chrońmy przyrodę ojczystą - Instytut Ochrony Przyrody PAN

chrońmy przyrodę ojczystą - Instytut Ochrony Przyrody PAN

I N S T Y T U T
P O L S K I E J
O C H R O N Y
A K A D E
M
I
P R Z Y R O D Y
I
N A U K
CHROŃMY PRZYRODĘ
OJCZYSTĄ
Dwumiesięcznik
R . L X (60) - 2004 - Z e s z y t 6 (Listopad-Grudzień)
ORGAN
PAŃSTWOWEJ
RADY
OCHRONY
Member of
mm
The World Conservation Union
KRAKÓW
PRZYRODY
Zeszyt wydano przy pomocy finansowej
W o j e w ó d z k i e g o F u n d u s z u O c h r o n y Środowiska
i Gospodarki Wodnej w K r a k o w i e
Tatrzańskiego P a r k u N a r o d o w e g o w Z a k o p a n e m
Babiogórskiego P a r k u N a r o d o w e g o w Z a w o i
R e d a k t o r n a c z e l n y : Zygmunt
S e k r e t a r z R e d a k c j i : Agata
Zespół r e d a k c y j n y : Zofia Alexandrowicz,
Róża
Kaźmierczakowa,
Halina
Stefan
Denisiuk
Skoczylas
Jerzy
Michalik,
Piękoś-Mirkowa,
Piotr
Fabijanowski,
Henryk
Okarma,
Profus
W „Chrońmy Przyrodę Ojczystą" są publikowane oryginalne prace
n a u k o w e i artykuły przeglądowe z z a k r e s u podstaw ochrony przy­
rody, podlegające recenzji. Z a m i e s z c z a się również artykuły popular­
nonaukowe, doniesienia i opinie dotyczące ochrony przyrody w Polsce
i n a świecie
Adres Redakcji: 31-120 Kraków, a l . A . M i c k i e w i c z a 33
W y d a w n i c t w o polecone p i s m e m M i n i s t e r s t w a Oświaty n r VIH-Oc:
3055/47 z 18 lutego 1948 r o k u do b i b l i o t e k szkół w s z y s t k i c h typów
Tytuł włączony do r e j e s t r u czasopism c y t o w a n y c h
w "Zoological R e c o r d " (W. B r y t a n i a )
D r u k i oprawa:
Wydawnictwo i Drukarnia
„Secesja"
Kraków, u l . Sławkowska 17
Nakład: 1000 egz.
„W Polsce stał się Pawlikowski
wielkim
wycho­
wawcą narodowym.
Zakorzenione
silnie w duszy
polskiej uczucie przywiązania do ziemi
rodzinnej
rozwinął w nowe przykazanie polskiego
patriotyzmu:
Chrońmy przyrodę ojczystą" (A. Wodziczko).
TREŚĆ Z E S Z Y T U SZÓSTEGO
Z y g m u n t D e n i s i u k : Złotyjubileusz t r z e c h k a r p a c k i c h parków
narodowych
5
ARTYKUŁY N A U K O W E
Wojciech G ą s i e n i c a B y r c y n : R y t m d o b o w y i zachowanie świ­
s t a k a tatrzańskiego Marmota
marmota
latirostris
(Kratoc h v i l , 1961)
Grzegorz V o n ć i n a , I w o n a W r ó b e l : Materiały do występowa­
n i a p s z o n a k a pienińskiego Erysimum pieninicum
(Zapal.)
Pawi. w P i e n i n a c h
Mirosława D y l e w s k a : B a d a n i a kwiecistości łąk i r o l a t r z m i e l o w a t y c h Bombini p r z y p r o w a d z e n i u czynnej o c h r o n y zbio­
r o w i s k nieleśnych w p a r k a c h n a r o d o w y c h południowej Pol­
ski
Stefan W i t o l d A l e x a n d r o w i c z , Zofia A l e x a n d r o w i c z : Wapie­
nie j a n i k o w s k i e - specyficzna facja t u r o n u (górna kreda)
w Polsce
E d w a r d W a l u s i a k : C h r o n i o n e g a t u n k i roślin naczynio­
w y c h d o l i n y T a r g a n i c z a n k i w Beskidzie Małym (Karpaty
Zachodnie)
11
30
42
55
70
3
ARTYKUŁY P O P U L A R N O N A U K O W E
Z y g m u n t D e n i s i u k : P a r k i krajobrazowe n a tle s y s t e m u ob­
szarów c h r o n i o n y c h w Polsce
B a r b a r a D r o ż d ż : Aktywność niedźwiedzia b r u n a t n e g o
Ursus
arctos L. w m a s y w i e Babiej Góry
,
78
104
WIADOMOŚCI Z K R A J U I Z E ŚWIATA
O c h r o n a roślin
Wiaczesław
Michalczuk:
Potwierdzenie
występowania
n i e b i e l i s t k i trwałej Swertia perennis
L. s u b s p . perennis n a
Zamojszczyźnie
Wiaczesław M i c h a l c z u k : Odnalezienie m l e c z u błotnego
Sonchus palustris
n a Zamojszczyźnie
115
120
Z rezerwatów p r z y r o d y
D a m i a n C h m u r a : Z m i a n y s t a n u rezerwatów p r z y r o d y oraz
i n n y c h obszarów c h r o n i o n y c h w l a t a c h 2 0 0 2 - 2 0 0 3
123
Złoty j u b i l e u s z
trzech k a r p a c k i c h parków narodowych
Działo się to 5 0 l a t t e m u , k i e d y Rada Ministrów podjęła de­
cyzję o u s t a n o w i e n i u w K a r p a t a c h Z a c h o d n i c h t r z e c h parków
n a r o d o w y c h : Tatrzańskiego, Pienińskiego i Babiogórskiego. O d ­
powiednie t r z y rozporządzenia z datą 3 0 października 1954 r.,
w y d a n e n a podstawie a r t , 14. U s t a w y o ochronie p r z y r o d y z 7
k w i e t n i a 1949 r., ukazały się w D z i e n n i k u U s t a w N r 4, z d n i a
4 lutego 1955 r. (poz. 2 3 , 2 4 i 25). Weszły one w życie z d n i e m
ogłoszenia, z mocą o d 1 stycznia 1955 r. Do ważniejszych po­
stanowień p r a w n y c h z a w a r t y c h w rozporządzeniach należały
te, które dotyczyły powoływania zarządu i d y r e k t o r a p a r k u ,
o r g a n u doradczego, j a k i m była Rada P a r k u oraz
finansowania
działalności p a r k u z budżetu centralnego. W y k o n a n i e rozpo­
rządzeń powierzono m i n i s t r o w i leśnictwa. Decyzja Rady M i n i ­
strów zwiększyła liczbę parków n a r o d o w y c h w Polsce do pięciu,
wcześniej b o w i e m powołano d w a p a r k i : Białowieski (w 1947 n a
mocy specjalnej U s t a w y sejmowej) i Świętokrzyski (1950 r. n a
podstawie U s t a w y o ochronie przyrody). Z perspektywy złotego
j u b i l e u s z u t r z e c h k a r p a c k i c h parków n a r o d o w y c h można po­
wiedzieć, że każdy z n i c h miał własną, długą historię starań,
i n s p i r o w a n y c h głównie przez prof. W Szafera i każdy obecnie
pełni odmienną rolę w krajowej sieci t y c h obszarów, która obej­
m u j e już 23 wielkoobszarowe o b i e k t y (łącznie 3 1 4 508 h a , t j .
nieco p o n a d 1 % p o w i e r z c h n i k r a j u ) .
Z r o c z n i c o w y m świętem są j e d n a k pewne kłopoty, b o w i e m
j u b i l e u s z j u b i l e u s z o w i nierówny, w d o d a t k u d a t y prawnego
u s t a n o w i e n i a obszarów c h r o n i o n y c h oraz i c h wejście w życie
n a przełomie r o k u stwarza pole do niejednoznacznej i n t e r p r e ­
tacji, stąd w niektórych p u b l i k a c j a c h s p o t y k a m y rozbieżne sta­
n o w i s k a co do w y m o w y t y c h terminów. M a m y więc p a r k i przed­
wojenne i powojenne, 70-letnie, 50-letnie i młodsze, które we
właściwym sobie czasie przeżywają j u b i l e u s z o w e d n i .
T a t r y . Najdłużej trwały s t a r a n i a o ochronę p r z y r o d y i k r a ­
j o b r a z u w T a t r a c h . Najstarsze propozycje o powołanie t a m
p a r k u narodowego pojawiły się k i l k a l a t po u t w o r z e n i u w Sta5
n a c h Zjednoczonych pierwszego n a świecie P a r k u Narodowego
Yellowstone (1872 r.). Względy patriotyczne oraz ówczesne u w a ­
r u n k o w a n i a polityczne podsuwały myśl, a b y stworzyć w T a t r a c h
Park Narodowy i m . A d a m a Mickiewicza. Niestety s k o m p l i k o w a ­
ne s t o s u n k i własnościowe n a obszarach górskich i u t r w a l o n e
tradycją użytkowanie pasterskie p o l a n tatrzańskich nie sprzy­
jały ochronie tamtejszej przyrody, toteż dopiero po około 75 l a ­
t a c h s t a r a n i a przyrodników i krajoznawców zostały uwieńczo­
ne s u k c e s e m , k i e d y w 1954 r. władze państwowe postanowiły
utworzyć Tatrzański Park Narodowy n a obszarze około 2 1 4 0 0
h a . Później obszar t e n zmniejszył się prawie o 2 4 0 h a . Po b l i s k o
4 0 l a t a c h T a t r y odniosły następny sukces, b o w i e m w 1992 r.
zostały w p i s a n e przez UNESCO n a światową listę rezerwatów
biosfery j a k o t r a n s g r a n i c z n y , polsko-słowacki obszar o c h r o n ­
ny. A k t u a l n i e Tatrzański PN obejmuje obszar 2 1 164 h a , w t y m
11 5 1 4 h a (54,4%) podlega ochronie ścisłej, a 15 189 h a (71
8%) zajmują lasy. Strefa o c h r o n n a m a t y l k o 1 8 1 h a .
Uroczysta sesja związana z j u b i l e u s z e m 50-lecia TPN odbyła
się w Z a k o p a n e m 2 1 października 2 0 0 4 r. Przed l i c z n y m a u ­
d y t o r i u m , z udziałem przedstawicieli M i n i s t e r s t w a Środowiska
i l o k a l n y c h władz samorządowych oraz władz wojewódzkich
w K r a k o w i e d y r e k c j a P a r k u dokonała p o d s u m o w a n i a osiągnięć
50-letniej p r a c y n a d ochroną p r z y r o d y T a t r j a k o P a r k u Narodo­
wego oraz międzynarodowego, polsko-słowackiego Rezerwatu
Biosfery T a t r y . D r u g a j u b i l e u s z o w a konferencja, zorganizowa­
n a przez dyrekcję P a r k u oraz Polskie Towarzystwo Tatrzańskie
odbyła się 12 l i s t o p a d a 2 0 0 4 r. O p r a c y w m i n i o n y m 5 0 - l e c i u
mówili d o t y c h c z a s o w i d y r e k t o r z y . W s p o m n i e n i e o p i e r w s z y m
dyrektorze M a r c e l i m M a r c h l e w s k i m wygłosił jego s y n Andrzej
M a r c h l e w s k i . O specyfice p r a c y w l a t a c h 7 0 . i 8 0 . mówił dy­
r e k t o r Leon Niedzielski, o późniejszych l a t a c h mówił d y r e k t o r
czasu t r a n s f o r m a c j i Wojciech Gąsienica B y r c y n , a wizję P a r k u
i jego p e r s p e k t y w y n a X X I w i e k przedstawił a k t u a l n y d y r e k t o r
Paweł Skowroński.
P i e n i n y . S t o s u n k o w o łatwiejszą drogę przeszedł Pieniński
P.N. Krótko po o d z y s k a n i u przez Polskę w 1918 r. niepodle­
głości, już w 1 9 2 1 r. u t w o r z o n o w Czorsztynie rezerwat obej­
mujący Górę Zamkową, który był wyraźnym k r o k i e m idącym
w k i e r u n k u o c h r o n y całego m a s y w u P i e n i n . R o k później u k a ­
zał się pierwszy p r o j e k t tzw. Rezerwatu Pienińskiego, w którym
miał się znaleźć m a s y w Trzech K o r o n i P i e n i n k i . W następnych
l a t a c h k o n t y n u o w a n o s t a r a n i a o powołanie p o g r a n i c z n y c h p a r 6
ków n a r o d o w y c h , w których oprócz T a t r , Babiej Góry i Czarno­
h o r y znalazły się też Pieniny. W 1928 r. władze rządowe przed­
łożyły uchwałę o w y k u p i e od p r y w a t n y c h właścicieli gruntów
pienińskich przeznaczonych n a p a r k narodowy. Rok później
Państwowa Rada O c h r o n y Przyrody podjęła uchwałę o potrze­
bie powołania Pienińskiego P.N. Projekt spotkał się z akcep­
tacją władz państwowych i w 1932 r. ukazało się w Monitorze
P o l s k i m (Nr 123 z 1 czerwca, p o d pozycją 156), Rozporządze­
nie M i n i s t r a R o l n i c t w a z d n i a 23 m a j a 1932 r. o u t w o r z e n i u
z Rezerwatu w P i e n i n a c h j e d n o s t k i organizacyjnej szczególnej
pod nazwą „Park Narodowy w Pieninach". W jego g r a n i c y zna­
lazły się lasy państwowe położone n a terenie g m i n Krościenko,
Szczawnica Niżna, Sromowce Niżne i Czorsztyn. Rozporządze­
nie n i e określało p o w i e r z c h n i P a r k u , ale a d m i n i s t r a c y j n i e p o d ­
porządkowało go D y r e k c j i Lasów Państwowych we Lwowie. Był
to pierwszy p a r k n a r o d o w y w Polsce, który wyprzedził p o n a d
2 miesiące powołanie Białowieskiego P.N.
W t y m s a m y m czasie po drugiej stronie g r a n i c y u t w o r z o n o
Słowacki Rezerwat Przyrody w Pieninach, przylegający do nowo
powstałego p a r k u narodowego, a u r o c z y s t a jego p r o k l a m a c j a
odbyła się w l i p c u w Czerwonym Klasztorze. W s k u t e k tego Pie­
n i n y stały się p i e r w s z y m w E u r o p i e i d r u g i m n a świecie p o ­
g r a n i c z n y m , a więc międzynarodowym obszarem c h r o n i o n y m .
W czasie w o j n y działalność P a r k u Narodowego była zawieszo­
n a , a b u d y n e k a d m i n i s t r a c y j n y zajęty przez Niemców. W 1945
r. przystąpiono do r e a k t y w o w a n i a działalności P a r k u , który
do 1948 r. wchodził w skład Państwowego Nadleśnictwa Kro­
ścienko. Później obszar t e n powiększono przez przyłączenie
upaństwowionych lasów należących do r o d z i n y D r o h o j o w s k i c h
i D z i e w o l s k i c h oraz oddano pod zarząd D y r e k c j i Lasów Państwo­
w y c h w K r a k o w i e j a k o jednostkę szczególną o nazwie Pieniński
Park Narodowy. Kierował n i m inż. Włodzimierz Walczenko, a po
jego śmierci w 1953 r. k i e r o w n i c t w o przejął St. Księgowy A d a m
Petryna, który sprawował tę funkcję do października 1954 r.
Pierwszym d y r e k t o r e m P a r k u był J a n u s z Z a r e m b a (1955-1962),
po n i m funkcję tę objął J a n K o w a l s k i (1962-1977), a następnie
E u g e n i u s z Szyda (1977-1985) oraz Andrzej Szczocarz (1985-1998). O d r o k u 1998 d y r e k t o r e m j e s t Michał Sokołowski. W
dekrecie z 1954 r. obszar p a r k u u s t a l o n o n a około 2 2 3 1 h a .
Obecnie w y n o s i o n 2 3 4 6 h a , w t y m 7 7 7 h a (31,1%) podlega
ochronie ścisłej. Lasy zajmują 1 6 6 4 h a (70,9%). Wokół p a r k u
rozciąga się szeroka o t u l i n a obejmująca 2 6 8 2 h a .
7
W d n i a c h 1 9 - 2 1 czerwca 2 0 0 2 r. Pieniński P.N, obchodził,
r a z e m z P a r k i e m po stronie słowackiej, swoje 70-lecie działal­
ności. T r z y d n i o w a konferencja, połączona z wycieczką po tere­
nie P a r k u , odbyła się w Szczawnicy oraz w C z e r w o n y m Klasz­
torze n a Słowacji. W r o k u 2 0 0 4 nie odbyły się już uroczystości
związane z 50-leciem ponownego, urzędowego powołania P a r k u
Narodowego w P ie nin a c h .
B a b i a Góra. Park Narodowy n a Babiej Górze m a podobną
historię, powstał b o w i e m w 1933 r. z części majątku, głównie
lasów położonych n a północnym s t o k u m a s y w u górskiego, n a ­
leżących o d 1924 r. do Polskiej A k a d e m i i Umiejętności (PAU)
w K r a k o w i e . O t y m fakcie prof. W. Szafer j a k o Delegat M i n i ­
s t r a Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego d.s. O c h r o ­
n y Przyrody t a k relacjonował: Polska Akademia
Umiejętności
uchwałą Walnego Zgromadzenia
z 22 marca 1933 roku uznała
za rezerwat szczytowy
obszar Babiej Góry o pow. 642,22 ha.
Obszar ten łącznie z terenem lasów w Nadleśnictwie
Lasów
Państwowych Zubrzycy Górnej o pow. 408,83 ha,
zagospodaro­
wanych na zasadach
rezerwatu od roku 1928 na podstawie
za­
rządzenia Dyrekcji L.P. we Lwowie, tworzy „Park Narodowy na
Babiej Górze" o łącznej powierzchni
1 046,05 ha. Na terenie Par­
ku Narodowego
zakazane jest niszczenie w jakikolwiek
sposób
fauny i flory, zakładanie ogni, zrzucanie kamieni, schodzenie ze
ścieżek, strzelanie i inne płoszenie zwierzyny.
Podczas w o j n y
(1939-1945) Park przeszedł t r u d n e l a t a , w których władze o k u ­
pacyjne dokonały dewastacji zasobów leśnych.
Po wojnie Park zaczął organizować działalność o d nowa. W
1954 r. władze państwowe wydały d e k r e t o f o r m a l n y m , urzędo­
w y m u s t a n o w i e n i u Babiogórskiego P a r k u Narodowego, którego
p o w i e r z c h n i a wynosząca 1 6 3 7 h a obejmowała g r u n t y s t a n o ­
wiące własność państwową i niepaństwową. Pierwszym d y r e k ­
t o r e m p a r k u był Z y g m u n t S i k l u c k i , który sprawował tę funkcję
od m a j a 1 9 5 5 r. do lutego 1962 r. Potem n a k i l k a miesięcy
jego obowiązki przejął Stefan Kałwa, po n i m był J a n u s z Za­
r e m b a ( 1 9 6 2 - 1 9 7 1 ) , znów S. Kałwa (1972-1991), następnie J a ­
cek W i z i m i r s k i (1991-1999), J a n u s z Tomasiewicz (1999-2000),
a o d m a j a 2 0 0 0 r. funkcję d y r e k t o r a pełni Józef O m y l a k . W
1976 r. P a r k został u z n a n y przez U N E S C O za światowy rezer­
w a t biosfery. Był to j e d e n z p i e r w s z y c h tego rodzaju obszarów
c h r o n i o n y c h w Polsce. A k t u a l n i e p o w i e r z c h n i a P a r k u w y n o s i
3 3 9 2 h a . J e s t to w y b i t n i e leśny obszar c h r o n i o n y , lasy sta­
nowią b o w i e m 9 4 , 3 % (3 198 ha), p r z y czym o c h r o n i e ścisłej
8
podlega 1 0 6 1 h a (31,3%). Rozległa strefa o c h r o n n a (otulina)
obejmuje 8 4 3 7 h a . Wchodzi ona w całości w obszar Rezerwatu
Biosfery B a b i a Góra.
Co do przedwojennej d a t y u t w o r z e n i a n a Babiej Górze rezer­
w a t u i p a r k u narodowego pojawiły się ostatnio pewne wątpli­
wości, są b o w i e m przesłanki wskazujące, że Park mógł powstać
w 1934 r. C h y b a z tego p o w o d u dyrekcja nie zdecydowała się
n a upamiętnienie w u b . r o k u 7 0 . rocznicy u s t a n o w i e n i a tego
o b s z a r u chronionego. Za to w r o k u bieżącym j u b i l e u s z 50-lecia
P a r k u obchodzono nadzwyczaj uroczyście. W t y m c e l u d yre k c ja
i p r a c o w n i c y wspólnie z M i n i s t e r s t w e m Środowiska R e p u b l i k i
Słowackiej zorganizowali 2-dniową (22-23.10.2004), międzyna­
rodową konferencję naukową p o d hasłem „Babia Góra - nasze
wspólne dziedzictwo". Okazją do tego były dwie d a t y : 50-lecie
BgPN oraz 25-lecie O b s z a r u Chronionego K r a j o b r a z u H o r n a O r a v a n a Słowacji. Część oficjalna i referatowa odbyła się
2 2 . 1 0 . 0 4 w Jabłonce, w pomieszczeniach tamtejszego L i c e u m
Ogólnokształcącego, a część terenowa połączona z wycieczką
miała miejsce n a Słowackiej Orawie. Materiały z j u b i l e u s z o w e j
k o n f e r e n c j i n a u k o w e j będą dostępne w p u b l i k a c j a c h .
Niniejszy, szósty zeszyt dwumiesięcznika „Chrońmy Przyro­
dę Ojczystą" poświęcamy j u b i l e u s z o w i 50-lecia t r z e c h górskich
parków n a r o d o w y c h , u s t a n o w i o n y c h w 1954 r. n a mocy U s t a ­
w y o ochronie p r z y r o d y z 1949 r. Okładkę naszego czasopisma
zdobią b a r w n e fotografie i symbole t y c h parków. W treści zeszy­
t u artykuły dotyczące przyrody o m a w i a n y c h obszarów c h r o n i o ­
n y c h wyróżniliśmy również z n a k a m i logo.
Zygmunt D e n i s i u k
SUMMARY
J u b i l e e of 5 0 a n n i v e r s a r y of t h r e e
Carpathian national parks
t h
I n October 2 0 0 4 , 50 years have passed since
P o l i s h C a b i n e t a b o u t f o u n d a t i o n o f three m o u n t a i n
T a t r a NP, P i e n i n y NP a n d B a b i a Góra NP. I n t h i s
n a t i o n a l p a r k s increased f r o m t w o , earlier ones are
t h e decision b y
national parks:
way n u m b e r of
- Białowieża NP
9
(1947) a n d Świętokrzyski NP (1950), to five. E a c h of t h e m has a l o n g
h i s t o r y of efforts i n s p i r e d chiefly b y prof. W. Szafer a n d each of t h e m
p l a y s different role i n t h e c o u n t r y n e t w o r k o f these p r o t e c t e d areas,
e n c o m p a s s i n g n o w 23 objects (total 3 1 4 5 0 8 h a , i.e. 1 % of t h e t e r r i t o r y
of t h e c o u n t r y ) .
T h e longest m a k i n g efforts for a c o n s e r v a t i o n of n a t u r e a n d landscape
l a s t e d i n T a t r a M o u n t a i n s . F i r s t p r o p o s a l s , a b o u t e s t a b l i s h m e n t of
n a t i o n a l p a r k t h e r e , were p o s t u l a t e d a few years after c r e a t i o n of,
the first i n t h e w o r l d , Yellowstone N a t i o n a l P a r k i n t h e USA (1972).
U n f o r t u n a t e l y specific c i r c u m s t a n c e s i n m o u n t a i n regions a n d p o l i t i c a l
b a c k g r o u n d were n o t favorable for n a t u r e p r o t e c t i o n , therefore o n l y
after 7 5 years o f endeavors of n a t u r a l i s t s succeeded, w h e n i n 1954 t h e
a u t h o r i t i e s decided to e s t a b l i s h t h e n a t i o n a l p a r k i n T a t r a M t s . After
ca. 4 0 y e a r s T a t r a M t s . succeeded one m o r e t i m e , because i n 1992
t h e n a t i o n a l p a r k has been l i s t e d as b i o s p h e r e reserve b y UNESCO.
A t p r e s e n t T a t r a NP comprises 2 1 1 6 4 h a , i n c l u d i n g 1 1 5 1 4 h a (54.4%)
b e i n g u n d e r s t r i c t p r o t e c t i o n a n d 1 5 1 8 9 h a (71.82%) are covered b y
w o o d l a n d s . Protective zone c o m p r i s e s o n l y 181 h a .
A l i t t l e easier w a y was came t h r o u g h b y Pieniński NP. S h o r t l y after
regaining of independence by Poland i n 1918, already i n 1921 the n a t u r e
reserve i n C z o r s z t y n i n c l u d i n g Góra Z a m k o w a M t . was established
a n d one y e a r after t h i s event the f i r s t project of c r e a t i o n of P i e n i n y NP,
w h i c h w a s s u p p o s e d to c o n t a i n T r z y K o r o n y a n d P i e n i n k i M t s . , w a s
i s s u e d . After 10 years, i n 1932 d e c i s i o n p r o c l a i m i n g e s t a b l i s h m e n t
o f n a t i o n a l p a r k i n P i e n i n y M t s . b y M i n i s t e r o f A g r i c u l t u r e appeared.
I n t h e m e a n t i m e i n S l o v a k i a n p a r t o f P i e n i n y range t h e n a t i o n a l p a r k
w a s f o u n d e d too, as a r e s u l t P i e n i n y became t h e f i r s t i n E u r o p e a n d
the second i n the world t r a n s b o u n d a r y a n d international p a r k . D u r i n g
t h e W o r l d W a r I I a c t i v i t y of t h e p a r k ceased a n d i t was r e a c t i v a t e d i n
1 9 4 5 , a n d i n 1 9 5 4 was c o n f i r m e d b y t h e act o f Polish g o v e r n m e n t .
C o n t e m p o r a r y t h e t e r r i t o r y of Pieniński NP covers 2 3 4 6 h a of a n area,
i n c l u d i n g 7 7 7 h a (31.1%) w h i c h is s t r i c t l y p r o t e c t e d . Forests o c c u p y
1 6 6 4 h a (70.9%). I n t h e s u r r o u n d i n g s of t h e p a r k protective zone,
e n c o m p a s s i n g 2 6 8 2 h a , is f o u n d e d .
B a b i a Góra NP has s i m i l a r h i s t o r y ; i t was created i n 1933 i n the
p a r t of p r o p e r t y of t h e PAU (Polish A c a d e m y o f Learning) i n Kraków.
D u r i n g t h e w a r (1939-1945) i t suffered f r o m d e s t r u c t i o n o f n a t u r a l
resources b y o c c u p a t i o n a u t h o r i t i e s . The p a r k reactivated a c t i v i t y
i n 1945 a n d i n 1954 state a u t h o r i t i e s i s s u e d t h e decree a b o u t new
e s t a b l i s h m e n t of n a t i o n a l p a r k i n B a b i a Góra M t . I n 1977 t h e p a r k
w a s e n r o l l e d b y U N E S C O i n t h e l i s t of b i o s p h e r e reserves. I t was one
o f t h e first o f t h i s k i n d o f p r o t e c t e d areas i n P o l a n d . A t p r e s e n t the
t e r r i t o r y o f t h e p a r k a m o u n t s to 3 3 9 2 h a . T h i s is t y p i c a l l y w o o d l a n d
p r o t e c t e d a r e a because forests cover 9 4 . 3 % (3198 ha), b u t u n d e r
s t r i c t p r o t e c t i o n t h e r e are 1 0 6 1 h a (31.3%). T h e w i d e protective zone
encompasses 8 4 7 4 h a .
10
ARTYKUŁY NAUKOWE
WOJCIECH GĄSIENICA BYRCYN
Tatrzański
Park
34-500
Zakopane,
Narodowy
ul. Chałubińskiego
42
R y t m dobowy
i zachowanie świstaka tatrzańskiego
Marmota marmota latirostris (Kratochvil7 1961)
Wstęp
Ś w i s t a k t a t r z a ń s k i Marmota
marmota
latirostris
(Kratocłwil,
1961) m i m o o d d a w n a p r o w a d z o n y c h badań należy wciąż d o
zwierząt s t o s u n k o w o mało p o z n a n y c h . P o d e j m o w a n e w ostat­
n i c h l a t a c h b a d a n i a tego rzadkiego i s k r a j n i e zagrożonego p o d g a t u n k u ( G ą s i e n i c a B y r c y n 2 0 0 1 ) s k u p i a ł y się g ł ó w n i e n a
p o z n a n i u jego ekologii ( B l a h o u t 1960, 1 9 7 1 , C h o v a n c o v a ,
S o l t e s o v a 1988, G ą s i e n i c a B y r c y n 1993, 1994), oraz wy­
stępowaniu w T a t r a c h ( C h o v a n c o v a 1 9 8 7 , Z w i j a c z K o z i c a
2 0 0 2 ) , j a k też aktywności r o c z n e j ( J u r e k , J a m r o z y 2 0 0 2 ) . N a d ­
rzędnym c e l e m p o d e j m o w a n y c h p r a c było pogłębienie w i e d z y
o te e l e m e n t y , których p o z n a n i e miało umożliwić w przyszłości
bardziej skuteczną ochronę świstaka. I s t o t n y m n i e d o m a g a n i e m
w t y m z a k r e s i e w y d a j e się b r a k b a d a ń p o ś w i ę c o n y c h r y t m o w i
d o b o w e m u świstaka i jego z m i a n o m w sezonie aktywności let­
n i e j . W a ż n y m z a g a d n i e n i e m w y d a j e się z b a d a n i e z a c h o w a n i a
świstaka w t y m okresie ( G ą s i e n i c a B y r c y n 2 0 0 3 ) .
11
Teren i metody
B a d a n i a p r o w a d z o n e były n a t e r e n i e p o l s k i e j części T a t r
W y s o k i c h (TPN), g ł ó w n i e w D o l i n i e z a M n i c h e m , w Ś w i s t ó w ce R o z t o c k i e j , w D o l i n i e G ą s i e n i c o w e j , a najczęściej w D o l i n i e
Pańszczycy. W y b r a n o najbardziej r e p r e z e n t a t y w n e s t a n o w i s k a
spośród z n a n y c h miejsc występowania świstaka ( G ą s i e n i c a
B y r c y n 1994). Konieczność z a c h o w a n i a bezpieczeństwa tego
zwierzęcia wpłynęła n a wybór m e t o d y badań. B a d a n i a r y t m u
d o b o w e g o o r a z z a c h o w a n i a się ś w i s t a k a w y k o n a n e z o s t a ł y
w o p a r c i u o bezpośrednie obserwacje zwierząt. P r o w a d z o n o j e
p r z y p o m o c y l o r n e t e k z przybliżeniem 8 x 3 0 i 10 x 5 0 . Nie
k o r z y s t a n o z żadnych k o n s t r u k c j i ułatwiających obserwacje.
D o badań w y b r a n o t e s t a n o w i s k a , których areał był w i d o c z n y
z przeciwnego s t o k u l u b z d n a doliny. Przestrzegano zasady,
a b y obecność o b s e r w a t o r a n i e zakłócała s p o k o j u zwierząt. Pod­
s t a w o w e o b s e r w a c j e p r o w a d z o n o ze s t a ł y c h m i e j s c , c z ę ś c i o w o
osłoniętych z a pomocą luźnych k a m i e n n y c h murków.
S y s t e m a t y c z n e obserwacje w ciągu r o k u p r o w a d z o n o w D o ­
l i n i e z a M n i c h e m ( s t a n o w i s k o p o d Szpiglasową Przełęczą, w y ­
sokość 1 8 6 0 m n . p . m . , w y s t a w a E), w Świstówce Roztockiej
Rye. 1. Graficzny zapis zachowania świstaków dnia 27.08.1980
r. a - żerowanie, b - zbieranie zapasów, c - strażowanie, d - prze­
chodzenie, e - grzebanie nory, f - zabawa, g - przebywanie w norze,
h - czyszczenie ciała - Graphical picture of marmots' behaviour on
27.08.1980. a - foraging, b - supplies gathering, c - guarding,
d - moving, e - burrow digging, f - play-time, g - time spent i n burrow,
h - body cleaning.
12
(wysokość 1 7 7 0 m n . p . m . , w y s t a w a NW), w D o l i n i e Pańszczycy
( s t a n o w i s k o p o d Wielką Koszystą, wysokość 1 7 7 0 m n . p . m . ,
w y s t a w a W) i n a d C z e r w o n y m S t a w e m (wysokość 1 7 5 0 m
n . p . m . , w y s t a w a SE).W 1 9 8 0 r. s t a n o w i s k a w D o l i n i e Pańsz­
czycy o b s e r w o w a n e były 2-3 r a z y n a tydzień, zaś w D o l i n i e z a
M n i c h e m i w Świstówce Roztockiej n i e rzadziej j a k raz n a m i e ­
siąc. K i l k a k r o t n i e p r o w a d z o n o o b s e r w a c j e n a r a z d w ó c h i t r z e c h
s t a n o w i s k . Obserwację pojedynczego s t a n o w i s k a prowadziły
najczęściej d w i e o s o b y , r z a d z i e j j e d n a . Z a p i s o b s e r w a c j i p o l e g a ł
n a sporządzeniu chronometrażu z dokładnością do j e d n e j m i ­
n u t y . W p r z y p a d k u jednoczesnej obserwacji dwóch s t a n o w i s k
możliwe było porównanie zachowań sąsiednich k o l o n i i .
Z u w a g i n a t o , że n i e s t o s o w a n o z n a k o w a n i a świstaków,
określenie z a c h o w a n i a poszczególnych osobników d a n e j k o l o n i i
złożonej z t r z e c h i więcej zwierząt było niemożliwe d o w y k o n a ­
n i a w ciągu dłuższego c z a s u . U w a g ę s k u p i o n o głównie n a za­
pisie z a c h o w a n i a pojedynczych osobników danego s t a n o w i s k a ,
bez uwzględniania i c h płci i w i e k u . Pominięto zwierzęta młode
, t e g o r o c z n e , k t ó r e ze w z g l ę d u n a w i e l k ą r u c h l i w o ś ć , z w ł a s z c z a
w l i p c u i s i e r p n i u , sprawiały trudności w dokładnym określe­
n i u z a c h o w a n i a w c z a s i e . P r z y k ł a d z a p i s u z a c h o w a n i a się ś w i ­
s t a k ó w w f o r m i e g r a f i c z n e j o b r a z u j e r y c . 1.
Obserwacje całodzienne r o z p o c z y n a n o p r z e d wyjściem zwie­
rząt z n o r , a k o ń c z o n o p o p o w r o c i e świstaków n a n o c n y spoczy­
nek. Ponadto p r o w a d z o n o obserwacje k i l k u g o d z i n n e w różnych
p o r a c h d n i a , a b y d o k ł a d n i e j p o z n a ć r o c z n y c y k l życia, r y t m d o ­
b o w y i w y b r a n e e l e m e n t y z a c h o w a n i a świstaków. N a z e b r a n i e
materiału terenowego poświęcono w l a t a c h 1 9 7 9 - 1 9 8 3 około
153 d n i . Łączny czas obserwacji wynosił p o n a d 7 5 0 godzin. Nie
w l i c z o n o t u krótkich, w y r y w k o w y c h obserwacji.
R y t m dobowy świstaka
L a t e m w dobowej aktywności świstaka wyróżniamy czas spo­
c z y n k u n o c n e g o w n o r z e i p r z e b y w a n i a p o z a norą w ciągu d n i a .
Początek p r z e b y w a n i a p o z a norą m o ż n a było ustalić n a w e t
w ó w c z a s , k i e d y d a n a k o l o n i a liczyła 5 - 7 osobników. Zwierzęta
zasiedlające j e d n o s t a n o w i s k o , z w y k l e opuszczały n o c n e u k r y ­
c i a w p e w n y c h odstępach c z a s u . J e d n o c z e s n e , c z y l i w przecią­
g u 1 m i n u t y , w y c h o d z e n i e d w ó c h l u b t r z e c h g r y z o n i było o b s e r ­
w o w a n e dość często (11-to k r o t n i e n a 2 8 obserwacji). M o m e n t
o p u s z c z a n i a n o r przez o s o b n i k i z tego s a m e g o s t a n o w i s k a był
13
z r ó ż n i c o w a n y , m a k s y m a l n e r ó ż n i c e sięgały n a w e t p o n a d 3 g o ­
d z i n y (3 g o d z i n y 12 m i n u t ) . Z w y k l e r ó ż n i c e t e n i e p r z e k r a c z a ł y
30 minut.
O p u s z c z a n i e n o r przez świstaki zasiedlające różne s t a n o w i ­
s k a n i e o d b y w a ł o się w t y m s a m y m m o m e n c i e . C z a s w y c h o ­
d z e n i a g r y z o n i z n o r w m a j u 1 9 8 0 r. w D o l i n i e Gąsienicowej
(stanowiska: Pod K a r b e m n a d Długim S t a w e m wysokość 1 8 5 0
m n . p . m . , w y s t a w a W ; p o d Świnicą, wysokość 1 9 1 0 m n . p . m . ,
w y s t a w a N i p o d Pośrednią Turnią, wysokość 1 8 3 0 m n . p . m . ,
w y s t a w a N) w a h a ł się o d 2 8 m i n u t d o 2 g o d z i n 3 m i n u t . Z d a r z a ­
ły się d n i , w k t ó r y c h z w i e r z ę t a w o g ó l e n i e w y c h o d z i ł y z u k r y ć .
W d n i u 17 m a j a 1 9 8 0 r. o b s e r w o w a n o p r z y p a d e k , g d y świstaki
zasiedlające s t a n o w i s k a p o d Świnicą i p o d Pośrednią Turnią
przebywały w n o r a c h p r z e z cały dzień, p o d c z a s g d y w s z y s t k i e
o s o b n i k i s t a n o w i s k a p o d K a r b e m n a d Długim S t a w e m opuściły
n o r y . W d n i u 2 3 m a j a 1 9 8 0 r . ze s t a n o w i s k a p o d P o ś r e d n i ą
Turnią n i e były o b s e r w o w a n e , a w pozostałych dwóch zwierzęta
przebywały n a zewnątrz.
W y c h o d z e n i e z n o r z m i e n i a ł o się w o k r e s i e a k t y w n o ś c i l e t ­
niej. W 1 9 8 0 r. początkowo (11-15 maja) zwierzęta r o z p o c z y n a ­
ły w y c h o d z e n i e z u k r y ć w g o d z i n a c h o d 10°° d o 11°°, w p o ł o w i e
c z e r w c a około g o d z i n y 7°°, a z początkiem l i p c a o p u s z c z a n i e
n o r o d b y w a ł o się j u ż p r z e d g o d z i n ą 5 ° ° . T a w c z e s n a p o r a p o ­
c z ą t k u o p u s z c z a n i a n o r p r z e c i ą g a ł a się d o p i e r w s z y c h d n i w r z e ­
śnia. W ó w c z a s t o świstaki rozpoczynały a k t y w n o ś ć dzienną
jeszcze p r z e d m i e j s c o w y m w s c h o d e m słońca (ryc. 2). O d końca
p i e r w s z e j d e k a d y w r z e ś n i a z a u w a ż a się s t o p n i o w e o p ó ź n i a n i e
g o d z i n y o p u s z c z a n i a n o r . N a przełomie września i października
o d b y w a ł o się o n o d o p i e r o o k o ł o g o d z i n y 9 ° ° . R ó ż n i c a m i ę d z y
najpóźniejszym wyjściem z n o r y ( s t a n o w i s k o p o d K a r b e m n a d
Długim S t a w e m - 2 3 maja), a najwcześniejszym ( s t a n o w i s k o
w D o l i n i e P a ń s z c z y c y p o d W i e l k ą K o s z y s t ą - 1 9 l i p c a ) w cią­
g u a k t y w n o ś c i s e z o n u 1 9 8 0 r. wynosiła aż 8 g o d z i n 3 4 m i n u t .
