli w systemie władzy (good
governance); zarówno jako 1) diagnozy sytuacji społeczności lokalnej, 2) „narzędzia wspomagania
zarządzania miastem” (Benchmarks Projects), 3) „porównywanie i wyrównywanie poziomów jakości
życia między różnymi społecznościami lokalnymi” (Neighbourhoods Projects)29; czy wreszcie jako
instrument „pobudzenia społecznej aktywności” i/lub mierzenia społecznej sprawności „w
środowiskach lokalnych (czy szerzej samorządowych)”30
• w kategoriach ekonomicznych jako rozwój lokalny ze szczególnym uwzględnieniem ekonomii
społecznej stanowiącej ważny element wspólnotowej, solidarnościowej ekonomii31.
Manifestacje społecznej aktywności obywatelskiej
Możemy wskazać na 4 podstawowe sposoby manifestowania się obserwowanej przez nas „społecznej
aktywności obywatelskiej”:
• rozkład w przestrzeni geograficznej (fizycznej), czyli odpowiedź na pytanie o „miejsce” działania,
• formy, czyli odpowiedź na pytanie o „sposób” działania,
• motywacje, czyli odpowiedź na pytanie o „przyczynę” zaangażowania się,
• „relacje” w jakie wchodzą główni aktorzy lokalnej sceny publicznej – przede wszystkim lokalne
władze samorządowe i społeczność lokalna – czyli odpowiedź na pytanie o zarządzanie we
wspólnocie.
Przestrzenny rozkład społecznej aktywności obywatelskiej
Żadna wspólnota ludzka nie jest jednorodna. Zarówno przestrzenne rozmieszczenie jej członków, jak i
wewnętrzna struktura (wiek, wykształcenie, zamożność i inne cechy społeczno-ekonomiczne) są istotne z
punktu widzenia działań społecznych. W dużym stopniu mamy tu do czynienia z geografią społeczną, która
pozwala wyznaczyć:
• granice poszczególnych obszarów społecznych, czyli przestrzeni zamieszkałych przez osoby o
podobnym sposobie życia i systemie wartości, co oznacza, że mieszkańcy jednego typu obszaru
społecznego wyróżniają się pod względem charakterystycznych postaw i zachowań od mieszkańców
innego obszaru32;
28 J. Kurczewski, Wstęp: cel i plan książki, w: J. Kurczewski (red.), Lokalne społeczności obywatelskie, ISNS, Warszawa 2003, s.
9.
29 P. Jabkowski, Wskaźniki jakości życia jako narzędzie diagnozowania poziomu przestępczości w mieście na przykładzie
Poznania, w: K. Bondyra, M.S. Szczepański, P. Śliwa (red.). Państwo, samorząd i społeczności lokalne. Piotr Buczkowski in
memoriam. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 2005, s. 235.
30 P. Śliwa, Czynniki wpływające na przebieg konfliktów w samorządach terytorialnych, w: P. Buczkowski, P. Matczak (red.).
Konflikt nieunikniony. Wspólnoty i władze lokalne wobec konfliktów spowodowanych rozwojem, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Bankowej, Poznań 2004, s. 31.
31 Por. np. ekonomia społeczna rozumiana jako usamodzielnienie, a w konsekwencji upodmiotowienie wspólnot. K. Wygnański,
współpraca P. Frączak, Ekonomia społeczna w Polsce - definicje, zastosowania, oczekiwania, wątpliwości, w: Ekonomia
Społeczna - Teksty 2006 (Raport Otwarcia), Warszawa 2006, s. 21.
32 Mówiąc o obszarach mamy na myśli wyznaczane granicami naturalnymi i sztucznymi (administracyjnymi) przestrzenie
6
•
•
zidentyfikować centra i rozlokowane wobec nich peryferia;
czy wreszcie dostrzec specyficzne obszary samoorganizacji i bezradności społecznej oraz
nadaktywności i niedoaktywności interwencji zewnętrznej, w tym instytucji publicznych33.