Największe w a h a n i a w czasie, związane z w y c h o d z e n i e m z n o r ,
zauważono w m a j u . W pozostałych miesiącach w a h a n i a te n i e
osiągały t a k w i e l k i e j a m p l i t u d y .
W r a z z p o w r o t e m d o n o r y k o ń c z y się a k t y w n o ś ć d z i e n n a ś w i ­
s t a k a . O s o b n i k i j e d n e j k o l o n i i powracały do ukryć w p e w n y c h
o d s t ę p a c h c z a s u . M a k s y m a l n e różnice sięgały około 1 0 0 m i n u t .
W przeważającej większości przypadków odstępy te n i e p r z e k r a ­
czały 1 5 - 2 0 m i n u t . J e d n o c z e s n e p o w r a c a n i e dwóch l u b t r z e c h
g r y z o n i d o n o r y było dość częste ( 1 3 - k r o t n i e n a 3 7 o b s e r w a c j i ) .
14
Rye. 2. Rytm okołodobowy świstaków w 1980 r. a - poszczególne ob­
serwacje opuszczania nor, b - poszczególne obserwacje powrotu do
nor, c - godziny wschodu i zachodu słońca, d - godziny opuszczania
i powrotu do nor - The daily cycle of the marmots' activities i n 1980.
a - particular observations of the burrow-leaving, b - particular ob­
servations of the return to the burrows, c - the time of sun rise and
sunset, d - the time of the burrow leaving and return.
15
P o w r ó t d o n o r zwierząt z a s i e d l a j ą c y c h r ó ż n e s t a n o w i s k a n i e o d ­
b y w a ł się w t y m s a m y m c z a s i e . M o m e n t p o w r o t u ś w i s t a k ó w
ze s t a n o w i s k p o d K a r b e m n a d D ł u g i m S t a w e m , p o d Ś w i n i c ą
i p o d P o ś r e d n i ą T u r n i ą w m a j u 1 9 8 0 r . r ó ż n i ł się o d 4 8 m i n u t
d o 3 g o d z i n 19 m i n u t . D n i a 7 s i e r p n i a 1 9 8 0 r. ( s t a n o w i s k a : w
D o l i n i e z a M n i c h e m p o d Szpiglasową Przełęczą i w Świstówce
Roztockiej) różnica wynosiła zaledwie 3 4 m i n u t y .
W y k o n a n e obserwacje s t a n o w i s k a w D o l i n i e Pańszczycy p o d
W i e l k ą K o s z y s t ą , w p o d o b n y c h w a r u n k a c h p o g o d o w y c h , w cią­
g u k o l e j n y c h d w ó c h d n i (20 i 2 1 września 1 9 7 9 r. oraz 19 i 2 0
września 1 9 8 0 ) wykazują n i e z n a c z n e różnice, wynoszące 2 i 2 5
minut.
P o w r ó t d o n o r n a s p o c z y n e k n o c n y z m i e n i a ł się w c i ą g u a k ­
tywności l e t n i e j świstaka. W d r u g i e j i trzeciej d e k a d z i e m a j a
1 9 8 0 r. zwierzęta kończyły p r z e b y w a n i e poza n o r a m i około
południa, p r z y c z y m występowały n i e r a z znaczne w a h a n i a w
przeciągu k i l k u d n i . Sięgały o n e n a w e t p o n a d 6 g o d z i n p r z y
różnych s t a n o w i s k a c h . W połowie czerwca powrót d o n o r nastę­
pował około g o d z i n y 1 7 , a o d początku l i p c a d o końca s i e r p ­
n i a o d b y w a ł się o d g o d z i n y 18°° d o o k o ł o 19°°. N a p o c z ą t k u
września powrót d o n o r następował około 1 7 - 1 8 ° i o d tego
o k r e s u z a u w a ż a się s t o p n i o w e p r z y s p i e s z a n i e g o d z i n y p o w r o t u .
N a p r z e ł o m i e w r z e ś n i a i p a ź d z i e r n i k a o d b y w a ł się o n o k o ł o g o ­
d z i n y 16°°. P o w r ó t ś w i s t a k ó w d o n o r w y s t ę p o w a ł z a w s z e p r z e d
m i e j s c o w y m z a c h o d e m słońca (ryc. 2). Różnica między najwcze­
śniejszym p o w r o t e m d o n o r y ( s t a n o w i s k o w D o l i n i e Gąsienico­
wej p o d Pośrednią Turnią - 2 1 maja) a najpóźniejszym ( s t a n o ­
w i s k o w D o l i n i e Pańszczycy p o d Wielką Koszystą - 5 sierpnia) w
ciągu aktywności 1 9 8 0 r. wynosiła 10 g o d z i n 3 3 m i n u t y .
0 0
0 0
0
W przeciągu całego o k r e s u aktywności letniej r y t m d o b o w y
świstaka ulegał z m i a n i e . Bezpośrednio p o h i b e r n a c j i , czyli w
o k r e s i e z w i ę k s z a j ą c e j się a k t y w n o ś c i z w i e r z ą t , c z a s p r z e b y w a ­
n i a ś w i s t a k ó w p o z a n o r a m i w ciągu d n i a był najkrótszy. P r z y ­
p u s z c z a l n i e m i a ł o t o z w i ą z e k ze s t o p n i o w y m o s i ą g a n i e m p e ł n e j
a k t y w n o ś c i p o o k r e s i e s n u z i m o w e g o . W i ą z a ł o się t o r ó w n i e ż z
w a r u n k a m i p o g o d o w y m i i z a l e g a n i e m p o k r y w y śnieżnej w g r a ­
n i c a c h areału d a n e j k o l o n i i . W d r u g i e j połowie m a j a czas t e n
wynosił około 1 0 0 m i n u t , czyli zwierzęta t y l k o t e n krótki o k r e s
przebywały p o z a n o r a m i w ciągu doby. W t y m okresie z a u w a ­
żane były s p o r e różnice pomiędzy długością c z a s u p r z e b y w a n i a
zwierząt p o z a n o r a m i , dochodzące d o 4 godzin 3 3 m i n u t . W
c z e r w c u c z a s p r z e b y w a n i a p o z a n o r a m i s t o p n i o w o się w y d ł u -
16
żal, o s i ą g a j ą c w p o ł o w i e t e g o m i e s i ą c a p o n a d 1 0 g o d z i n , a n a
p o c z ą t k u l i p c a o k o ł o 13 g o d z i n . P r z e z cały l i p i e c i sierpień a k ­
tywność d z i e n n a świstaków była najdłuższa i wynosiła około 13
g o d z i n (ryc. 2).
Z o b s e r w a c j i ś w i s t a k ó w w d n i u 1 8 i 19 l i p c a 1 9 8 0 r . ( s t a n o ­
w i s k o w D o l i n i e Pańszczycy p o d Wielką Koszystą) w y n i k a , że
długość p r z e b y w a n i a n o c n e g o w n o r z e tej k o l o n i i wynosiła 9
g o d z i n 4 5 m i n u t . W t y m p r z y p a d k u nastąpiło wydłużenie cza­
s u aktywności d z i e n n e j p o n a d 14 g o d z i n , p r z y n a j m n i e j przez
niektóre o s o b n i k i tego s t a n o w i s k a . Z początkiem września za­
z n a c z y ł o się o g r a n i c z a n i e c z a s u p r z e b y w a n i a t y c h g r y z o n i p o z a
n o r a m i . Wynosił o n początkowo 12 g o d z i n i s t o p n i o w o malał,
osiągając n a przełomie września i października około 6 - 7 go­
dzin. Godziny opuszczania n o r oraz powrotów do n i c h we wrze­
śniu 1 9 7 9 r. i 1 9 8 0 r. były d o siebie zbliżone.
Ryc. 3. Udział zachowań w ciągu d n i a w 1980 r. d l a różnych s t a n o ­
w i s k , a - żerowanie, b - strażowanie, c - zachowanie a k t y w n e , d - prze­
b y w a n i e w norze - T h e share o f different types of behavior d u r i n g t h e
day for different sites i n 1 9 8 0 . a - foraging, b - g u a r d i n g , c - active
behavior, d - t i m e s p e n t i n b u r r o w .
17
Z a c h o w a n i e świstaka w ciągu d n i a
i j e g o z m i a n y w o k r e s i e aktywności letniej
W z a c h o w a n i u świstaka w ciągu d n i a wzięto p o d u w a g ę te
e l e m e n t y , k t ó r e w o p a r c i u o przyjętą m e t o d ę o b s e r w a c j i m o ż n a
było j e d n o z n a c z n i e wyróżnić. Należały d o n i c h :
- ż e r o w a n i e , c z y l i z g r y z a n i e i z j a d a n i e roślin,
- s t r a ż o w a n i e , c z y l i o d p o c z y n e k , w y g r z e w a n i e się w s ł o ń c u
o r a z strzeżenie p r z e d niebezpieczeństwem,
- p r z e b y w a n i e w norze w ciągu d n i a ,
- przechodzenie
- z b i e r a n i e zapasów roślinnych, które następnie były z a n o ­
szone do n o r ,
- g r z e b a n i e n o r , czyli pogłębianie s t a r y c h l u b k o p a n i e n o ­
wych,
- c z y s z c z e n i e ciała,
- z a b a w a d w ó c h i więcej osobników.
Pięć o s t a t n i c h elementów będzie w p e w n y c h p r z y p a d k a c h
t r a k t o w a n e łącznie i określane j a k o z a c h o w a n i e a k t y w n e .
Żerowanie. Z w y k l e świstaki poświęcały t e m u z a c h o w a n i u
n a j w i ę c e j c z a s u w c i ą g u d n i a . Zajęcie t o n i e w y s t ę p o w a ł o t y l k o
w t e d n i , k i e d y d o s t ę p d o p o k a r m u b y ł n i e m o ż l i w y ze w z g l ę d u
n a zalegającą pokrywę śnieżną. T e g o r o c z n e zwierzęta żerowa­
ły o d p i e r w s z y c h d n i p o w y j ś c i u z n o r . W c i ą g u m a j a 1 9 8 0 r .
p r o c e n t czasu spędzonego n a żerowaniu w s t o s u n k u do p o ­
zostałych z a c h o w a ń był najniższy ( 1 2 % ) . P o w o d e m tego było
z a l e g a n i e p o k r y w y śnieżnej w g r a n i c a c h areału w y s t ę p o w a n i a
k o l o n i i świstaków, zwierzęta miały więc ograniczoną możliwość
żerowania. W c z e r w c u żerowanie było znacznie i n t e n s y w n i e j ­
sze ( 5 0 % ) , p o c z y m w l i p c u w y r a ź n i e s p a d ł o ( 3 5 % ) . N a j w y ż s z ą
w a r t o ś ć osiągnęło w s i e r p n i u ( 5 5 % ) , a w e wrześniu liczyło 4 9 %
( t a b . 1).
Z b a d a n o też m e t o d ą a n a l i z y w a r i a n c j i istotność różnic
udziału czasu przeznaczonego n a żerowanie w poszczególnych
m i e s i ą c a c h (bez w r z e ś n i a ) . S t w i e r d z o n o , ż e p r z y p o z i o m i e i s t o t ­
n o ś c i a = 0 , 0 5 r ó ż n i c e t e są i s t o t n e (F = 3 , 8 1 * ) .
P r o c e n t o w y udział żerowania w s t o s u n k u d o i n n y c h z a c h o ­
w a ń wzrastał o d wyjścia z n o r d o g o d z i n y 9 - 1 0 ° . Następnie
obniżał się, osiągając w ciągu d n i a m i n i m u m (28%) o g o d z i ­
n i e 1 0 - l l ° . Później ciągle wzrastał aż p o najwyższą wartość
(64%) w g o d z i n a c h 18° -19 °. Tuż p r z e d końcem aktywności
d z i e n n e j c z a s ż e r o w a n i a g w a ł t o w n i e się o b n i ż a ł ( r y c . 3 ) .
o o
o o
o
o
18
0
o
19
P o d o b n y przebieg miało żerowania n a s t a n o w i s k u p o d W i e l ­
ką Koszystą w okresie września 1 9 7 9 r. i 1 9 8 0 r.
W c h a r a k t e r z e o p i s y w a n e g o z a c h o w a n i a w ciągu d n i a w l i p ­
c u , s i e r p n i u i wrześniu istniały p e w n e podobieństwa n p . w go­
d z i n a c h popołudniowych udział żerowania, w porównaniu d o
i n n y c h z a c h o w a ń , był n a j w i ę k s z y . W l i p c u w y s t ę p o w a ł o t r z y ­
k r o t n e o b n i ż a n i e u d z i a ł u ż e r o w a n i a (w g o d z i n a c h 8 - 9 ° , 1 2 ° ° -13°° i 1 5 - 1 6 ° ) , w s i e r p n i u d w u k r o t n i e ( 9 - l l
i 16°° 17°°,
z a ś w e w r z e ś n i u z a u w a ż a się j e d n o o b n i ż e n i e , a l e t r w a j ą c e d ł u ­
żej ( 1 0 - 1 4 ) ( i y c . 4 ) .
0 0
0 0
o o
0
0 0
0
0 0
o o
Strażowanie. Z a c h o w a n i e t o występowało w ciągu każdego
d n i a . Związane było przede w s z y s t k i m z bezpieczeństwem zwie­
r z ą t , a t a k ż e z w y p o c z y n k i e m w c i ą g u d n i a i w y g r z e w a n i e m się w
słońcu oraz p i l n o w a n i e m młodych. C h w i l o w e strażowania, czę­
s t o w p o z y c j i słupka, trwające krócej o d j e d n e j m i n u t y n i e były
b r a n e p o d uwagę, choć miały one miejsce w ciągu pozostałych
zachowań. N a przykład, żerujący dorosły świstak w g o d z i n a c h
1 8 - 1 9 ° , w d n i u 1 1 l i p c a 1 9 8 0 r. lustrował t e r e n przez chwilę
(1-2 s e k u n d y ) , co około 9 s e k u n d . Strażowaniem mogły być z a ­
jęte w s z y s t k i e o s o b n i k i k o l o n i i , a l b o p o j e d y n c z e świstaki. Z d a ­
r z a ł y się o k r e s y , w k t ó r y c h ż a d n e ze z w i e r z ą t n i e b r a ł o u d z i a ł u
w strażowaniu. W t a k i c h p r z y p a d k a c h miały miejsce c h w i l o w e
l u s t r a c j e t e r e n u . W 1 9 8 0 r. p r o c e n t o w y udział strażowania w
p o r ó w n a n i u z pozostałymi z a c h o w a n i a m i był najwyższy w m a j u
(57%). W c z e r w c u i s i e r p n i u przyjmował p o d o b n e wartości ( 3 2 %
i 3 3 % ) , w l i p c u 4 6 % , a w e w r z e ś n i u 4 0 % ( t a b . 1).
W o p a r c i u o z e b r a n e m a t e r i a ł y n i e u d a ł o się u d o w o d n i ć i s t o t ­
ności różnic w u d z i a l e c z a s u przeznaczonego n a strażowanie w
poszczególnych miesiącach. Zagadnienie to w y m a g a d a l s z y c h
badań.
Strażowanie w ciągu d n i a , w okresie aktywności 1 9 8 0 r. m i a ­
ło d w i e w y r a ź n e k u l m i n a c j e . P i e r w s z ą z n a c z n i e w y ż s z ą ( o k o ł o
7 0 % ) tuż p o wyjściu z n o r w g o d z i n a c h 4 - 6 ° , drugą (57%)
w ostatniej godzinie przed spoczynkiem n o c n y m . O d pierwszej
k u l m i n a c j i z a c h o w a n i e t o spadało do g o d z i n y 9 - 1 0 ° ° , o d tej
p o r y u t r z y m y w a ł o się n a j e d n y m p o z i o m i e d o g o d z . 1 3 - 1 4 ,
0 0
0
0 0
0
o o
0 0
0 0
•
Ryc. 4. P r o c e n t o w y czas żerowania, strażowania i i n n e j aktywności,
s t a n o w i s k o w D o l i n i e Pańszczycy p o d Wielką Koszystą. a - żerowanie,
b - strażowanie, c - i n n e aktywności. - T h e p e r c e n t t i m e o f foraging,
2
g u0 a r d i n g a n d t h e o t h e r a c t i v i t i e s , l o c a l i t y i n t h e Pańszczyca valley, b y
W i e l k a Koszystą. a - foraging, b - g u a r d i n g , c - o t h e r a c t i v i t i e s .
21
p o c z y m następował d a l s z y s p a d e k . Najniższe wartości ( 3 2 % - 2 7 % ) s t w i e r d z o n o p o m i ę d z y g o d z i n ą 14°° a 19°° ( r y c . 3 ) . U d z i a ł
s t r a ż o w a n i a w o k r e s i e l i p c a , s i e r p n i a i w r z e ś n i a był w i ę k s z y w
g o d z i n a c h przedpołudniowych (ryc. 4).
P r z e b y w a n i e w n o r z e . C h o w a n i e się ś w i s t a k ó w w n o r a c h
w ciągu d n i a związane było z zagrożeniem przez drapieżniki,
obecnością człowieka w g r a n i c a c h areału danej k o l o n i i , z n i e ­
k o r z y s t n y m i w a r u n k a m i p o g o d o w y m i (opad, wiatr, t e m p e r a t u ­
ra) i t p . M a t k i z dużą regularnością powracały d o n o r w o k r e ­
sie p o u r o d z e n i u małych. O s o b n i k i zbierające z a p a s y roślinne
też p r z e b y w a ł y p r z e z p e w i e n c z a s w n o r a c h . Z a c h o w a n i e t o u
świstaka o b s e r w o w a n o c o d z i e n n i e , p r z y c z y m dotyczyło t o n o r
głównych, n o r przejściowych oraz c h w i l o w y c h ukryć.
W ciągu aktywności 1 9 8 0 r. p r z e b y w a n i e w n o r a c h najwię­
cej c z a s u p o c h ł o n ę ł o z w i e r z ę t o m w m a j u ( 2 6 % ) , w p o r ó w n a ­
n i u z i n n y m i z a c h o w a n i a m i . W c z e r w c u spadło d o 9 % , osiąga­
j ą c następnie w l i p c u , s i e r p n i u i wrześniu najniższe wartości
( 4 % - 5 % ) ( t a b . 1). P o d o b n i e j a k d l a s t r a ż o w a n i a n i e u d o w o d n i o ­
n o istotności różnic w czasie p r z e z n a c z o n y m n a p r z e b y w a n i e
zwierząt w norze, w poszczególnych miesiącach. W ciągu d n i a
udział p o z o s t a w a n i a w norze w s t o s u n k u do pozostałych z a c h o ­
w a ń był największy w pierwszej i o s t a t n i e j godzinie ( 1 0 % - 1 4 % ) .
Najniższe wartości przyjmowało o n o w g o d z i n a c h 7 - 8 ° oraz
o o _
o o
(
2 - 3 % ) .
W ciągu d n i a p o z o s t a w a n i e w n o ­
rze wyraźnie k u l m i n u j e w g o d z i n a c h południowych ( 1 0 - 1 4 )
osiągając 8 - 1 4 % (ryc. 3).
0 0
1
5
1
9
1 0 / o
Q
r
a
0
z
0 0
0 0
Z a c h o w a n i e a k t y w n e . W skład tego z a c h o w a n i a w c h o d z ą
łącznie: p r z e c h o d z e n i e , z b i e r a n i e z a p a s u roślinnego, g r z e b a n i e
n o r , c z y s z c z e n i e ciała o r a z z a b a w a ś w i s t a k ó w . W r o k u 1 9 8 0
największy p r o c e n t o w y udział tego z a c h o w a n i a w porównaniu
d o żerowania, strażowania i p r z e b y w a n i a w n o r z e łącznie w y ­
stąpił w l i p c u ( 1 5 % ) . W pozostałych miesiącach przyjmował
m n i e j s z e w a r t o ś c i (5%) ( t a b . 1).
W o k r e s i e o d m a j a d o s i e r p n i a s t w i e r d z o n o istotność różnic
c z a s u p r z e z n a c z o n e g o n a z a c h o w a n i e a k t y w n e (a = 0 , 0 5 ; F =
3,81*)
W ciągu d n i a z a c h o w a n i e a k t y w n e przyjmowało wyższe w a r ­
tości w g o d z i n a c h przedpołudniowych, choć m i n i m u m p r z y p a ­
d ł o p o m i ę d z y g o d z i n ą 16°° a 17°°. N a j w y ż s z y u d z i a ł t e g o z a ­
c h o w a n i a występował w pierwszej g o d z i n i e p o wyjściu z n o r i
o s t a t n i e j g o d z i n i e aktywności d z i e n n e j , osiągając w o b u p r z y ­
p a d k a c h p o d o b n e wartości (14%) (ryc. 3).
22
P r z e c h o d z e n i e . Spośród składowych z a c h o w a n i a a k t y w n e ­
go j e d y n i e p r z e c h o d z e n i e , c z y l i p r z e m i e s z c z a n i e się ś w i s t a k ó w ,
występowało codziennie. Wyjątkowo w okresie zalegania p o k r y ­
w y śnieżnej, tuż p o h i b e r n a c j i , zwierzęta pozostawały p r z y w y ­
l o t a c h n o r g ł ó w n y c h . C z a s p r z e c h o d z e n i a trwał w ó w c z a s k i l k a
d o k i l k u n a s t u s e k u n d i n i e był b r a n y p o d u w a g ę . P r z e c h o d z e ­
n i e , najczęściej b i e g , z w i ą z a n e b y ł o z p o s z u k i w a n i e m o d p o w i e d ­
niej paszy, m i e j s c strażowania, z n o s z e n i e m z a p a s u , p r z e c h o ­
d z e n i e m d o sąsiednich s t a n o w i s k , p o w r o t e m d o n o r , ucieczką
p r z e d niebezpieczeństwem i t p . P o w o l n e p o r u s z a n i e było obser­
w o w a n e p o d c z a s ż e r o w a n i a , l e c z n i e w y r ó ż n i a n o go o d z a c h o ­
w a n i a głównego.
W o k r e s i e aktywności l e t n i e j 1 9 8 0 r. udział p r z e c h o d z e n i a
w z a c h o w a n i u ś w i s t a k a n a j w i ę k s z y był w j i p c u i c z e r w c u ( 5 , 8 %
i 5 % ) , a n a j m n i e j s z y w m a j u ( 1 , 3 % ) . W s i e r p n i u i wrześniu nie­
z n a c z n i e się r ó ż n i ł ( 2 , 5 % i 3 , 7 % ) ( t a b . 1 ) .
P r o c e n t o w y udział p r z e c h o d z e n i a w ciągu d n i a posiadał d w i e
wyraźne k u l m i n a c j e . Pierwszą w g o d z i n a c h r a n n y c h ( 5 - 7 ° ) ,
drugą p r z e d s a m y m s p o c z y n k i e m n o c n y m ( 1 9 - 2 0 ° ) . W ciągu
d n i a ( 8 - 1 9 ° ) u t r z y m y w a ł się n a z b l i ż o n y m p o z i o m i e ( r y c . 5 ) .
0
o
0
0
o
0
0
o
0
Z b i e r a n i e z a p a s u roślinnego. Z a c h o w a n i e t o o b s e r w o w a ­
n o w ciągu całego o k r e s u aktywności letniej świstaków, j e d n a k
n i e występowało o n o codziennie. Najrzadziej o b s e r w o w a n e było
w m a j u , częściej o d c z e r w c a d o s i e r p n i a , z a ś w e w r z e ś n i u w y ­
stępowało najczęściej. P r o c e n t o w y udział z b i e r a n i a z a p a s ó w w
porównaniu d o i n n y c h z a c h o w a ń w 1 9 8 0 r. osiągnął kulminację
w e w r z e ś n i u ( 1 % ) . P o d o b n ą w a r t o ś ć przyjął w l i p c u , z a ś w p o ­
zostałych miesiącach udział z b i e r a n i a zapasów był n i e z n a c z n y
( t a b . 1 ) . R o b i e n i e z a p a s ó w w c i ą g u l a t a o d b y w a ł o się w r ó ż n y c h
p o r a c h d n i a . Przyjmowało o n o w y s o k i e wartości w p i e r w s z y c h
g o d z i n a c h p o wyjściu z n o r , w g o d z i n a c h o d 8 ° ° d o 1 0 ° ° osiągało
m i n i m u m , wyraźnie wzrastało pomiędzy 1 1 ° ° a 1 2 ° ° , p o c z y m
ulegało l e k k i e m u s p a d k o w i , a w ostatniej godzinie aktywności
d z i e n n e j osiągnęło najwyższą wartość (ryc. 5 ) .
Z b i e r a n i e zapasów w okresie września 1 9 7 9 r. i 1 9 8 0 r. n a
s t a n o w i s k u w D o l i n i e Pańszczycy p o d Wielką Koszystą miało
p o d o b n y przebieg. M i n i m u m występowało pomiędzy godziną
goo
goo^
t ę p i e d o g o d z i n y 1 4 ° ° - 1 5 ° ° p o d n o s i ł o się z n i e ­
z n a c z n y m południowym obniżeniem. W ostatniej godzinie p r z e d
s p o c z y n k i e m n o c n y m ( 1 7 - 1 8 ° ) osiągnęło m a k s i m u m .
a
n
a
s
n
0
0
0
2 3
Ryc. 5. p r o c e n t o w y udział z a c h o w a n i a a k t y w n e g o świstaków różnych
k o l o n i i w 1 9 8 0 r. a - grzebanie n o r , b - przechodzenie, c - zbiera­
n i e zapasów, d - czyszczenie ciała, e - z a b a w a - T h e p e r c e n t s h a ­
re o f m a r m o t s ' active b e h a v i o r t i m e for different colonies i n 1 9 8 0 . a
- b u r r o w digging, b - moving, c - supply gathering, d - body cleaning,
e - playing.
S a m o zbieranie zapasów n i e zajmowało zwierzętom dużo
c z a s u . W o k r e s i e o d m a j a d o września trwało o n o t y l k o k i l ­
k a m i n u t d z i e n n i e . Wyjątek stanowiły d n i , k i e d y następowała
z m i a n a p o g o d y n a gorszą (np. 19.07.1980), l u b k i e d y p o g o d a
n i e była u s t a b i l i z o w a n a (27.07.1980). W t a k i c h p r z y p a d k a c h
trwało dłużej i wynosiło o d p o w i e d n i a 10 m i n u t i 4 8 m i n u t . Po
połowie września czas z b i e r a n i a zapasów był wyraźnie dłuższy.
M a k s y m a l n i e trwał n a w e t 5 7 m i n u t ( 2 9 . 0 7 . 1 9 7 9 ) . Czas zbie­
r a n i a z a p a s ó w p r z e z p o j e d y n c z e z w i e r z ę w y n o s i ł 1-7 m i n u t ,
najczęściej 2 - 4 m i n u t , p o c z y m świstak zanosił z e b r a n e rośliny
do n o r y głównej, a c z a s e m do przejściowych ukryć. Mogło t o
24
się p o w t a r z a ć w i e l o k r o t n i e z k r ó t k i m i p r z e r w a m i . P r z y k ł a d o w o
0 7 . 1 0 . 1 9 8 0 r. o b s e r w o w a n o w ciągu 112 m i n u t dziewięciokrotn e z a n o s z e n i e z e b r a n y c h roślin p r z e z j e d n e g o g r y z o n i a . Łącz­
n y czas s a m e g o z b i e r a n i a wyniósł 4 1 m i n u t . Z w y k l e z a p a s był
z b i e r a n y p r z e z j e d n e g o l u b d w a o s o b n i k i , c h o ć k o l o n i a liczyła
więcej zwierząt. N i e o b s e r w o w a n o n i g d y z b i e r a n i a z a p a s u p r z e z
młode u r o d z o n e w d a n y m r o k u . W okresie niepogody i przed
hibernacją z a p a s z b i e r a n y był p r z e z w s z y s t k i e s t a r s z e o s o b n i k i
danej kolonii.
G r z e b a n i e n o r związane było z w y k o r z y s t a n i e m kryjówek
głównych n a okres rodzenia młodych, a przede w s z y s t k i m
z p r z y g o t o w a n i e m i c h n a o k r e s h i b e r n a c j i . Świstaki u s u w a ­
ły z b ę d n y m a t e r i a ł z n o r , o c z y s z c z a j ą c i p o s z e r z a j ą c u k r y c i a .
P o n a d t o g r z e b a n e były n o w e n o r y przejściowe o r a z c h w i l o w e
u k r y c i a . W o k r e s i e aktywności 1 9 8 0 r. p r o c e n t o w y udział grze­
b a n i a , w porównaniu d o i n n y c h zachowań, największy był w
s i e r p n i u (2,1%). W l i p c u wynosił 1 % , a w e wrześniu był p r a w i e
niezauważalny. W okresie m a j a i c z e r w c a a n i raz n i e o b s e r w o ­
w a n o g r z e b a n i a n o r ( t a b . 1). U d z i a ł g r z e b a n i a n o r w 1 9 8 0 r . w
d n i a c h , k i e d y t o z a c h o w a n i e występowało, miał swoje m a k s i ­
m u m w g o d z i n a c h 1 0 - l l ° i właściwie w czasie t r z e c h połu­
d n i o w y c h g o d z i n osiągał znaczące wartości. Zarówno p r z e d j a k
i p o t y m czasie wartości j e g o były n i s k i e , a w pierwszej i o s t a t ­
niej godzinie aktywności dziennej z e r o w e (ryc. 5).
C z y s z c z e n i e ciała polegało n a wygładzaniu i s u s z e n i u sier­
ści o r a z u s u w a n i u z n i e j z a n i e c z y s z c z e ń . T r u d n o b y ł o o d r ó ż ­
nić s a m o gładzenie o k r y w y włosowej o d w y s z u k i w a n i a pasoży­
t ó w z e w n ę t r z n y c h , a t a k ż e d r a p a n i a się z w i e r z ą t , z w i ą z a n e g o
z obecnością t y c h o s t a t n i c h i być może infekcji skórnych. T y l ­
k o r a z z a o b s e r w o w a n o czyszczenie, a być może w y s z u k i w a n i e
pasożytów, w y k o n y w a n e j e d n e m u świstakowi przez drugiego.
Czas p r z e z n a c z o n y n a czyszczenie ciała występował n a j r z a d z i e j
ze w s z y s t k i c h b r a n y c h p o d u w a g ę z a c h o w a ń .
o o
o
P r o c e n t o w y udział c z y s z c z e n i a ciała w o k r e s i e aktywności
1 9 8 0 r. najwyższy był w g o d z i n a c h r a n n y c h . M a k s i m u m wystą­
piło p o m i ę d z y g o d z i n ą 7 ° ° a 8 ° ° . N a s t ę p n i e z a z n a c z a ł się j e g o
s p a d e k d o g o d z i n y 1 0 - l 1°°. O d t e g o c z a s u z a u w a ż a ł o się j e g o
nieznaczne w a h a n i a . W ostatniej godzinie aktywności dziennej
z a c h o w a n i e t o n i e było o b s e r w o w a n e (ryc. 5).
Z a b a w a , czyli z a c h o w a n i e , w czasie którego co n a j m n i e j d w a
dorosłe świstaki były sobą zajęte w ciągu p r z e b y w a n i a p o z a
norą, n i e występowała c o d z i e n n i e . N i e w n i k a n o w cel tego z a c h o o o
25
w a n i a . W ciągu aktywności 1 9 8 0 r. z a c h o w a n i e t o s t o s u n k o w o
najwięcej c z a s u pochłonęło zwierzętom w l i p c u (6,6%). W m a j u i
c z e r w c u j e g o wartości były d o siebie zbliżone ( 3 , 3 % i 3,5%), zaś
w s i e r p n i u z m a l a ł o i o s i ą g n ę ł o m i n i m u m w e w r z e ś n i u ( t a b . 1).
P r o c e n t o w y udział z a b a w y w ciągu d n i a w okresie l a t a 1 9 8 0 r.
osiągnął wyraźne m a k s i m u m w g o d z i n a c h 9 - 1 2 ° . Z początku
i p o d k o n i e c aktywności d z i e n n e j udział z a b a w y był najniższy.
W ostatniej godzinie przed spoczynkiem n o c n y m zachowanie to
n i e b y ł o o b s e r w o w a n e ( r y c . 5)
0 O
0
Podsumowanie
R y t m d o b o w y świstaka n i e był dotąd p r z e d m i o t e m szer­
szych zainteresowań badaczy. W l i t e r a t u r z e s p o t y k a m y j e d y n i e
ogólne s t w i e r d z e n i a dotyczące tego p r o b l e m u ( N o w i c k i 1865).
Nieco więcej i n f o r m a c j i w tej k w e s t i i z n a j d u j e m y w p r a c y C h o - v a n c o v e j i S o l t é s o v e j (1988) oraz J u r k a i J a m r o z e g o
( 2 0 0 2 ) , a w p r z y p a d k u ś w i s t a k a a l p e j s k i e g o Marmota
marmota
marmota
(Linné, 1758) w p u b l i k a c j a c h Z e l e n k i (1965) oraz N o g u é i A r t h u r a (1992). W niniejszej p r a c y p r z e d s t a w i o n o pełną
zmienność czasu p r z e b y w a n i a świstaków poza n o r a m i w o k r e ­
sie aktywności l e t n i e j (ryc. 2).
A k t y w n o ś ć d z i e n n a Marmota
marmota
latirostńs j e s t p o d o b ­
n a d o z a o b s e r w o w a n e j p r z e z A r m i t a g e ( 1 9 6 2 ) u Marmota
flaviventns
oraz p r z e z N o g u é i A r t h u r a ( 1 9 9 2 ) u Marmota
marmota
marmota,
t o znaczy j e s t b i m o d a l n a z pierwszą kulminacją w
g o d z i n a c h r a n n y c h i drugą p o południu.
D o t y c h c z a s n i e z a j m o w a n o się s z c z e g ó ł o w o z a c h o w a n i e m
świstaka w ciągu d n i a , chociaż w szeregu p r a c z w r a c a n o więk­
szą uwagę t a k i m e l e m e n t o m z a c h o w a n i a j a k : strażowanie, że­
r o w a n i e oraz zbieranie zapasów roślinnych n a okres z i m y (No­
w i c k i 1865, C h o v a n c o v â , S o l t é s o v â 1988), a w p r z y p a d k u
świstaka alpejskiego M u l l e r - U s i n g (1972) czy H u b e r (1978).
Wiele u w a g i t e m u p r o b l e m o w i poświęcili n a u k o w c y zajmujący
się Marmota
flaviventris
(Armitage 1962, N o w i c k i , A r m i t a g e
1 9 8 0 i i n . ) . W ciągu d n i a świstaki najwięcej c z a s u poświęca­
ły ż e r o w a n i u , a n a s t ę p n i e s t r a ż o w a n i u . P r z e b y w a n i e w n o r a c h
świstaków tatrzańskich w ciągu d n i a oraz z a c h o w a n i e a k t y w ­
n e łącznie stanowiły m n i e j niż połowę każdego z w y m i e n i o n y c h
w c z e ś n i e j z a c h o w a ń ( t a b . 1).
26
SUMMARY
T h e d a i l y life c y c l e a n d b e h a v i o r o f t h e m a r m o t
Marmota
marmota
latirostris
(Kratochvil, 1961)
The studies were conducted i n the High Tatra, i n the area of the
Tatra National Park i n Poland. There, Marmota marmota latirostris has
its natural homerange and is the highly endangered species. Its daily
life cycle includes the time of rest i n the burrow through the night
and the time outside the burrow through the day during the summer
activity period.
During the period of summer activity the daily life cycle was changing.
The time spent outside burrows was the shortest immediately after the
hibernation,. It was undoubtedly caused by the weather conditions,
also. Its length approached about 100 minutes on the second half
of May. So, the animals stayed through a very short time outside
the burrows. The time of out-of-burrow-activities gradually raised i n
June, approaching more than 10 hours i n the middle of a month and
about 13 hours at the beginning of July. The daily activity time was
the longest i n July and August. It reached 13 hours and for some
individuals up to 14 hours maximally. The constriction of the out-ofburrow- activities time was noticed at the beginning of September.
Then, i t approached 12 hours and was gradually decreasing until it
reached 6-7 hours between September and October.
From the beginning of July to the first days of September leaving the
burrows occurred before the local sunrise. Comeback to the burrows
was always before the local sunset (Fig. 2).
There are several distinctive activities that consist on the behavior
of the marmot: foraging, which is grazing on plants; guarding, which
is resting, warming up on sun and watching against a danger; staying
in a burrow during the day; gathering and storing winter supplies;
burrow digging, which is enlarging the old and creating new ones;
playing of the two or more individuals; cleaning the body and moving.
The marmots spent about 44 % of time on foraging and about 40 % on
guarding during the period of summer activity. The rest studied types
of behavior constituted about 16 % of the time all together (Tab.l).
27
PIŚMIENNICTWO
A r m i t a g e K.B. 1962. Social behavior of a colony of the
yellow-bel­
lied marmot (Marmota flaviventris).
Anim. Behav. 10: 319-331.
B l a h o u t M. 1960. Príspevok kbionómii svist'a horského
(Marmo­
ta marmota L.) v rezérvácii Podbanské v Tatranskom národnom
parku.
Zborník prác o Tatranskom národnom parku 4: 118-150. Wyd. Osveta, Martín.
B l a h o u t M. 1971. Príspevok
mota marmota
kbionómii
svist'a
vrchovského
(Mar­
L.). Zborník prác o Tatranskom národnom p a r k u 13:
243-287. Wyd. Osveta, Martin.
Chovancová B. 1987. Vysledky
inventarizácie svist'a
vrchovského
tatranského (Marmota marmota latirostris,
Kratochvñ, 1961) na území
Tatranského národného parku v období rokov 1982-1985.
Folia vena-
toria 17, Príroda, Bratislava, s. 137-150.
Chovancová B., Soltésová A. 1988. Trofická základña a potravová aktivita svist'a vrchovského tatranského (Marmota marmota
lati-
rostris
Kratochvíl,
1961). Zborník prác o Tatranskom národnom p a r k u
28, Osveta, Martin, s. 71-137.
Gąsienica B y r c y n W. 1986. Niszczenie
świstaka
tatrzańskie­
go Marmota marmota latirostris
/Kratochvíl, 1961/, a jego
ochrona.
Chrońmy Przyr. Ojcz. 3: 17-26.
Gąsienica B y r c y n W. 1993. Z ekologii
świstaka.
Ochrona
Tatr w
obliczu zagrożeń. Wyd. Muzeum Tatrzańskiego, Zakopane, s. 169-174.
Gąsienica B y r c y n W. 1994. Z ekologii
mota latirostris
(Kratochvíl, 1961)/ w Tatrach
świstaka /Marmota
mar­
Polskich. Rocznik Podha­
lański. Tom VI. Vol. 19: 99-122. Wyd. Towarzystwo Muzeum Tatrzań­
skiego im. dra Tytusa Chałubińskiego, Zakopane.
Gąsienica B y r c y n W. 2 0 0 1 . Świstak Marmota
marmota
(Linné
1758). W: Z. Głowaciński (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt.
Kręgowce. PWRiL, Warszawa, ss. 67-69.
Gąsienica B y r c y n W. 2003. Aktywność
cyklu
życia świstaka tatrzańskiego
Marmota
a hibernacja
marmota
w
rocznym
latirostris
/Kra­
tochvíl, 1961/. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59, 6: 28-39.
H u b e r W. 1978. La Marmotte des Alpes. Office National de la
Chasse, Paris.
J u r e k I.J., J a m r o z y G. 2002. Siedlisko,
stan liczebny i aktyw­
ność populacji świstaków (Marmota marmota latirostris
Kratochvíl
1961) w Dolinie
Gąsienicowej.
Przemiany Środowiska Przyrodniczego
Tatr, Wyd. Tatrzańskiego Parku Narodowego, Polskie Towarzystwo
Przyjaciół Nauk o Ziemi, Oddział Kraków, Kraków-Zakopane.
28
Müller-Using D.R. 1972. Das Murmeltier in denAlpen
(Marmota
marmota L.). BLV München-Bern-Wien.
Nogué G., A r t h u r C. 1992. Eléments démographie et rythme
d'activité d'une colonie de marmottes (Marmotta marmotta)
dans
le Parc Nationale des Pyrénées Occidentales. Journée d'étude sur
la Marmotte Alpine: 37-48. Wyd. Laboratoire de Socioécologie et
dT£coéthologie, Lyon.
N o w i c k i M. 1865. O świstaku. Kraków.
N o w i c k i S., A r m i t a g e K.B. 1980. Behavior of juvénile
yellow-belied marmots: play and social intégration. Z. Tierpsychol. 5 1 : 85-105.
Z e l e n k a G. 1965. Observation
sur l'écologie de la marmotte des
Alpes. Terre at la Vie 3: 238-256.
Z w i j a c z Kozica T. 2002. Liczebność i rozmieszczenie
zimowych
nor świstaka Marmota marmota L. we wschodniej części Tatrzańskiego
Parku Narodowego.
Parki nar. Rez. przyr. 2 1 : 327-339.
G R Z E G O R Z VONĆINA, I W O N A WRÓBEL
Pieniński Park
Narodowy,
34-450 Krościenko n.D.,
ul. Jagiellońska 107B
gvoncina@poczta.
onet.pl
iwona.
[email protected]
Materiały do występowania
pszonaka pienińskiego Erysimum
pieninicum
(Zapał.) Pawł. w Pieninach
Pszonak pieniński Erysimum pieninicum
(Zapał.) Pawł. n a ­
leży do r o d z i n y krzyżowych Brassicaceae
(Cruciferae).
J e s t to
roślina d w u l e t n i a , o ciemnożółtych płatkach oraz woreczkowato rozszerzonych dwóch działkach k i e l i c h a . Z n a m i e n n y kształt
mają także gwiazdkowate włoski o t r z e c h r a m i o n a c h , o k r y w a ­
jące roślinę ( L a t o w s k i 1975, S z a f e r i i n . 1988). Jej występo­
w a n i e ogranicza się wyłącznie do P i e n i n (ryc. 1), toteż należy do
e n d e m i c z n y c h gatunków tego p a s m a ( P a w ł o w s k a 1953, Z a ­
r z y c k i 1 9 7 6 , 1 9 8 1 , 1982). P a w ł o w s k i (1946) zaliczył opisywa­
n y g a t u n e k do g r u p y neoendemitów (za P a w ł o w s k ą 1953). W
polskiej liście gatunków zagrożonych Z a r z y c k i i S z e l ą g (1992)
zaliczyli go do gatunków narażonych (V), co p o t w i e r d z i l i a u t o r z y
opracowań tego t a k s o n u w k o l e j n y c h w y d a n i a c h Polskiej
Czer­
wonej Księgi Roślin-Waloszek
(1993) oraz K o r z e n i a k (2001).
W projekcie p l a n u o c h r o n y Pienińskiego P a r k u Narodowego n a
l a t a 2 0 0 1 - 2 0 2 0 p s z o n a k pieniński został umieszczony w g r u p i e
gatunków specjalnego zainteresowania i objęty ochroną czynną
poprzez zabiegi mające n a celu u t r z y m a n i e zajmowanego bioto­
p u ( Z a r z y c k i i i n . 2000).
Szczegółowe b a d a n i a n a d p s z o n a k i e m prowadziło k i l k a osób,
m . i n . d r A. Waloszek i d r U . Korzeniak. Przedmiotem i c h z a i n ­
teresowań było n i e t y l k o rozmieszczenie g a t u n k u , ale również
w a r u n k i siedliskowe n a z n a n y c h s t a n o w i s k a c h , s t r u k t u r a po30
T a b . 1. L i c z b a pędów n a s t a n o w i s k u p s z o n a k a pienińskiego w Wąwozie
H o m o l e oraz relacja l i c z b y pędów kwitnących do w s z y s t k i c h pędów
w poszczególnych kępach - N u m b e r o f shoots o f Erysimum
pieninicum
(Zapał.) Pawł. i n l o c a l i t y i n t h e Homole G u l l y a n d p r o p o r t i o n s b e t w e e n
f l o w e r i n g shoots a n d a l l shoots i n each c l u s t e r .
Numer
skupienia
- Number
of c l u s t e r
1
2
3
S t a d i u m rozwojowe
- D e v e l o p m e n t stage
Rok 2 0 0 2
- Year 2 0 0 2
Liczba
- Number
%
Liczba
- Number
%
pędy kwitnące
f l o w e r i n g shoots
35
60
34
67
pędy płonne
steril shoots
23
40
17
33
pędy kwitnące
f l o w e r i n g shoots
2
40
4
27
pędy płonne
s t e r i l shoots
3
60
11
73
11
58
pędy kwitnące
f l o w e r i n g shoots
pędy płonne
s t e r i l shoots
Razem
Total
Rok 2 0 0 0
- Year 2 0 0 0
X
-
-
8
42
63
X
85
X
p u l a c j i oraz j e j tendencje rozwojowe. Przez szereg l a t wydawało
się, że p s z o n a k n i e występuje nigdzie poza czorsztyńskim wzgó­
r z e m z a m k o w y m i otaczającymi go skałami ( Z a r z y c k i 1 9 7 6 ,
1 9 8 1 , 1 9 8 2 , W a l o s z e k 1993). W 1996 r. znaleziony został n a
wtórnym s t a n o w i s k u u podnóża U p s z a r u , przy wjeździe do
e l e k t r o w n i w o d n e j ZZW Czorsztyn-Niedzica (Korzeniak 2001).
Dodać trzeba, że n a s w o i m k l a s y c z n y m s t a n o w i s k u n a wzgó­
r z u z a m k o w y m w Czorsztynie t r u d n o znaleźć miejsce, które
nie byłoby p o d d a n e p r e s j i człowieka. Prace k o n s e r w a t o r s k i e
p r o w a d z o n e w obrębie r u i n i towarzyszący i m proces n a r u ­
szania gleby w coraz to i n n y c h m i e j s c a c h w obrębie wzgórza
zamkowego, zdają się sprzyjać o b s i e w a n i u się pszonaka. Ga­
t u n e k u t r z y m u j e się n a niektórych m i e j s c a c h przez szereg l a t ,
a n i e k i e d y p o j a w i a się i po z a o w o c o w a n i u wycofuje, przenosząc
się w n o w e miejsce. Prawdopodobnie duża d y n a m i k a g a t u n k u
w y n i k a z małej konkurencyjności w s t o s u n k u do i n n y c h roślin
32
i jego odpowiedzi n a synantropizację siedliska. W o s t a t n i c h l a ­
t a c h stwierdzono d w a nowe s t a n o w i s k a n a obszarze Pienin w wąwozie Homole w Małych P i e n i n a c h i n a F l a k a c h w Pieni­
nach Zachodnich.
S t a n o w i s k o w Wąwozie H o m o l e . Nowe s t a n o w i s k o pszon a k a pienińskiego znajduje się w Małych Pieninach w Wąwozie
Homole w dnie d o l i n y p o t o k u K a m i o n k a , gdzie rośnie n a płyt­
kiej, silnie szkieletowej glebie o podłożu w a p i e n n y m . Populacja
składa się z trzech skupień rozmieszczonych n a długości około
100 m . Opisywane miejsca występowania położone są n a w y ­
sokości 6 1 0 - 6 3 0 m n . p . m . ; d o l i n a posiada w t y c h miejscach
n a c h y l e n i e 1-5° i północno-wschodnią ekspozycję. W w y k o n a ­
n y c h zdjęciach fitosocjologicznych b r a k drzew, a w a r s t w a krze­
wów osiąga pokrycie od 10 do 8 0 % . Rośliny zielne oraz m s z a k i
zajmują odpowiednio powyżej połowy p o w i e r z c h n i zdjęć fitoso­
cjologicznych.
Informację o występowaniu p s z o n a k a pienińskiego o t r z y m a ­
no od p . Andrzeja Węglarza wiosną 2 0 0 0 r. Policzono wówczas
pędy w dwóch z n a n y c h w t e d y s k u p i e n i a c h . Powtórne liczenie
miało miejsce w 2 0 0 2 r., k i e d y to, po znalezieniu trzeciego s k u ­
p i e n i a , wzbogacono informacje o jego charakterystykę. Poniższe
zestawienie liczebności wskazuje n a u t r z y m y w a n i e się stałej
liczby pędów w d w u l e t n i m okresie obserwacji. Jeśliby porów­
nać liczbę pędów znalezionych w l a t a c h 2 0 0 0 i 2 0 0 2 w 1 i 2
s k u p i e n i u , wielkości są bardzo podobne (odpowiednio 63 i 6 6
roślin).
Ciekawe informacje p r z y n o s i porównanie udziału pędów
kwitnących do ogólnej liczby pędów n a s t a n o w i s k u . W pierw­
szym s k u p i e n i u udział pędów kwitnących do w s z y s t k i c h pę­
dów j e s t największy i j a k dotąd posiada tendencję wzrostową,
w d r u g i m s k u p i e n i u relacje te zmieniają się, a t r e n d j e s t w y ­
raźnie spadkowy, w t r z e c i m s k u p i e n i u b r a k d a n y c h do określe­
n i a z m i a n liczebności pędów kwitnących. Zestawione wartości
p r z e d s t a w i a tabela 1.
W miejscach występowania skupień pszonaka w y k o n a n o
zdjęcia fitosocjologiczne. Nazwy roślin n a c z y n i o w y c h podano za
M i r k i e m i i n . (2002).
1 skupienie
D a t a : 3.06.2002 r.; wysokość n a d poziom m o r z a 6 3 0 m ;
n a c h y l e n i e 5°; ekspozycja N E ; pokrycie w w a r s t w a c h : B (krze­
wów) - 8 0 % , C (roślin zielnych) - 5 0 % , D (mszaków) - 8 0 % ;
p o w i e r z c h n i a zdjęcia 2 5 m .
2
33
B: Acer pseudoplatanus
1, Cerasus avium 4, Fraxinus
excel­
sior 1, Picea abies 1;
C : Arabis hirsuta + , Asarum europaeum
1, Asplenium
viride +, Brachypodium
sylvaticum
+, Campanula
rapunculoides
1, Cardaminopsis
arenosa +, Carex digitata +, Cerasus
avium
+, Chaerophyllum
hirsutum +, Clinopodium
vulgare +, Cruciata
glabra +, Erysimum
pieninicum
2, Euphorbia
amygdaloides
+, Fragańa vesca 2, Fraxinus
excelsior +, Galium mollugo +,
Geranium robertianum
2, Gymnocarpium
robertianum
1, Mycelis muralis 1, Ońganum vulgare 1, Oxalis acetosella
1, Sedum
maximum +, Senecio ovatus +, Sesleria varia 1, Symphytum
cordatum +, Taraxacum
officinale s.l. 1, Urtica dioica 1, Valenana
tripteris +, Vincetoxicum
hirundinańa 1;
D: nie d o k o n y w a n o z b i o r u mszaków do oznaczenia.
2 skupienie
D a t a : 3 . 0 6 . 2 0 0 2 r.; wysokość n a d poziom m o r z a 6 3 0 m ;
nachylenie 3°; ekspozycja NE; pokrycie w w a r s t w a c h : B (krze­
wów) - 2 0 % , C (roślin zielnych) - 7 0 % , D (mszaków) - 5 0 % ;
p o w i e r z c h n i a zdjęcia 10 m .
B: Fraxinus excelsior 2;
C : Acer pseudoplatanus
+, Astrantia
major +,
Brachypo­
dium sylvancum
1, Cardaminopsis
arenosa +, Carex digitata +,
Chaerophyllum
hirsutum 1, Chrysosplenium
alternifolium2,
Cirsium eńsithales +, Cruciata glabra +, Epilobium
montanum
+,
Erysimum
pieninicum
1, Euphorbia amygdaloides
+, Fragańa
vesca 2, Fraxinus exscelsior +, Geranium robertianum
2, Geum
rivale 1, Geum urbanum +, Gymnocarpium
robertianum
+, Mycelis muralis 1, Ońganum vulgare 1, Oxalis acetosella
1, Poa
pratensis
+, Potentilla
reptans +, Ranunculus
acńs +, Senecio
ovatus 1, Taraxacum
officinale s.l. +, Tńfolium sp. +, Urtica dio­
ica 2, Valenana tńpteris 1, Vincetoxicum
hirundinańa 1;
D: nie d o k o n y w a n o z b i o r u mszaków do oznaczenia.
3 skupienie
D a t a : 3 . 0 6 . 2 0 0 2 r.; wysokość n a d poziom m o r z a 6 0 0 m ;
n a c h y l e n i e 2°; ekspozycja NE; pokrycie w w a r s t w a c h : B (krze­
wów) - 1 0 % , C (roślin zielnych) - 9 0 % , D (mszaków) - 5 0 % ;
p o w i e r z c h n i a zdjęcia 10 m .
B: Fraxinus excelsior 2;
C : Ajuga reptans +, Anthńscus sylvestns
2,
Brachypodium
sylvaticum
+, Campanula
rapunculoides
2, Chaerophyllum
aromaticum 1, Chaerophyllum
hirsutum 1, Cruciata glabra 1, Epi­
lobium montanum
+, Epipactis hellebońne +, Erysimum
pieni­
nicum 1, Fragańa vesca 2, Fraxinus excelsior +,
Galeobdolon
2
2
34
luteum +, Geranium robertianum
+, Geum urbanum +, Mycelis
muralis 1, Oxalis acetosella 2, Petasites kablikianus +, Poa nemoralis +, Prunus spinosa +, Rubus idaeus +, Salvia
glutinosa
2, Senecio ovatus 1, Solidago virgaurea +, Taraxacum
officinale
s.l. +, Valeriana tńpteńs 1, Vincetoxium
hirundinańa +, Viola
reichenbachiana
1;
D: nie d o k o n y w a n o z b i o r u mszaków do oznaczenia.
Opisywane s t a n o w i s k o j e s t nieliczne w porównaniu do locus
classicus w P i e n i n a c h Z a c h o d n i c h (wzgórze zamkowe w Czorsz­
tynie), gdzie liczebność oszacowana została n a około 1000 osob­
ników ( K o r z e n i a k 2001). T r u d n o stwierdzić, czy opisywane
s t a n o w i s k o w Wąwozie Homole j e s t pochodzenia n a t u r a l n e g o ,
czy n a s i o n a zostały zawleczone z Czorsztyna. F a k t e m j e d n a k
jest, że K. Z a r z y c k i w s w o i c h o p r a c o w a n i a c h z l a t 1981 i 1982
nie w s p o m i n a o t y m s t a n o w i s k u .
Wszystkie s k u p i e n i a znajdują się w pobliżu s z l a k u t u r y ­
stycznego, w takiej odległości, że r u c h t u r y s t y c z n y i m nie za­
graża. R e a l n y m zagrożeniem j e s t sukcesja roślin drzewiastych,
czy w y s o k i c h b y l i n l u b gwałtowne i silne wezbranie wód p o t o k u
K a m i o n k a . W celu w y p r a c o w a n i a m e t o d z a c h o w a n i a pszonaka
pienińskiego w Małych P i e n i n a c h należy prowadzić m o n i t o r i n g
z m i a n liczebności, a w razie konieczności podejmować ochronę
czynną. Ponieważ s t a n o w i s k o znajduje się n a terenie rezerwatu
Wąwóz Homole i m . J a n a W i k t o r a , j e s t objęte ochroną prawną.
S t a n o w i s k o n a F l a k a c h . B a d a n i a terenowe i zbieranie d a ­
n y c h do nowej m a p y z b i o r o w i s k roślinnych Pienińskiego P a r k u
Narodowego zaowocowały znalezieniem nieznanego dotychczas
s t a n o w i s k a Erysimum pieninicum
n a F l a k a c h , w Pieninach Za­
c h o d n i c h . W l i p c u 1998 r. a u t o r k a , w towarzystwie d r h a b . R.
Kaźmierczakowej i m g r J . Perzanowskiej natknęła się począt­
k o w o n a pojedyncze okazy, a następnie n a liczne z g r u p o w a n i a
p s z o n a k a p o d szczytem Palenicy - jednej z k u l m i n a c j i Flaków.
S t a n o w i s k o to znajduje się n a wysokości około 7 9 0 m n . p . m . ,
n a płytkiej wapiennej glebie o charakterze rędziny. Zaobserwo­
w a n o wówczas k i l k a s e t kwitnących i owocujących osobników
oraz znaczną liczbę młodych, j e d n o r o c z n y c h rozetek liściowych.
Populacja p s z o n a k a rozwijała się n a s k r a j u m u r a w y i w strefie
przejściowej pomiędzy murawą ksero termiczną i ciepłolubnymi
zaroślami z b u d o w a n y m i głównie z derenia, róż i b e r b e r y s u . Nie
zanotowano osobników rosnących w otwartej m u r a w i e . Sta­
n o w i s k o to uwzględniono w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin
( K o r z e n i a k 2001) oraz w Atlasie Roślin C h r o n i o n y c h ( P i ę k o ś - M i r k o w a , M i r e k 2003).
35
Szacowanie liczebności p o p u l a c j i przeprowadzono
ponow­
nie w 1999 r. i p o w t a r z a n o w l a t a c h następnych. W 1999 r.,
penetrując szczegółowo powierzchnię około 0,20 h a , zaobser­
w o w a n o około 1000 osobników kwitnących oraz liczne młode,
jednoroczne r o z e t k i liściowe. Duża g r u p a osobników rosła w
sąsiadującym z murawą i zaroślami prześwietlonym lesie j o ­
dłowym. Podobna sytuacja miała miejsce w l a t a c h następnych.
Z n a m i e n n e jest, że pszonak rośnie znacznie częściej w płatach
średnio o c i e n i o n y c h , rzadziej w pełnym słońcu l u b całkowitym
ocienieniu.
Z b i o r o w i s k a , w których występuje Erysimum
pieninicum,
mają c h a r a k t e r m u r a w y ksero termicznej
Origano-Brachypodietum pinnati, ciepłolubnych zarośli ze związku Berbeńdion oraz
ciepłolubnej j e d l i n y Cańci-Fagetum
abietetosum.
Poniżej za­
mieszczono zdjęcia fitosocjologiczne w y k o n a n e n a w y m i e n i o n e j
powierzchni.
Strefa przejściowa miedzy m u r a w a a zaroślami:
Data: 0 1 . 0 6 . 1 9 9 9 , nachylenie: 45°, ekspozycja: S, pokrycie
w w a r s t w a c h : B (krzewów) - 5 0 % , C (roślin zielnych) - 7 0 % ,
p o w i e r z c h n i a zdjęcia 10 m .
B: Berberís vulgaris 3, Cornus sanguínea +, Corylus
avellana
1, Prunus spinosa l, Rosa canina 2;
C: Achillea
millefolium
1, Arabis hirsuta +, Bupleurum
falcatum +, Calamagrostis
varia +, Cruciata glabra R,
Erysimum
pieninicum
1 (ok. 5 0 kwitnących + kilkadziesiąt płonnych), Eu­
phorbia cyparissias
+, Fragaria vesca +, Galium album 1, Lotus
corniculatus
1, Mélica nutans +, Origanum
vulgare 1, Plantago
media +, Poa angustifolia
2 , Polygonatum
odoratum +, Potentilla
pusilla +, Salvia glutinosa +, Salvia verticillata
1,
Sanguisorba
minor +, Taraxacum
officinale
s.l. r, Veronica chamaedrys
+,
Verbascum
nigrum +, Vicia cracca R.
Ciepłolubna j e d l i n a :
Data: 2 6 . 0 6 . 2 0 0 3 , nachylenie: 30°, ekspozycja: S, pokrycie
w w a r s t w a c h : A (drzew) - 5 0 % , B (krzewów) - 7 0 % , C (roślin ziel­
nych) - 6 0 % , D (mszaków) - 2 % , powierzchnia zdjęcia 100 m .
A: Abies alba 3;
B: Abies alba +, Acerpseudoplatanus
+, Berberís vulgaris 1,
Cornus sanguínea 1, Corylus avellana 3, Cotoneaster
integerrimus +, Lonicera xylosteum
2, Prunus spinosa \, Ribes álpinum
2, Rosa sp. +, Ribes uva-crispa
+, Ulmus glabra +;
C: Abies alba +, Actaea spicata R, Alyssum saxatile R, Asarum europaeum
+, Berberís vulgaris +, Campanula
persicifolia
2
2
36
1, Campanula
rapunculoides
1, Carex digitata 1, Cardamine im­
patiens R, Cirsium vulgare +, Clinopodium
vulgare +, Convolvulus arvensis R, Cornus sanguinea +, Coronilla varia +, Cruciata
glabra +, Digitalis grandiflora
1, Dryopteris filix-mas
R, Erysimum pieninicum
+ (21 kwitnących, kilkadziesiąt płonnych),
Euphorbia
amygdaloides
+, Euphorbia
cyparissias
+, Fragaria
vesca 1, Galeobdolon
luteum +, Galeopsis sp. R, Galium mollugo
+, Galium odoratum 1, Geranium robertianum
+, Hieracium
murorum 1, Inula conyza +, Melica nutans 2, Mercurialis
perennis
1, Mycelis muralis +, Oxalis acetosella 1, Pimpinella saxifraga +,
Polygonatum
odoratum 1, Rosa sp. R, Salvia glutinosa 1, Saluia
verticillata +, Sedum maximum +, Sorbus aucuparia +, Stachys
alpinaR,
Taraxacum officinale s .1. R, Valeriana tripteris 3, Viola
reichenbachiana
1.
O d r o k u 2 0 0 1 oceniana j e s t również s t r u k t u r a p o p u l a c j i sta­
n o w i s k a n a F l a k a c h , w o b y d w u znacznie różniących się od sie­
bie m i k r o s i e d l i s k a c h .
Z zestawienia w t a b e l i 2 w y n i k a , że udział osobników gener a t y w n y c h w p o p u l a c j i j e s t znacznie wyższy w miejscach bar­
dziej nasłonecznionych (skraj zarośli), n a t o m i a s t liczba siewek
i osobników młodocianych j e s t znacznie wyższa w prześwie­
t l o n y m lesie. Próby w y k o n a n o w miejscach największego za­
gęszczenia roślin. O s o b n i k i rozmieszczone są nierównomiernie,
a d w u l e t n i c y k l rozwojowy p s z o n a k a powoduje dodatkowe w a ­
h a n i a ilościowe z r o k u n a r o k . W a h a n i a te nie mają znaczenia
przy ocenie k o n d y c j i p o p u l a c j i , która wydaje się być s t a b i l n a .
Biorąc p o d uwagę duży udział osobników płonnych, liczebność
całej p o p u l a c j i n a F l a k a c h oszacowano n a co najmniej 2 0 0 0
osobników. I n f o r m a c j a p o d a n a w Polskiej Czerwonej
Księdze
Roślin ( K o r z e n i a k 2001) dotyczyła wyłącznie osobników k w i t ­
nących.
W odróżnieniu od i n n y c h s t a n o w i s k poza wzgórzem z a m k o ­
w y m w Czorsztynie, s t a n o w i s k o n a F l a k a c h j e s t prawdopodob­
nie n a t u r a l n e g o pochodzenia; nie zaobserwowano n a r u s z e n i a
siedliska. Znalezienie d r u g i e j , silnej, prawdopodobnie n a t u r a l ­
nej p o p u l a c j i , j e s t t y m cenniejsze, że część klasycznego sta­
n o w i s k a pszonaka pienińskiego z r e j o n u wzgórza zamkowego
w Czorsztynie przestała istnieć w związku z budową zespołu
zbiorników w o d n y c h Czorsztyn-Niedzica-Sromowce Wyżne.
Pszonak rósł wcześniej prawie n a każdej z pojedynczych skał
w otoczeniu z a m k u , które w t r a k c i e napełniania z b i o r n i k a zna­
lazły się p o d wodą. Obecnie areał jego występowania znacznie
37
3 8
Development
stage
Rok 2003
Year 2003
Udział w
Udział w
Udział w
populacji
populacji
populacji
Liczba
Liczba
Liczba
- Part of
- Part of
- Part of
- Number
- Number
- Number
population
population
population
(%)
(%)
(%)
Rok 2002
Year 2002
M
^
_u
*
Q
Cd
,-H
«d"
OJ
^ c o
_4.
*
0 5
rv,
,
J 2
O
CO
m
CU
i-I
m
OJ
c o
i—i
CO
Ol
c o vo
m c o
O
OJ
Ciepłolubna
jedlina
- Thermophilous
fir forest
Strefa przejściowa
między murawą, a
zaroślami
- Ecotone between
sward and scrubs
Siedlisko
- Habitat
Stadium
rozwojowe
Rok 2001
Year 2001
,
co
co
as
oo
OJ
OJ
m
m
oo vo
ro
Oj
Cd
«3-
^
CM
vO
^
•—
O J
LO
o
io
o
o
00
i-i
1
.
CU
o
--i
i-i
1
1
Ol
i-i
o
§ £ • S
X5
się t u t a j zmniejszył. S t a n o w i s k o znalezione n a F l a k a c h , noszą­
ce z n a m i o n a n a t u r a l n e j p o p u l a c j i , wydaje się być właściwym
miejscem do badań biologii tego g a t u n k u .
Z a g a d n i e n i e o c h r o n y populacji. Biorąc p o d uwagę szcze­
gólne d l a p r z y r o d y i n a u k i znaczenie endemicznego g a t u n k u
j a k i m j e s t Erysimum pieninicum,
podjęto szereg działań d l a jego
o c h r o n y . O d w i e l u l a t - j a k już w s p o m n i a n o - znajduje się o n
n a liście gatunków specjalnego zainteresowania Pienińskiego
P a r k u Narodowego ( Z a r z y c k i i i n . 2000) i w związku z t y m cie­
szy się szczególną uwagą pracowników P a r k u . W obrębie s t a n o ­
w i s k a czorsztyńskiego w y k o n y w a n e są stałe zabiegi o c h r o n n e
polegające n a p o w s t r z y m y w a n i u p r o c e s u z a r a s t a n i a m u r a w .
S t a n o w i s k o n a F l a k a c h leży n a g r u n t a c h nie stanowiących wła­
sności S k a r b u Państwa i t u t a j ingerencja służb o c h r o n y p r z y r o ­
d y j e s t u t r u d n i o n a . Pocieszającym z j a w i s k i e m j e s t j e d n a k fakt,
że dotychczas eksploatacja tego t e r e n u nie była z b y t i n t e n s y w ­
n a i j a k dotąd n i c n i e wskazuje n a t o , żeby s y t u a c j a miała się
zmienić.
D l a z a c h o w a n i a p u l i genowej g a t u n e k t e n p o d d a n o d o d a t k o ­
wo o c h r o n i e ex situ. Z powodzeniem h o d o w a n y j e s t w ogródku
s k a l n y m przy siedzibie D y r e k c j i Pienińskiego PN w Krościenku
n / D , a n a s i o n a pochodzące z dwóch p o p u l a c j i : z Czorsztyna
i Flaków zdeponowane zostały w b a n k u n a s i o n w C e n t r u m Za­
c h o w a n i a Różnorodności Biologicznej przy Ogrodzie Botanicz­
n y m PAN w Powsinie koło Warszawy ( M u r a n y i 2003).
O d r o k u 2 0 0 0 populacje ze wzgórza zamkowego w Czorsz­
t y n i e i z Flaków włączone zostały również do ogólnopolskiego
m o n i t o r i n g u przyrodniczego.
SUMMARY
T h e o u t l i n e o f Erysimum pieninicum
(Zapal.) Pawl, o c c u r r e n c e
i n t h e P i e n i n y M t s (Western C a r p a t h i a n s )
Erysimum
pieninicum
(Zapał.) Pawł. is a n e n d e m i c p l a n t of t h e
P i e n i n y M t s . U n t i l t h e year 1998 t h e r e was k n o w n o n l y one s t a n d
s p r e a d f r o m t h e h i l l o f t h e C z o r s z t y n castle. New localities were
discovered i n t h e Wąwóz Homole n a t u r e reserve (the Małe P i e n i n y Mts)
a n d o n F l a k i M t . N u m b e r of specimens a n d t h e p r o p o r t i o n s between
f l o w e r i n g p l a n t s a n d a l l p l a n t s i n each c l u s t e r w a s s h o w n i n t h e f i r s t
39
table. T h e second table presents t h e n u m b e r o f t h e specimens o f
Erysimum pieninicum (Zapal.) Pawl, i n t h e each development stage o n
F l a k i M t . There are some phytosociological releves p u t i n t h i s article
w h i c h were m a d e i n each locality.
PIŚMIENNICTWO
K o r z e n i a k U . 2 0 0 1 . Erysimum pieninicum
(Zapal) Pawl
Pszonak
pieniński. W: R. Kaźmierczakowa, K. Z a r z y c k i (red.). Polska
Czerwona
Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. I n s t . B o t . i m . W. Szafera
PAN, I n s t . O c h r . Przyr. PAN, Kraków, ss. 1 5 4 - 1 5 6 .
L a t o w s k i K. 1 9 7 5 . Badania nad morfologią i anatomią owoców
i nasion środkowoeuropejskich gatunków rodzaju Erysimum L. (Mor­
phology and anatomy of fruits and seeds of the Middle European Erysi­
mum L. species). M o n o g r . B o t . 4 9 : 5-78.
M i r e k Z., P i ę k o ś - M i r e k H . , Z a j ą c A., Z a j ą c M . 2 0 0 2 .
plants and pteridophytes
Flowering
of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland.
V o l . 1: 1-442. W. Szafer I n s t . of Bot., PAS, Kraków ( i n P o l i s h a n d
English).
Muranyi
w zachowaniu
R, 2 0 0 3 . Cele i zadania
Narodowego
Banku
Nasion
ginących i chronionych gatunków naczyniowych
flory
polskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 5 9 , 5: 2 8 - 3 8 .
P a w ł o w s k a S. 1 9 5 3 . Rośliny endemiczne w Polsce i ich ochrona.
O c h r . Przyr. 2 1 : 1-33.
P a w ł o w s k i B . 1946. Pszonaki karpackie, spokrewnione
zpszona-
kiem jastrzębcolistnym. A c t a Soc. B o t . Pol. 17, 1: 9 5 - 1 2 8 .
P i ę k o ś - M i r k o w a H . , M i r e k Z. 2 0 0 3 . Atlas roślin chronionych.
M u l t i c o O f i c y n a W y d a w n i c z a , Warszawa, ss. 5 8 4 .
S z a f e r W., K u l c z y ń s k i S., P a w ł o w s k i B . 1988. Rośliny polskie.
W y d . 6. 1: x x x i + 4 6 4 . P W N , Warszawa.
W a l o s z e k A. 1 9 9 3 . Erysimum pieninicum (Zapał.) Pawł. - p s z o n a k
pieniński. W: K. Z a r z y c k i , R. Kaźmierczakowa (red.). Polska Czerwona
Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe.
I n s t . B o t . i m . W. Szafera
PAN, I n s t . O c h r . Przyr. PAN, Kraków, ss. 7 3 - 7 4 .
Z a r z y c k i K. 1 9 7 6 . Małe populacje pienińskich roślin reliktowych
i endemicznych, ich zagrożenie i problemy ochrony. (Small populations of
relict and endemic plant species of the Pieniny range (West Carpathians
Mts), their endangerment and conservation). O c h r . Przyr. 4 1 : 7-70.
Z a r z y c k i K. 1 9 8 1 . Rośliny naczyniowe Pienin. The vascular plants of
the Pieniny Mts. (West Carpathians). PWN, Warszawa-Kraków, ss. 2 5 7 .
40
Z a r z y c k i K. 1982. Rośliny wyższe (kwiatowe i paprotniki). Rośliny
rodzime. W: K. Z a r z y c k i (red.). Przyroda Pienin w obliczu zmian. S t u d i a
Nat., Ser. B , 3 0 : 1 2 7 - 1 4 2 .
Z a r z y c k i K., S z e l ą g Z. 1992. Czerwona lista roślin naczyniowych
zagrożonych w Polsce. W: K. Z a r z y c k i , W. Wojewoda, Z. H e i n r i c h (red.).
Lista roślin zagrożonych w Polsce. Inst. B o t . i m . W. Szafera PAN, K r a ­
ków, W y d . 2 , ss. 8 7 - 9 8 .
Z a r z y c k i K., W r ó b e l I . , K o r z e n i a k
U . , S z e l ą g Z. 2 0 0 0 . Ope­
rat ochrony flory i grzybów. T. II. Operat ochrony paprotników i roślin
kwiatowych. W: Plan ochrony Pienińskiego Parku Narodowego na okres
1.01.2001 do 31.12.2020. I n s t . B o t . i m . W. Szafera PAN, Pieniński
P a r k Narodowy, Kraków-Krościenko n . D . , m s c .
MIROSŁAWA D Y L E W S K A
30-009
Kraków,
ul. Fńedleina 28c
B a d a n i a kwiecistości łąk i rola trzmielowatych
Bombini przy prowadzeniu czynnej ochrony
zbiorowisk nieleśnych w p a r k a c h n a r o d o w y c h
południowej Polski
Wstęp
B a d a n i a t r z m i e l i w T a t r a c h rozpoczęłam w 1955 r o k u , a więc
krótko po u t w o r z e n i u t a m p a r k u narodowego. Przez wiele l a t
chodziłam po bogato kwitnących górskich łąkach, n a d którymi
unosiło się tysiące muchówek i błonkówek, głównie os i t r z m i e ­
l i , a n a b a l d a c h a c h roślin siedziały małe i większe, kolorowe
chrząszcze. Na o s t a c h spotykało się pojedyncze n i e p y l a k i apollo
Parnassius
apollo. O d początku t y c h prac myślałam, j a k b y te
t r z m i e l e policzyć. Może najlepiej byłoby odnaleźć gniazda, ale
t r z m i e l e nalatują n a kwitnącą powierzchnię czasem z odległości
8 k m i więcej, a gniazdo g n i a z d u nierówne. Nie wszystkie r o d z i ­
n y t r z m i e l o w e osiągają sukces rozwojowy wyrażający się m a k ­
symalną liczbą osobników. Także poszczególne g a t u n k i różnią
się liczbą t r z m i e l i w gnieździe, zależnie o d g a t u n k u może t o być
kilkanaście do k i l k u s e t r o b o t n i c i f o r m płciowych. Zakreślałam
więc w wyobraźni powierzchnie (1 m ) do badań, i liczyłam n a
n i c h trzmiele. Najpierw w T a t r a c h , p o t e m w i n n y c h p a r k a c h
n a r o d o w y c h : Świętokrzyskim, O j c o w s k i m , Babiogórskim i Pie­
nińskim. Wyników t y c h liczeń nie odważyłam się j e d n a k p u ­
blikować. Dopiero po o p r a c o w a n i u m e t o d y b a d a n i a liczebności
pszczół Apiformes
zapylających lucernę ( D y l e w s k a i i n . 1970)
i d o s t o s o w a n i u j e j do prac n a łąkach ( D y l e w s k a 1996) posta­
nowiłam sprawdzić, czy dawne w y n i k i liczenia mają jakąś w a r ­
tość. Podjęłam więc b a d a n i a porównawcze. Po wejściu n a łąkę
liczyłam więc trzmiele d a w n y m sposobem, a p o t e m p o w t a r z a 2
42
łam te prace nową metodą. W y n i k i były z a s k a k u j c o zbieżne,
b o w i e m różnice mieściły się w g r a n i c a c h błędu (np. 16 i 18
t r z m i e l i n a 100 m ) . Postanowiłam więc opublikować j e z myślą,
że pokażą one j a k wielkie s t r a t y poniosły trzmiele w p a r k a c h
n a r o d o w y c h i przyczynią się do skutecznej o c h r o n y łąk i p o l a n
oraz do u t r z y m a n i a w n i c h wysokiej różnorodności biologicz­
nej i krajobrazowej. Zachętą do przygotowania niniejszej p r a c y
stał się j u b i l e u s z 50-lecia u t w o r z e n i a trzech górskich parków
n a r o d o w y c h : Tatrzańskiego, Pienińskiego i Babiogórskiego,
w których prowadziłam przez wiele l a t b a d a n i a n a d t r z m i e l a m i .
W Tatrzańskim PN trwały one o d m o m e n t u u s t a n o w i e n i a tego
o b s z a r u chronionego. J e s t t o więc swoisty j u b i l e u s z m o i c h b a ­
dań n a d t r z m i e l a m i w górach.
2
Kwiecłstość łąk a liczebność trzmieli
W p a r k a c h n a r o d o w y c h południowej Polski w l a t a c h 5 0 .
i 6 0 . X X w . zazwyczaj w końcu l i p c a i n a początku s i e r p n i a , k i e ­
dy to r o d z i n y trzmielowe są najliczniejsze, stwierdzano o d 150
do 5 0 0 latających osobników n a 100 m kwitnącej łąki (tab. 1).
Jednakże w l a t a c h 7 0 . wykazano t a m o g r o m n y spadek liczebno2
Tab. 1. Średnie zagęszczenie Bombini na 100 m na wybranych polanach
w poszczególnych parkach narodowych - Mean density of Bombini per
100 m o n choosen meadows i n particular national parks.
2
2
Liczebność Bombini w latach
- Number of Bombini i n the years
Park Narodowy
- National Park
1955-1965
1970-1975
1985-1994
1998-2000
150
-
4,5
Ojcowski
150
5
18
12,7
10,7*
18,2
Pieniński
500
5
18
25,8
Babiogórski
150
-
-
6
Tatrzański
250
6
2
15,8
9,7*
Gorczański
-
-
-
15
-
10,7
Świętokrzyski
Magurski
-
*pozycja z gwiazdką oznacza zagęszczenie trzmieli na 100 m całej łąki
2
43
Rye. 1. Trzmiele występujące w b a d a n y c h p a r k a c h n a r o d o w y c h (rycinę
t r z m i e l a r u d e g o Bombuspascuorum
wykonał D. F i l i m o n o w , a pozostałe
r y c i n y A. Z i e m i e r s k i ) - Bombini species o c c u r r i n g i n concerned n a t i o n a l
p a r k s (Figure o f Bombus pascuorum
w a s m a d e b y D. F i l i m o n o w , a n d
r e m a i n i n g figures A. Z i e m i e r s k i ) .