Pytamy zatem o jednorodność lub fragmentaryczność (podział) przestrzeni publicznej (wyznaczanej na
przykład przez preferencje wyborcze w ramach obszarów wyznaczonych przez naturalne i/lub
administracyjne granice), o typ orientacji (na ojczyznę prywatną bądź ideologiczną 34) wspólnoty lub jej
części. W przypadku wewnętrznego zróżnicowania o mono bądź policentryczność wspólnoty i wreszcie o
formy i przyczyny tego zróżnicowania.
Zasygnalizowane powyżej podziały i wzajemne relacje mogą mieć niebagatelne znaczenie dla zrozumienia
funkcjonowania złożonych społeczności lokalnych. W przypadku miast – dzielnicowych czy osiedlowych,
zaś w przypadku wsi – sołeckich czy osadniczych.
Dominujące formy społecznej aktywności obywatelskiej (zbiorowej i indywidualnej)
Kolejnym sposobem manifestowania się społecznej aktywności obywatelskiej są formy jej realizacji.
Badanie tego aspektu każe nam zadać szereg istotnych pytań, a mianowicie:
• o typ (jednostkowego) zaangażowania się
Typy zaangażowania się jednostek w działania społeczne wynikają przede wszystkim ze stopnia
uspołecznienia. Obiektem naszego zainteresowania są działania zbiorowe – grupowe bądź instytucjonalne.
Jednak nie są bez znaczenia dominujące typy więzi konstytuujące aktorów zbiorowych. Czy są to silne więzi
o charakterze wiążącym, ja te które spajają pierwotne grupy społeczne? Czy może słabe więzi pomostowe
charakterystyczne dla grupy wtórne.
• o formy aktywności
Możemy wyróżnić 3 formy aktywności: akcje, kampanie i działalność instytucjonalną. Akcja to
jednorazowe przedsięwzięcie dotyczące jednego celu, problemu bądź sprawy realizowane przez jeden
podmiot, także podmiot zbiorowy (niezależnie od jego konstrukcji – organizacja pozarządowa, ruch
społeczny, konsorcjum partnerów – partnerstwo, czy inny). Natomiast kampania to sekwencja akcji
realizowanych w pewnym otoczeniu instytucjonalnym. Natomiast działalność instytucjonalna charakteryzuje
się: ciągłością działania (jak np. w przypadku prowadzenia domu pomocy społecznej, telefonu
interwencyjnego, ale także szkolenia sportowego), wysokim stopieniem sformalizowania działań
(standaryzacja) oraz rozbudowaną infrastrukturą zapewniającą wsparcie logistyczno-techniczne i nierzadko
merytoryczną. Ten typ działalności często przybiera postać projektu, czy też programu. Akcja może zatem
być elementem kampanii, zaś kampania wchodzić w skład szerszego programu, projektu. Przy okazji
działalności instytucjonalnej mogą być realizowane także akcje i kampanie.
Eksploracja form społecznej aktywności obywatelskiej pozwala poszukiwać ich uwarunkowań w tradycji,
istniejących instytucjach35, a także potrzebach, możliwościach i wyobrażeniach, które powodują że udział ten
może być różny (chodzi więc nie tylko o modele dominujące, ale istnienie ewentualnych alternatywnych
kanałów artykulacji, reprezentacji i zaspokajania interesów).
• o typ relacji pomiędzy władzą samorządową a społecznością lokalną
Z perspektywy aktywności lokalnej niesłychanie istotne okazują się relacje pomiędzy obywatelami a
lokalnymi władzami. Zarówno sposób sprawowania władzy jak i sposób zorganizowania wspólnoty tworzą
specyficzną relację, opartą na wzajemnych oczekiwaniach, wypracowanych sposobach komunikacji,
systemem reprezentowania interesów. W tym kontekście przyjmując za Jackiem Wodzem, że członkowie
lokalnych społeczności kojarzą władzę lokalną „nie tylko z formalnymi decyzjami czy w ogóle aktami
władczymi poszczególnych ciał przedstawicielskich, lecz z bardzo szeroko rozumianą sferą organizacji
zasiedlane przez zbiorowości ludzkie niż płaszczyzny działań. Por. D. J. Walmsley, G.J. Lewis, Geografia człowieka. Podejście
behawioralne, PWN, Warszawa 1997, s. 51.