44
ści Bombini ( D y l e w s k a 1996, D y l e w s k a , W i ś n i o w s k i 2003):
odnotowano t y l k o 5-6 osobników n a 100 m , i to n a najobficiej
kwitnących łąkach. T a k n i s k i e zagęszczenie t r z m i e l i wykazano
jeszcze w 1984 r., a w następnym r o k u w O j c o w s k i m PN i Pie­
nińskim PN zaobserwowano s t o p n i o w y wzrost i c h liczebności,
n a w e t do 18-20 osobników n a 100 m . W T a t r a c h tendencja
s p a d k o w a utrzymała się aż do 1 9 9 1 r., k i e d y to liczba osobni­
ków wynosiła 1-2 n a 100 m . Wzrost liczebności nastąpił do­
piero później. W Tatrzańskim PN i Pienińskim PN stwierdzono
p o n a d t o z a n i k p a r u gatunków, które w drugiej połowie X X w.
oraz w l a t a c h 2 0 0 0 - 2 0 0 4 nie były p o n o w n i e stwierdzone.
Równocześnie ze s p a d k i e m liczebności t r z m i e l i obserwo­
w a n o degradację łąk. Degradacja t a objawiała się s t o p n i o w y m
z a n i k i e m i c h kwiecistości i przekształcaniem łąk rajgrasowych
n a ziołoroślowe. Z b i o r o w i s k a te zarastały d r z e w a m i i krzewa­
m i , ulegały fragmentacji oraz wykazywały większą wilgotność
( K a ź m i e r c z a k o w a 1992, K a ż m i e r c z a k o w a i i n . 1997). W O j ­
c o w s k i m PN w l a t a c h 8 0 . n a łąkach rajgrasowych stwierdzo­
no średnio o 5 0 % mniej gatunków roślin k w i a t o w y c h aniżeli
w i a t a c h 6 0 . ( M e d w e d e c k a - K o r n a ś , K o r n a ś 1963, M i c h a l i k
1990).
Przyczynami t y c h procesów mogły być zatrucie e m i s j a m i
przemysłowymi i chemizacja (stosowanie tzw. środków ochro­
n y roślin w rolnictwie), j a k rwnież zaprzestanie gospodarowa­
n i a n a b a d a n y c h łąkach. W l a t a c h 7 0 . n a p o l a n a c h p a r k o w y c h
były jeszcze rośliny kwitnące, co p r z y polifagiźmie t r z m i e l i nie
p o w i n n o spowodować t a k d r a s t y c z n y c h z m i a n liczebności,
dlatego najprawdopodobniej chemizacja była początkiem o p i ­
s a n y c h wyżej procesów. W t y m czasie, po skoszeniu łąk par­
k o w y c h , trzmiele przelatywały n a pola z kwitnącą koniczyną
i t a m mogły się zatruwać. Spadek kwiecistości łąk zaznaczył się
n a j p i e r w t y m , że wyginęła znaczna część roślin m o t y l k o w a t y c h ,
a następnie złożonych i i n n y c h . W T a t r a c h w l a t a c h 6 0 . łąki
były pełne kwiatów, zaś w l a t a c h 8 0 . straciły już wiele ze swej
kwiecistości. W k o l e j n y c h l a t a c h badań (1991 r. i 1998 r.) k w i t ­
nące rośliny występowały t y l k o n a p e w n y m obszarze łąki (30-50%), a pozostałe jej części zarastały trawy. W 2 0 0 3 r. roślin­
ność k w i a t o w a tworzyła już n a większości p o l a n odizolowane
wyspy, i chociaż było n a n i c h dużo t r z m i e l i , to w przeliczeniu n a
całą łąkę stwierdzono dalszą tendencję spadkową liczebności.
2
2
2
45
Wpływ warunków klimatycznych
Nie bez znaczenia są też anomalie k l i m a t y c z n e . Z tej przyczy­
n y obserwuje się b o w i e m skrócenie aktywności t r z m i e l i p r a w i e
0 miesiąc. W l a t a c h 6 0 . nowe p o k o l e n i a osobników płciowych
pojawiały się od końca czerwca do końca października, a l o t y
obserwowano n a w e t w listopadzie aż do pierwszych mrozów.
Obecnie z p o w o d u z m i a n k l i m a t y c z n y c h w i o s n y są opóźnio­
ne, p o n a d t o roślinność po o k r e s a c h chłodów przyspiesza swój
rozwój. W rezultacie kwitną równocześnie wczesno- i późnowiosenne rośliny, które przekwitają też znacznie szybciej niż
w n o r m a l n y c h w a r u n k a c h . Trzmiele n a t o m i a s t n i e zmieniły
czasu swojego c y k l u rozwojowego. Poszczególne p o k o l e n i a r o ­
b o t n i c , a p o t e m także samic i samców, pojawiają się co dwadzie­
ścia k i l k a d n i . N a wiosnę po o b u d z e n i u się m a t e k z h i b e r n a c j i
pierwsze i c h l o t y nastpują podczas k w i t n i e n i a podbiału Tussilago farfara i wierzb Salix sp., a w T a t r a c h szafranów s p i s k i c h
Crocus scepusiensis.
Jeżeli wystąpi w t y m czasie gwałtowne
1 długotrwałe załamanie pogody m a t k i giną z głodu. Z a b u r z o n a
j e s t p r z y t y m s t w i e r d z o n a wcześniej, zadziwiająca s y n c h r o n i z a ­
cja p o j a w u zwierząt i k w i t n i e n i a roślin. Ponadto, w rezultacie
szybszego p r z e k w i t a n i a roślin, we wrześniu n i e m a już pożywie­
n i a d l a owadów.
K a t a k l i z m y k l i m a t y c z n e , objawiające się gwałtownymi z m i a ­
n a m i pogody, również powodują masowe ginięcie t r z m i e l i . Udało
się to zaobserwować w 2 0 0 0 r. w w i e l u miejscowościach Polski.
Z a n o t o w a n o w t e d y tzw. pomór t r z m i e l i ( D y l e w s k a , W i ś n i o w ­
s k i 2 0 0 1 ) . Owady te b o w i e m są wrażliwe podobnie j a k ludzie
n a temperaturę w słońcu, toteż przy słonecznej pogodzie mogą
wylatywać z gniazd, gdy t e m p e r a t u r a powietrza m i e r z o n a n a
stacji meteorologicznej w y n o s i zaledwie około 10°C. Jednakże,
jeżeli n a w e t t e m p e r a t u r a wzrośnie do 12°C, a równocześnie n a ­
głe z a c h m u r z e n i e spowoduje ochłodzenie, pracujące n a k w i a ­
t a c h trzmiele zostają j a k b y „sparaliżowane" z i m n e m i spadają
z kwiatów n a ziemię, gdzie giną a t a k o w a n e przez p t a k i .
Wyginięcie gatunków r e l i k t o w y c h Bombus
mesomelas
i Osmia cerinthidis w P i e n i n a c h i w d o l i n i e D u n a j c a w przeło­
m i e Gorców, B e s k i d u Sądeckiego aż do okolic T a r n o w a spo­
wodowała powódź w 1997 r. Z a wiele s t r a t odpowiedzialny j e s t
też człowiek. Przykładem może być zniszczenie k o l o n i i gniazdo­
w y c h Andrena agilissima w P i e n i n a c h przez rozebranie s t a r y c h
p i w n i c z e k z i e m n y c h , zalanie gniazd wodą Z b i o r n i k a Czorsztyń­
skiego i z a m u r o w a n i e l u b zniszczenie miejsc gnieżdżenia.
46
Możliwości utrzymania populacji
Cóż może w tej s y t u a c j i uczynić biolog? Nie m a wpływu n a
emisje przemysłowe i chemizację pól, a n i n a duże i małe i n ­
westycje l u d z i , czy też anomalie k l i m a t y c z n e . Pozostaje więc
zwiększenie bazy p o k a r m o w e j owadów, a przez to r a t o w a n i e
różnorodności g a t u n k o w e j i piękna k r a j o b r a z u parków n a r o d o ­
w y c h . Te p o s t u l a t y stały się wspólne d l a w s z y s t k i c h biologów.
Jednakże botanicy, których prace mają najbardziej k o m p l e k ­
sowy c h a r a k t e r , przyczynili się do podjęcia działań o c h r o n n y c h
w p a r k a c h n a r o d o w y c h , uwzględniających również p o s t u l a ­
t y entomologów i i n n y c h g r u p zawodowych zajmujących się
ochroną przyrody.
Zależność pomiędzy nawożeniem i kwiecistością łąk j e s t roz­
p o z n a n a przez rolników. Stwierdzono, że przenawożenie łąk j e s t
przyczyną z a n i k u w i e l u gatunków roślin k w i a t o w y c h , zwłaszcza
m o t y l k o w a t y c h . Skłoniło to dyrekcję parków do w p r o w a d z e n i a
ochronnego koszenia i ograniczonego w y p a s u . C z y n n a o c h r o n a
łąk w y m a g a ciągle ogromnej pracy organizacyjnej i odpowied­
n i c h środków
finansowych.
D o b a d a n i a wpływu koszenia i w y p a s u n a roślinność łąk,
bardzo dobrze może służyć m e t o d a oceny liczebności t r z m i e l i .
M e t o d a j e s t p r o s t a i nie w y m a g a większych nakładów finan­
sowych. Przy pomocy 10-metrowego s z n u r a przywiązanego
do dwóch palików, które obserwatorzy przenoszą w górze n a
dowolne miejsce n a łące i wbijają w ziemię, można wyznaczyć
powierzchnie do badań. Badanie polega n a t y m , że chodzi się
z 1-metrową miarką (kijem) wzdłuż s z n u r a i liczy trzmiele,
oznaczając j e do g a t u n k u i płci. W t e n sposób należy przeba­
dać około 3 0 0 - 5 0 0 m w zależności od wielkości łąki ( k i l k a l u b
kilkanaście ha), a następnie wyliczyć średnie zagęszczenie n a
100 m . Trzmiele nadają się bardzo dobrze do b a d a n i a s t a n u
zwierząt a n t o f i l n y c h n a łąkach i mogą służyć j a k o i c h wskaźni­
k i zasobności, ponieważ są duże (11-16 m m długości, 5-8 m m
szerokości), p o k r y t e są gęstym, b a r w n y m i w z o r z y s t y m owłosie­
n i e m , n a podstawie którego i n i e w i e l u i n n y c h cech łatwo j e roz­
poznać i oznaczyć do gatunków. Przy t y c h p r a c a c h nie odławia
się t r z m i e l i , lecz oznacza się j e bezpośrednio n a łące, przy czym
dopuszczalny błąd w y n o s i 1-3% d l a gatunków występujących
w pojedynczych okazach ( D y l e w s k a , F l a g a 2000). Na podsta­
wie badań w i e m y , że n a j p o s p o l i t s z y m i t r z m i e l a m i w p a r k a c h
n a r o d o w y c h południowej Polski są g a t u n k i podane w t a b e l i 1.
2
2
47
Kwiecistość łąk można zbadać licząc k w i a t y i k w i a t o s t a n y
n a j e d n o s t c e p o w i e r z c h n i (możemy liczyć j e n a t y c h s a m y c h
p a s a c h , n a których liczy się trzmiele). Następnie w o p a r c i u
0 znajomość p o w i e r z c h n i kwiatów i kwiatostanów w c m , które
podawał już W. S z a f e r (1972), oraz n a podstawie uzupełniają­
cej t a b e l i , w y l i c z a się powierzchnię łąki pokrytej przez k w i a t y ,
a stąd odsetek, j a k i zajmują one n a poszczególnych p o l a n a c h .
T a k obliczoną kwiecistość można też nazwać powabnią. Metodę
b a d a n i a kwiecistości n a łąkach stosowano o d 1 9 9 1 r. w Ta­
t r a c h n a 4 - 1 1 p o l a n a c h corocznie ( D y l e w s k a 1996, D y l e w s k a
1 i n . 1 9 9 8 , D y l e w s k a i i n . 2 0 0 2 , D y l e w s k a dane n i e p u b l . ) .
T y l k o w P i e n i n a c h m e t o d a o p i s a n a wyżej okazała się niemożli­
w a do stosowania, ponieważ kwiatów j e s t t a m wyjątkowo dużo.
R. K a ź m i e r c z y k o w a i i n . (1997) określali kwiecistość łąk pie­
nińskich licząc k w i a t y i k w i a t o s t a n y n a 6 0 . losowo rozmiesz­
c z o n y c h p o l e t k a c h o p o w i e r z c h n i 0,1 m każde. W t y m c e l u r z u ­
cano k o l i s t e obręcze n a łąkę i liczono k w i a t y oraz k w i a t o s t a n y .
D a n e Kaźmierczakowej łatwo było przeliczyć n a kwiecistość w y ­
rażoną procentowo.
2
2
Badania w parkach narodowych południowej Polski
W 1998 r. przeprowadzono b a d a n i a liczebności t r z m i e l i
i kwiecistości łąk w k i l k u p a r k a c h n a r o d o w y c h południo­
wej P o l s k i ( D y l e w s k a i i n . 1998). Stwierdzono wtedy, że przy
kwiecistości wynoszącej k i l k a s e t n y c h p r o c e n t a liczba t r z m i e l i
wynosiła o d zera do k i l k u okazów n a 100 m . Jeśli n a t o m i a s t
kwiecistość liczono w k i l k u dziesiątych p r o c e n t a , t r z m i e l i było
o d 10 do k i l k u n a s t u okazów n a 100 m . W czasie t y c h badań
s t w i e r d z o n o w P i e n i n a c h kilkadziesiąt t r z m i e l i n a 100 m ,
a z d a n y c h Kaźmierczakowej (l.c.) wyliczono kwiecistość n a
około 2 % . Powtarzanie coroczne badań liczebności i k w i e c i s t o ­
ści łąk daje możliwość r o z p o z n a n i a z m i a n w czasie.
Z p o w o d u wyginięcia l u b z a n i k a n i a niektórych gatunków,
u z n a n y c h za niezwykle cenne d l a f a u n y poszczególnych p a r ­
ków, zachodzi konieczność i c h r e s t y t u c j i . Z powodzeniem zosta­
ła o n a ukończona w P i e n i n a c h d l a n i e p y l a k a apollo
Parnassius
apollo ( W i t k o w s k i i i n . 1997). W trosce o r a t o w a n i e pszczół
pienińskich założono przy leśniczówce w S r o m o w c a c h Niżnych
ogród pszczeli oraz z b u d o w a n o m u r e k d l a h o d o w l i Andrena
agilissima.
Niestety zdobycie materiału hodowlanego z Pienin,
a n a w e t z D o l i n y D u n a j c a j e s t niemożliwe, w i d z i a n o b o w i e m
t y l k o j e d e n okaz Andrena agilissima, a była o n a t a m p o s p o l i t a
2
2
2
48
przed powodzią w 1997 r. Podobnie bardzo liczna w Pieninach
i dolinie D u n a j c a Osmia ceńnthidis nie została już znaleziona.
Zachodzi więc konieczność sprowadzenia do h o d o w l i materiału
z Wyżyny Małopolskiej, a n a w e t ze Słowacji. N a p o t y k a to j e d ­
n a k n a szereg trudności ze s t r o n y niektórych parków, a przede
w s z y s t k i m botaników, z których w i e l u uważa, że można roz­
mnażać t y l k o o s o b n i k i p o b r a n e z tego samego t e r e n u . Nie moż­
n a jednakże zapominać, że przecież owady w w a r u n k a c h n a t u ­
r a l n y c h same pokonują olbrzymie odlegości, znacznie większe
niż obszar p a r k u narodowego. Pszczoły n a początku p o j a w u
(głównie wiosną) odbywają długie wędrówki i lecą p o n a d 100
k m ( H a e s e l e r 1974, M i k k o l a 1984), a Bombus hypnorum był
stwierdzony w Niemczech po raz pierwszy n a początku X X w. O
pomyłce nie może być m o w y , bo entomologia n i e m i e c k a już o d
X I X w . stała bardzo wysoko, a trzmiele z n a l i wszyscy nauczy­
ciele szkół średnich.
W Pienińskim PN przestój pomiędzy prowadzeniem gospo­
d a r k i n a łąkach a w p r o w a d z e n i e m koszenia ochronnego był
s t o s u n k o w o najkrótszy i wynosił około 10 l a t ( K a ź m i e r c z a k o w a 1992, 2 0 0 4 , Z a r z y c k i , K o r z e n i a k 1992). Zabiegi o c h r o n ­
ne poprzedziły g r u n t o w n e b a d a n i a botaników i opracowanie
planów, obecnie aż do 2 0 1 9 r. ( W r ó b e l 2 0 0 0 , 2003). Z a k u p i o ­
no sprzęt o d p o w i e d n i do koszenia i z b i o r u s i a n a n a t e r e n a c h
górskich. Łąki pienińskie n a cieplejszych s t o k a c h są koszone
corocznie, ale pozostawiane są n a n i c h nieskoszone pasy o sze­
rokości 15 m , ciągnące się przez całą polanę. Łąki ziołoroślowe
n a t o m i a s t koszone są przeważnie co d r u g i r o k l u b corocznie
k o s i się połowę p o l a n y .
W O j c o w s k i m PN nie było przestojów w koszeniach. W l a ­
t a c h 7 0 - 8 0 . użytkowali j e jeszcze p r y w a t n i właściciele, którzy
k o r z y s t a l i także z wydzierżawionych łąk należących do S k a r ­
b u Państwa. Obecnie koszenie łąk p r o w a d z i t y l k o a d m i n i ­
stracja p a r k u . Koszenie j e s t w y k o n y w a n e częściowo ręcznie,
a częściowo m a s z y n a m i . T u także były prowadzone g r u n t o w n e
b a d a n i a botaniczne ( M e d w e c k a - K o r n a ś , K o r n a ś 1963, M i ­
c h a l i k 1985, 1990, 2 0 0 4 , K o r n a ś , D u b i e l 1993). M i m o t o
najpiękniejsza łąka rajgrasowa Arrhenatheretum
elatioris
w
Dolinie Sąspowskiej uległa fragmentacji i przemianie n a łąkę
ziołoroślową. Przyczyniła się do tego n a t u r a l n a sukcesja l a s u ,
częściowe zalesienie i w znacznej mierze wprowadzone w 1985
r. bobry. Opracowano p l a n y działań o c h r o n n y c h już do 2 0 1 9 r.
B a d a n i a liczebności przeprowadza się w Dolinie Sąspowskiej o d
l a t 6 0 . , a kwiecistości o d 1998 r.
49
Na Babiej Górze w l a t a c h 6 0 . najpiękniej kwitnącą łąką
rajgrasową była Gubernasówka, leżąca n a południowych zbo­
czach n a wysokości około 9 0 0 m n . p . m . W t y m czasie liczeb­
ność t r z m i e l i wynosiła t a m w przybliżeniu 150 osobników
n a 100 m . W 1998 r. łąkę tą porastały gęste wysokie t r a w y ,
a r e s z t k i kwitnącej roślinności zachowały się przy źródle. O d
1998 r. w p r o w a d z o n o do planów o c h r o n y m o n i t o r i n g liczeb­
ności t r z m i e l i i kwiecistości łąk ( D r o ż d ż 2 0 0 4 oraz dane nie
p u b l . ) . Łąki są systematycznie koszone, siano u s u w a n e oraz
w p r o w a d z o n o ograniczony wypas owiec. W 2 0 0 3 r. G u b e r n a ­
sówka z n o w u cała zakwitła; stwierdzono przy t y m p o n a d 4 0
gatunków roślin o d w i e d z a n y c h przez trzmiele.
W Tatrzańskim PN znaczne trudności w p r o w a d z e n i u dzia­
łań o c h r o n n y c h powoduje ścieranie się interesów różnych g r u p
oraz o g r o m n a p o w i e r z c h n i a objętych ochroną łąk. W p r o w a ­
dzono e k s t e n s y w n y wypas owiec, z a k u p i o n o sprzęt do kosze­
n i a oraz uwzględnia się prace badawcze przeprowadzone przez
botaników i zoologów. Koszone są j e d n a k t y l k o fragmenty łąk.
M i m o p r o w a d z e n i a ekstensywnego w y p a s u niektórych p o l a n ,
w lecie bardziej podobne są one do trawników, aniżeli do łąk.
Prace fitosocjologiczne, które p r o w a d z i t u prof. Z. M i r e k nie są
jeszcze o p u b l i k o w a n e . B a d a n i a liczebności t r z m i e l i i kwiecistości
łąk są w porównaniu z i n n y m i p a r k a m i bardzo zaawansowane.
Na czterech łąkach: Łysej Polanie, Brzanówce, Wawrzeczkowej
C y r h l i i Małej Łące o d 1998 r. p r o w a d z i się systematyczne b a d a ­
n i a , a w l a t a c h 2 0 0 1 , 2 0 0 3 - 2 0 0 4 b a d a n o aż 11 i n n y c h p o l a n .
2
Ocena metod czynnej ochrony
W p a r k a c h n a r o d o w y c h południowej Polski stosowane są
trzy m e t o d y a k t y w n e j o c h r o n y łąk, a m i a n o w i c i e - u s u w a n i e za­
rastających j e krzewów i drzew, koszenie oraz wypas. Wszyst­
kie te m e t o d y są odpowiednie d l a podniesienia kwiecistości łąk
i liczebności t r z m i e l i , lecz i c h stosowanie n a s u w a szereg u w a g .
Metodę o d k r z e w i a n i a i w y c i n a n i a młodych drzew n a w y t y p o w a ­
n y c h do czynnej o c h r o n y p o l a n a c h należy uznać za wskazaną,
a n a w e t konieczną. Pierwszy zastosował ją w 1 9 9 1 r. w Pieni­
n a c h prof. K. Z a r z y c k i , który po dwóch l a t a c h koszenia stwier­
dził o g r o m n y w z r o s t kwiecistości (Zarzycki, K o r z e n i a k 1992).
M e t o d a k o s z e n i a j e d n a k , ze względu n a trzmiele, j e s t stoso­
w a n a za wcześnie. Większość roślin, których rozwój z p o w o d u
częstych a n o m a l i i j e s t szybszy, w górach już w l i p c u dojrzewa
do koszenia i zalecane przez botaników pozostawienie przez j a 50
kiś czas siana n a łące umożliwia roślinom wysypanie n a s i o n .
Jednakże koszenie w t y m t e r m i n i e zabiera t r z m i e l o m możliwość
zdobycia resztek p o k a r m u w czasie, kiedy zaczynają się poja­
wiać młode f o r m y płciowe i to często ze względu n a długie okre­
sy chłodu, t y l k o gatunków wczesnowiosennych. O d początku
prace n a d liczebnością t r z m i e l i p r o w a d z i się w końcu l i p c a
i w pierwszej połowie sierpnia, ponieważ w t y m czasie rodziny
t r z m i e l i są najliczniejsze i j e s t co liczyć. Niestety prośby o za­
stosowanie koszenia w końcu s i e r p n i a i n a początku września
pozostają niespełnione. S p o t y k a m się nawet ze stwierdzeniem,
że przyjazd n a liczenie t r z m i e l i i kwiatów n a początku sierpnia
j e s t za późny, bo część łąk j e s t już skoszona.
Tylko n a Babiej Górze p. B a r b a r a Drożdż zastosowała się do
zalecanych bardzo późnych koszeń. Stosuje o n a również w t y m
czasie (koniec s i e r p n i a , początek września) przepasienie t y c h
łąk o w c a m i . Wypas owiec w górach j e s t jeszcze bardziej t r u d ­
n y do u z g o d n i e n i a i s k o o r d y n o w a n i a z ochroną łąk. Bacowie
chcieliby mieć przede w s z y s t k i m pożytek z w y p a s u i t r u d n o się
i m dziwić. Jednakże prowadzenie wypasów e k s t e n s y w n y c h (po­
jęcie rolnicze wskazujące n a ograniczoną liczbę owiec pasących
się n a 1 ha), powoduje, że w lecie łąka p r z y p o m i n a bardziej
t r a w n i k niż użytek łąkowy. Należało b y więc wyróżnić łąki p o d ­
legające t r a d y c y j n e m u w y p a s o w i od łąk, n a których p r o w a d z i
się aktywną ochronę. Pół w i e k u t e m u n a Warzeczkowej C y r h l i
w T a t r a c h pasły się nieliczne k r o w y , a owce przebywały n a w y ­
żej położonych łąkach. W lecie polanę tę pokrywały łany k o ­
n i c z y n y i w y k i , w t e d y liczebność t r z m i e l i wynosiła p o n a d 150
osobników / 100 m 2 , przy czym łąkę koszono p a r t i a m i , aby nie
ograniczać dostępu owadów do kwiatów.
Zakończenie
B a d a n i a liczebności Bombini i kwiecistości łąk są rozpoczęte
w k i l k u i n n y c h p a r k a c h n a r o d o w y c h : Świętokrzyskim, M a g u r ­
s k i m , Gorczańskim, Roztoczańskim i Poleskim oraz w Biesz­
c z a d z k i m ( K o s i o r 1980). Prace botaniczne w Gorczańskim
i Magórskim PN p r o w a d z i prof. S. M i c h a l i k .
Plany dalszych działań mają n a celu objęcie m o n i t o r i n g i e m
t r z m i e l i i kwiecistości łąk w s z y s t k i c h parków n a r o d o w y c h Pol­
s k i , zarówno w górach, j a k i n a niżu. P a r k i narodowe b o w i e m
są najbardziej predestynowane do badań p o p u l a c y j n y c h zarów­
n o roślin i grzybów, j a k i zwierząt potrzebujących dużych ob­
szarów do trwałego b y t o w a n i a w przyrodzie.
51
SUMMARY
Flower rate and Bombini role in active protection
of non-forest communities in national parks of sothern Poland
Number of Bombini species i n the years 50 and 6 0 of the last
century on meadows of national parks i n southern Poland was 150500 individuals per 100 m . It has importantly decreased i n the years
70 : only 5-6 individuals per 100 m were recorded. An increase was
observed since 1985, even u p to 20 individuals per 100 m . Decrease
tendency maintained till 1991 exclusively i n the Tatra National
Park: 1-2 individuals per 100 m . Afterwards, the number started to
increase.
The decrease of Bombini number has coincided with meadows
degradation manifesting by reduction of flower rate and transformation
of rye-grass meadows (Arrhenatheretum elatioris) in tall-herb meadows.
The described changes were probably caused by industrial pollution of
environment, use of DDT as a pesticide and discontinuation of meadows
management. I n addition, climate anomalies and catastrophes such
as floods, have contributed to reduction of Bombini food resources.
th
th
2
th
2
2
2
PIŚMIENNICTWO
Drożdż B. 2004. Monitoring trzmieli (Bombini) w Babiogórskim
Parku Narodowym. XI Symp. Sekcji Hymenopterologicznej P.T.E.
Ojców 2004: 5.
D y l e w s k a M. 1996. Nasze trzmiele. Ośrodek Doradztwa Rolnicze­
go w Karniowicach. 256 s., 263 rys., 12 tab.
D y l e w s k a M. 2001. Zmiany w faunie pszczół (Apoidea) w Ojcow­
skim Parku Narodowym w latach 1960-2000. W: Badania naukowe
w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Ojców
2001: 255-256.
D y l e w s k a M., Flaga S. 2000. Barwny klucz do rozpoznawania w
warunkach polowych krajowych gatunków trzmieli. Polski Klub Ekolo­
giczny. Kraków, pp. 80, 45 rys.
D y l e w s k a M., Flaga S., Gąsiennica-Chmiel M. 2002. Zmiany
składu gatunkowego i liczebności Bombini oraz kwiecistości polan regla
dolnego w Tatrzańskim Parku Narodowym. W: Przemiany środowiska
przyrodniczego Tatr. Kraków-Zakopane, p. 259-263.
D y l e w s k a M., Gąsiennica-Chmiel M., Kosior A., S u m e r a B.,
Szafraniec S., W e r s t a k K., Wiśniowski B. 1998. Skład gatunko52
wy i liczebność trzmieli trzmielców (Bombini, Apoidea,
Hymenoptera) na łąkach w wybranych parkach narodowych oraz kwiecistość
łąk tych parkach w 1998 roku. Ojców, Prądnik. Prace Muz. Szafera
11-12: 279-292.
D y l e w s k a M., Wiśniowski B. 2001. Pomór trzmieli Bombus Latr.
i trzmielców Psithyrus Lep. Chrońmy Przyr. Ojcz. 57, 3: 122-126.
D y l e w s k a M., Wiśniowski B. 2003. Żądłówki (Hymenoptera,
Aculeata) Ojcowskiego Parku Narodowego. Ojcowski Park Narodowy.
Ojców, pp. 306, 74 rys., 5 tab, 12 kolor, zdjęć.
Haeseler V. 1974. Aculeate Hymenopteren uber Nord - und Ostsee
nach Untersuchungen auf Feuerschiften. Entomol. Scand. 5: 123-136.
Kaźmierczakowa R. 1992. Skład florystyczny i biomasa runi nieużytkowanych łąk pienińskich oraz zmiany wywołane jednorazowym
skoszeniem. Pieniny. Przyroda i Człowiek 2: 13-24.
Kaźmierczakowa R., Kaźmierczak T., Kosior A. 1997. Kwieci­
stość łąk Pienińskiego Parku Narodowego i jej związek z fauną trzmielowatych (Bombini) i gąsienicznikowatych (Ichneumonidae). Ochr. Przy­
rody 54: 27-58.
Kaźmierczakowa R. red. 2004. Charakterystyka i mapa zbio­
rowisk roślinnych Pienińskiego Parku Narodowego. Studia Naturae
49: 1-348.
Kosior A. 1980. Rola trzmieli (Bombus Latr.) w biocenozach Biesz­
czadów Zachodnich. Ochr. Przyrody 43: 189-222.
Medwedecka-Kornaś A., Kornaś J . 1963. Mapa zbiorowisk ro­
ślinnych Ojcowskiego Parku Narodowego. Ochr. Przyrody 29: 17-87.
M i c h a l i k S. 1990. Przemiany roślinności łąkowej w toku sukcesji
wtórnej na stałej powierzchni badawczej w Ojcowskim Parku Narodo­
wym. Prądnik. Prace Muz. Szafera 2: 149-159.
M i c h a l i k S. 2003. Charakterystyka fitosocjologiczna stałych po­
wierzchni badawczych: „Chełmowa Góra", „Czyżówki", „Grodzisko" w
Ojcowskim Parku Narodowym. Prądnik. Prace Muz. Szafera 14: 7-64.
M i k k o l a K. 1984. Migration of wasp and bumble bees queens acros the Gulf of Finland (Hymenoptera, Vespidae andApidae) Not. Ent.
64: 125-128.
Kornaś J . , D u b i e l E. 1990. Przemiany zbiorowisk łąkowych
w Ojcowskim Parku Narodowym w ostatnim trzydziestoleciu. Prądnik.
Prace Muz. Szafera 2: 97-106.
Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. 1972. Opisy i klucze
do oznaczania wszystkich gatunków roślin naczyniowych rosnących
w Polsce bądź dziko, bądź też zdziczałych lub częściej hodowanych.
PWN, Warszawa, pp. 1020, 2187 rys.
53
W i t k o w s k i Z., A d a m s k i P., Kosior A., Płonka P. 1997. Extinc­
tion and reintroduction ofParnassius apollo in the Pieniny National Park
(Polish Carpathians). Biologia, Bratislava 52, 2: 199-208.
Wróbel I . 2000. Ekosystemy nieleśne Pienińskiego Parku Narodo­
wego -praktyczna realizacja planu ochrony na lata 1989-1998. Szczeliniec, 4: 293-303.
Wróbel I . 2003. Szata roślinna Pienińskiego Parku Narodowego.
Podsumowanie planu ochrony na lata 2001-2020. Pieniny. Przyroda
i Człowiek, 8: 63-69.
Z a r z y c k i K., K o r z e n i a k U. 1992. Roślinność łąkowa Pienin i jej
przemiany w ostatnim sześćdziesięcioleciu. Pieniny. Przyroda i Czło­
wiek 2: 5-12.
STEFAN WITOLD ALEXANDROWICZ*,
ZOFIA ALEXANDROWICZ**
*Polska Akademia Umiejętności,
31-016 Kraków, ul. Sławkowska 17
**Instytut Ochrony Przyrody PAN,
31-120 Kraków, Al. A. Mickiewicza 33
Wapienie j a n i k o w s k i e
- specyficzna facja t u r o n u (górna kreda)
w Polsce
Wstęp
Profil utworów górnej k r e d y , j e d e n z najbardziej c h a r a k t e ­
r y s t y c z n y c h i najlepiej p o z n a n y c h w Europie, występuje w m a ­
łopolskim przełomie Wisły. Na o d c i n k u około 7 0 k m , między
Z a w i c h o s t e m a Puławami, wzdłuż s t r o m y c h zboczy d o l i n y w i ­
doczne są opoki, margle i gezy, dostępne do obserwacji w w i e l u
kamieniołomach, a także w n a t u r a l n y c h odsłonięciach. O p o k i
kredowe były t u od d a w n a eksploatowane i użytkowane j a k o k a ­
mień b u d o w l a n y oraz materiał do u m a c n i a n i a brzegów rzeki.
Sekwencja osadów, obejmująca przedział w i e k o w y od a l b u
po granicę k r e d y z trzeciorzędem i u t w o r y najstarszego paleogenu, była p r z e d m i o t e m w i e l u p u b l i k a c j i , z których pierwsze
datują się z końca X I X w. Klasyczne o p r a c o w a n i a s t r a t y g r a ­
fii i kopalnej f a u n y zostały w y k o n a n e po I I wojnie światowej,
a i c h a u t o r a m i b y l i m . i n . W. P o ż a r y s k i (1948), A. B ł a s z k i e ­
w i c z (1980) i I . W a l a s z c z y k (1987, 1992). U t w o r y górnej kredy,
zapadające p o d kątem k i l k u s t o p n i k u północnemu-wschodowi,
są p r z y k r y t e lessem, który osadzał się w czasie p a r u k o l e j n y c h
okresów glacjalnych ( P o ż a r y s k i r e d . 1956). W obrębie grubej
p o k r y w y lessowej erozja wyrzeźbiła liczne, stromościenne wą­
wozy, rozcinające zbocza d o l i n y Wisły.
55
Omawianego obszaru dotyczy j e d e n z p i e r w s z y c h p o l s k i c h
przewodników geologicznych ( P o ż a r y s k a , P o ż a r y s k i 1951),
a były t u również organizowane zjazdy n a u k o w e Polskiego Towa­
r z y s t w a Geologicznego, Polskiego Towarzystwa Geograficznego
oraz komitetów n a u k o w y c h Polskiej A k a d e m i i N a u k . Ponadto
odsłonięcia utworów górnej k r e d y i najstarszego trzeciorzędu
oraz czwartorzędu w przełomie Wisły, ze względu n a swoją d o ­
stępność i instruktywność, od d a w n a są t e r e n e m ćwiczeń geo­
logicznych, o r g a n i z o w a n y c h przez wyższe uczelnie, zwłaszcza
przez U n i w e r s y t e t W a r s z a w s k i .
Rye. 1. Mapa geologiczna obszaru między Ożarowem, Annopolem
1 Zawichostem (wg. Pożaryskiego 1948, zmodyfikowana). 1 - j u r a ,
2 - alb-cenoman, 3 - turon-opoki, 4 - turon-wapienie janikowskie,
5 - czwartorzęd, A - czynny kamieniołom w Janikowie, B - stary
kamieniołom w Janikowie, C - odsłonięcie w Opoczce Małej Geological map of the area between Ożarów, Annopol and Zawichost,
Central Poland (after Pożaryski 1948, modified). 1 - Jurassic,
2 - Albian-Cenomanian, 3 - Turonian - opoka, 4 - Turonian - Janików
limestones, A - main quarry i n Janików, B - old quarry i n Janików,
C - outcrop i n Opoczka Mała.
56
O m a w i a n y o d c i n e k d o l i n y Wisły j e s t dużą atrakcją t u r y ­
styczną, zarówno ze względu n a specyficzny krajobraz, j a k też
n a liczne z a b y t k i historyczne i a r c h i t e k t o n i c z n e , zgrupowane
w okolicy Kazimierza Dolnego. Dużą wartość naukową mają
także s t a n o w i s k a archeologiczne, a część małopolskiego przeło­
m u Wisły j e s t objęta ochroną w K a z i m i e r s k i m P a r k u Krajobra­
z o w y m oraz we W r z e l o w i e c k i m P a r k u Krajobrazowym. Pierwszy
z n i c h w t y m r o k u obchodził 2 5 l a t swojego i s t n i e n i a . Wśród w y ­
stępujących t u obszarów szczególnej ochrony, interesujący d l a
geologa j e s t rezerwat przyrody S k a r p a D o b r s k a (gmina Wilków),
obejmujący w y s o k i i bardzo s t r o m y s t o k o ekspozycji południo­
wej. W głębokich rozcięciach erozyjnych widoczne są t u o p o k i
i margle kredowe oraz lessy. Rezerwat t e n został u t w o r z o n y d l a
zabezpieczenia odsłonięć utworów czwartorzędowych oraz r o ­
ślinności kserotermicznej. D a w n y kamieniołom w B o c h o t n i c y
z widoczną i udokumentowaną granicą kreda/trzeciorzęd j e s t
od 1992 r. c h r o n i o n y j a k o s t a n o w i s k o d o k u m e n t a c y j n e przy­
r o d y nieożywionej o nazwie: „Ścianka K r y s t y n y i Władysława
Pożaryskich" ( D y b k o w s k a 1993). Z a c h o w a n y t u k o m o r o w y
s y s t e m eksploatacji j e s t śladem s z t u k i górnictwa skalnego.
Odsłonięcia w J a n i k o w i e znajdują się opodal szosy Ożarów-Zawichost w obrębie północnej peryferii Wyżyny Sando­
m i e r s k i e j , około 10 k m n a zachód od Wisły. Występujące t u
wapienie należą do sekwencji utworów górnej k r e d y małopol­
skiego przełomu, ale różnią się o d w s z y s t k i c h i n n y c h skał tego
p r o f i l u . Ze względu n a swój c h a r a k t e r litologiczny i zawartość
k o p a l n y c h szczątków o r g a n i c z n y c h reprezentują one wyjąt­
kową w s k a l i P o l s k i fację osadów górnej k r e d y , nawiązującą
bezpośrednio do w a p i e n i o p i s a n y c h z p r o w i n c j i T o u r a i n e we
F r a n c j i , j a k o j e d n a z litologicznych o d m i a n s t r a t o t y p u piętra
turońskiego.
Wapienie janikowskie
Na obszarze rozciągającym się n a wschód o d Ożarowa,
w obrębie s t r u k t u r y tektonicznej r o w u Tarłowa, występują b i a ­
łe i k r e m o w e , porowate wapienie zaliczone do górnej części d o l ­
nego t u r o n u - p o z i o m Inoceramus
lamarcki ( P o ż a r y s k i 1948).
J a k o skały bardzo znacznie różniące się o d powszechnie roz­
p r z e s t r z e n i o n y c h w otoczeniu opok, są one określane odręb­
ną lokalną nazwą - wapienie j a n i k o w s k i e ( Ł u n i e w s k i 1923,
Samsonowicz
1 9 3 4 , S.W. A l e x a n d r o w i c z 1 9 7 8 , W a l a s z c z y k 1992). I c h miąższość j e s t oszacowana n a 5 0 m , a n a po57
w i e r z c h n i zajmują one obszar około 2 0 k m ( P o ż a r y s k i 1948).