33 Warto zaznaczyć, że obu tych obszarów - samoorganizacji i interwencji - nie możemy utożsamiać.
34 S. Ossowski, Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny, w: Dzieła t. III: Z zagadnień psychologii społecznej, PWN, Warszawa
1967, s. 201-226.
35 Chodzi o lokalną infrastrukturę społeczną świadczącą usługi w zakresie kultury, edukacji, pomocy społecznej, ochrony zdrowia
i innych.
7
życia”36, postrzegamy władzę lokalną nie tyle wyłącznie w kontekście jej ustawowych kompetencji, ale jako
ważny element życia wspólnoty, zaś samą wspólnotę jako system, w którym relacje władza-obywatele są
jednym z podstawowych czynników determinujących lokalne społeczeństwo obywatelskie. Natomiast same
relacje władza samorządowa-społeczność lokalna postrzegamy z kilku uzupełniających się perspektyw:
przywództwa lokalnego, czyli mechanizmu regulującego wpływ poszczególnych aktorów na zarządzanie
społecznością lokalną;
• partycypacji społecznej, wskazującej na stopień włączania mieszkańców w procesy decyzyjne;
• ładu społecznego, odpowiadającego na pytanie o faktyczny stopień decentralizacji i dekoncentracji
władz;
• relacji jako takich – wyznaczywszy typ przywództwa, partycypacji i ładu społecznego
charakterystyczne dla badanego lokalnego społeczeństwa obywatelskiego możemy określić
dominujący typ relacji między władzą a obywatelami.
Szukając relacji pomiędzy „filozofią” władzy a siłą samoorganizacji (aktywności obywatelskiej) możemy się
pokusić o próbę stworzenia pewnej typologii37 określanej tu jako obszar współpracy. Współpracę traktujemy
tu bardzo szeroko uwzględniając koncepcję Tadeusza Kotarbińskiego „kooperacji negatywnej”, która w
istocie oznacza konflikt i/lub rywalizację. Współpraca ta może czasem opierać się na niechęci czy nawet
wrogich stosunkach, jednak odbywa się na podstawie określonych reguł (przede wszystkim formalnoprawnych, które mogą być przekraczane - zob. czarne pole na rys. 1). Tak więc dominujące typy relacji
(współdziałania) możemy określić jako:
• paternalistyczne, gdy władza, nawet w dobrych intencjach stara się kontrolować aktywność
obywatelską,
• konfliktowe, gdy obywatele przeciwstawiają się władzy, w tym nadmiernej kontroli z jej strony,
• lobbingowe, gdy wpływ na władzę mają tylko nieliczne, najlepiej zorganizowane i najsilniejsze grupy
interesów,
• partnerskie, gdy relacje władza-obywatele opiera się na wzajemnym uznaniu kompetencji i
poszanowaniu niezależności aktorów przy pełnej jawności działań.
Niezbędne okazuje się sformułowanie kilku zastrzeżeń do powyższej typologii.
1. Współpraca jest z natury relacją dynamiczną i jej formy mogą zmieniać się w czasie.
2. Współpraca tych samych podmiotów może przybierać różne formy w zależności od obszaru
współdziałania.
3. Mówiąc o typie relacji mówimy więc o dominujących jej formach. I w tym kontekście najpełniejszą formą
współpracy wydaje się partnerstwo.
4. Wskazanie na partnerstwo jako optymalny model współpracy nie oznacza deprecjacji innych form,
bowiem ocena ich znaczenia dla funkcjonowania społeczności lokalnej musi uwzględniać szeroki kontekstu.
36 J. Wódz, Aktywność lokalna, obywatelstwo lokalne, polityka na szczeblu lokalnym, w: P. Gliński, B. Lewenstein i A. Siciński
(red.), Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: III sektor i wspólnoty lokalne w jednoczącej się Europie, IFiS PAN, Warszawa
2004, s. 224.
37 Typologia znajduje potwierdzenie w wynikach dotychczasowych badań. Zob. P. Frączak, Lokalne społeczeństwa obywatelskie
– mapy aktywności. Raporty z badań, Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej przy FRSO, Warszawa 2004. A także, choć nieco na
odwrót, wyróżnione przez Piotra Glińskiego te style działania organizacji pozarządowych, które wchodzą w interakcje z lokalnymi
władzami samorządowymi – np. styl parapolityczny, symbiotyczny, czy wspólnotowy. Zob. P. Gliński, Style..., op. cit.
8
Rysunek 1 Obszar i relacje współpracy
Przeważające orientacje (motywacje) społecznej aktywności obywatelskiej
Wymiary organizujące Mapę mają charakter symboliczny i w istocie pozwalają poszukiwać odpowiedzi na
pytanie o (zasadniczy) cel lub intencje (motywacje) działań (inicjatyw) podejmowanych przez lokalną
społeczność na zasadzie samoorganizacji bądź na rzecz tej społeczności na zasadzie interwencji
zewnętrznej38.
Rys. 2 Orientacje Mapy Społecznej Aktywności Obywatelskiej
Dobro wspólne
Wartości
Rozwój
Dobro jednostki
38 Natomiast nie pozwalają na wyznaczanie zależności stochastycznych w obrębie tak skonstruowanej Mapy.
9
Poszczególne wymiary organizujące Mapę odnoszą się do następujących zjawisk:
• „dobro wspólne” – w tym wymiarze odwzorowujemy działania, których beneficjentem końcowym
jest cała wspólnota lub wyraźnie określona grupa społeczna (młodzież, seniorzy, niepełnosprawni,
mieszkańcy konkretnego osiedla, sołectwa itp.) lub też celem zaliczonych tu działań jest dobro całej
wspólnoty czy tak określonej grupy. Przykładami konkretnych działań zaliczonych do tej kategorii są
np. budowa otwartego boiska sportowego (beneficjenci mogą z niego korzystać), czy stworzenie
instytucji, której celem jest wspieranie młodzieży na rynku pracy;
• „dobro jednostki” – wymiar wskazuje działania, których beneficjentami są konkretne jednostki.
Zarówno bezdomny otrzymujący bezpłatny posiłek, bezrobotny uczestniczący w zorganizowanym
kursie przekwalifikowania zawodowego czy uczeń korzystający z zajęć pozalekcyjnych są z punktu
widzenia tego wymiaru jednostkowym odbiorcą pewnego dobra;
• „wartości” – wymiar dotyczy działań, u podstaw których leżą wartości niematerialne, takie jak np.
solidarność z pokrzywdzonymi przez los, tradycja (dziedzictwo kulturowe), prawa człowieka itp.
Jeżeli jakieś działanie podejmowane jest w imię religijnego nakazu pomocy bliźniemu, poczucia
odpowiedzialności człowieka za ginące gatunki zwierząt, bądź potrzeba pielęgnowania tradycji itp.,
to powinny być „zaznaczone” na osi wartości;
• „rozwój” - wymiar dotyczy głównie, choć nie wyłącznie działań zorientowanych na rozwój
gospodarczy, czyli działań, które w swojej istocie mają na celu dostosowywanie się lokalnej
społeczności do zmieniających się potrzeb rynku, podnoszenia jej konkurencyjności, lokowania
nowych inwestycji (z natury idei „Mapy aktywności” głównie o charakterze ekonomii społecznej) itp.