O d k r y w k i t y c h w a p i e n i ciągną się wzdłuż mało wydatnego, za­
lesionego wzgórza (180 m n p m . ) , położonego k i l k a s e t metrów
n a N E od szosy Ożarów-Zawichost w odległości 4 k m n a SE od
Ożarowa (ryc. 1).
Najlepsze odsłonięcie znajduje się w okresowo c z y n n y m
kamieniołomie, w zachodniej części w s p o m n i a n e j wyniosłości
(ryc. 2). Główna ściana kamieniołomu m a b l i s k o 100 m długości
i osiąga 6-8 m wysokości. D n o kamieniołomu j e s t płaskie, czę­
ściowo porośnięte trawą, a m i e j s c a m i postępuje sukcesja krze­
wów i drzew, t a k i c h j a k czarny bez, jałowiec, d z i k a czereśnia,
kasztanowiec, brzoza i sosna. Występują t u wapienie wyraźnie
uławicone o grubości ławic 0,20-1,20 m . F u g i międzyławicowe
są często podkreślone obecnością k o n k r e c j i k r z e m i o n k o w y c h
o typie czertów b a r w y b r u n a t n e j i czarnej, wielkości o d k i l ­
k u do k i l k u n a s t u centymetrów. Konkrecje występują również
w obrębie ławic. Dość wyraźnie j e s t zaznaczone w a r s t w o w a n i e
pierwotnego o s a d u , przebiegające równolegle do p o w i e r z c h n i
uławicenia, ale m i e j s c a m i j e s t to w a r s t w o w a n i e skośne, o l a ­
m i n a c h podkreślonych różnym u z i a r n i e n i e m , p o c h y l o n y c h p o d
kątem k i l k u n a s t u s t o p n i .
2
Ryc. 2. Główny kamieniołom w Janikowie - The main quarry i n
Janików.
58
Rye. 3. Stary nieczynny kamieniołom w Janikowie - Old abandoned
quarry i n Janików.
Wapienie są porowate i k r u c h e , a p o d wpływem czynników
atmosferycznych stają się bardziej zwięzłe i twardnieją, co moż­
n a zaobserwować n a luźnych b l o k a c h leżących przez pewien
czas n a d n i e kamieniołomu. Cecha t a powoduje, że są one chęt­
nie używane w b u d o w n i c t w i e , a także j a k o materiał rzeźbiarski
( S a m s o n o w i c z 1934). Skała m a strukturę ziarnistą, o d o m i ­
nującej f r a k c j i psamitowej (drobnoziarnistej). Występują w niej
także wkładki bardziej grubodetrytyczne. Jej głównym składni­
k i e m są z i a r n a w a p i e n n e oraz f r a g m e n t y szczątków organicz­
n y c h , zwłaszcza ułamki mszywiołów, płytki i elementy szkie­
letowe szkarłupni, o k r u c h y s k o r u p e k małży i ramienionogów,
a także k o p r o l i t y z rodzaju Coprulus. W górnej części p r o f i l u ilo­
ściową przewagę osiągają człony liliowców ( W a l a s z c z y k 1992).
Na podstawie badań petrograficznych Z. S u j k o w s k i (1931)
stwierdził występowanie nieznacznej d o m i e s z k i ziaren k w a r c u
i g l a u k o n i t u oraz s p i k u l gąbek, z których pochodzi k r z e m i o n k a
tworząca k o n k r e c j e . Wapienne szczątki organizmów stanowią
około 4 0 % o s a d u . Tego t y p u u t w o r y , w zależności o d w i e l k o ­
ści z i a r e n są określane j a k o k a l c y r u d y t y (gruboziarniste p i a s k i
59
wapienne), k a l k a r e n i t y (średnio- i d r o b n o z i a r n i s t e p i a s k i w a ­
pienne) oraz k a l c y l u t y t y (bardzo d r o b n o z i a r n i s t e p i a s k i i muły
wapienne).
Wapienie j a n i k o w s k i e były początkowo uważane za k o p a l ­
ną rafę mszywiołową ( P o ż a r y s k i 1 9 4 8 , 1956), jednakże i c h
d e t r y t y c z n a s t r u k t u r a świadczy o i n n e j genezie o s a d u . Zwró­
cił n a t o uwagę A. Ł u n i e w s k i (1923), uznając j e za " t y p o w y
utwór brzegowy". Osadzały się one w płytkim m o r z u , w zasięgu
oddziaływania podstawy falowania, w w y n i k u gromadzenia
s k r u s z o n y c h fragmentów szkieletów mszywiołów i szkarłupni,
członów liliowców oraz s k o r u p e k mięczaków i ramienionogów.
Skośne w a r s t w o w a n i e o s a d u wskazuje, że j e s t t o organogen i c z n y p i a s e k w a p i e n n y , p r z e s y p y w a n y przez falowanie i prądy
d e n n e . T a k więc wapienie j a n i k o w s k i e reprezentują detrytycz­
n a , bryozoowo-krynoidową fację osadów dolnego t u r o n u . Prze­
chodzą one bocznie w u t w o r y o typie opok, opisane m . i n . przez
W. P o ż a r y s k i e g o (1948) i W a l a s z c z y k a (1992) z profilów u s y ­
t u o w a n y c h dalej n a północny-zachód i południowy-wschód.
W odległości około 2 0 0 m n a SE o d opisanego odsłonięcia
znajduje się d r u g i kamieniołom, d a w n o n i e c z y n n y i silnie zaro­
śnięty (ryc. 3). J e s t o n mniejszy o d poprzednio opisanego, ale
wysokość jego ścian sięga n a w e t 10-12 m . E k s p l o a t a c j i zanie­
c h a n o t u conajmiej 50 l a t t e m u , pozostawiając grożące obry­
w a m i n a w i s y skalne. Odsłonięte powierzchnie w a p i e n i mają
wyraźne ślady postępujących procesów wietrzenia. Utworzyły
się t u s k o r u p y o szarym l u b r d z a w y m z a b a r w i e n i u , a p o w s t a ­
w a n i e i c h wiąże się z rozpuszczaniem i w y p r o w a d z a n i e m związ­
ków m i n e r a l n y c h przez podsiąkąjącą i wyparowującą wodę.
W w i e l u m i e j s c a c h ulegają one eksfoliacji, a n a złuszczonych
p o w i e r z c h n i a c h skały widoczne są liczne j a m k i i wgłębienia,
przypominające s t r u k t u r y p l a s t r o w e (komórkowe), opisywane
z p o w i e r z c h n i n a t u r a l n y c h skałek p i a s k o w c o w y c h ( A l e x a n d r o w i c z Z. 1978). Kolejne, zarośnięte i t r u d n o dostępne o d ­
słonięcia w a p i e n i j a n i k o w s k i c h , zaznaczone n a m a p i e przez W.
P o ż a r y s k i e g o (1948), ciągną się wzdłuż g r a n i c y l a s u k u połu­
d n i o w e m u - w s c h o d o w i , n a o d c i n k u k i l k u s e t metrów.
Skamieniałości
W w a p i e n i a c h j a n i k o w s k i c h bardzo r z a d k o występują k o m ­
p l e t n i e zachowane i nadające się do i d e n t y f i k a c j i okazy k o ­
palnej f a u n y . Według A. Ł u n i e w s k i e g o (1923) i J . S a m s o 60
n o w i c z a (1934) są t o głównie s k o r u p k i małych ostryg (Ostrea
canaliculata
Sow., O. semiplanata
Sow., O. vesicu.la.ns Lam.)
i i n n y c h małży (Spondylus spinosus Sow., Pecten cretosus Defr.,
Cardium cf. asperum M i i n s t . ) oraz ramienionogów
[Rhynchonella plicatilis Sow., Terebratula
sp.), a także jeżowce {Holaster
sp.). Nie m a wśród n i c h gatunków dokładnie dokumentujących
wiek wapieni.
Na szczególną uwagę zasługuje występowanie dość l i c z n y c h
s k o r u p e k o t w o r n i c , z których większość j e s t połamana i czę­
ściowo zniszczona, j e d n a k w przeszlamowanych próbkach u d a ­
ło się znaleźć około 3 0 0 okazów nadających się do oznacze­
n i a (S.W. A l e x a n d r o w i c z 1978). Udział f o r m p l a n k t o n i c z n y c h
przekracza 5 0 % zespołu, n a t o m i a s t wśród f o r m b e n t o n i c z n y c h
połowa przypada n a otwornice o s k o r u p k a c h w a p i e n n y c h , a po­
łowa n a otwornice a g l u t y n u j a c e (ryc. 4). Ogółem wyróżniono
Ryc. 4. Zespół otwornic z wapieni janikowskich. SS - spektrum
gatunkowe, SI - spektrum osobnicze, P - otwornice planktoniczne,
B - otwornice bentoniczne-wapienne, A - otwornice bentoniczneaglutynujące - Assemblage of Foraminifera from the Janików
limestones. SS - spectrum of species, SI - spectrum of specimens,
P - planctonic foraminifera, B - bentonic foraminifera with calcareous
test, A - bentonic foraminifera with agglutinated test.
61
2 2 g a t u n k i . Listę m i k r o f a u n y uzupełnia k i l k a taksonów okre­
ślonych do r a n g i r o d z a j u (tab. 1). Niektóre z n i c h mają n a tyle
ograniczony zasięg wiekowy, że nadają się do biostratygraficznego d a t o w a n i a w a p i e n i j a n i k o w s k i c h (ryc. 5). Górną granicę
w i e k u (koniec t u r o n u ) wyznaczają Gavelinella
baltica Brotz.,
G. berthelini (Keller) i Lingulogavelinella
globosa (Brotz.), n a t o ­
m i a s t dolną granicę w i e k u dokumentują:
Praeglobotruncana
marginata (Reuss), Globotruncala
linneiana (d'Orb.) i Globorotalites subconicus
(Morrow). Pierwszy z w y m i e n i o n y c h gatunków
rozpoczyna swój zasięg z początkiem t u r o n u , a d w a następne
w górnej części dolnego t u r o n u . W k o n s e k w e n c j i zespół o t w o r n i c
potwierdza przynależność w a p i e n i j a n i k o w s k i c h do przedziału
wiekowego obejmującego górną część dolnego t u r o n u i część
dolną t u r o n u górnego, a więc zony biostratygraficzne
Inoceramus lamarcki i Inoceramus
costellatus ( W a l a s z c z y k 1992).
Facja odpowiadająca w a p i e n i o m j a n i k o w s k i m została wyróż­
n i o n a w s t r a t o t y p o w y m p r o f i l u piętra turońskiego w p r o w i n c j i
T o u r a i n e we F r a n c j i . Profil t e n występuje w południowej części
B a s e n u Paryskiego i odsłania się w dolinie r z e k i Cher (dopływ
Loary) n a wschód o d T o u r s , około 2 0 0 k m n a S od Paryża. S t r a t o t y p obejmuje cztery ogniwa litostratygraficzne, wyróżnione
j a k o wapienie z Fretevou, Noyers, Bourré i T o u r a i n e , a to ostat­
nie (ogniwo najmłodsze) j e s t wykształcone j a k o żółte wapienie
mszywiołowe, podobne do j a n i k o w s k i c h ( B u t t 1966). F a k t t e n
zasługuje n a podkreślenie, b o w i e m u t w o r y opisywane z okolic
Ożarowa odpowiadają właśnie jednej z facji wzorcowego p r o f i l u
t u r o n u w jego t y p o w y m obszarze [locus typicus) we F r a n c j i .
W d o l n y m ogniwie p r o f i l u odsłoniętego w dolinie r z e k i Cher,
wykształconym j a k o wapienie margliste bez k o n k r e c j i krze­
m i o n k o w y c h (wapienie z Fretevou) występuje zespół o t w o r n i c
obejmujący 14 gatunków, m . i n . Arenobuliminapresli,
Frondicularia inversa i Hedbergella
delńoensis ( B u t t 1966). Jest to f a u ­
n a p o d o b n a do zespołu z w a p i e n i j a n i k o w s k i c h , ale wskazuje
o n a nie n a górny t y l k o n a d o l n y t u r o n , b o w i e m zawiera Praeglo­
botruncana
stephani, n i e m a w niej n a t o m i a s t
Globotruncana
linneiana. W w a p i e n i a c h mszywiołowych z górnej części f r a n c u ­
skiego p r o f i l u stratotypowego (wapienie z Touraine) otwornice
nie zostały znalezione. T a k więc m i k r o f a u n a z J a n i k o w a j e s t
j e d y n y m zespołem o t w o r n i c , z n a n y m z detrytycznej, mszywiołowej facji t u r o n u w E u r o p i e .
62
Tab. 1. Otwornice z wapieni janikowskich. G - grupy taksonów otwornic:
P - planktoniczne, B - bentoniczne-wapienne, A - bentonoczneaglutynujace, N - ilość okazów: I - 1-3, II - 4-9, III - 10-31, IV - 3299 - Foraminifera from the Janików limestones. G - groups of taxa:
planctonic species, B - benthonic-calcareous species, A - benthonicagglutinated species, N - number of specimens: I - 1-3, II - 4-9, III - 1031, I V - 32-99.
Takson - Taxon
G
N
I
A
Textularia feoda Reuss
A
Tritaxia pyramidata
A
Arenobulimina
obesa (Reuss)
III
A
Arenobulimina
orbignyi (Reuss)
II
A
Arenobulimina
presli (Reuss)
II
A
Dorothia turns (d'Orbigny)
IV
B
Nodosaria obscura Reuss
I
B
Frondicularia
inversa Defrance
I
B
Lenticulina comptoni (Sowerby)
I
B
Lenticulina lepida (Reuss)
I
B
Globulina aequalis
B
Sitella gracilis (Vassilenko)
B
Pyramidula turonica (Akimez)
IV
P
Hedbergella delrioensis (Carsey)
IV
P
Praeglobotruncana
P
Globotruncala
B
Eponides turonicus Lipnik
I
B
Globorotalites subconicus (Morrow)
I
B
Gyroidinoides
B
Gavelinella báltica Brotzen
II
B
Gavelinella berthelini (Keller)
I
B
Lingulogavelinella
Reuss
(d'Orbigny)
marginata (Reuss)
linneiana
(d'Orbigny)
nitidus (Reuss)
globosa (Brotzen)
I
I
I
IV
IV
II
I
63
64
Koncepcja ochrony
W y b r a n e odsłonięcia utworów górnej k r e d y w środkowym
o d c i n k u d o l i n y Wisły zasługują n a ochronę j a k o elementy p r o ­
f i l u klasycznego o znaczeniu r e g i o n a l n y m i e u r o p e j s k i m . Pro­
j e k t i c h o c h r o n y został przedstawiony przez I . W a l a s z c z y k a
1 i n . (1999) i obejmuje pięć najważniejszych obiektów. Są to
nieczynne kamieniołomy w Opoczce koło A n n o p o l a , w Piotraw i n i e koło Opola Lubelskiego, w K a z i m i e r z u D o l n y m i w Nasiłowie oraz okresowo eksploatowany kamieniołom w J a n i k o w i e ,
a także o d k r y w k a w B o c h o t n i c y , c h r o n i o n a j a k o s t a n o w i s k o do­
k u m e n t a c y j n e p r z y r o d y nieożywionej ( D y b k o w s k a 1993). J e s t
ono w p r a w d z i e dobrze znane o k o l i c z n y m mieszkańcom, n i e m a
t u j e d n a k żadnej t a b l i c y objaśniającej, a n i wyznaczonego szla­
k u . D w a z w y m i e n i o n y c h kamieniołomów (w K a z i m i e r z u D o l ­
n y m i Nasiłowie) oraz k i l k a i n n y c h interesujących odsłonięć,
zostały włączone w przyrodnicze ścieżki dydaktyczne wytyczone
w K a z i m i e r s k i m P a r k u Krajobrazowym. Jedno z n i c h zasługuje
n a szczególną uwagę. Jest to o d k r y w k a w wąwozie K a m i e n n y
Dół koło Kazimierza Dolnego, gdzie w w a r s t w a c h g r a n i c z n y c h
k r e d y i trzeciorędu znaleziono szczątki k r o k o d y l a z rodzaju
Thoracosaurus
(Żarski i i n . 1998).
Według przedstawionego p r o j e k t u o c h r o n a geostanowisk nie
obejmuje całego, ciągłego p r o f i l u utworów górnej k r e d y i dolne­
go paleocenu, t y l k o jego trzy najważniejsze fragmenty ( W a l a s z c z y k i i n . 1999):
0
facjalnie zróżnicowane u t w o r y t u r o n u , reprezentowane
przez o p o k i i wapienie organodetrytyczne (Opoczka, Janików);
0
o p o k i górnego k a m p a n u , zawierające bogatą faunę,
ważną d l a i n t e r p r e t a c j i b i o s t r a t y g r a f i c z n y c h (Piotrawin);
0
o p o k i górnego m a s t r y c h t u oraz u t w o r y z pogranicza m a s t r y c h t i d a n u , j a k o j e d e n z uzupełniających stratotypów g r a n i ­
cy kreda-trzeciorzęd w E u r o p i e (Kazimierz Dolny, B o c h o t n i c a ,
Nasiłów).
^
Ryc. 5. Wybrane gatunki otwornic z wapieni janikowskich (S.W.
Alexandrowicz 1978). 1, 4 - Praeglobotruncana marginata (Reuss),
2 - Globotruncana linneiana (d'Orb.), 3 - Hedbergella
delrioensis
(Carsey), 5 - Eponides turonicus Lipnik, 6 - Gavelinella berthelini (Keller),
7 - Gavelinella baltica Brotzen, 8 - Globorotalites subconicus (Morrow),
9 - Gyroididoides nitidus (Reuss) - Selected species of Foraminifera from
Janików Limestones (after S.W. Alexandrowicz 1978).
65
Propozycja o c h r o n y s t a n o w i s k t u r o n u obejmuje zarówno
odsłonięcie opok, j a k o jego najbardziej t y p o w y c h utworów, j a k
też odsłonięcie w a p i e n i reprezentujących specyficzną, wyjątko­
wo wykształconą fację. Dobre i s p e k t a k u l a r n e odsłonięcie o p o k
turońskich (górny t u r o n ) znajduje się w miejscowości Opoczka
Mała n a p r a w y m brzegu Wisły, około 2 k m n a południe od A n ­
n o p o l a (ryc. 1). Jest to rząd n i e c z y n n y c h kamieniołomów, roz­
ciągających się wzdłuż brzegu r z e k i . Tworzy o n pionową ścianę
skalną o długości 0,5 k m i wysokości 5-8 m , która s p r a w i a
obecnie wrażenie n a t u r a l n e g o odsłonięcia, wyraźnie wyodręb­
niającego się śnieżnobiałą barwą n a tle otaczającej zieleni, j a k o
c h a r a k t e r y s t y c z n y element w krajobrazie przełomowej doliny.
O p o k i zawierają konkrecje k r z e m i o n k o w e i wykazują wyraźne
uławicenie. W dolnej części ściany skalnej są to ławice o g r u b o ­
ści 0,5-1,0 m , wyżej są one cieńsze, a w części górnej opoka m a
płytkową oddzielność. U podnóża ściany utworzyły się stożki
gruzowe. Skamieniałości występują nielicznie, a są to głównie
i n o c e r a m y i a m o n i t y ( W a l a s z c z y k 1987). Odsłonięcie w Opoczce Małej w i n n o być u z n a n e formalnie n a s t a n o w i s k o d o k u m e n ­
tacyjne p r z y r o d y nieożywionej ( W a l a s z c z y k i i n . 1999).
Opisane d w a kamieniołomy w a p i e n i j a n i k o w s k i c h są obec­
n i e w różnym stanie zachowania. Stary, o d d a w n a nieczynny
kamieniołom j e s t w z n a c z n y m s t o p n i u zarośnięty i t y l k o czę­
ściowo dostępny do obserwacji. Na obnażonych p o w i e r z c h n i a c h
ścian w a p i e n n y c h widoczne są f o r m y świadczące o postępują­
c y m i w różnym s t o p n i u z a a w a n s o w a n y m i c h w i e t r z e n i u (ryc.
3). Główny kamieniołom w J a n i k o w i e , okresowo i n a małą skalę
eksploatowany, to najlepsze i najważniejsze odsłonięcie organ o d e t r y t y c z n y c h w a p i e n i mszywiołowych t u r o n u (ryc. 2). J a k o
j e d y n e t a k i e w Polsce i j e d n o z n i e l i c z n y c h w E u r o p i e , w i n n o
być objęte ochroną przez u s t a n o w i e n i e s t a n o w i s k a d o k u m e n ­
tacyjnego p r z y r o d y nieożywionej. W p l a n i e jego o c h r o n y należy
uwzględnić celowość dalszej, racjonalnie k o n t r o l o w a n e j eks­
p l o a t a c j i w a p i e n i , j e s t t o b o w i e m w p r a k t y c e najbardziej s k u ­
teczny sposób u t r z y m a n i a pełnej dostępności i dobrego s t a n u
odsłonięcia. Należy też przewidzieć ograniczanie s u k c e s j i krze­
wów i drzew, która postępuje t u p o w o l i ale s t o p n i o w o , j a k n a
to wskazuje porównanie fotografii w y k o n a n y c h obecnie i zdję­
cia o p u b l i k o w a n e g o w podręczniku B u d o w a Geologiczna Polski
( S o k o ł o w s k i i i n . r e d . 1973, t a b l . L X I , fig. 2).
Proponowane s t a n o w i s k o d o k u m e n t a c y j n e p o w i n n o rów­
nież objąć p o b l i s k i , stary kamieniołom, wymagający znacznie
bardziej i n t e n s y w n y c h zabiegów, zmierzających do jego u p o 66
rządkowania. Odsłonięcia w a p i e n i j a n i k o w s k i c h zabezpieczo­
ne i n d y w i d u a l n a ochroną j a k o miejsce występowania utworów
odpowiadających jednej z facji międzynarodowego s t r a t o t y p u
t u r o n u , należą do najważniejszych geostanowisk europejskiej
sieci dziedzictwa geologicznego ( A l e x a n d r o w i c z Z. 2003).
Praca wykonana w ramach grantu KBN nr 3P04G 09223.
SUMMARY
Janików Limestones
- specific facies of Turonian (Upper Cretaceous) in Poland
The whole sequence of Upper Cretaceous deposits, one of the most
important i n Europe, crop out along the middle course of the Vistula
River between Annopol and Puławy (Central Poland). It represents
the time span since Albian up to Paleocene and was described by
several authors (Łuniewski 1923, Pożaryski 1948, Walaszczyk 1987,
1992, Błaszkiewicz 1980). A part of them is protected i n the Kazimierz
Landscape Park. Turonian deposits are developed mainly as white
opokas with cherts containing numerous fossils (inoceramids and
ammonites). I n the area between Ożarów and Zawichost an exceptional
facies of this stage occurs (Fig. 1). These are thick-bedded detritical
or organodetritical limestones, called the "Janików Limestones".
They are composed predominantly of limestone grains and faunal
remains. Broken skeletons of Bryozoa accompanied by sceletons of
Echinodermata, as well as fragments of mollusc and brachiopod shells
are main rock-forming components with an admixture of quartz and
glauconite. Limestones are thick-bedded and contain numerous black
siliceous cherts. Best outcrops are i n the temporary working quarry
and i n an old abandoned quarry situated close to one another (Figs. 2,
3). A relatively rich assemblage of foraminifers has been found here. It
contains 22 species including a few ones, indicating the age of Lower/
Upper Turonian, zones with Inoceramus lamarcki and Inoceramus
costellatus (Figs. 4, 5, Tab. 1).
Bryozoan limestones from Janików correspond with the upper
member of the Touronian stratotype from the Cher River Valley i n
France, described as Touraine Limestones. They represent a typical
bryozoan facies, similar to these from Poland. The lower member of
the French type profile (marly limestones from Fretevou) contains and
assemblage of foraminifers, resembling this one found i n Poland (Butt
1966). In consequence Janików Limestones as a specific facies of the
67
Polish Turonian can by indicated as the equivalent of deposits from the
strato type of this stage. The mentioned quarries should by protected
as geological documentary site, such as another one - outcrop i n
Opoczka Mała on the right bank of the Vistula River near Annopol
(Fig. 1). Typical facies of the Polish Turonian - white opokas with
cherts occur there.
PIŚMIENNICTWO
A l e x a n d r o w i c z S.W. 1978. Foraminifera from the Janików Lime­
stones (The Turonian of Central Poland). Bulletin Acad. Pol. Sci., Ser.
Sci. Terre, 26, 1: 5-14.
A l e x a n d r o w i c z Z. 1978. Skałki piaskowcowe zachodnich Karpat
fliszowych. Prace Geologiczne Kom. Nauk. Geol. PAN Oddz. w Krako­
wie 113: 1-86.
A l e x a n d r o w i c z Z. 2003. Ochrona dziedzictwa geologicznego Pol­
ski w koncepcji europejskiej sieci geostanowisk. Przegląd Geol. 5 1 ,
3: 224-230.
Błaszkiewicz A. 1980. Amonity kampanu i mastrychtu w dolinie
środkowej Wisły. Prace Inst. Geol. 93: 3-63.
B u t t A.A. 1966. Foraminifera of the type Turonian. Micropaleontology 12, 2: 168-181.
D y b k o w s k a M. 1993. Geologiczne stanowisko
dokumentacyjne
„ Ścianka Krystyny i Władysława Pożaryskich" w Bochotnicy koło Ka­
zimierza Dolnego. Chrońmy Przyr. Ojcz. 49, 1: 30-38.
Łuniewski A. 1923. Z geologii okolic Zawichosta.
Sprawozdania
Pol. Inst. Geol. 2, 1-2: 49-72.
Pożaryska K., Pożaryski W. 1951. Przewodnik geologiczny po Ka­
zimierzu i okolicy. Wyd. Muzeum Ziemi, Warszawa, ss. 102.
Pożaryski W. 1948. Jura i kreda między Radomiem,
Zawichostem
i Kraśnikiem. Biuletyn Państw. Inst. Geol. 46: 1-141.
Pożaryski W. red. 1956. Regionalna Geologia Polski, tom II - Re­
gion Lubelski. 2, Pol. Tow. Geol., Kraków, ss. 387.
S a m s o n o w i c z J . 1934. Objaśnienie arkusza Opatów. Państw. Inst
Geol., Warszawa, ss. 117.
Sokołowski S., Cieśliński S., Czermiński J . (red.) 1973. Budo­
wa Geologiczna Polski. T. I . cz. 2., Wydawnictwa Geologiczne, Warsza­
wa, ss. 806.
S u j k o w s k i Z. 1931. Petrografia kredy Polski. Spraw. Pol. Inst.
Geol. 6, 3: 483-628.
Walaszczyk I . 1987. Mid-Cretaceous events at the marginal part
of the Central European Basin (Annopol-on-Vistula
section, Central
Poland). Acta Geol. Pol. 27, 1-2: 61-74.
68
Walaszczyk I . 1992. Turonian through Santonian deposits of
the Central Polish Uplands; their facies development,
inoceramids
paleontology and stratigraphy. Acta Geol. Pol. 42, 1-2: 1-122.
Walaszczyk I . , Cieśliński S., Sylwestrzak H. 1999. Selected
geosites of Cretaceous deposits in Central and Eastern Poland. W:
Alexandrowicz Z. (red.). Representative geosites of Central Europe. Pol.
Geol. Inst. Special Papers 2: 71-76.
Żarski M., J a k u b o w s k i G., Gawor-Biedowa E. 1998. The first
Polish find of Lower Paleocene crocodile Thoracosaurus Leidy, 1852:
geological and paleontological description. Geol. Quart. 42: 141-160.
EDWARD WALUSIAK
Instytut Ochrony Przyrody PAN,
31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33
e-mail: walusiak@iop. krakow.pl
Chronione g a t u n k i roślin naczyniowych
d o l i n y T a r g a n i c z a n k i w Beskidzie Małym
(Karpaty Zachodnie)
Wstęp. Potok T a r g a n i c z a n k a , o długości 9,5 k m płynie przez
obszar B e s k i d u Małego, lecz jego końcowy o d c i n e k - przy ujściu
do r z e k i Wieprzówki znajduje się już n a Pogórzu Śląskim. Be­
s k i d Mały z b u d o w a n y j e s t głównie z gruboławicowego p i a s k o w ­
ca godulskiego, m a położenie równoleżnikowe, rozciąga się n a
długości p o n a d 3 0 k m i zajmuje obszar około 4 0 0 k m . Najwyż­
s z y m i jego w z n i e s i e n i a m i przekraczającymi 9 0 0 m n . p . m . są:
M a g u r k a 9 0 9 m , Czupel 9 3 3 m , Łamana Skała 9 2 9 m , Leskowiec 9 2 2 m ( K o n d r a c k i 1998). D o l i n a p o t o k u a d m i n i s t r a c y j n i e
należy do g m i n y Andrychów i znajduje się w g r a n i c a c h t r z e c h
miejscowości: Targanice (wraz z przysiółkiem Targanice-Nowa
Wieś), Sułkowice Łęg oraz Andrychów, gdzie p o t o k łączy się
z Wieprzówką, która w o k o l i c a c h Z a t o r a zasila Skawę.
Cały t e n obszar o d r o k u 1998 j e s t częścią P a r k u Krajobrazo­
wego B e s k i d u Małego. Ponadto znajduje się w g r a n i c a c h p r o p o ­
nowanego do objęcia ochroną Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazo­
wego ( H e r c z e k i i n . 1997/98), który obejmuje również f r a g m e n t
d o l i n potoków: D o l i n a i Wieprzówką oraz łączy się z j e d y n y m
w t y m rejonie r e z e r w a t e m p r z y r o d y M a d o h o r a . Głównym celem
u t w o r z e n i a tego zespołu j e s t o c h r o n a n a t u r a l n e g o k r a j o b r a z u
B e s k i d u Małego z dobrze z a c h o w a n y m i f r a g m e n t a m i typowej
roślinności górskiej piętra regla dolnego oraz zachowanie sta­
n o w i s k r z a d k i c h i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt.
Potok w p e w n y c h m i e j s c a c h n a znacznej długości m a u r e g u ­
l o w a n e k o r y t o . Dotyczy t o punktów i odcinków, które są n a j b a r ­
dziej narażone n a zniszczenia w o k r e s a c h większych wezbrań
2
70
jego wód. Najczęściej zdarzają się one wczesną wiosną w s k u ­
tek roztopów, a n i e r z a d k o l a t e m j a k o w y n i k długotrwałych, i n ­
t e n s y w n y c h opadów atmosferycznych. Do miejsc technicznie
zabezpieczonych należą ostre zakola i m e a n d r y , o d c i n k i k o r y ­
t a w pobliżu mostów i strefy bliskiego sąsiedztwa l i n i i p o t o k u
z zabudowaniami mieszkalnymi i gospodarskimi.
Celem badań było opracowanie możliwie pełnej l i s t y ga­
tunków roślin n a c z y n i o w y c h w d o l i n i e T a r g a n i c z a n k i . W n i ­
niejszym a r t y k u l e s k u p i o n o się n a g a t u n k a c h c h r o n i o n y c h .
Przedstawiono i c h rozmieszczenie i częstość występowania,
siedliska, liczebność i s t a n p o p u l a c j i oraz oceniono stopień
i przyczyny zagrożenia.
Metody badań. I n w e n t a r y z a c j a flory była przeprowadzo­
n a wzdłuż całego b i e g u p o t o k u T a r g a n i c z a n k a , w najbliższym
sąsiedztwie c i e k u (do 100 m od brzegów) oprócz strefy źródliskowej, gdzie występuje głównie roślinność leśna i duża liczba
d r o b n y c h cieków bez nazw, tworzących dopływy p o t o k u . T e n
obszar w całości objęto inwentaryzacją (ok. 1 k m ) . Cała d o l i ­
n a została podzielona n a t r z y o d c i n k i : pierwszy obejmuje leśną
strefę źródliskową, d r u g i przepływa przez obszar w dużej części
zagospodarowany rolniczo, i trzeci, który w końcowym biegu
obejmuje z a b u d o w a n i a miejskie A n d r y c h o w a . W dalszych roz­
ważaniach o d c i n k i te oznaczono c y f r a m i r z y m s k i m i I , I I i I I I .
W y k a z gatunków c h r o n i o n y c h (ryc. 1, 2). W poniższym w y ­
kazie użyto następujących s y m b o l i : liczby r z y m s k i e I - I I I podane
w n a w i a s a c h oznaczają poszczególne o d c i n k i rzeki, cyfry i licz­
b y arabskie - liczbę s t a n o w i s k p o d a n y c h w Beskidzie Małym
( K o t o ń s k a 1 9 9 1 , M i c h a l i k , K o t o ń s k a 1995), C h - g a t u n k i
objęte ścisłą ochroną, Che - g a t u n k i częściowo c h r o n i o n e {Roz­
porządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w spra­
wie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną), V
- g a t u n k i narażone (wg Z a r z y c k i e g o i i n . 1992), które w n a j ­
bliższej przyszłości przypuszczalnie przesuną się do k a t e g o r i i
wymierających, jeśli n a d a l będą działać c z y n n i k i zagrożenia.
C z o s n e k niedźwiedzi Allium
ursinum
(I, I I , III), Che,
(46). Dość częsty, rośnie w r u n i e l a s u w górnym biegu poto­
k u oraz fragmentarycznie w I I i I I I o d c i n k u . Populacje n i e
zagrożone (ryc. 1).
G o r y c z k a trojeściowa Gentiana asclepiadea
(I), C h , (58).
R z a d k i w t y m rejonie, g a t u n e k ogólnogórski. Odnaleziono t y l k o
jedną kępę w górnej części p o t o k u rosnącą n a s k r a j u l a s u b u ­
kowego w bezpośrednim otoczeniu c i e k u . S t a n o w i s k o zagrożo­
ne ze względu n a małą liczebność (ryc. 1).
2
71
72
K a l i n a koralowa Viburnum opulus (I, II), Che, (46). Częsta w
całym Beskidzie Małym, głównie w nadrzecznych l a s k a c h łęgo­
w y c h oraz strefie leśnej w o k o l i c a c h źródeł p o t o k u (rye. 1).
K o p y t n i k pospolity Asarum europaeum (I), Che, (127). Ga­
t u n e k pospolity, rośnie wzdłuż p o t o k u lecz w małej ilościowości. S t a n o w i s k a niezagrożone (ryc. 2).
K r u s z y n a pospolita Frángula alnus (I), Che, (101). Częsta,
rośnie zawsze p o d o k a p e m drzew w strefie leśnej, preferuje sie­
d l i s k a wilgotne (ryc. 2).
Kukułka ( S t o r c z y k ) F u c h s a Dactylorhiza
fiichsii,
(I), C h ,
(15), kategoria V. S p o t y k a n a bardzo rzadko, n i e p o d a w a n a z
tego r e j o n u B a s k i d u . o d k r y t o d w a s t a n o w i s k a n a śródleśnych
młakach, liczące siedem i około sto osobników, w t y m k i l k a ­
naście kwitnących. Nie zaobserwowano niszczenia osobników
m i m o bliskiej odległości domków l e t n i s k o w y c h i p u n k t u d o k a r ­
m i a n i a zwierząt leśnych (ryc. 2).
L i s t e r a j a j o w a t a Listera ovata, (I), C h , (12). G a t u n e k r z a d k i ,
nie p o d a w a n y dotąd z tego r e j o n u . Rośnie w m i e j s c u nietypo­
w y m : d w a o s o b n i k i w r u n i e l a s u mieszanego n a małej polance
tuż u podnóża w y s i a d k i myśliwskiej n a m i e j s c u d e p t a n y m . Ga­
t u n e k zagrożony przez częste w y k o r z y s t y w a n i e w y s i a d k i przez
myśliwych (ryc. 2).
O r l i k pospolity Aquilegia vulgaris (I), C h , (10). Bardzo r z a d ­
k i , do tej pory n i e p o d a w a n y w t y m rejonie Beskidów. Odnale­
ziono d w a o s o b n i k i b l i s k o brzegu p o t o k u w strefie leśnej źródliskowej, nasłonecznionej. S t a n o w i s k o zagrożone ze względu n a
małą liczebność (ryc. 2).
P a p r o t k a z w y c z a j n a Polypodium
vulgare (I), C h , (17). Rzad­
k a , rośnie n a s t r o m y c h z a c i e n i o n y c h skałkach z p i a s k o w c a n a
j e d n y m s t a n o w i s k u w strefie źródliskowej p o t o k u (ryc. 2).
P a p r o t n i k k o l c z y s t y Polystichum
aculeatum,
(I), C h , (54).
R z a d k i . G a t u n e k reglowy, t y l k o w strefie leśnej pojedyncze
o s o b n i k i n a s k a r p a c h przy p o t o k u . Nie zagrożony (ryc. 2).
P a r z y d l o leśne Aruncus sylvestris
(I), C h , (55). Dość częsty,
g a t u n e k reglowy, rośnie przeważnie p o d o k a p e m drzew; d w a
s t a n o w i s k a po kilkadziesiąt osobników oraz w rozproszeniu
o s o b n i k i pojedyncze. Populacje wykazują dużą żywotność, obfi­
cie kwitną. Nie zaobserwowano niszczenia okazów (ryc. 2).
^
Ryc. 1 Rozmieszczenie gatunków roślin chronionych w dolinie
Targaniczanki. a - Galium odoratum, b - Gentiana asclepiadea,
c - Viburnum opulus, d - Allium ursinum, e - Lycopodium annotinum,
i - L. clavatum, g - Platanthera bifolia, h - Huperzia selago.
73
74
P o d k o l a n biały Platanthera
bifolia (I), C h , (23). Rzadki, w l a ­
sach i n a i c h brzegach. Odnaleziono d w a s t a n o w i s k a ; n a s k r a ­
j u l a s u w m i e j s c u błotnistym (5 osobników) oraz n a śródleśnej
polanie wykorzystywanej j a k o boisko piłkarskie (3 osobniki).
G a t u n e k zagrożony przez zadeptywanie a także obserwowane w
t y m rejonie częste zrywanie d l a celów d e k o r a c y j n y c h (ryc. 1).
Podrzeń żebrowiec Blechnum
spicant (I), C h , (79). Bardzo
częsty, g a t u n e k reglowy, s p o t y k a n y w r u n i e lasów świerkowych
i jodłowych oraz w c i e n i s t y c h płatach kwaśnej buczyny. Popu­
lacje nie zagrożone (ryc. 2).
Przytulią (marzanka) w o n n a Galium odoratum,
(I, I I , III),
Che, (116). Bardzo często, m i e j s c a m i masowo, rośnie w lasach
liściastych i m i e s z a n y c h oraz w zaroślach n a d p o t o k a m i . G a t u ­
n e k nie zagrożony (ryc. 1).
Widłak goździsty Lycopodium
clauatum (I), C h , (36). Nie po­
d a w a n y dotąd z tego r e j o n u . O d k r y t o trzy s t a n o w i s k a : pierwsze
n a mało uczęszczanej drodze przebiegającej tuż obok p r o w a ­
dzonej przed l a t y w y c i n k i drzew, drugie znajduje się w r u n i e
młodego l a s u bukowego, a trzecie n a podmytej skarpie n a d po­
t o k i e m niedaleko źródeł. Wszystkie s t a n o w i s k a wykazują dużą
żywotność, d w a pierwsze n i e są zagrożone, j e d y n y m zagroże­
n i e m trzeciego s t a n o w i s k a j e s t p o d m y w a n i e brzegów podczas
większych wezbrań p o t o k u (ryc. 1).
Widłak jałowcowaty Lycopodium
annotinum (I), C h , (5). Nie
p o d a w a n y dotąd z tego r e j o n u . G a t u n e k reglowy, r z a d k i , t y l ­
k o j e d n o s t a n o w i s k o n a garbie pomiędzy d o l i n a m i dopływów
T a r g a n i c z a n k i w strefie źródliskowej. Populacja liczna, o dobrej
żywotności, zagrożona masową eksploatacją drzewa w t y m re­
j o n i e (ryc. 1).
Wroniec widlasty Huperzia selago (I), C h , (18). Nie podawany
dotąd z tego r e j o n u . G a t u n e k ogólnogórski, r z a d k i , występuje t u ­
taj w kwaśnych b u c z y n a c h . Znaleziono trzy stanowiska. Wszyst­
kie wykazują małą liczebność. G a t u n e k zagrożony (ryc. 1).
Ryc. 2 Rozmieszczenie gatunków roślin chronionych w dolinie
Targaniczanki. a - Listera ovata, b - Blechnum spicant, c - Polystichum
aculeatum, d - Aquilegia vulgaris, e - Arunćus sylvestris, f - Dactylorhiza
fuchsii, g - Asarum europaeum, h - Frangula alnus, i - Polypodium
vulgare.
75
Omówienie wyników badań. Na terenie g m i n y Andrychów
stwierdzono występowanie 6 0 7 gatunków roślin n a c z y n i o w y c h
( H e r c z e k i i n . 1997/98) z czego w dolinie T a r g a n i c z a n k i a u ­
t o r stwierdził 4 3 0 (71%) taksonów w t y m 17 gatunków p r a w n i e
c h r o n i o n y c h (tj. 4 % flory d o l i n y Targaniczanki). Wśród n i c h 12
j e s t objętych ochroną ścisłą, a j e d e n z n i c h umieszczony j e s t
n a „Czerwonej liście roślin zagrożonych w Polsce" ( Z a r z y c k i ,
S z e l ą g 1992); 5 i n n y c h gatunków podlega ochronie częściowej.
Największa liczba gatunków c h r o n i o n y c h występuje n a o d c i n ­
k u p i e r w s z y m , gdzie przeważają z b i o r o w i s k a leśne, a n a pozo­
stałych o d c i n k a c h , ze względu n a duży stopień przekształceń
a n t r o p o g e n i c z n y c h , udział t y c h gatunków j e s t dużo mniejszy.
Ponadto n a o m a w i a n y m obszarze występuje również l i c z n a g r u ­
p a mszaków p r a w n i e c h r o n i o n y c h m . i n . torfowce
Sphagnum
sp. - kończysty S. fallcuc, G i r g e n s h o n a S. gingersohnii, o s t r o l i s t n y S. capillifolium,
a także g a j n i k lśniący Hylocomnium
splendens, r o k i e t n i k p o s p o l i t y Pleurozium
schreberi, b i e l i s t k a siwa
(modrzaczek siny) Leucobryum
glaucum (det. K. Jędrzejko).
W y n i k i dotychczasowych badań florystycznych a u t o r a p r o ­
w a d z o n y c h w d o l i n i e T a r g a n i c z a n k i wyraźnie wskazują, iż w r a z
z w p r o w a d z a n i e m niezbędnych zabezpieczeń t e c h n i c z n y c h
i koniecznością r e g u l a c j i l i n i i brzegowej r z e k i następuje wyraź­
n y proces z a n i k a n i a siedlisk stale w i l g o t n y c h i podmokłych,
a w r a z z n i m ustępowanie w i e l u r z a d k i c h roślin, które są z
n a t u r y silnie związane z t a k i m i s i e d l i s k a m i . Można zauważyć
wyraźne nasilenie p r o c e s u synatropizacji zarówno flory naczy­
niowej, j a k i z b i o r o w i s k roślinnych. Znajduje t o potwierdzenie
w udziale znacznej liczby gatunków s y n a n t r o p i j n y c h , zwłaszcza
r u m o w i s k o w y c h , w t y m diafitów - n a całej długości p o t o k u oraz
powiększenie się liczby i areału t y p o w y c h z b i o r o w i s k s y n a n ­
t r o p i j n y c h (np. Polygonetum
cuspidati, Sambucetum
nigrae czy
Urtico-Aegopodietum
podagrariae).
M i m o t y c h z m i a n w szacie roślinnej d o l i n a T a r g a n i c z a n k i re­
prezentuje dość rzadkie w a l o r y przyrodnicze i s t a n o w i wyraźny
element ustanowionego P a r k u Krajobrazowego B e s k i d u Małego,
j a k i proponowanego Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego.
76
SUMMARY
Protected vascular plant species of the Targaniczanka valley
in the Beskid Mały region (West Carpathians)
The paper shows distribution and characteristics of protected
vascular plant species of the Targaniczanka Stream valley. The stream
flows through the Beskid Mały Mts, but its final section - at estuary of
the Wieprzówka river - is located i n Śląskie Foreland. The valley belongs
to Andrychów commune and is situated at the border of two villages
and a town: Targanice (Nowa Wieś), Sułkowice Łęg and Andrychów.
The whole area is a part of the Beskid Mały Landscape Park, moreover
it is situated within borders of projected, for conservation purposes,
nature-landscape complex (Hreczek et al. 1997/98). Amongst 430
plant species recorded i n the area of the Targaniczanka valley 17
are protected (4%), including 12 strictly protected and one species
registered i n "Polish Red Book of Plants" (Zarzycki, Szeląg 1992),
5 remaining ones are under partial protection (Fig. 1,2).
PIŚMIENNICTWO
Herczek A. (red.). 1997-1998. Waloryzacja przyrodnicza
gminy
Andrychów. Opracowanie wykonane na zlecenie Urzędu Miejskiego
w Andrychowie, Katowice, maszynopis: ss. 128-129.
K o n d r a c k i J . 1998. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa, ss. 441
Kotońska B. 1991. Rośliny naczyniowe Beskidu Małego. Zeszyty
Naukowe UJ MXX, Prace Botaniczne 23: 1-199
M i c h a l i k S., Kotońska B. 1995. Charakterystyka i waloryzacja
szaty roślinnej projektowanego parku krajobrazowego Beskidu Małego.
Maszynopis, ss. 30
Z a r z y c k i K., Szeląg Z. 1992. Czerwona lista roślin naczyniowych
zagrożonych w Polsce. W: K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Heinrich (red.).
Lista roślin zagrożonych w Polsce. Inst. Bot. i m . W. Szafera, PAN, Kra­
ków, ss. 87-98.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r.
w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz.
U. z dnia 28 lipca 2004 r.)
77
ARTYKUŁY POPULARNONAUKOWE
ZYGMUNT DENISIUK
Instytut Ochrony Przyrody PAN,
30-121 Kraków, al. A. Mickiewicza
33
P a r k i krajobrazowe
n a tle s y s t e m u obszarów c h r o n i o n y c h
w Polsce
Wstęp
Ochrona krajobrazowa w Polsce ma już swoją tradycję,
chociaż w porównaniu z innymi formami ochrony, mającymi
długą, ponad stuletnią historię, j a k parki narodowe czy rezer­
waty przyrody, jest stosunkowo młodą dziedziną, liczącą zale­
dwie kilkadziesiąt lat. Tradycja ta sięga wczesnego okresu po
odzyskaniu niepodległości w 1918 r., kiedy to w dyskusjach
i publikacjach zwracano uwagę na potrzebę zachowania naj­
cenniejszych regionów o wybitnych walorach przyrodniczych
i krajobrazowych, wśród których na pierwszy plan, wysuwały
się m.in. Tatry, Pieniny z przełomem Dunajca, Góry Świętokrzy­
skie, Babia Góra, Czarnohora, dolina Prądnicka w Ojcowie oraz
Pojezierze Mazurskie i Suwalskie (Szkiruć, Strumiłło 1986,
W i t k o w s k i 2003). Duży wpływ na kształtowanie się postaw
społecznych miał ruch krajoznawczy, związany z poznawaniem
bogactwa przyrody w regionach, zapoczątkowany przez założo­
ne na przełomie minionych wieków Towarzystwo Tatrzańskie
(TT) i Polskie Towarzystwo Krajoznawcze (PTK), które po d r u ­
giej wojnie światowej przekształciły się w Polskie Towarzystwo
78
Turystyczno-Krajobrazowe (PTTK), działające niemal do końca
lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku ( D e n i s i u k 2002). Pre­
kursorem idei ochrony krajobrazu w postaci wyodrębnionych
obszarów był profesor Politechniki Krakowskiej Zygmunt No­
vak, który przedstawił wizję przyszłego Jurajskiego Parku Kra­
jobrazowego (Novak 1963). Jego myśl kontynuował i rozwinął
profesor tej uczelni Janusz Bogdanowski.
Pierwsze propozycje powołania parków krajobrazowych, bę­
dących jedną z form ochrony przyrody, przypadają na lata sie­
demdziesiąte ubiegłego wieku. W coraz realniejszych planach
brano pod uwagę m.in. takie regiony, j a k Pobrzeże Bałtyku,
Pojezierze Mazurskie i Pojezierze Suwalskie. Koncepcję ogól­
nopolskiej sieci parków krajobrazowych w postaci 20 dużych
obszarów kraj obrazowo-turystycznych, obok 20 parków naro­
dowych, zajmujących łącznie z jednostkami krajobrazowymi
około 20% powierzchni kraju, przedstawił w 1976 r. Komitet
Ochrony Przyrody PAN. Później propozycję tę zweryfikowano
i zwiększono do około 60 obiektów, wśród których znalazły się
też obszary przewidziane do ochrony jako późniejsze parki na­
rodowe (Kurzyński, M i e l n i c k a 2002a,b).
Za pierwszy park krajobrazowy w Polsce można uznać, ze
względu na wielkość powierzchni, Nadgoplański Park Tysiąc­
lecia (12 684 ha), utworzony w 1967 r., który mimo nazwy,
faktycznie został powołany jako rezerwat przyrody. Jego celem
było zachowanie wartości historycznych związanych z począt­
kami państwowości polskiej, oraz ochrona naturalnych walo­
rów przyrody i krajobrazu. Dwa pierwsze obszary jako rzeczy­
wiste parki krajobrazowe powołano w drodze rozporządzenia
wojewody w 1976 r. w dawnym województwie suwalskim. Były
to: Suwalski PK (6 284 ha) i Wigierski PK (10 940 ha), prze­
mianowany w 1989 r. na park narodowy (15 080 ha). Trzeci
w tym regionie, Mazurski PK (53 655 ha) powstał dwa lata póź­
niej (1978 r.) na obszarze znajdującym się w granicach woje­
wództwa olsztyńskiego i suwalskiego (Kurzyński, M i e l n i c k a
2002a,b, Szkiruć, Strumiłło 1986).
Postanowienia prawne regulujące merytoryczne problemy
ochrony zasobów przyrodniczych i walorów krajobrazowych
w Polsce zawarte zostały w Ustawie o ochronie przyrody z 16
kwietnia 2004 r. (Dz. U. Nr 92, poz. 880). Określa ona i de­
finiuje kilka form obszarowej ochrony przyrody i krajobrazu,
do których należą w szczególności parki narodowe, rezerwaty
przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu
79
i obszary Natura 2000. W ustawie podtrzymano też istniejące
wcześniej formy ochrony, j a k pomniki przyrody, stanowiska do­
kumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe oraz ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.
Parki narodowe
W Polsce uważa się je za najważniejszą i najbardziej sku­
teczną formę ochrony w odniesieniu do gatunków, biocenoz,
ekosystemów i siedlisk naturalnych. Park narodowy zgodnie
z nową Ustawą o ochronie przyrody obejmuje obszar wyróż­
niający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, nauko­
wymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzch­
n i nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie polega cała
przyroda oraz walory krajobrazowe. Park narodowy tworzy się
w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, a jego celem jest za­
chowanie różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i skład­
ników przyrody nieożywionej, krajobrazu naturalnego, przywró­
cenie do właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz
odtworzenie zniekształconych siedlisk przyrodniczych warun­
kujących występowanie roślin, zwierząt i grzybów. Park naro­
dowy jest państwową jednostką budżetową, finansowaną ze
środków publicznych. Do 2004 r. utworzono w Polsce 23 par­
k i , które zajmują łącznie 314 508 ha, to jest nieco więcej niż
1% powierzchni kraju. Reprezentują one główne regiony geo­
graficzne i strefy krajobrazowe. Mamy więc dwa parki nadmor­
skie (Woliński i Słowiński), cztery w strefie pojezierzy (Wigier­
ski, Bory Tucholskie, Drawieński i Wielkpolski), sześć na Niżu
Środkowopolskim (Białowieski, Biebrzański, Narwiański, Pole­
ski, Kampinoski i Ujście Warty), dwa w pasie wyżyn południo­
wych (Ojcowski, Roztoczański), trzy w strefie starych gór okre­
su hercyńsko-kaledońskiego (Świętokrzyski, Gór Stołowych
i Karkonoski), pięć parków zachodniokarpackich (Babiogórski,
Gorczański, Pieniński, Tatrzański, Magurski) oraz jeden park
(Bieszczadzki) położony w Karpatach Wschodnich. Najmniejszy
jest Ojcowski PN (2 146 ha), a największy Biebrzański PN (59
223 ha) - jest to więc ponad 27-krotna różnica wielkości, przy
powierzchni średniej osiągającej 13 674 ha.
W większości parków narodowych dominują lasy, które zaj­
mują łącznie 190 517 ha, to jest 60,6% powierzchni wszystkich
parków. Wyjątek stanowi PN Ujście Warty, gdzie lasów prawie
nie ma (poniżej 0,1%) oraz Narwiański PN ze wskaźnikiem lesi80
stości 1,3%. Odwrotnie jest w siedmiu innych parkach narodo­
wych (Białowieski, Babiogórski, Świętokrzyski, Roztoczański,
Gorczański, Magurski i Gór Stołowych), w których powierzch­
nia leśna przekracza nawet 90%. Na drugim miejscu po lasach
znajdują się wody z około 10% udziałem.
Zadania każdego parku narodowego realizowane są trzema
metodami - przez ochronę ścisłą (czyli całkowitą), ochronę czyn­
ną (zwaną też aktywną) oraz ochronę krajobrazową. W więk­
szości parków przeważa ochrona czynna, ale w niektórych, j a k
Bieszczadzki, czy Tatrzański PN udział ochrony ścisłej przekra­
cza znacznie 50%. Polskie parki narodowe charakteryzują się
dużą różnorodnością szaty roślinnej i świata zwierzęcego (Den i s i u k i in. 1991, M i r e k , Wójcicki 1995). Odnotowano w nich
bowiem ponad 350 zespołów roślinnych, w tym 67 zespołów
o endemicznym typie zasięgu. Stwierdzono w nich także 184
gatunki objęte ochroną prawną. W parkach narodowych obec­
ni są przedstawiciele wszystkich żyjących w Polsce gatunków
ssaków, około 200 gatunków ptaków oraz liczni przedstawiciele
gadów, płazów i ryb, a także kilka tysięcy owadów i innych bez­
kręgowców. Niektóre parki reprezentują walory przyrodnicze
o znaczeniu międzynarodowym, stały się bowiem składnikami
światowych rezerwatów biosfery, obszarów Konwencji Ramsarskiej lub obszarów Natura 2000. W planach na dalsze lata
przewiduje się utworzenie 2-3 nowych parków narodowych (np.
Mazurskiego, Turnickiego i Jurajskiego).
Rezerwaty przyrody
Mają one wspólny rodowód z parkami narodowymi (Lenko wa 1978). W Polsce są to obiekty przyrodnicze dosyć zróżnico­
wane co do wielkości powierzchni i celów. Zgodnie z zapisem
w Ustawie o ochronie przyrody za rezerwat uznaje się obszar
zachowany w stanie naturalnym lub mało zmienionym, obej­
mujący ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także sie­
dliska roślin, zwierząt i grzybów oraz twory i składniki przyrody
nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przy­
rodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobra­
zowymi. Uznanie za rezerwat przyrody następuje w drodze roz­
porządzenia wojewody. Rezerwat jest regionalną formą ochrony,
a jego dolna i górna granica powierzchni nie jest określona, stąd
też obiekty włączone do sieci rezerwatowej są bardzo zróżni­
cowane - od bardzo małych, zaledwie parohektarowych, do
81
niezwykle dużych, obejmujących klika tysięcy hektarów. Krajo­
wa sieć ulega systematycznej modyfikacji i racjonalizacji, przy
czym liczba obiektów chronionych wzrasta, mimo że pewna
część rezerwatów ulega kasacji na skutek zaniku celu ochro­
ny, lub łączenia w jednostki większe. Tradycyjnie wyróżnia się
9 typów przyrodniczych rezerwatów ze względu na główny przed­
miot ochrony lub przeważający rodzaj środowiska (Dąbrowski
i i n . 1999, D e n i s i u k 1997). Z końcem 2003 r. w Polsce było
1368 rezerwatów przyrody, które zajmują 160 601 ha, to jest
zaledwie 0,51% powierzchni kraju. Razem z parkami narodowy­
m i wskaźnik ochrony rezerwatowej osiąga 1,52% powierzchni
ogólnej. Przeciętna wielkość rezerwatu przyrody wynosi 117,4
ha (por. str. 124, tab. 1). W aktualnej statystyce przeważają re­
zerwaty leśne, których jest 691, co daje 50,5%. Więcej niż 100
obiektów mają jeszcze rezerwaty florystyczne (164), torfowisko­
we (137), krajobrazowe (106) i faunistyczne (134).
Rezerwaty przyrody spełniają bardzo ważna rolę w ochronie
różnorodności biologicznej w skali kraju, a także w regionach
(Andrzejewski, Weigle red. 2003). We wszystkich rezerwatach
chroni się 285 zespołów roślinnych, w rym 89 zespołów leśnych.
Rezerwaty chronią też bogate zasoby florystyczne. Odnotowano
w nich m.in. 193 gatunki podlegające ochronie prawnej, licz­
ne rośliny rzadkie, zagrożone i ginące. Razem w parkach na­
rodowych i rezerwatach znalazło warunki przetrwania 458 ze­
społów roślinnych oraz 220 gatunków ustawowo chronionych.
Rozmieszczenie rezerwatów na obszarze kraju nie jest równo­
mierne. Największe zagęszczenie obserwuje się w Karpatach,
w pasie starych gór i wyżyn południowych oraz w strefie poje­
zierzy (Dąbrowski i i n . 1999). Ze względu na nieduży udział
powierzchniowy tej formy ochrony w stosunku do obszaru
kraju (0,53%) wyłania się uzasadniona potrzeba zwiększenia
powierzchni objętej ochroną rezerwatową, głównie przez powo­
łanie nowych obszarów chronionych oraz rozszerzenie granic
małych obiektów.
Parki krajobrazowe
Ta kategoria jest formą ochrony o dość liberalnym statu­
sie prawnym. Zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody park
krajobrazowy powołuje się ze względu na wartości przyrodni­
cze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe, a ich
celem jest zachowanie, popularyzacja i upowszechnianie tych
82
wartości w warunkach racjonalnego, zrównoważonego rozwo­
j u . Grunty rolne i leśne oraz inne nieruchomości znajdujące się
w granicach parku krajobrazowego pozostawia się w dosyć
swobodnym wykorzystaniu gospodarczym. Utworzenie parku
krajobrazowego lub jego powiększenie następuje w drodze roz­
porządzenia wojewody, który określa nazwę, powierzchnię, prze­
bieg granic, ewentualną otulinę, szczególne cele ochrony oraz
zakazy właściwe dla tego rodzaju obszaru. Poszczególne parki
lub zespoły parków krajobrazowych mają swoją administrację
kierowaną przez dyrektora, z którą współpracuje rada parku.
Podobnie j a k w parkach narodowych i rezerwatach, sporządza
się w nich plany ochrony na 20-letnie okresy. Wartości przy­
rodnicze parku podnoszą występujące w n i m rezerwaty przyro­
dy i inne małopowierzchniowe formy ochrony. Park krajobra­
zowy może stanowić strefę otulinową parku narodowego (np.
w PN Bory Tucholskie lub Ujście Warty), a także może wchodzić
w skład obszarów chronionych o znaczeniu międzynarodowym,
np. rezerwatów biosfery. Tego rodzaju rozwiązanie zastosowano
w transgranicznych rezerwatach biosfery „Karpaty Wschodnie"
i „Polesie Zachodnie". Powierzchnia parków krajobrazowych
jest bardzo zróżnicowana - od mniej niż 2000 ha (PK Stawki,
1 745 ha) do blisko 90 000 ha (PK Dolina Baryczy, 87 040 ha).
Pierwsze parki krajobrazowe powstały w północnych re­
gionach kraju, a więc na Pojezierzu Suwalskim i Mazurskim
oraz na Pomorzu (Borówka i i n . 2002), następne pojawiły się
w dzielnicach południowych, przede wszystkim w Małopolsce
na Śląsku (tab. 1). Proces rozwoju sieci parków krajobrazowych
w 5-letnich okresach przedstawiono w tabeli 2 i 3. Widzimy,
że chociaż do końca 1980 r. powołano tylko 11 parków (9,2%
ich obecnej liczby), to jednak przeważały obiekty duże - ich
łączna powierzchnia wynosiła 248 453 ha (9,6% aktualnej po­
wierzchni ogólnej), a powierzchnia średnia 22 587 ha. Najbar­
dziej dynamiczny rozwój tych obszarów przypada na dekadę lat
1986-1995, kiedy powstało 66 parków krajobrazowych, wśród
których znalazły się obiekty bardzo duże (ponad 50 tys. ha),
przy czym największe średnie powierzchnie parków krajobrazo­
wych odnotowano w latach 1991-2000, które wynosiły 23 468
ha oraz 27 016 ha (tab. 2) i były znacząco wyższe od wartości
średniej dla wszystkich parków (21 545 ha).
W końcu 2003 r. lista parków krajobrazowych obejmowa­
ła 120 pojedynczych obiektów (tab. 1), przy czym większość
z nich zgrupowana jest w zespoły parków krajobrazowych, dzia83
Cd
>
Bi Ö'-Ö S
<*2 tí o £ .
cu o cu
3
rn
O
ÍH
w -fi
00
CM
O»
•w cd
cu cu
cd &
CM
vO
'tí -t-
1
-tí co
0 cu
N
o
l-i
s S.
1 '
cd
Xi
00
CM
vO
00
o
Ö2 S—
•STS s is
O
LO
ON
00
CO
i
PH
cd
T3
VO
eu S
k¿ N
u
Oí
O
CO
O»
co
er»
ON
ON
0>
O
fe
PH
•o 'g
cu
Ê >
O
fctß
CO
13 13
-a
tí o,
cd
S
1
CO
l' l' l '
13
2
ü
cu
u
G çu <«_ cd
•
O DH
cd P£ cu
cu
PH
T Í
cu
CO
"o
g
ON
i
O
3
CM
CT»
'S ö
O
o
o
o
00
(M
ÍX
O
CM
CO
O
X -a
CN
»
o
•S *
«
«tí
cd
w o
cd
cd
t-i
V)
tí cd
tí
o
tí
"o
PQ Q
CO
'l'
o
tí
cu
CN
84
C0
LO
vO
00
ON
CM
Małopolskie
Śląskie
Rudniański
Stawki
LO
UD
i—i
Dolnośląskie
Zachodniopomorskie
Małopolskie / Śląskie
Lubelskie
Pomorskie
Mazowieckie
Orlich Gniazd
Chełmski
Kaszubski
Kozienicki
i—(
Śnieżnicki
t>
00
CN
o
CM
CN
CN
i—i
r—1
r-t
CM
CN
LO
CN
CN
00
ON
6 742
30 417
9 218
3 216
3 330
31 810
6 107
39 150
13 674
4 929
4 410
36 984
13 460
00
ON
11 370
11 842
15 200
•i
i>
co" is
<t
UD
t>
CN
lO
UD
UD
CO
co <t
LO
LO
LO
LO
LO
00
ON
01
UD
t>
00
ON
<—i
CN
CN
00
ON
CN
CN
00
CN
00
ON
CO
o
UD
UD
I>
00
ON
co
00
ON
co
22 779
15 946
25 812
5 570
CO
9 096
8 000
00.
11 778
UD
17 832
9 340
16 945
30 437
r-i
Wysoczyzny
Elbląskiej
84 806
co
Warmińsko-Mazurskie
Tucholski
00
Pomorskie
Kujawsko-Pomorskie/
Pomorskie
01
Mierzeja Wiślana
co
UD
Łagowski
CO
Brodnicki
co
o\
00
00
CT\
Lubelskie / Podkarpackie
Kujawsko-Pomorskie/
Warmińsko-Mazurskie
Lubuskie
CO
Lasy Janowskie
CO
Pomorskie
co
00
o>
Wdzydzki
CM
CO
00
7 488
CM
01
CN
12 026
5 113
10 045
T~t
00
00
ON
Zachodniopomorskie
26 234
T—1
00
ON
ON
T—t
Lubelskie
11 230
24 033
33 202
r-i
00
ON
00
ON
>£>
Szczeciński
8 125
16 457
i—i
00
ON
ON
<»
Strzelecki
20 888
59 731
14 900
35 280
oT ocT
<i co
Lubelskie
9 342
17 763
4 699
CD
LO"
CO
Lubelskie
21 302
28 800
CUD
Sobiborski
1 745
1 745
i—i
CN
LO
CD
Poleski
2 672
5 560
<q
o"
o
Iński
2 780
o
00
co
3 155
CO
00S 09
Dolnośląskie
r-H
i
00S 8
Książański
00
00
i
00S 6 *
•i
T—l
1
UD"
00
o
LO"
00
ON
CO
CO
CN
rH
86
oo
Świętokrzyskie
Małopolskie
ON
o
rH
CN
00
•3-
CO
TJ-
LO
vO
•H
'C«
5 150
4 903
4 295
9 390
7 652
00
00
00
00
00
00
00
00
00
00
ON
ON
ON
ON
ON
ON
ON
•H
12 106
00
00
00
00
00
00
00
00
00
00
ON
ON
ON
ON
ON
ON
Świętokrzyskie
72,1
60,6
3 095
5 693
00
ON
19 513
9 803
24 805
60 864
10 253
vo
21 407
28 980
00
Świętokrzyskie
9 115
30 794
64,4
oo
Lubelskie / Podkarpaci
5 445
20,0
1 030
3 157
51,2
81,0
85,6
81,8
68,9
'
7 950
63,8
13 214
18 785
4 064
56,8
1 802
00
Podlaskie
j
23 945
69,7
37 932
oo"
Łódzkie / Świętokrzysk
74 447
•H
14 875
Wielkopolskie
20 706
00
00
oo
00
3 171
13 583
21 790
10,0
82,0
1 092
29 415
17 559
33 080
64,4
7 874
7 823
71,9
2 270
11 133
38,0
2 513
11 291
21 610
13 669
1 972
52 255
14 490
i
;a?
'C
Sieradowicki
Suchedniows koOblęgorski
Przedborski
Puszczy
Knyszyńskiei
Puszczy Solsl
Tt- Tt- Tf
Lednicki
Lubelskie
t>
ON
Świętokrzyskie
00
ON
Krasnobrodzl
v£>
00
ON
Jeleniowski
54 393
vO
00
Mazowieckie
10 915
35 870
v£>
00
ON
Mazowieckie
12 220
vo
00
0>
Góry Opawsk
23 164
vO
00
Świętokrzyskie
Śląskie
Ś wię tokrzyskie
Mazowieckie
00
00
Brudzeński
CisowskoOrłowiński
Góra Św. Anny
bco
Popradzki
CO
Szaniecki
Lubuskie / Wielkopolst
6 613
v£>
15 710
8 000
61,0
14 109
ON"
Żywiecki
Pszczewski
LO
Nadnidziańsk
00
Mazowieckie
Świętokrzyskie
23 130
vo
00
0»
ON
Mazowiecki
Kozub ows ki
00
Łódzkie / Mazowieckie
LO
Bolimowski
00
o
i—t
LO
LO
CN
LO
co
LO
LO
<i
LO
LO
vO
LO
LO
t>
00
LO
CN
.—1
CN
LO
ON
o
LO
CO
CN
r—i
i—t
UD
UD
o
CN
I—t
CN
T—1
UD
CN
UD
00
CN
t>
co
T—t
UD
UD
CN
00
i—i
UD
T—t
T—t
O
^­
sj­ co
t­H
CO
UD
ON
T—I
00
00
UD
-i
Dolnośląskie
LO
CO
8 867
13 625
7 536
20 016
^­
00
T—t
CN
CN
LO
CN
00
CN
CO
00
co
UD
O
UD
r­H
CN
00
ON
I>
CN
t­H
UD
UD
LO
T—t
'i
i—1
CN
ON
UD
CN
ON
o
LO
UD
co
LO
UD
UD
ON
00
I>
00
00
ON
1>
LO
00
00
CN
UD
00
o
CO
LO
i—1
ON
O
CO
CN
T­H
UD
CN
'i 'i
o 00
co
ON
ON
ON
ON
ON
ON
ON
ON
ON
ON
ON
T~t
t­H
T­H
T­H
ON
UD
UD
1
LO
LO
CN
t­H
UD
i
i
i
'i
o
'i
i­H
00
UD
T—t
T­H
UD
Szczeb rze szyński Lubelskie
LO
Sowiogórski
LO
Lubuskie /Wielkopolsk:
00
CN
CN
Wielkopolskie
'i
00
00
Sierakowski
'i
'i
o
co
Podkarpackie
CN
1990
'i
Pomorskie
Lubuskie/
Zachodniopomorskie
13 854
00
UD
00
Zaborski
BarlinieckoGorzowski
Pogórza
Przemyskiego
Przemęcki
O
'i
1990
26 184
00
LO~
UD
13 059
11 030
UD
UD
LO
Lubelskie
LO
CN
l>
t>
UD
1990
12 391
3 850
10 490
UD
UD
UD
Lubelskie
LO
1990
1—1
Lubelskie
UD
LO
CN
o
t>
00
1990
00
1990
I—1
Nadwieprzański
Pojezierze
Łęczyńskie
Wrzelowiecki
i—ł
CO
Lubelskie
CN
UD
i—(
Krzczonowski
CO
CO
1990
O
ON
1989
LO
1989
VD
00
Kozłowiecki
00
CM
LO
CN
CN
Dolnośląskie
Kuj awsko-Pomorskie/
Mazowieckie /
Warmińsko-Mazurskie
Lubelskie
I—1
ts
1989
LO
CN
Lubelskie / Podkarpacki
00
1989
1988
O
CN
00
<d­
GórznieńskoLidzbarski
Dolnośląskie
CT
<D
LO
Łódzkie
Dolnośląskie
00
60S
Doliny Bobru
Międzyrzecza
Warty i Widawki
Południoworoztoczański
Rudawski
ON
00
000 6
Slężański
v£> co
LO
1
00
IS
00
00
ON
T­H
00
ON
LO
CN
UD
CN
O
CN
_<L>
T-H
88
1
18 400
co co
ON
ON
ON
ON
ON
ON
ON
ON
ON
ON
CO
LD
t>
00
CN
t>
CO
N
ON
o
00
00
.—i
13 347
19 177
I—1
CO
co
CO
co
ON
ON
ON
ON
CN
00
co
oo
co
ON
ON
ON
ON
00
LO
00
4 579
15 735
25 280
ON
57,6
69,6
62,2
14,8
4 609
18 038
i
7 953
2 553
o
Wielkopolskie
CN
CM
Kujawsko-Pomorskie
17 200
ON
ON
8 898
o>
6 009
co
ON
Zachodniopomorskie
Dolnośląskie
23 971
47,8
12 320
CM
ON
ON
25 785
Dolina Jezierzycy
12 100
58,4
28 840
49 387
CN
ON
ON
Śląskie
Pomorskie /
Warmińsko-Mazurskie
Kujawsko-Pomorskie
4 727
74,9
5 090
CN
ON
Podkarpackie
53 120
63,2
19 494
6 796
Mazowieckie
30 850
Zachodniopomorskie
Chojnowski
Cysterskie
Kompozycje
Krajobraz.
Rud Wielkich
CzarnorzeckoStrzyżowski
Doliny Dolnej
Odry
Nadgoplański
Park Tysiąclecia
PK im.
Dezyderego
Chłapowskiego
Pojezierza
Iławskiego
Wdecki
11 441
Cedyński
45,2
29 502
25 288
Podkarpackie
Jaśliski
54,4
CN
ON
8 398
82,0
23 562
54 228
Podkarpackie
28 718
Podkarpackie
15 991
81,9
Gór Słonnych
i—i
CN
III
CN
41 766
7 711
LO
51 014
48,2
&
co"
Podkarpackie
13 574
1
Dolnośląskie
co
Chełmy
CiśniańskoWetliński
Doliny Sanu
00
1
ON
ON
00
I—1
1—1
o
co
ON
I—1
o
co
1—(
O ON
o
LO v£
t> T}­ LO
ON
CO CN
.—i CO
LO
CN
LO
CN
LO
CN
t>
00
t—1
CN
1—1
00
i—t
VO
CO
co'
co
co
VO t> O
O t>
vD oo VO
i—l
00
CN
O*
CN
O
00
O
i—i
00
O
ł>
00
i—i
CO
354
1—1
r­
t>
vO
CM
r­H
VO
O
O»
O
CO
co
7
1—1
<d­
o\
ON
LO O
LO O
CN o CN
Tl­
T*
<fr
ON
O*
cn
t—1
i—t
i—i
O
O
ON
CN ON
Podlaskie
(U
o
o
s
eu
'%
o
cl
Łomżyński PK
Doliny Narwi
00
co
«tí
cci
•N
'G
¡5
00
00
rH
CN
00
I*«
CN
ON
CO
"o ' S
a
o
o
j *
1­4
CU
S
­o
3
N
U
PH
o
tí
o>
00
CN
Tl"
I>
co CN
V0
LO
1—1
CO
CO
CN
ON
TJ­
CO
vO
TJ­
LO
ON
vO
<£>
i—i
Tl"
LO t^­
r­
ON
TI­
oo
CN
00
oo LO
t»
00
io
o
LO
O
O
vO
LO
CO
vD
t­
i—i
ON
ON
LO
ON
ON
CN
LO
TI­
CO
1—1
i—i
LO
ON
ON
LO
ON
ON
1—1
TI­
Tl­
Tl"
Ti­
00
vO
ON
v£>
CN
Tt
O
CU
cl
0
o
JÍ
co
.'S
"53
CU
CO
CN
CN
I>
i—i
VO
LO
LO
O
co
O
O
CO
1—1
o
i£)
00
6
o
u
CL,
co
"o
a.
o
13
"o
o
CN
00
CN
CN
LO LO
ON o»
vO
ON
ON
vO
vO
\o
<£>
ON
ON
ON
ON
ON
ON
ON
ON
ON
C0 TO
CU
•M
Cd V 2
ON
£
V
CU
co
CN
CU
co co
o
.2 8 cl
co Mco o
1
P
'CO o
3 .2 o
o
c
o
+­>
tí ^
^3 cu
o
J o 'tí
'$
X! s
u
«C0
cd
&
¡Jo
N
co
H1
03
£
CO
JO
0
S
i
ON
(U
CU
N
'S
O a c3 'cu ­o
Xl 'O
o x
o
o
o -d
4! •§
N
co
'
S
cci
N CO s £
N
o 1
O N
N 'a?
-o
Sf?
co
u CU £ o cd
3
CO £ a CU N O 0 Í 55
N
O
O t—i CN
o> O* ON
o
Tl­
rH
LO CN
T—1
co
CU \ CU
­3
1—1
co"
CO
00
CU
S
1
CO
ON
I>
co
i
o
>£>"
TI­
CO
00
tí
o
I
00
Tj­
CU
3
CN
CN
CO
1
'S
s
o
CU
co
cd
o
O
co
Ul
T—1
ON
CO
Tł"
t—i
1—1
00
1—1
CN
CO
CN
ON
i—i
T1­
i—i
CN
T­t
i—i
ON
CN
i—i
ON
ON
vO
CN
ON
CU
!3
L
ON
LO
co
<fr
CU
CU
S
Tf
<fr
o
cu
00
t—i
r»
CU
O
o
1
T1"
i—i
ON o\ ON
ON
o» ON
ON
I
TJON
LO
ON
ON
tí
cci
m
cd
B
co
cd
OH
l>
ON
3
CO
o
N
CO
CU
'£ 13
co
u
tu 13
13
i
O
M
«tí 3
U CU
CU* •—'
a
co co
00
ON
ON
ON
o
o
b
CCi
m
cci
tí
'S
Q
1—1
o
co
«tí
cd
!
JU
"8
CN
co
o
co
'CO
o
O
Tl-
o
89
CN
r—I
90
Rogaliński
LO «o r- 0 0
o O o
o
00
LO
vO
00
Di
o
CN
Śred nio - Average
58,3
9 371
41 558
10 614
55 642
52 637
18 200
1999
1999
21 545
11 252
2 585 427 1 350 291
52,2
16,8
12 958
1 554 903
i
Lzem -Total
78,9
4 678
14 311
1998
ł
2002
88,9
6 439
1998
32,7
2 894
64,4
9 411
14 620
1998
5 722
8 500
22,4
5 500
24 600
1998
12 045
57,2
1
Lubuskie
22 285
22 758
i
Łuk Mużakowa
15 467
3020
22 147
28,9
25,2
87,4
54,0
44,2
48,0
34,1
38 700
1998
CN
41,5
8 546
1998
Krzesiński
Lubuskie
Lasy nad Górną
Śląskie
Liswartą
Wielkopolskie
Powidzki
Puszczy
Warmińsko-Mazurskie
Rominckiei
Sudetów
Dolnośląskie
Wałbrzyskich
Małopolskie
Wiśnicko-Lipnicki
Doliny Dolnej
Kujawsko-Pomorskie
Wisły
Stobrawski
Mazowieckie
I—I
o
15 706
2 162
33 771
13 927
5 638
10 714
3 664
i
3 547
8 570
54 395
1998
1998
Śląskie
1998
38 620
1998
Dolnośląskie
12 750
25 770
1997
Wielkopolskie
Małopolskie / Śląskie
Kuj awsko-Pomorskie
a\
o
Krajeński
22 338
1997
C0
Dolnośląskie
i
10 747
1996
vO
1
Beskidu Małego
Beskidu
Śląskiego
Dolina Bystrzycy
LO
Łódzkie
!>
Wzniesień
Łódzkich
Przemkowski
00
łające pod wspólną administracją. Około 20 parków znajduje
się na obszarze dwóch województw, a Górznieńsko-Lidzbarski
PK położony jest w granicach trzech województw: kujawsko-po­
morskiego, mazowieckiego i warmińsko-mazurskiego (ryc. 1).
Łącznie wszystkie parki krajobrazowe, razem z występującymi
w ich granicach rezerwatami i innymi formami ochrony, zajmu­
ją obszar 2 585 427 ha, co stanowi 8,3% powierzchni kraju.
Ważnym składnikiem w strukturze przyrody i krajobrazu
parków są lasy. Ich udział zawiera się w przedziale od paru
procent (np. PK Doliny Dolnej Odry 3,7%) nawet do 100% (w
PK Stawki). Największy wskaźnik lesistości (powyżej 60%) mają
parki utworzone w latach 1981-1990), a najmniejszy (oko­
ło 40%) w latach 1996-2000. We wszystkich parkach krajo­
brazowych lasy zajmują 1 350 291 ha, co stanowi 52,2% ich
powierzchni (tab. 3), to jest ponad 8% mniej niż w parkach
narodowych. Rzecz znamienna, że po 2000 r. utworzono tylko
jeden park krajobrazowy (Łuk Mużakowa w woj. lubuskim) o
powierzchni 18 200 ha (mniejszej od średniej o ponad 3 tys. ha)
i lesistości wynoszącej 58,3% (większej od średniej 6,1%). Zwol­
nione tempo rozwoju sieci parków krajobrazowych może ozna­
czać, że wyczerpują się już obszary przyrodniczo cenne, zasłu­
gujące na tę formę ochrony.