Przykładami tego typu działań są m.in. lokalne porozumienie przedsiębiorców podjęte w celu
wzmacniania ich udziału na rynkach ponadlokalnych. W szerszym rozumieniu terminu rozwój
zaliczamy do tej kategorii działania polegający na zwiększaniu szans, możliwości, dostępności
zasobów (ekonomicznych, materialnych), umiejętności, wiedzy, generalnie zatem zmierzające do
wzrostu potencjału zarówno zbiorowości, jak i składających się na nią poszczególnych jednostek.
Przykładem tego typu działania są m.in. programy stypendialne, kampanie edukacyjne, treningi.
Natomiast poszczególne działania mogące służyć realizacji:
• wartości wspólnotowych umieścimy w ćwiartce wyznaczonej przez osie dobro wspólne i wartości,
• rozwojowi wspólnoty umieścimy w ćwiartce wyznaczonej przez osie dobro wspólne i rozwój,
• rozwojowi jednostek umieścimy w ćwiartce wyznaczonej przez osie dobro jednostki i rozwój,
• integracji jednostek umieścimy ćwiartce wyznaczonej przez osie dobro jednostki i wartości.
Płaszczyzny analizy Mapy aktywności obywatelskiej
Odzwierciedlenie39 tych manifestacji lokalnej aktywności pozwala wykreślić szereg symbolicznych map
aktywności.
Mapa przestrzenna
Społeczność lokalna z perspektywy globalnej stanowi integralną całość. Wskaźniki łatwo określają ją jako
wiejską czy miejską, aktywną czy nie aktywną, rozwijającą się i będącą w zastoju. Jednak wspólnota lokalna,
niezależnie jak byłaby mała, nie jest jednorodna. Geografia społeczna jest w stanie określić obszary
rozwijające się i hamujące rozwój, centra i peryferie i, co nie jest bez znaczenia, czy w danej społeczności
istnieje jedno dominujące centrum czy też mamy do czynienia z policentrycznością. Analiza wewnętrznej
struktury wspólnoty lokalnej pozwala dobrze określić mocne i słabe strony społeczności, obszary
niezaspokojonych potrzeb i możliwej ekspansji, zaś przedstawione w formie graficznej centra, węzły
(rozumiane jako sploty instytucji), a także wyspy aktywności i „białe plamy” społecznego zaangażowania
umożliwiają zrozumienie mapy lokalnej aktywności obywatelskiej.
Mapa strukturalna
Aktywność obywatelska przejawia się w bardzo zróżnicowany sposób. Są wspólnoty, gdzie nieformalne
39 Agnieszka Jeran odróżnia aktywność odzwierciedlona od aktywności deklarowanej i rzeczywistej. A. Jeran, Aktywność
odzwierciedlona, w: M. Nowak, M. Nowosielski (red.), Czy społeczny bezruch? O społeczeństwie obywatelskim i aktywności we
współczesnej Polsce, Instytut Zachodni, Poznań 2006, s. 158.
10
układy dużo lepiej zaspokajają potrzeby niż system instytucjonalny. W niektórych, to władza zaspokaja
wszelkie potrzeby i samoorganizacja dotyczy jedynie sfery zagospodarowania czasu wolnego, podczas gdy w
innych społecznościach samopomoc jest formą walki o podstawowe interesy. Struktura dotyczy więc z jednej
strony stopnia instytucjonalizacji aktywności z drugiej zaś dominujących typów aktywności opartej już to na
wspólnotowości (tradycyjne więzi) już to na umiejętności samoorganizowania się wokół problemów a nie
terytorium (stowarzyszeniowość)40, sposób jednostkowego angażowania się itp. określają w dużej mierze
warunki brzegowe funkcjonowania wspólnoty. Mapa w formie opisowej określa „strukturalne” ramy
lokalnego społeczeństwa obywatelskiego.