Istotną wartością w funkcjonowaniu parków krajobrazo­
wych jest wyznaczenie stref ochronnych w ich otoczeniu. W
większości parków (ponad 70%) istnieje strefa ochronna, przy
czym w wielu przypadkach jest ona większa niż powierzch­
nia parku (np. w PK: Cedyńskim, Dolina Słupi, Doliny Dolnej
Odry, Gryżyńskim, Ińskim, Krasnobrodzkim, Lasy Janowkie,
Mierzeja Wiślana, Sulejowskim). Łączna powierzchnia strefy
ochronnej parków krajobrazowych wynosi 1 554 903 ha, to jest
ponad 60% w stosunku do powierzchni objętej tą formą ochro­
ny (tab. 3).
Parki krajobrazowe mają stosunkowo nieduże znaczenie
dla ochrony różnorodności biologicznej i zasobów genowych
roślin i zwierząt, aczkolwiek spełniają one określoną funkcję
w ochronie całego bogactwa przyrodniczego, związanego z przy­
rodą nieożywioną, geomorfologią i krajobrazem. Ich rola sprowa­
dza się przede wszystkim do eksponowania wartości turystycz­
nych, wypoczynkowo-rekreacyjnych, zabytkowo-kulturowych,
a w pewnej mierze także dydaktyczo-edukacyjnych i wychowaw­
czych ( D e n i s i u k 2003b, K u r o w s k i red. 2002, K u r o w s k i ,
Witosławski red. 2002, Kurzyński, M i e l n i c k a 2002a,b).
91
Rodzaje możliwego ruchu turystycznego na obszarach chronio­
nych uwidoczniono w tabeli 4 ( D e n i s i u k 2003b). Widzimy, że
uprawianie turystyki w parkach krajobrazowych nie podlega
większym ograniczeniom. Funkcjonowanie tych obszarów uza­
leżnione jest w dużym stopniu od jakości czynników środowi­
skowych, w szczególności od czystego powietrza, wolnych od
zanieczyszczeń wód i nieskażonych gleb.
Wartości estetyczne krajobrazu w najwyższym stopniu uza­
leżnione są od szaty roślinnej, w znacznej mierze także od
rzeźby terenu. Dlatego też stabilne funkcjonowanie tego typu
obszarów chronionych wymaga skutecznych działań w zakresie
utrzymania odpowiedniego stanu roślinności. Największy wpływ
na zasoby roślinne mają takie czynniki środowiskowe, j a k po­
wietrze, woda, gleby, a ponadto sposób gospodarowania za­
sobami przyrodniczymi, w tym także surowcami mineralnymi
{leśnictwo, rolnictwo, łąkarstwo, melioracje osuszające, pozy­
skiwanie torfu, eksploatacja kruszywa itp.). Gospodarowanie
tymi zasobami, oparte na zasadach zrównoważonego rozwoju
może być podstawowym warunkiem utrzymania naturalnego,
zharmonizowanego ze środowiskiem krajobrazu.
Inne formy ochrony
Obszary Natura 2000 - w nowej Ustawie o ochronie przyro­
dy zostały po raz pierwszy wyodrębnione jako oddzielna forma
ochrony przyrody. Tym zapisem Polska włączyła się do prawo­
dawstwa i realizacji głównego programu ekologicznego Unii Eu­
ropejskiej, zainicjowanego w 1992 r. Jego podstawowym celem
jest utworzenie europejskiej sieci reprezentatywnych obsza­
rów naturalnych, których zadaniem ma być zachowanie róż­
norodności biologicznej kontynentu poprzez ochronę najbar­
dziej charakterystycznych, rzadkich i osobliwych siedlisk oraz
związanych z nimi dzikiej flory i fauny. Podstawą prawną do
wyznaczania sieci ostoi przyrody Natura 2000, nazywanej też
europejską siecią ekologiczną, są dwa dokumenty Rady EWG:
dyrektywa siedliskowa w sprawie ochrony siedlisk przyrodni­
czych i dziko żyjących gatunków roślin i zwierząt oraz dyrekty­
wa ptasia o ochronie dzikiej fauny ptaków (Mróz, Perzanowska
2001). Ustawa o ochronie przyrody wprowadza, zgodnie z dy­
rektywami Unii, takie pojęcia jak: siedlisko przyrodnicze, sie­
dlisko roślin, zwierząt l u b grzybów, specjalny obszar ochrony
siedlisk, obszar specjalnej ochrony ptaków itp. Minister środo92
Rye. 1. P a r k i n a r o d o w e , p a r k i krajobrazowe i rezerwaty biosfery
w Polsce: 1) p a r k i n a r o d o w e : 1 - Białowieski, 2 - Świętokrzyski, 3 Tatrzański, 4 - Pieniński, 5 - Babiogórski, 6 - O j c o w s k i , 7- W i e l k o p o l s k i ,
8 - K a r k o n o s k i , 9 - K a m p i n o s k i , 10 - Woliński, 11 - Słowiński, 12
- Bieszczadzki, 13 - Roztoczański, 14 - Gorczański, 15 - W i g i e r s k i ,
16 - Drawieński, 17 - Poleski, 18 - Biebrzański, 19 - Gór Stołowych,
2 0 - M a g u r s k i , 2 1 - B o r y T u c h o l s k i e , 2 2 - Narwiański, 2 3 - Ujście
W a r t y ; 2) p a r k i krajobrazowe: n u m e r a c j a i nazwy parków j a k w t a b e l i
1; 3) rezerwaty biosfery: 1 - Białowieża, 3 - T a t r y , 5 - B a b i a Góra, 8 Karkonosze, 9 - Puszcza K a m p i n o s k a , 11 - Słowiński PN, 12 - K a r p a t y
W s c h o d n i e , 17 - Polesie Z a c h o d n i e , 4) A - Jezioro Łuknajno - N a t i o n a l
p a r k s , landscape p a r k s a n d biosphere reserves i n P o l a n d : 1) n a t i o n a l
p a r k s : e x p l a n a t i o n s as above, 2) landscape p a r k s : e x p l a n a t i o n s i n
table 1, 3) biosphere reserves: e x p l a n a t i o n s as above, A - Łuknajno
Lake Biosphere Reserve
93
Xi
o
a*
u
94
cö
cö" Ö
u
'S o
B
3
cö 'S
—
I
cö" cö
w .
w
13.2
CU
u
d
(U
bu OT
I cö
CÖ £>
Xi >»
•S.S.S
_r
CÖ 'OL O
CL, OJO W
O ^
PL,
0 1
N
£ «-S
*S
&
X
>> cö J2
0) o
N O,
Ü
ü cö
OT Ł>
CN
'g S
Xi j£
CÖ t_ Ö
E­ o cd
0
1 LO
O
Q
si23_re pire
sjaquiriM •Avod I
Âqzoïq
spouaj i
eiX
i
i
ü CO Xi o cö
x
8
|H
t> I - f-i
O O
CM CM
o CSX
O
1
i
i
i
i
i
i
in
i
i
i
LO
CO
1
1
i
X o
Cd .O
1 284 197 2 585 427
47 563
21 545
120
18 200
18 200
20
16,7
20,9
28,3
30,9
26,7
22,2
18,3
15,7
100,0
100,0
1
LO LO
CM CM
O
36 428 178 265 256 619 278 891 283 078 267 949
3 643
7 428 12 831 17 431 21 775 26 795
27
i
10
•
13
i
16
i
20
1
18 200
18 200
25 770
25 770
540 315
27 016
i
108 773
21 755
6
4
52 428
13 107
797 919
23 468
I
i
24
34
9|
418 285
46 476
327 034
54 506
4
32
574 210
17 944
4
198 736
49 684
1
3
3
82 074
27 358
22
406 330
18 470
65 642 105 071
21 881 26 268
7
5
5
206 107
41 221
11
248 453
22 587
26 303 117 627
13 151 16 804
2
2
31 415 198 663
15 707 21 733
2
55 034
27 517
3
134 035
44 678
i
23 555
7 852
s
3
62 914
7 864
7
i
86 648
12 378
i
7
3
52 052
17 351
i
49 317
7 045
4
49 205
12 301
i
4
3
59 597
19 866
i
29 693
7 423
3
42 035
14 012
ä '
i
10
o I
P H J 5 Xi
i
s
oo I ­
o" o"
Razem
Total
­
OdSince
2001
cö
O TS
xi
o
1996
-2000
v
1991
-1995
'S
<u
4
o cö a
cö Xi coö
17 357
4 339
o,
1986
-1990
o CÖ W"
ł­i
cö cö CÖ
4
'S bü
2
'O
u,
a
12 786
6 393
cö
I­ i
1
14 239
3 560
i
CN vO_
1981
-1985
W
CÖ
Do - To
1980
ft
%
Do - To Do - To Do - To Do-To Do - To Ponad - Over
10
20
30
15
25
30
v X
Xi „
B &
Kategorie wielkości - Category of size (x 1000) ha
U
2
AV
cd
X
o
wiska jest zobowiązany do opracowania projektu sieci obszarów
Natura 2000 zgodnie z przepisami prawa UE. Sieć ta obejmuje:
obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO)oraz specjalne obsza­
ry ochrony siedlisk (SOO).
Stwierdzić należy, że koncepcja obszarów Natura 2000 jest
niespójna wewnętrznie i w pewnym stopniu nielogiczna, gdyż
obejmuje i łączy w jedną całość takie ważne i sprawdzone formy
ochrony, j a k parki narodowe, rezerwaty przyrody i parki kra­
jobrazowe, które w Ustawie mają własny status, taki sam j a k
obszary Natura 2000. Każda z tych form funkcjonuje samo­
dzielnie i komasacja w większe jednostki nie jest konieczna dla
prawidłowego ich działania. Zresztą łączenie form o różnych
celach i odmiennym statusie prawnym z obszarami nie pod­
legającymi żadnej prawnej ochronie może zagrozić degradacją
sprawdzonych już, tradycyjnych form ochrony.
Polska przygotowała oryginalną koncepcję ekologicznej sieci
Natura 2000 ( M a k o m a s k a - J u c h i e w i c z , Tworek red. 2003).
Obejmują one 180 obszarów specjalnej ochrony (OSO) i 181
specjalnych obszarów ochrony (SOO). Ponieważ wiele obsza­
rów OSO i SOO pokrywa się, łączna sieć Natura 2000 obejmuje
285 obszarów, w tym 47 (16,5%) traktowanych jako rezerwowe.
Całkowita powierzchnia wszystkich ostoi wynosi 45 tys. k m ,
co stanowi blisko 15% powierzchni kraju. W sieci Natura 2000
znalazły się wszystkie parki narodowe (23) i rezerwaty biosfery
(9), ponadto 86 parków krajobrazowych (w całości lub w czę­
ści) oraz większość rezerwatów przyrody. Biorąc pod uwagę,
że prawie wszystkie polskie parki krajobrazowe nie ustępują
wartościami przyrodniczymi parkom narodowym w zachodniej
Europie, oraz że nasze rezerwaty przyrody reprezentują najczę­
ściej wartości unikalne, należy stwierdzić, że idea europejskiej
sieci obszarów Natura 2000 nie jest pomysłem doskonałym
i w warunkach polskich nie jest konieczna. Można powiedzieć,
że zachodnie kraje UE mogłyby wiele skorzystać z polskich do­
świadczeń w ochronie przyrody ( W i t k o w s k i 2001) i to chyba
jest jednym z ważniejszych naszych atutów po wstąpieniu Pol­
ski w maju 2004 r. do Unii.
Obszary chronionego krajobrazu - obejmują tereny chro­
nione ze względu na wyróżniające się krajobrazy o zróżnico­
wanych ekosystemach, cenne ze względu na możliwość zaspo­
kojenia potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem, lub
pełnią funkcję korytarzy ekologicznych. Wyznaczenie tych ob­
szarów następuje w drodze rozporządzenia wojewody, które
2
95
•B3JV
96
J B Z s q o
-
spouaj ÄS9J5fO
1 LO
O
r-H
r-H
CN
CN
cd X! o O u
co
CN
CO
co
Xi
o cd Xi
61,6
o
44,9
57 752
57,6
391 498
235 005
122 298
10 614
50 407 173 958
13 927 152 252
34 330
i
i
i
i
i
i
i
i
o
CN
cd x> o
eSXi
51,3
i
i
i-H
o
54,2
46,6
50,0
75,4
52,2
58,3
43,5
48,8
cd Xi
47,3
41,4
64,0
83 387 178 497 232 299 170 819 116 354 159 049 614 498 1 554 903
44,8
79 797 121 318 143 115 117 328 171 573 695 548 1 350 291
i
59,3
i
21 612
i
58,3
10 614
54,0
60,0
60,0
22 758
29,1
446 948
389 014
40 547 105 526
63 058 208 998
61,9
466 504
355 712
58,7
45 337 244 422
49 253 149 752
82,4
61,3
44,7
110 980
127 655
248 966
30 384
20 016
31 618
35,2
65 954
23 120
62 590
47,5
Ponad over 30
63 641
Razem
-Total
56 262
45 335 120 905
i
11 520
44,6
33,9
23 192
23 391
27 968
52 761
74,1
i
2 894
48,5
49,1
62 413
11 431
46,9
59 980
23 270
55,4
i
i
20 412
86,6
3 760
2 386
47,3
75 786 108 033
8 905
30 892
39,6
51 897
40 660
23 134
1 280
Q
28 787
23 312
63,6
25 119
28 837
Q
i
Razem
- Total
i
36 081
6 875
38,7
37 657
31 313
46,4
, LO
Od
- Since
2001
i
i
1996
-2000
i
77,8
. «
o ^
Q
11 071
o
40,6
i
8 617
11 505
20,8
Do - To
30
i
i
1991
-1995
sy\ j e d j o
•quin^ •eqzoiq
1986
-1990
Q
0
i
1981
-1985
• o
2 657
o
Do - To
1980
Do -To
20
17 049 27 633
Kategorie wielkości - Category of size (x 1000) ha
o
i
o
CN
r-l
v
52,2
12 958
11 252
58,3
6 115
10 614
43,5
48,8
11 515
11 750
13 967
11 442
61,9
61,3
21 205
11 116
11 317
44,7
10 089
Średnio
określa nazwę, położenie, obszar, sprawującego nadzór, usta­
lenia dotyczące czynnej ochrony ekosystemów oraz zakazy
właściwe dla jednostek krajobrazowych. Rejestr obszarów chro­
nionych ustanowionych do 2004 r. podlega weryfikacji i aktu­
alizacji, zwłaszcza w zakresie powierzchni, która obejmowała
łącznie ponad 10% powierzchni Polski. Obszary chronionego
krajobrazu często pełnią funkcję strefy zabezpieczającej, czyli
otuliny innych kategorii, j a k parki narodowe i krajobrazowe,
rezerwaty przyrody i rezerwaty biosfery.
Pozostałe kategorie ochrony. Poza wyżej omówionymi wiel­
koobszarowymi kategoriami, w Ustawie o ochronie przyrody za­
pisano również inne jej formy - pomniki przyrody, stanowiska
dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, a ponadto ochronę gatunkową roślin, zwierząt i grzy­
bów. Odgrywają one też pewną rolę w ekologicznym systemie
ochrony przyrody. Spośród ponad 20 tys. pomników przyrody
pewną liczbę stanowią aleje oraz parki wiejskie będące obiek­
tami powierzchniowymi. Użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe to formy funkcjonujące od niedawna. Mają
one dużą wartość ze względu na bogactwo przyrody, nagroma­
dzenie interesujących elementów florystycznych i faunistycz­
nych itp. Do tej pory nie przeprowadzono jeszcze inwentaryzacji
tych obszarów, ale można się spodziewać, że będą one wypeł­
niać ważne ogniwo w całym systemie ochrony przyrody i kra­
jobrazu.
Pewnym uzupełnieniem krajowego systemu obszarów chro­
nionych są jednostki o charakterze międzynarodowym, do któ­
rych należą przede wszystkim światowe rezerwaty biosfery, po­
woływane i działające w ramach programu UNESCO-MaB oraz
obiekty Konwencji Ramsar jako obszary wodo-błotne mające
międzynarodowe znaczenie zwłaszcza jako siedliska ptaków
związanych z wodami i terenami podmokłymi. Ustawa o ochro­
nie przyrody nie zawiera żadnych zapisów odnoszących się do
tej kategorii obszarów, które wyłaniane są w oparciu o ratyfi­
kowane przez Polskę prawo międzynarodowe. Jest to poważ­
na luka w nowym prawie o ochronie przyrody. Światowa sieć
rezerwatów biosfery aktualnie obejmuje 440 obiektów, w tym
9 zgłoszonych przez Polskę i zatwierdzonych przez UNESCO,
a mianowicie: Babia Góra, Białowieża, Słowiński Park Narodo­
wy, Jezioro Łuknajno, Karpaty Wschodnie, Tatry, Karkonosze,
Puszcza Kampinoska i Polesie Zachodnie (ryc. 1). Spośród około
700 obiektów Konwencji Ramsar na świecie osiem znajduje się
97
Tab. 4. Rodzaje r u c h u turystycznego n a o b s z a r a c h c h r o n i o n y c h
- K i n d s o f t o u r i s m i n p r o t e c t e d areas
Piesza grupowa z przew.
Group pedestrian with guide
Piesza grupowa bez przew.
Group ped. without guide
Rowerowa
Bicycle touring
Lp.
No.
Piesza indywidualna
Individual pedestrian touring
Rodzaje
1
2
3
4
a) mały - small (do - to 5 000 ha)
+
+
•
•
b) duży - big (ponad - over 5 000 ha)
+
+
+
+
c) górski - mountain
+
+
+
+
d) niżowy - lowland
+
+
+
+
e) ochrona ścisła - strict protection
+
+
•
•
f) ochr. częściowa - partly protection
+
+
+
+
g) ochr. krajobrazowa - landscape protection
+
+
+
+
a) górski - mountain
+
+
+
+
b) niżowy - lowland
+
+
+
+
a) ochr. ścisła - strict protection
+
•
•
•
b) ochr. częściowa - partly protection
+
+
+
•
Obszary chronione
Protected areas
Park narodowy - National park
1
Park krajobrazowy - Landscape park
2
Rezerwat przyrody - Nature reserve
3
98
Motorowa
Motor-cicle touring
Samochodowa
Car touring
Autokarowa
Bus touring
Konna
Horseback touring
Saneczkowa
Sledge touring
Narciarska
Skiing
Taternicza
Mountain-climbing
Lotniarska
Hang-glider touring
Kajakowa
Canoe touring
Żeglarska
Yachting
Osób niepełnosprawnych
Invalid tourists
Pobytowa
Sojourn touring
Węd: owna
Wandering touring
Agroturystyka
Agrotouring
tyrystyki - K i n d s of t o u r i s m
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
•
•
•
•
+
+
•
+
+
+
+
•
+
•
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
•
•
•
•
+
+
+
+
•
•
+
+
+
+
+
•
•
+
+
+
•
+
+
+
+
+
+
+
•
•
•
•
+
+
•
+
•
•
+
•
•
•
•
•
•
+
+
+
+
+
+
+
+
•
+
•
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
+
•
•
•
•
•
9
•
+
+
+
+
+
+
+
•
+
•
99
na obszarze Polski. Są to rezerwaty przyrody: Jezioro Łuknajno
(będące też rezerwatem biosfery), Jezioro Oświn (Jezioro Sied­
m i u Wysp), Jezioro Karaś, Jezioro Świdwie i Stawy Milickie,
oraz parki narodowe: Biebrzański, Słowiński (rezerwat biosfery)
i Ujście Warty (Dobrowolski, Lewandowski red. 1998).
Ogniwem łączącym wszystkie rodzaje obszarów i obiektów
chronionych oraz ostoi nie objętych żadną formą ochrony są
korytarze ekologiczne. Ich funkcją jest ułatwianie migracji or­
ganizmów żywych, a więc przypływu materiału genetycznego
między obszarami o różnej randze. Korytarze ekologiczne two­
rzą sieć, w której wyróżnia się szlaki o znaczeniu krajowym i
międzynarodowym (Liro 1995, 1996, M a z u r s k i 2002). Rangę
międzynarodową otrzymują przeważnie korytarze biegnące do­
linami dużych rzek europejskich j a k Wisła, Odra, Bug, Noteć.
Korytarze krajowe układają się wzdłuż mniejszych rzek, rynien
jeziornych l u b wzniesień i pasm górskich (Denisiuk M. 1999).
W polskiej siei ekologicznej ECONET-P1 wyłoniono 38 korytarzy
rangi międzynarodowej i 72 korytarze krajowe. Spełniają one
ważną rolę w funkcjonowaniu obszarów chronionych, wśród
których bardzo cenne są parki krajobrazowe jako jednostki
wielkopowierzchniowe, reprezentowane we wszystkich regio­
nach geograficznych od morza do gór.
SUMMARY
Landscape parks against a background of protected areas system
in Poland
L a n d s c a p e c o n s e r v a t i o n i n Poland h a s a l o n g - t e r m t r a d i t i o n .
A l r e a d y i n 1 9 6 3 prof. Z y g m u n t Novak i n t r o d u c e d project of f o u n d a t i o n
of t h e J u r r a s i c Landscape P a r k a n d i n 1976 t h e C o m m i t t e e o f N a t u r e
C o n s e r v a t i o n o f t h e Polish A c a d e m y of Sciences s u b m i t t e d a c o n c e p t i o n
of Polish-wide n e t w o r k of l a n d s c a p e p a r k s e n c o m p a s s i n g 2 0 large
areas u s e f u l for t o u r i s m development. T h e f i r s t real l a n d s c a p e p a r k
w a s f o u n d e d i n 1 9 7 6 i n Suwałki L a k e l a n d (Tab. 1). Legal r e g u l a t i o n s
c o n c e r n i n g e s t a b l i s h m e n t o f n e w p r o t e c t e d areas were f o u n d i n t h e Law
of N a t u r e C o n s e r v a t i o n of 1 6 t h A p r i l 2 0 0 4 . T h e essential categories of
areas p r o t e c t i o n are: n a t i o n a l p a r k s , l a n d s c a p e p a r k s , n a t u r e reserves
a n d areas o f N a t u r a 2 0 0 0 .
100
The m o s t i m p o r t a n t f o r m of n a t u r e c o n s e r v a t i o n i n Poland are
n a t i o n a l p a r k s as u n i t s created a c c o r d i n g to d e f i n i t i o n of I U C N . A c t u a l l y
i n P o l a n d t h e r e are 23 p r o t e c t e d areas of t h i s k i n d of c o n s e r v a t i o n (Fig.
1) w h i c h i n t o t a l cover 3 1 4 5 0 8 h a of a n area. They represent major
geographic regions a n d c l i m a t e zones f r o m seaside i n t h e n o r t h to
m o u n t a i n s i n the s o u t h of the c o u n t r y . The smallest is O j c o w s k i NP
(2146 ha) a n d the largest is Biebrzański NP (59223 ha), w i t h average
size area of 1 3 6 7 4 h a .
The m o s t a b u n d a n t category are n a t u r e reserves. They are very
diversified i n r e l a t i o n to t h e i r size a n d p r o t e c t i o n p u r p o s e s . A t the e n d
of 2 0 0 3 t h e r e were 1368 of t h e m i n Poland, w h i c h cover 1 6 5 2 4 8 h a or
0 . 5 3 % o f the t e r r i t o r y of the c o u n t r y . The average size area a m o u n t s to
121.5 h a . A c c o r d i n g to t r a d i t i o n there are 9 types of reserves i n regard
to m a i n p u r p o s e of c o n s e r v a t i o n , m o r e t h a n 5 0 % of t h e m are forest
reserves. Landscape p a r k s are p r o t e c t e d areas of regional i m p o r t a n c e .
T h e i r t a s k is m a i n t e n a n c e of landscape values, c h a r a c t e r i s t i c for
different geographic regions a n d a p r o m o t i o n of t o u r i s m . The latest l i s t
of l a n d s c a p e p a r k s comprises 120 objects, w h i c h t o t a l area a m o u n t s
to 2 5 8 5 4 2 7 h a , i.e. 8 . 3 % of t h e c o u n t r y t e r r i t o r y ( T a b . l , Fig. 1).
D e v e l o p m e n t of these areas n e t w o r k was s h o w n i n table 2 a n d 3 b u t
i n table 4 d a t a u s e f u l for t o u r i s m p u r p o s e s were l i s t e d .
A p a r t f r o m above m e n t i o n e d p r o t e c t i o n categories to t h e o t h e r
i m p o r t a n t ones, areas of N a t u r a 2 0 0 0 belong, f r o m w h i c h i n Poland
there w i l l be a b o u t 3 0 0 covering i n t o t a l 4 5 0 0 0 k m (15% of the
t e r r i t o r y of t h e c o u n t r y ) . I n t e r n a t i o n a l category, based o n r e g u l a t i o n s
of UNESCO, are biosphere reserves of w h i c h 9 are f o u n d e d i n Poland
(Fig. 1). T h e i r area a m o u n t s to 3 9 6 3 4 5 h a , i.e. 1.3% of the general
c o u n t r y area.
2
PIŚMIENNICTWO
A n d r z e j e w s k i R., W e i g l e A. red. 2 0 0 3 . Różnorodność
biologiczna
Polski. Naród. F u n d . O c h r . Środ., Warszawa, p p . 2 8 4 .
B o r ó w k a R., F r i e d r i c h S., H e e s e T., J a s n o w s k a J . , K o c h a n o w ­
s k a R. i i n . 2 0 0 2 . Przyroda Pomorza Zachodniego.
Oficyna I n Plus,
Szczecin, p p . 4 6 4 .
D ą b r o w s k i S., P o l a k o w s k i B., W o ł o s L. 1999. Obszary
chronio­
ne i pomniki przyrody
województwa warmińsko-mazurskiego.
Urząd
Wojew. Wydz. O c h r . Środ. i Roln. w Olsztynie, O l s z t y n , p p . 130.
D e n i s i u k M . 1999. Górskie potoki pasma Policy jako
regionalne
korytarze ekologiczne.
Chrońmy Przyr. Ojcz. 55, 3: 2 5 - 3 8 .
D e n i s i u k Z. 1997. Ekologiczny
system
obszarów
chronionych
w Polsce. W: Breymeyer A. (red.). Rezerwaty biosfery w Polsce. Agencja
Rekl.-Wyd. A. Grzegorczyk, Warszawa: 3 0 - 5 0 .
101
D e n i s i u k Z. 2 0 0 2 . Na szlakach
krajoznawstwa,
turystyki i ochro­
ny przyrody.
Chrońmy Przyr. Ojcz. 5 8 , 1: 6 2 - 6 9 .
D e n i s i u k Z. 2 0 0 3 a . Polskie rezerwaty
biosfery - oczekiwania
i nie
spełnione nadzieje. Roczn. Bieszcz. 1 1 : 2 0 3 - 2 3 0 .
D e n i s i u k Z. 2 0 0 3 b . Ochrona przyrody
a udostępnianie
obszarów
chronionych
do zwiedzania
- problemy i metody ich rozwiązywania. M a ter. V. Kraj. Konfer. " O c h r o n a przyrody a t u r y s t y k a " , Rzeszów: 17-32.
D e n i s i u k Z., D y r g a Z., K a l e m b a A., P i l i p o w i c z W., P i o t e r e k G.
1 9 9 1 . Rola parków narodowych
w ochronie szaty roślinnej i
krajobrazu
Polski. S t u d i a N a t u r a e , Ser. A, 3 6 : 1-88.
D o b r o w o l s k i K.A., L e w a n d o w s k i K. r e d . 1 9 9 8 . Ochrona
środo­
wisk wodno-błotnych
w Plsce. Stan i perspektywy.
One. W y d . I n s .
E k o l . PAN, Dziekanów Leśny, p p . 188.
D u b e l K. r e d . 1 9 9 8 . Park Krajobrazowy
„Góra Św. Anny".
Wa­
lory przyrodniczo-krajobrazowe
i kulturowe.
Opolskie Centr. E d u k .
Ekolog., Opole, p p . 175.
H o l u k J . , B o c h e n R., Ł a t k a D., M i c h a l a k L. 2 0 0 3 .
Sobiborski
Park Krajobrazowy.
L u b e l s k a F u n d . O c h r . Środ. N a t u r a l . , Zarząd
Chełmskich Parków Krajobr., Chełm, p p . 3 3 .
J a s n o w s k a J . r e d . 2 0 0 2 . Dolina Dolnej Odry. Monografia
przyrod­
nicza Parku Krajobrazowego.
Szczec. Tow. N a u k . , Szczecin, p p . 3 5 2 .
K o w a l c z y k K., C i u r y ł o M . 2 0 0 0 . Krasnobrodzki
Park
Krajobrazo­
wy. Zesp. Z a m o j s k i c h Park. Krajobr., Zamość, p p . 1 6 .
K u r o w s k i J . K . r e d . 1 9 9 8 . Park Krajobrazowy
Wzniesień Łódzkich.
E k o - W y n i k , Łódź, p p . 1 8 3 .
K u r o w s k i J . K . r e d . 2 0 0 2 . Parki krajobrazowe
Polski
środkowej.
Kat. Geobot. i E k o l . Rośl. U . Ł., Łódź, p p . 1 5 1 .
K u r o w s k i J . K . , W i t o s ł a w s k i P. r e d . 2 0 0 2 . Funkcjonowanie
par­
ków krajobrazowych
w Polsce. W y d . U n i w . Łódzk., Łódź, p p . 2 0 1 .
K u r z y ń s k i J . , M i e l n i c k a B . 2 0 0 2 a . Funkcja turystyczna
parków
krajobrazowych.
W: P a r t y k a J . (red.). Użytkowanie turystyczne
par­
ków narodowych.
Ruch turystyczny
- zagospodarowanie
konflikty
-zagrożenia.
O j c o w s k i PN., Ojców: 4 8 5 - 4 9 8 .
K u r z y ń s k i J . , M i e l n i c k a B . 2 0 0 2 b . Parki krajobrazowe
alterna­
tywą dla turystyki
w parkach
narodowych
(na przykładzie
polskich
Karpat). I b i d e m : 5 9 7 - 6 2 0 .
L e ń k o w a A. 1 9 7 8 . Zarys histońi ochrony przyrody.
W: Michaiłów
W., Z a b i e r o w s k i K. (red.). Ochrona i kształtowanie środowiska
przy­
rodniczego.
T . I . Państw. W y d . N a u k . , Warszawa, Kraków.
L i r o A. r e d . 1 9 9 5 . Koncepcja
krajowej sieci ekologicznej
ECONET-Polska. F u n d . I U C N Polska, Warszawa.
L i r o A. r e d . 1 9 9 6 . Strategia wdrażania krajowej sieci
ekologicznej
ECONET-Polska.
Naród. F u n d . Ochr. Środ., W a r s z a w a .
102
Ł a w r y n o w i c z M . , R ó z g a B . r e d . 2 0 0 2 . Tucholski Park
Krajobrazo­
wy 1985-2000.
Stan poznania.
W y d . U n i w . Łódzkiego, Łódź, p p . 5 5 8 .
M a k o m a s k a - J u c h i e w i c z M . , T w o r e k S. r e d . 2 0 0 3 .
Ekologiczna
sieć Natura 2000. Problem czy szansa. I n s t . Ochr. Przyr. PAN. Kraków,
pp. 237.
M a l e c R. 2 0 0 1 . Szczebrzeszyński
Park Krajobrazowy.
Zesp. Z a ­
m o j s k i c h Parków. Krajobr., Zamość, p p . 16.
M a z u r s k i K.R. 2 0 0 2 . The new ecological policy in Poland - towards
human beings and sustainability
- a viewpoint. Inter. J o u r n . E n v i r o n .
Studies 5 9 : 7 0 7 - 7 1 5 .
M i c h a l i k S. r e d . 2 0 0 2 . O Zespole Jurajskich
Parków
Krajobrazo­
wych województwa małopolskiego.
I n f o r m a t o r . D y r . Zesp. Jurąjsk.
Parków Krajobr., Kraków, p p . 8 4 .
M i r e k Z., W ó j c i c k i J . 1 9 9 5 . Szata roślinna parków
narodowych
i rezerwatów Polski Południowej. Pol. B o t . S t u d . , G u i d e b o o k Series
12: 1-248.
M r ó z W., P e r z a n o w s k a J . 2 0 0 1 . Dyrektywa
Siedliskowa:
siedli­
ska przyrodnicze
o znaczeniu
europejskim
w Polsce. Chrońmy Przyr.
Ojcz. 5 7 , 5: 5 5 - 7 3 .
R y s z k o w s k i L., B a ł a z y S. r e d . 1 9 9 8 . Kształtowanie
środowiska
rolniczego na przykładzie Parku Krajobrazowego
im. Gen. D. Chłapow­
skiego. Żaki. B a d . Środ. R o l n . i Leśn. PAN, Poznań, p p . 157.
S z k i r u ć Z., S t r u m i ł ł o A. 1986. Suwalski Park Krajobrazowy.
Lud.
Spółdz. W y d . , W a r s z a w a , p p . 2 3 9 .
T o m i a ł o j ć L. 2 0 0 2 . Obszarowa
ochrona przyrody
w świetle za­
grożeń nadchodzących dekad. A c t a U n i v . Lodz., Folia B i o l . et. Eocol.
1: 5-38.
W i t k o w s k i Z . J . 2 0 0 1 . Polska w procesie
akcesji do Unii
Europej­
skiej: ochrona przyrody,
rolnictwo, leśnictwo. Chrońmy Przyr. Ojcz. 5 7 ,
1: 8 1 - 8 8 .
W i t k o w s k i Z . J . 2 0 0 3 . Dlaczego
chronimy
Pieniny?
Rozważania
z okazji 70-lecia utworzenia pierwszego
w Europie i drugiego w świecie
międzynarodowego
parku narodowego.
Pieniny, p r z y r o d a i człowiek
8: 3 - 1 0 .
W o j e w o d a K. 1999. Jaśliski Park Krajobrazowy.
pac. Parków Krajobraz., Krosno-Rzeszów, p p . 6 4 .
Zarząd Zesp. K a r -
BARBARA DROŻDŻ
Babiogórski
Park
Narodowy
34-223
Zawoja
1403
Aktywność niedźwiedzia brunatnego
Ursus arctos L. w masywie Babiej Góry
Babiogórski P a r k Narodowy (BgPN) p r o w a d z i w r a m a c h dzia­
łalności statutowej m o n i t o r i n g niektórych gatunków zwierząt
żyjących w masywie Babiej Góry. Obserwacje dotyczące po­
szczególnych gatunków są zbierane w terenie, a następnie o d ­
powiednio przetwarzane i archiwizowane. Do z b i e r a n i a d a n y c h
służą specjalnie przygotowane k a r t y i n f o r m a c j i p r z y r o d n i c z y c h ,
których zawartość m e r y t o r y c z n a corocznie j e s t zamieszczana
w formie syntetycznej w K r o n i k a c h BgPN (1961-2003). J e d n y m
z ważnych gatunków objętych m o n i t o r i n g i e m j e s t niedźwiedź
b r u n a t n y Ursus arctos L. n o t o w a n y w t y m obszarze od k i l k u ­
dziesięciu l a t .
M a s y w Babiej Góry leży n a północno-zachodnim s k r a j u za­
sięgu k a r p a c k i e j p o p u l a c j i niedźwiedzia. T u drapieżnik t e n po­
jawiał się dosyć n i e r e g u l a r n i e , ale w o s t a t n i c h dziesiątkach l a t
s p o t y k a n y j e s t coraz częściej, co można wiązać z u s t a n o w i e ­
n i e m 50 l a t t e m u P a r k u Narodowego, którego s t a t u s p r a w n y
ogranicza ingerencję człowieka w n a t u r a l n e b i o t o p y zwierząt
wymagających do życia dużych areałów. Wiele d a n y c h o niedź­
w i e d z i u w t y m regionie możemy znaleźć m . i n . w monograficz­
nej p r a c y Z. J a k u b c a (2001), poświęconej k a r p a c k i e j p o p u l a c j i
tego drapieżnika.
Z i n f o r m a c j i z b i e r a n y c h przez dziesięciolecia stworzono re­
j e s t r obserwacji niedźwiedzia b r u n a t n e g o w masywie Babiej
Góry. W związku z rzadkością występowania tego g a t u n k u
( J a k u b i e c 2001) ewidencjonowane są wszystkie dane o bez­
pośrednich s p o t k a n i a c h niedźwiedzia oraz ślady jego b y t o w a ­
n i a ta kie j a k : t r o p y n a śniegu l u b błocie, odchody, gawry, śla­
dy żerowania czy z n a k o w a n i a t e r e n u . Pierwsze dane opisane
104
w aktach Babiogórskiego PN pochodzą z 1868 r. Następne i n ­
formacje sukcesywnie uzupełniane stanowią wykaz blisko 70
obserwacji. Dane o niedźwiedziu brunatnym w Parku do roku
1981 opracował Parusel (1985). W publikacji tej znajduje się
tabela uwzględniająca również dane o zachowaniu tych zwie­
rząt (przejście, pobieranie pokarmu naturalnego, niszczenie uli,
kontakt z człowiekiem, prowadzenie młodych). Poniżej podaję
uproszczoną tabelę (tab. 1) zawierającą zarówno dane opraco­
wane przez Parusela j a k i uzupełnienia oraz informacje zebrane
do 2004 r.
W tabeli tej zestawiono dary oraz miejsca dokonanych obser­
wacji i kierunki wędrówek, rodzaj uzyskanych informacji (ob­
serwacje osobników, tropy, ślady żerowania, gawry bądź bar­
łogi), j a k również podane są źródła tych informacji. Najczęściej
powtarzający się w tabeli znak „X" oznacza stwierdzenie jednego
osobnika na podstawie bezpośredniego spotkania z nim, bądź
innych oznak jego obecności. Spotkania większej liczby osob­
ników (matka z młodymi) zaznaczono w rubryce „inne dane",
gdzie „M" oznacza matkę, a liczba przed symbolem ,juv" licz­
bę prowadzonych młodych. W rubryce „tropy" czasem zamiast
znaku „X" podane są wymiary odcisku łapy, o ile zostały one
pomierzone przez obserwatorów. Litera „P" przed wymiarem
oznacza łapę przednią, natomiast „T" łapę tylną.
Jak wynika z załączonej tabeli nie każdego roku zaobser­
wowano obecność niedźwiedzia na Babiej Górze, a do lat 60.
zgromadzone informacje są bardzo skąpe i raczej przypadkowe.
Dopiero utworzenie przed 50. laty Babiogórskiego Parku Na­
rodowego doprowadziło do systematycznego zbierania danych
z tego obszaru. W sumie od czasu utworzenia Parku wykaza­
no 12 spotkań obserwatorów z niedźwiedziami, 51 tropów, 12
śladów żerowania, trzykrotnie spotkano niedźwiedzicę z potom­
stwem oraz stwierdzono pojedyncze przypadki gawrowania lub
barłogowania.