Mapa funkcjonalna
Lokalna aktywność nie wynika jednak tylko z miejsca, które dana wspólnota zajmuje (np. renta położenia),
ani ze struktury, w której przyszło jej funkcjonować. Tym co współdecyduje o formie aktywności i jej
efektach, jest sfera wartości i motywacji. Przedmiot aktywności oraz sposób jest realizacji nie tłumaczą
wszystkiego, konieczne więc wydaje się poznanie także celu i motywacji do działania. Czy przeważają
działania oparte o kalkulacje zorientowane na interes indywidualny, grupowy czy wspólnotowy? Czy
podejmowana współpraca ma charakter mobilizacyjny czy obywatelski? System wartości jest ważnym
elementem składowym aktywności na poziomie lokalnym. W formie graficznej ukazujemy funkcję jaką pełni
aktywność w lokalnym społeczeństwie obywatelskim.
Symboliczna mapa lokalnego społeczeństwa obywatelskiego
W celu wieloaspektowej analizy funkcjonowania społeczności lokalnej konieczne jest połączenie trzech
sposobów patrzenia na społeczność - przestrzennej, strukturalnej i funkcjonalnej - w symboliczną mapę
umożliwiająca identyfikację typu (głównego, dominującego) lokalnego społeczeństwa obywatelskiego wraz
z jego podtypami.
Bibliografia
D. Bartmański, Podróżowanie bez mapy, czyli o (nie)popularnej kulturze teorii społecznej,
http://www.krytyka.org/pokaz_artykul.php?id=20.
K. Birkholzer Lokalny rozwój gospodarczy i jego potencjał w: E. Leś, M. Ołdak (red.), Z teorii i praktyki
gospodarki społecznej tom 1, Collegium Civitas, Warszawa 2006.
Dialog, powiedz jak? Z doświadczeń zespołu Dialog, Centrum Szkoleniowe FRDL, Białystok 1998.
P. Frączak (red.), Lokalne społeczeństwa obywatelskie – mapy aktywności. Raporty z badań, Ośrodek
Badania Aktywności Lokalnej przy FRSO, Warszawa 2004.
P. Frączak i D. Matejczyk (red.), Ruch ekologiczny w Polsce. Mapa uczestnictwa obywatelskiego w ochronie
środowiska, Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Społecznych „Asocjacje”, Warszawa 2001.
P. Gliński, H. Palska, Cztery wymiary społecznej aktywności obywatelskiej, w: H. Domański, A. Rychard
(red.), Elementy nowego ładu, IFIS PAN, Warszawa 1997, s. 365-366.
P. Gliński, Bariery samoorganizacji obywatelskiej, w: H. Domański, A. Ostrowska, A. Rychard (red.),
Niepokoje polskie, IFIS PAN, Warszawa 2004.
P. Gliński, Organizacje pozarządowe, w: Encyklopedia socjologii, t 5. Appendix, Oficyna Naukowa,
Warszawa 2004.
P. Gliński, Style działań organizacji pozarządowych w Polsce. Grupy interesu czy pożytku publicznego?
Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2006.
J. Herbst, Oblicza społeczeństwa obywatelskiego, Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej przy FRSO,
Warszawa 2005.
P. Jabkowski, Wskaźniki jakości życia jako narzędzie diagnozowania poziomu przestępczości w mieście na
przykładzie Poznania, w: K. Bondyra, M.S. Szczepański, P. Śliwa (red.). Państwo, samorząd i społeczności
lokalne. Piotr Buczkowski in memoriam. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 2005.
A. Jachimowicz, Przyjazny system współpracy, w: „Pozarządowiec” 2005, nr 1.
A. Jeran, Aktywność odzwierciedlona, w: M. Nowak, M. Nowosielski (red.), Czy społeczny bezruch? O
40 Rozumienie stosowanych w tym rozdziale pojęć „stowarzyszeniowość”, „obywatelski”, „mobilizacyjny” za J. Herbst, Oblicza
społeczeństwa obywatelskiego, Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej przy FRSO, Warszawa 2005.
11
społeczeństwie obywatelskim i aktywności we współczesnej Polsce, Instytut Zachodni, Poznań 2006.
M. Kopczyńska, Animacja społeczno-kulturalna, Centrum Animacji Kulturalnej, Warszawa 1993.
K. Krzysztofek, M.S. Szczepański, A. Ziemilski, Kultura a modernizacja społeczna, Instytut Kultury,
Warszawa 1993.
J. Kurczewski (red.), Lokalne społeczności obywatelskie, ISNS, Warszawa 2003.
B. Lewenstein, Wspólnota społeczna a uczestnictwo lokalne, ISNS Uniwersytet Warszawski, Warszawa
1999.
S. Ossowski, Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny, w: Dzieła t. III: Z zagadnień psychologii społecznej,
PWN, Warszawa 1967.
A. Siciński, Styl życia, kultura, wybór, IFiS PAN, Warszawa 2002.
R. Skrzypiec, Koncepcja badania lokalnej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola, Warszawa 2006,
http://www.frso.pl/badania/raporty/koncepcjabadania.pdf
R. Skrzypiec (red.), Lokalne uczestnictwo obywatelskie. Raporty z badań 1998-2002, Ośrodek Badania
Aktywności Lokalnej przy Stowarzyszeniu „Asocjacje”, Warszawa 2002.
R. Skrzypiec, „Regionalne mapy infrastruktury 3-go sektora w Polsce: pomorskie i śląskie”, niepublikowany
raport, Warszawa 2004.
P. Starosta, Poza metropolią. Wiejskie i małomiasteczkowe zbiorowości lokalne a wzory porządku makrospołecznego, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1995.
P. Starosta, Uczestnictwo polityczne mieszkańców małych miast i wsi w Bułgarii, Polsce i Rosji, w: Rozwój.
Region. Społeczeństwo z okazji Jubileuszu profesora Bohdana Jałowieckiego, M. S. Szczepański, G.
Gorzelak i T. Zarycki (red.), Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa-Katowice 1999.
T Stawecki, Pojęcie uczestnictwa obywateli w polityce, w: Prawo i społeczeństwo obywatelskie, Uniwersytet
Warszawski, Warszawa 1990.
P. Śliwa, Czynniki wpływające na przebieg konfliktów w samorządach terytorialnych, w: P. Buczkowski, P.
Matczak (red.). Konflikt nieunikniony. Wspólnoty i władze lokalne wobec konfliktów spowodowanych
rozwojem, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 2004.
W. Theiss, Mała ojczyzna – w kręgu edukacji środowiskowej, S. Mołda i B. Skrzypczak (red.), Ośrodek
kultury i aktywności lokalnej. W poszukiwaniu modelu instytucji społecznościowej, Centrum Wspierania
Aktywności Lokalnej CAL, Warszawa 2003.
D. J. Walmsley, G.J. Lewis, Geografia człowieka. Podejście behawioralne, PWN, Warszawa 1997.
J. Wódz, Aktywność lokalna, obywatelstwo lokalne, polityka na szczeblu lokalnym, w: P. Gliński, B.
Lewenstein i A. Siciński (red.), Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: III sektor i wspólnoty lokalne w
jednoczącej się Europie, IFiS PAN, Warszawa 2004.
J. Wygnański, współpraca P. Frączak, Ekonomia społeczna w Polsce - definicje, zastosowania, oczekiwania,
wątpliwości, w: Ekonomia Społeczna - Teksty 2006 (Raport Otwarcia), Warszawa 2006.
Z. Zagała, „Aktorzy” i „konsumenci” w świecie lokalnym. Kultura obywatelska mieszkańców wybranych
gmin województwa śląskiego, w: E. Jurczyńska-McCluskey i M. S. Szczepański (red.),Demokracja lokalna i
partycypacja obywatelska. Zachodnioeuropejskie i amerykańskie doświadczenia; polskie obawy i
perspektywy, Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych-Akademia Techniczno-Humanistyczna, Tychy-Bielsko-Biała, 2003.
T. Zarycki, Region jako kontekst zachowań politycznych, ISS Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2002.
L. Zbiegień-Maciąg, Aktywność społeczna w zastosowaniu do badań empirycznych, w: „Studia Socjologiczne”, 1979, nr 4.
12