Na Babiej Górze tylko dwukrotnie zaobserwowano przypad­
k i gawrowania niedźwiedzi w okresie zimowym, a mianowicie
w roku 1957 oraz 2000. W marcu 2000 r. zauważono tropy
niedźwiedzia w rejonie Małej Babiej Góry, odbite na topniejącym
śniegu. Wielkość tropów (przednia łapa miała wymiar 13 x 15
cm, a tylna 19 x 14 cm) i ich kształt jednoznacznie wskazywały,
iż pozostawił je nieduży niedźwiedź. Tropy biegły z północnego
stoku Małej Babiej na grań przecinając ją około 200 metrów
powyżej Przełęczy Brona. Dalej niedźwiedź skierował się w kie105
u o t j B u u o j u i j o aojnos ifOBULIOJUI OfpOIZ
1*1
i s •Sio
S2 P H
B } B p J3qłO -
strep
9UUI
(q) 2o\jeą ' ( § ) B J A V B O
Suipaaj j o S S O B J X B I U B A V O J 3 Z ¿pB^S
s}ui-id}ooj
-
Ádojx
spenpiAipuT j o s u o p B A j a s q o MOí[Tuqoso sfoBAuasqo
uoxyejSwa
j o u o p o a j i p p u B Ay^BDoq P^MOjpÔM
CO
.25 cö
'S'"
:>puru3p[ i n ; ^ q o d s o s f a i j ^
CÖ
£
'Co CO
S A
cö cd
O
a;BaB;BQ
X
dq
106
CO
CÖ
j
jesień 1961
o
rH
oddz. 10
oddz. 9 > 21
Markowe
Szczawiny
oddz. 18
> Krowiarki
> H. Krupowa
Orawa
Przywarówka
21 XI 1974
22 XI 1974
23 XI 1974
4 XII 1974
IV 1975
co
00
ON
o
lato 1974
X
płd. stoki
Babiej Góry
Orawa
leśniczówka
X
18X1972
X
BPN
j.w.
X
VII-IX 1962
j.w.
X
X
x (23x15)
LO
X
X
Wałach 1977
Czerwieniec 1974,
Rusecka 1977
j.w.
Czerwieniec 1974,
Rusecka 1977
Pająk W. - inf. ustna
Wałach 1977
Czerwieniec 1974,
Rusecka 1977
Kałwa 1963
Dzięciolowski, Pawłowski
1964
j.w.
j.w.
X
BPN na wsch.
od Czarnej Hali
BPN, powyżej
górnej gr. lasu
BPN
Orawa, regiel
górny
BPN
X
V 1962
lato 1961
00
wiosna 1961
28 IV 1961
X
X
X
X
X
107
108
CN
CN
CN
CN
oddz. lOt > 1 lj
> 111 > 12t >12 m
oddz. 2la > 8g
> 8j > 9g
Mała Babia
> Słowacja
CN
16 XI 1979
CN
Krowiarki
LO
CN
12 XI 1979
T—1
+
t>
<£>
Wałach KOZ
j.W.
j.W.
Tomek 1983
Rusecka 1977
Michniowski 1978
Tomczak KOZ
Michniowski 1977
00
cn
o
i—i
CN
CN
CO
co
X
j.W.
Kałwa, Gancarczyk,
Michniwski KOZ
Kałwa KOZ
X
x (19x15)
X
19 XI 1979
>
Czomiak KOZ
••—>
j.W.
X
17 XI 1979
X
płd. stoki Babiej
Góry
X
12 XI 1979
X
płd. stoki Babiej
Góry
płd. stoki Babiej
Góry
płd. stoki Babiej
Góry
00
11X11979
lato 1979
CN
lato 1979
CQ
BPN
Czarna Hala
> Mała Babia
V 1976
1
BPN
V 1976
x (25x15)
x (24x16)
X
lato 1978
Kępa > Orawa
CN
1 V 1976
co
oddz. 4 > 18
> Sokolica
ID
2 XII 1975
en
X
X
CN
CO
CO
CO
oddz. 25
> Sokolica
oddz. 18b > 5f
> 5d
Markowy Stawek
6 XI 1981
8 XI 1985
II 1990
r—1
CN
co
Cyl - strona
słowacka
oddz. 140k/145a
15 IX 1981
o
143c
oddz. 144
9 IX 1981
co
Szumiąca Woda
płd. stoki Babiej
Góry
4 VIII 1981
vO
CO
co
Parusel KOZ
x (17x11)
X
LO
X
M+2 juv Kronika BPN 1990
Małysa Kroniki BPN 1990
Wierzba Kronika BPN
1990
Mueva i in. Kronika BPN
1990
Chudziak Kronika BPN
1990
Kidoń, Tomczak - Kronika
BPN 1985
Czorniak KOZ
Gancarczyk KOZ
Janicka 1982
Red. 1982
Janicka , Kałwa, Mirek
KOZ
Informator babiogórski
1981
Czorniak KOZ
x (20x13)
x (18x20)
X
V 1990
Orawa
lato 1981
LO
CO
co
X
oddz. 12
Orawa
lato 1981
co
00
X
V 1990
oddz. 10 > 12 > 2
X
X
0661 IIA
III 1981
oddz. 27j
X
X
0661 IIA
22 XI 1979
X
X
X
X
KO
«et-
109
110
Główniak
> stoki płd.
oddz. 222 > 223
> 224 > 26
oddz. 225b/226c
17V1994
24 II 1995
29 XII 1997
22 VII 1999
i—i
CN
LO
co
LO
LO
LO
LO
o
LO
LO
LO
^-
fLO
LO
Hala Śmietanowa
Polica > lasy
sidziny
00
13 II 2001
X
x (24x13,
juv. 11x8)
x (19x14)
x (Dł. tylnej
łapy 21 cm)
x (P: 15 x 16,
T: 22 x 16)
X
Kamienna Dolinka
> Akademicka
Perć
X
x (26x16)
X
14X11 2000
x (15x13)
X
24-27 III 2000 płn. stoki Małej
Babiej
9 VIII 2000
oddz. 14f
Obwód ochronny
Cyl
oddz. 5c
0^
26 IX 1992
00
Dolny Płaj
oddz. 15
i—1
28X1 1991
Szeroki Żleb
X
oddz. 14a
X 1990
CO
Borsucze Skały
LO
27X1 1991
CN
VIII 1990
Zaremba KOZ
Wołek, Mossakowski KOZ
Burdyl, Trybała Kronika
BPN 1992
Tatara KOZ
Szafraniec Kronika BPN
1991
Trybała Kronika BPN
1991
Janiszewski Kronika BPN
1990
Kronika BPN 1990
Trzebuniak KOZ
Sumera, Trybała KOZ
Płaza KOZ
M+1 juv Tabak, Szafraniec,
Hampel KOZ
Sumera, Trybała KOZ
00
W)
X
X
ON
LO
o
0
2 .
OS
co
'CO
<L> N
£ -H
CO «
cö
N
O
S
1
N
'S w
G
6N
"es
O
3 O
CO W
^ "1
LO
_
LO
X -I
I CO
^ CS*
lO
\ C S —.
LO . . LO
X
X
CO OJ
rH CM
r i
X
^
CS)
PÚ
LO
i-T
X
*
(M LO CO
rH
^
-
e *8
ÍX 'O
O
N
x»
ES
A
A
M
<D
N
•o
xi
ü
3
cö
CO
"o
co
£.3
O
-
i—I
rH
LO
SS
O
«
^ 0 0
X
X
H
X H
X
00
o
's
rH
X
'—' 1—1
X
fr
CO X
T-H CM
ri O
x£
1 - 1
cö
Xi
X>
tS3
O
cö cö
•S ,2
^ co
Q
A
G a
o o
u o >
o
"5"
£
'S
Q
u
cö
OH
í
•s - 1 1 s
CO
A
CO
(M
O
o
CS
o
CO
OA
CO
CS
111
r u n k u południowym, przekraczając tym samym granicę polskosłowacką. Obecność tropów na śniegu dawała sporą szansę
odnalezienia gawry. Idąc w przeciwnym kierunku do marszruty
niedźwiedzia, czyli od grani w dół, po przejściu kosodrzewiny
i górnej granicy lasu natrafiono na martwy świerk o pierśnicy
około 60 cm, z którego od wschodniej strony niedźwiedź pa­
zurami zdarł korę do wysokości 150 cm ponad powierzchnią
blisko metrowej warstwy zalegającego jeszcze śniegu. Szero­
kość odrapanej powierzchni dochodziła do 50 cm. Następnie
około 50 metrów niżej odnaleziono świeżo opuszczoną gawrę
(ryc. 1.). Bezpośrednio nad nią był świerk, który również został
oznakowany przez niedźwiedzia. Korzenie tego świerka, rosną­
cego wśród jarzębin oraz rumosz skalny i gruba warstwa śnie­
gu tworzyły wnękę, w której niedźwiedź przetrwał wyjątkowo
długą i śnieżną zimę. Otwór wejściowy do gawry miał około 80
cm średnicy, ale jego światło częściowo ograniczały korzenie;
najgrubszy z nich i najbardziej utrudniający wyjście nosił ślady
gryzienia i drapania.
Z uwagi na możliwość powrotu niedźwiedzia do swego lego­
wiska zaniechano ponownych wypraw w okolice gawry, aż do
czasu stopnienia śniegów. Dopiero na początku maja udano się
do miejsca zimowego spoczynku niedźwiedzia, aby dokładnej
przyjrzeć się konstrukcji samej gawry. Stwierdzono, że gawra
niedźwiedzia została zlokalizowana na półce skalnej o wymia­
rach 150 cm na 80 cm; od południa ścianę gawry stanowił stro­
mo opadający stok zbudowany z popękanego piaskowca, nato­
miast strop i pozostałe trzy ściany utworzone były ze śniegu. Na
legowisku o wymiarach 100 x 60 cm leżały płaskie kamienie,
których część wyglądała na celowo poukładane. Na te kamienie
nagarnięty był szczątkowy materiał: ściółka, gleba, nieliczne,
drobne gałązki o długości ok. 5-10 cm. Lokalizacja gawry wyda­
wała się być dobrze „przemyślana", trudno bowiem znaleźć w tej
okolicy bardziej niedostępne miejsce. Również samo legowisko
zostało „starannie" przygotowywane. Wielkość legowiska oraz
niewielkie wymiary tropów wskazują, iż gawrę zbudował osob­
nik młody, który prawdopodobnie zawędrował na teren Parku
ze Słowacji, gdzie populacja niedźwiedzi jest dużo liczniejsza.
Obecnie wysiłki wielu ludzi jednoczą się, aby utrzymać ostat­
nie, ginące już pozostałości dawnej przyrody, zwłaszcza fauny.
Aby zapewnić i m należytą ochronę, trzeba najpierw doskonale
poznać specyfikę życia poszczególnych gatunków. Dlatego też
Babiogórski PN tak pieczołowicie gromadzi i analizuje dane
112
Rye. 1. Lokalizacja gawry niedźwiedzia brunatnego Ursus
aretos
w Babiogórskim PN. 1 - granica państwa, 2 - granica BgPN,
3 - szlak niedźwiedzia - Localisation of brown bear Ursus aretos den i n
B a b i a Góra NP. 1 - state border, 2 - border of BgNP, 3 - bear trail.
o występowaniu niedźwiedzia brunatnego oraz innych gatun­
ków j a k rysi, wilków czy mniejszych zwierząt. Dzięki zaangażo­
waniu licznych osób, które troszczą się o zachowanie najcen­
niejszych fragmentów i zasobów rodzimej przyrody już od pół
wieku Babiogórski PN realizuje wyznaczone m u zadania i może
poszczycić się dużymi osiągnięciami w ochronie bogactwa eko­
systemów oraz różnorodności flory i fauny.
SUMMARY
A c t i v i t y of b r o w n bear Ursus
aretos L . i n t h e B a b i a Góra m a s s i f
The brown bear U r s u s aretos L. is not a species w h i c h permanen­
tly sits i n B a b i a Góra m a s s i f It appears here only transitively. I n last
years this predator h a s been observed often i n the area of Babia Góra
National Park and i n its environs. First data concerning presence of
113
brown bear i n the park come from 1868. Since that time to J u n e 2004,
altogether 69 pieces of information about bears were gathered. Only
two times bear's hibernation was ascertained on B a b i a Góra massif:
i n 1957 a n d 2004.
PIŚMIENNICTWO
J a k u b i e c Z. 2 0 0 1 . Niedźwiedź brunatny Ursus aretos L. w polskiej
części Karpat. S t u d i a Naturae 47: 1-108.
K r o n i k i Babiogórskiego P a r k u Narodowego. 1 9 6 1 - 2 0 0 3 , 1-43, Ar­
c h i w u m Babiogórskiego P a r k u Narodowego.
P a r u s e l J . B . 1985. Występowanie niedźwiedzia brunatnego
Ursus
aretos L. w pasmach
Babiej Góry, Jałowca i Policy w Beskidzie
Wyso­
kim. Acta Zoológica Cracoviensa 29, 4:53-68.
WIADOMOŚCI Z KRAJU I ZE ŚWIATA
OCHRONA ROŚLIN
P o t w i e r d z e n i e występowania n i e b i e l i s t k i trwałej
Swertia perennis L . subsp. perennis n a Zamojszczyźnie
W 2 0 0 2 r. w t r a k c i e prac i n w e n t a r y z a c y j n y c h do p r o j e k t u Tyszowieckiego O b s z a r u Chronionego K r a j o b r a z u , w dolinie Sieniochy koło
K o m a r o w a odnaleziono nowe s t a n o w i s k o n i e b i e l i s t k i (swercji) trwałej
o d m i a n y niżowej Swertia perennis L. s u b s p . perennis.
N i e b i e l i s t k a trwała o d m i a n y niżowej j e s t byliną o wysokości do­
chodzącej do 6 0 c m , z pełzającym kłączem. Łodyga j e s t nierozgałęz i o n a l u b rozgałęziona w obrębie k w i a t o s t a n u , z 3-7 węzłami poniżej
k w i a t o s t a n u . Liście odziomkowe i dolne łodygowe są szerokojajowate, całobrzegie, z długimi wąsko o s k r z y d l o n y m i o g o n k a m i , n a t o m i a s t
wyższe łodygowe są znacznie mniejsze i węższe. Wszystkie liście l u b
t y l k o najwyższe są naprzeciwległe. Populacje liczą zazwyczaj o d k i l k u
do k i l k u n a s t u osobników, r z a d k o kilkadziesiąt ( Z a r z y c k i K. 1 9 8 4 za:
P i ę k o ś - M i r k o w a , M i r e k 2003). Rośnie najczęściej n a podmokłych
łąkach i t o r f o w i s k a c h n i s k i c h , w i l g o t n y c h skałach, brzegach potoków
i źródliskach. Związana j e s t głównie z e u t r o f i c z n y m i i kwaśnymi mła­
k a m i n i s k o t u r z y c o w y m i rzędu Caricetalia
dauallianae
i Cańcetalia
nigrae ( P i ę k o ś - M i r k o w a , M i r e k 2 0 0 3 ) . Na Lubelszczyźnie towarzy­
szyła głównie zespołowi Molinietum
medioeuropeum,
rzadziej i n n y m
z b i o r o w i s k o m z rzędu Molinietalia
( F i j a ł k o w s k i 1994), zespołowi Caricetum dauallianae
(Fijałkowski 1982) i silnie p o d t o p i o n e m u zespo­
łowi z Schoenus ferrugineus
( F i j a ł k o w s k i 1962).
Z Zamojszczyzny Fijałkowski podawał występowanie n i e b i e l i s t k i
z miejscowości: M a k o w i s k a [ k w a d r a t A T P O L - u GE 6 0 - 1965 r . ] , Skier­
bieszów [GE 6 3 - 1963 r . ] , Zadębce [GE 6 6 - 1 9 5 1 r . ] , Udrycze [GE
73 - 1965 r . ] , Horyszów R u s k i [GE 7 5 - 1 9 6 4 r . ] , Kawęczyn [GE 8 0
- 1965 r . ] , Niedzieliska [GE 8 1 - 1 9 6 5 r . ] , Wieprzec [rezerwat p r z y r o d y
„Wieprzec" G E 92 - 1982 r. ( F i j a ł k o w s k i , C h o j n a c k a - F i j a ł k o w s k a
1982)], T a r n a w a t k a [GF 0 4 - 1957 r.] i D y n i s k a [GF 16 - 1965 r.] oraz
w sąsiedztwie Zamojszczyzny z miejscowości Latyczów [GE 52 - 1967
r.] (Zając A., Zając M . r e d . 2001). Z nieistniejącego s t a n o w i s k a z okolic
Zamościa p o c h o d z i również okaz z Z i e l n i k a U n i w e r s y t e t u Warszaw­
skiego z e b r a n y przez B e r d a u a ( K a r c z m a r z , K r z a c z e k 1961).
115
W rezerwacie „Wieprzec" w 1 9 9 5 r. nie potwierdzono występo­
w a n i a n i e b i e l i s t k i trwałej ( G ł o w a c k a 1995). A u t o r podjął w 2 0 0 3 r.
próbę odnalezienia tego t a k s o n u w dolinie Wieprza koło Kawęczyna,
w dolinie dopływu Łabuńki koło Udrycz, w dolinie dopływu Świnki
koło Niedzielisk, w d o l i n i e dopływu S i n i o c h y koło Horyszowa R u s k i e ­
go, w d o l i n i e górnego Wieprza koło T a r n a w a t k i , w dolinie Wolicy koło
Skierbieszowa, w d o l i n i e Białki koło Zadębc, w d o l i n i e Żółkiewki koło
M a k o w i s k i w d o l i n i e Wieprza koło Latyczowa. Wszystkie te d o l i n y są
zmeliorowane i s i l n i e przesuszone. Poziom wód g r u n t o w y c h został o b ­
niżony o 2-3 m e t r y , co umożliwiło przekształcenie z n a c z n y c h części
łąk w g r u n t y orne. Nie stwierdzono w obrębie t y c h d o l i n siedlisk, n a
których mogłaby występować n i e b i e l i s t k a trwała i w związku z t y m n a
s t a n o w i s k a c h wyżej w y m i e n i o n y c h uznaje sieją za wymarłą. Koło D y n i s k S t a r y c h w d o l i n i e Szyszły n i e b i e l i s t k a również nie została odnale­
ziona, lecz ze względu n a duże obszary występowania zespołu trzęślicy
modrej Molinietum
medioeuropeum
n i e można ostatecznie przesądzić
o jej wymarciu.
S t a n o w i s k o koło K o m a r o w a ( k w a d r a t A T P O L - u G E 94) znajduje się
w obrębie mezoregionu K o t l i n y H r u b i e s z o w s k i e j , należącej do m a k r o ­
r e g i o n u Wyżyny Wołyńskiej ( K o n d r a c k i 1998).
Rye. 1. Lokalizacja s t a n o w i s k n i e b i e l i s t k i trwałej o d m i a n y niżowej
Swertia
perennis
ssp. perennis
n a Zamojszczyźnie. a - s t a n o w i s k o
nieistniejące, b - s t a n o w i s k o niepotwierdzone, c - nowe s t a n o w i s k o
- L o c a l i s a t i o n o f Swertia perennis
ssp. perennis
i n t h e region of Z a ­
mość t o w n , a - n o n e x i s t i n g l o c a l i t y , b - u n c o n f i r m e d locality, c - n e w
locality.
116
N i e b i e l i s t k a trwała występuje t u n a p o w i e r z c h n i około 1 h a , n a
t o r f o w i s k u węglanowym w zespołach: trzęślicy m o d r e j Molinietum
medioeuropeum,
kłóci wiechowatej o d m i a n y lądowej Cladietum
mańsci
i w zespole przejściowym pomiędzy Caricetum
dava.llian.ae i Molinie­
tum medioeuropeum
ze z n a c z n y m udziałem m a r z y c y r u d e j
Schoenus
ferrugineus.
S t a n t a k i j e s t n a j p r a w d o p o d o b n i e j efektem przesuszenia
t o r f o w i s k a . Pierwotne zespoły Caricetum
daualliane i Cladietum
marisci o d m i a n y wilgotnej przekształciły się w k i e r u n k u Molinietum
me­
dioeuropeum
i lądowej o d m i a n y Cladietum
marisci. Interesujące j e s t
t o , że n a s t a n o w i s k u t y m swercja okazale rośnie i bardzo i n t e n s y w n i e
rozmnaża się.
Wstępne liczenie okazów n a p o w i e r z c h n i 1000 m wykazało około
7 0 0 pędów g e n e r a t y w n y c h . Zagęszczenie okazów kwitnących docho­
dziło do 2 0 n a 1 m , a w r a z z płonnymi do 7 0 n a 1 m . Liczebność po­
p u l a c j i n a całym t o r f o w i s k u oszacowano n a 5 0 0 0 - 6 0 0 0 okazów k w i t ­
nących, a w r a z z płonnymi n a kilkanaście tysięcy.
N a powyższym s t a n o w i s k u rośliny są okazałe, dorastają do 72 c m
i kwitną o d drugiej połowy l i p c a do końca października. W 2 0 0 3 r.
12 l i p c a pędy posiadały pąki, ale n i e stwierdzono okazów kwitnących,
września okazy były w pełni k w i t n i e n i a , 16 września kwitło jeszcze
p o n a d 5 0 % pędów, 3 października o k . 5%, a 2 5 października odnale­
ziono jeszcze kilkanaście kwitnących roślin. K w i t n i e n i e trwało więc do
końca października, czyli co n a j m n i e j o 2 miesiące dłużej niż podaje
się w l i t e r a t u r z e ( P a w ł o w s k a 1 9 7 1 , S z a f e r , K u l c z y ń s k i , P a w ł o w s k i
1986, P i ę k o ś - M i r k o w a , M i r e k 2 0 0 3 ) .
S t a n o w i s k u zagraża eksploatacja torfów przez miejscową ludność.
Najbliższe starsze doły potorfowe znajdują się bezpośrednio przy gra­
n i c y występowania n i e b i e l i s t k i , świeże w odległości 5 0 - 1 0 0 m . D o d a t ­
k o w o t e r e n j e s t silnie o d w a d n i a n y przez rów m e l i o r a c y j n y przebiegają­
cy w bezpośrednim sąsiedztwie t o r f o w i s k a . Najprawdopodobniej s k u t ­
k i e m tego j e s t b r a k n i e b i e l i s t e k w odległości ok. 3 0 m o d r o w u . W ze­
społach Caricetum dauallianae i Bartsio-Caricetum
nigrae, d l a których
n i e b i e l i s t k a j e s t g a t u n k i e m c h a r a k t e r y s t y c z n y m , p o z i o m wód u t r z y ­
m u j e się płytko, zazwyczaj n a głębokościach o d p o w i e d n i o 0,2-0,3 (0,5)
m poniżej p o z i o m u t e r e n u i 0-0,3 m . ( F i j a ł k o w s k i 1 9 8 2 , F i j a ł k o w ­
s k i , C h o j n a c k a - F i j a ł k o w s k a 1990). N a s t a n o w i s k u koło K o m a r o w a
obserwowano p o z i o m wód n a głębokości 1,0-1,5 m . W y n i k a z tego, że
silne u w i l g o t n i e n i e t e r e n u , c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a młak n i s k o t u r z y c o w y c h , nie j e s t c z y n n i k i e m decydującym o p r z e t r w a n i u p o p u l a c j i . D o ­
piero znaczne obniżenie p o z i o m u wód g r u n t o w y c h powoduje j e j w y ­
m i e r a n i e . N i e b i e l i s t k a znosi n i e w i e l k i e okresowe ocienienie ( Z a r z y c k i
i i n . 2002) i jest a n e m o c h o r e m . Wydaje się bardziej p r a w d o p o d o b n e
w y m i e r a n i e t a k s o n u w związku z n a d m i e r n y m ocienieniem. W y m a g a to
j e d n a k dalszych badań. N a wiosnę 2 0 0 3 r. obszar został w y p a l o n y , co
nie wpłynęło negatywnie n a liczebność p o p u l a c j i , ponieważ w 2 0 0 3 r.
obserwowano liczbę okazów zbliżoną do stwierdzonej w 2 0 0 2 r.
2
2
2
117
Na Lubelszczyźnie niebielistkę trwałą o d m i a n y niżowej zaliczono do
k a t e g o r i i gatunków k r y t y c z n i e zagrożonych - CR z n i e p o t w i e r d z o n y m
występowaniem ( K u c h a r c z y k 2000). M i m o znacznej liczebności p o p u ­
lacji n a s t a n o w i s k u koło K o m a r o w a , n i e b i e l i s t k a j e s t silnie zagrożona.
Zgodnie z k r y t e r i a m i I U C N (IUCN Red List Categories 1994) wystę­
p o w a n i e n a 1 s t a n o w i s k u n a Lubelszczyźnie nie wpływa n a zmianę
k a t e g o r i i CR. W Polskiej czerwonej liście n a d a n o j e j kategorię V n a r a ­
żony ( Z a r z y c k i , S z e l ą g 1992), lecz o s t a t n i o nie znalazła się n a liście
gatunków zagrożonych ( Z a r z y c k i i i n . 2002). Ze wstępnego rozpozna­
n i a współczesnego występowania p o d g a t u n k u niżowego n i e b i e l i s t k i
trwałej w Polsce w y n i k a , że p o w i n n o się j e j nadać znacznie wyższą
kategorię zagrożenia z p o w o d u wyginięcia n a większości s t a n o w i s k
( M i c h a l c z u k , dane n i e p u b l . ) . S k a l i obecnego zagrożenia t a k s o n u
w Polsce poświęcona zostanie odrębna p u b l i k a c j a .
N i e b i e l i s t k a trwała podlega ścisłej o c h r o n i e g a t u n k o w e j o d 1983 r.
W p r z y p a d k u n i e b i e l i s t k i t a f o r m a o c h r o n y j e s t mało s k u t e c z n a . D l a
zabezpieczenia j e j egzystencji niezbędna j e s t o c h r o n a rezerwatowa ca­
łego e k o s y t e m u ( P i ę k o ś - M i r k o w a , M i r e k 2003) i objęcie s t a n o w i s k
m o n i t o r i n g i e m ( K u c h a r c z y k 2 0 0 0 ) . Konieczność objęcia s t a n o w i s k a
koło K o m a r o w a ochroną rezerwatową w y n i k a ze znaczenia s t a n o w i ­
s k a . J e s t o n o obecnie j e d n y m z n i e l i c z n y c h p o t w i e r d z o n y c h w k r a j u
po 1 9 8 0 r. i j e d y n y m p o t w i e r d z o n y m w obrębie d y s j u n k t y w n e j w y s p y
n a Lubelszczyźnie ( Z a r ę b a 1956) oraz n a j p r a w d o p o d o b n i e j najlicz­
niejszym stanowiskiem w kraju. Dodatkowo walory stanowiska pod­
n o s i obecność t a k i c h r z a d k i c h i c h r o n i o n y c h gatunków, j a k : s t a r o d u b
łąkowy Angelica palustris,
t u r z y c a D a v a l l a Carex davalliana,
kruszczyk błotny Epipactis palustris
(dwie o d m i a n y b a r w n e ) , m a r z y c a r u d a
Schoenus
ferrugineus,
kłoć w i e c h o w a t a Cladium mariscus,
tłustosz
p o s p o l i t y d w u b a r w n y Pinguicula
vulgaris s u b s p . bicolor, gołka długoo s t r o g o w a gęstokwiatowa Gymnadenia
conopsea
subsp.
densiflora,
k o s a t k a k i e l i c h o w a Tofieldia calyculata, goździk p y s z n y Diantus
superbus, s t o r c z y k s z e r o k o l i s t n y Orchis latifolia, storczyk k r w i s t y Dactylorhiza incarnata i goryczka g o r z k a w a Gentianella
amarella.
Wiaczesław M i c h a l c z u k
Dziękuję Panu dr Markowi Kucharczykowi
zbiorowisk
oraz uwagi do tekstu.
za pomoc
w
oznaczeniu
PIŚMIENNICTWO
F i j a ł k o w s k i D . 1 9 6 2 . Wykaz rzadszych
roślin
Część V. F r a g m . Flor. Geobot. 8, 4: 4 4 3 - 4 6 8 .
F i j a ł k o w s k i D . 1 9 9 4 . Flora roślin naczyniowych
Środ. Przyr. L u b e l . L T N , L u b l i n .
118
Lubelszczyzny.
Lubelszczyzny.
F i j a ł k o w s k i D . , Chojnacka-Fijałkowska
E. 1 9 8 2 . Stosunki
fitosocjologiczne
i florystyczne
projektowanego
rezerwatu
torfowiskowego
Wieprzecpod
Zamościem. A n n . U M C S , Sec. C 3 7 , 2 2 : 2 5 5 - 2 6 9 .
F i j a ł k o w s k i D., C h o j n a c k a - F i j a ł k o w s k a E. 1 9 9 0 . Zbiorowiska
z klas Phragmitetea,
Molinio-Arrhenatheretea
i
Scheuchzerio-Caricetea
fuscae w makroregionie
lubelskim.
Roczn. N a u k Roln. Ser. D, M o n o ­
grafie, t. 2 1 7 .
G ł o w a c k a I . (red.). 1 9 9 5 . Plan ochrony rezerwatu „Wieprzec". I n ­
s t y t u t G o s p o d a r k i Przestrzennej i K o m u n a l n e j w Warszawie. Zakład
Przyrodniczych Podstaw P l a n o w a n i a Przestrzennego, maszynopis.
K a r c z m a r z K., K r z a c z e k T. 1 9 6 1 . O rozmieszczeniu
kilku rzad­
kich gatunków na Lubelszczyźnie. A n n . U M C S , Sec. C 16, 3: 9 1 - 1 0 3 .
K o n d r a c k i J . 1 9 9 8 . Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.
K u c h a r c z y k M . 2 0 0 0 . Lista gatunków roślin naczyniowych
zagro­
żonych na terenie województwa lubelskiego.
Wydział O c h r o n y Środo­
w i s k a i R o l n i c t w a Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego w L u b l i n i e , m a ­
szynopis.
P a w ł o w s k a S. 1 9 7 1 . Swertia L. Swercja (Niebielistka).
W: Pawłow­
s k i B . , Jasiewicz A. (red.). F l o r a Polska - Rośliny Naczyniowe Polski
1 Z i e m Ościennych. PWN, Warszawa-Kraków, 12: 4 1 6 p p .
P i ę k o ś - M i r k o w a H . , M i r e k Z. 2 0 0 3 . Atlas roślin chronionych.
Ofi­
c y n a W y d a w n i c z a M u l t i c o , Warszawa.
S z a f e r Wł., K u l c z y ń s k i St., P a w ł o w s k i B. 1 9 8 6 . Rośliny Polskie.
PWN. Warszawa.
Z a j ą c A., Z a j ą c M . (red.). 2 0 0 1 . Atlas rozmieszczenia
roślin naczy­
niowych w Polsce. P r a c o w n i a C h o r o l o g i i K o m p u t e r o w e j I n s t . B o t . U J ,
Kraków.
Zaręba R. 1 9 5 6 . Sweertia perennis
L. niebielistka
trwała - nowy
gatunek flory Białowieskiego Parku Narodowego.
F r a g m . Flor. Geobot.
2 (2): 1 0 - 1 1 .
Z a r z y c k i K. 1 9 8 4 . Ekologiczne
liczby wskaźnikowe roślin naczy­
niowych Polski. I n s t . B o t . i m . W. Szafera PAN, Kraków.
Z a r z y c k i K., S z e l ą g Z. 1 9 9 2 . Czerwona lista roślin
naczyniowych
zagrożonych w Polsce. W: Z a r z y c k i K., Wojewoda W., H e i n r i c h Z. (red.)
Lista roślin zagrożonych w Polsce. I B PAN, Kraków.
Z a r z y c k i K., T r z c i ń s k a - T a c i k H . , R ó ż a ń s k i W., S z e l ą g Z., W o ­
łek J . , K r z e n i a k U . 2 0 0 2 . E k o l o g i c z n e l i c z b y w s k a ź n i k o w e r o ­
ślin n a c z y n i o w y c h P o l s k i . I n s t . B o t . i m . W. Szafera PAN, Kraków.
119
O d n a l e z i e n i e m l e c z u błotnego Sonchus
n a Zamojszczyźnie
palustris
W 2 0 0 3 r. w t r a k c i e w e r y f i k a c j i s t a n o w i s k n i e b i e l i s t k i trwałej n a
Zamojszczyźnie ( M i c h a l c z u k 2004) odnaleziono mlecz błotny Son­
chus palustris L.
Mlecz błotny j e s t byliną o wysokości dochodzącej do 3 m . Łodyga
j e s t bardzo g r u b a , s z t y w n a , p u s t a , dołem naga. Liście opatrzone są
s p i c z a s t y m i u s z k a m i , dolne pierzastodzielne, z n i e l i c z n y m i , skąpoząbk o w a n y m i o d c i n k a m i b o c z n j m i i i większym o d c i n k i e m szczytowym,
kolczasto orzęsione, górne są lancetowate, najwyższe równowąskie,
pojedyncze. K w i a t o s t a n j e s t p o k r y t y c z a r n y m i gruczołami. K w i a t y są
jasnożółte, a owoce żeberkowane, w górze ścięte. Roślina k w i t n i e o d
l i p c a do s i e r p n i a . Występuje n a t o r f o w i s k a c h n i s k i c h , błotach, w r o ­
w a c h , w i k l i n a c h i olszynach, n a r o z p r o s z o n y c h s t a n o w i s k a c h n a niżu
i niższych położeniach górskich ( S z a f e r i i n . 1 9 8 6 , Z a j ą c A., Z a j ą c
M. 2001).
Na Lubelszczyżnie g a t u n e k został u z n a n y za wymarły (EX) ( K u ­
c h a r c z y k 2 0 0 0 ) . Podawany był wcześniej z 11 r o z p r o s z o n y c h s t a ­
n o w i s k n a Lubelszczyżnie, w t y m 3 z Zamojszczyzny
(Fijałkowski
1995).
W 2 0 0 3 r. mlecz błotny został o d n a l e z i o n y n a Zamojszczyźnie n a
11-tu rozproszonych stanowiskach:
1. D o l i n a S i n i o c h y koło K o l . Honiatycze [ K w a d r a t ATPOL-u: G E
8 5 3 6 , G E 8 5 3 7 , G E 8 5 3 8 ] (lipiec 2003) - 3 0 0 - 5 0 0 okazów
2. Horyszów R u s k i d o l i n a dopływu S i n i o c h y [GE 75] (sierpień 2003)
- 19 okazów w dwóch s k u p i e n i a c h :
- [GE 7 5 9 5 ] - 15 (przy moście)
- [GE 7 5 9 6 ] - 4 (na w y s . K o l . Horyszów Ruski)
3. D o l i n a S i e n i o c h y koło Śniatycz [GE 8 5 9 0 ] (sierpień 2003) - 52
okazy p r z y torfiance o b o k d r o g i do Kadłubisk
4. D o l i n a Sołokiji koło M a c h n o w a Starego [GE 2 5 3 6 ] (9 s i e r p n i a
2003) - 14 okazów n a łące około 1 k m n a SW o d M a c h n o w a
Starego
5. D o l i n a W i e p r z a koło Szczebrzeszyna [GE 8 1 8 1 ] (20 września
2003) - 2 0 0 - 3 0 0 okazów po o b u s t r o n a c h d r o g i ze Szczebrze­
szyna do Brodów Dużych p r z y moście n a odnodze W i e p r z a
6. D o l i n a Żółkiewki koło M a k o w i s k [GE 60] (26 września 2003) - 4
okazy w dwóch s k u p i e n i a c h :
- [GE 6 0 2 4 ] - 2 okazy przy z a b u d o w i e
- [GE 6 0 3 4 ] - 2 okazy przy moście n a Żółkiewce
7. D o l i n a Żółkiewki koło miejscowości C h o r u p n i k [GE 6 1 1 0 ] (26
września 2003) - 5 okazów p r z y śródpolnym w y m o k u po północ­
nej s t r o n i e d r o g i , n a W o d z j a z d u n a Ostrzycę
8. D o l i n a Żółkiewki w Gorzkowie [GE 6 1 0 2 ] (26 września 2003) - 13
okazów p r z y moście o b o k stawów
120
9. D o l i n a Żółkiewki koło miejscowości Zażółtańce [GE 51] (26 wrze­
śnia 2003) - 11 okazów w 2 s k u p i e n i a c h :
- [GE 5 1 6 8 ] - 3 okazy p r z y jazie
- [GE 5 1 6 9 ] - 8 okazów p r z y rzece 3 0 0 m n a E od j a z u
10. D o l i n a Szyszły koło J u r o w a [GF 16] (3 października 2003) - 2 7
okazów w n a łąkach w dwóch s k u p i e n i a c h :
- [GF 1650] - 4 okazy
- [GF 1651] - 2 3 okazy
1 1 . D o l i n a Sołokiji w Tomaszowie L u b e l s k i m przy u l . Zamojskiej
[GF 1413] (30 października 2003) - ok. 2 0 0 okazów n a łące za
p a w i l o n e m "PLUS".
K o l e j n y c h 8 s t a n o w i s k odnaleziono w 2 0 0 4 r.:
12. Tworyczów [GE 70] (21 s i e r p n i a 2004) - 6 okazów n a poboczu
d r o g i do Zabłocia
13. D o l i n a P o r u koło Żurawia [FE 79] (21 s i e r p n i a 2004) - ok. 100
okazów przy moście
14. D o l i n a Pory koło G a j u Gruszczańskiego [GE 80] (21 s i e r p n i a
2004) - 100-200 okazów przy korycie r z e k i
15. D o l i n a P o r u koło Sułowa [GE 70] (21 s i e r p n i a 2004) - o k . 100
okazów przy jazie n a Porze
Rye. 1. Lokalizacja s t a n o w i s k m l e c z u błotnego Sonchus palustris n a
Zamojszczyźnie. a - s t a n o w i s k o o nieokreślonej lokalizacji, b - stano­
w i s k o niepotwierdzone, c - s t a n o w i s k o potwierdzone, d - nowe s t a n o ­
w i s k o - L o c a l i s a t i o n of Sonchus palustris i n t h e region of Zamość t o w n ,
a - s t a t i o n whose l o c a l i s a t i o n is u n c e r t a i n , b - u n c o n f i r m e d locality,
c - c o n f i r m e d locality, d - n e w locality.
121
16. D o l i n a P o r u koło Sułowa [GE 70] (21 s i e r p n i a 2004) - k i l k a d z i e ­
siąt okazów p r z y moście n a W o d Sułowa
17. D o l i n a P o r u koło K u l i k o w a [GE 71] (21 s i e r p n i a 2004) - k i l k a ­
dziesiąt okazów u ujścia P o r u do z b i o r n i k a "Nielisz"
18. D o l i n a Żółkiewki koło Białki [GE 51] - kilkadziesiąt okazów
o b o k m o s t u n a Żółkiewce
19. D o l i n a S i e n i o c h y koło Perespy [GE 85] (11 września 2004) - 14
okazów n a łące w t r z c i n o w i s k u .
S t a n o w i s k o koło Szczebrzeszyna j e s t n a j p r a w d o p o d o b n i e j j e d n y m
z 3 p o d a w a n y c h wcześniej przez F i j a ł k o w s k i e g o (1995). Pozosta­
łe 2 s t a n o w i s k a : Oseredek [GF 12] (Zając A., Z a j ą c M . r e d . 2 0 0 1 )
i o nieokreślonej l o k a l i z a c j i z okolic Biłgoraja wymagają w e r y f i k a c j i .
S t a n o w i s k a m l e c z u znajdują się w d o l i n a c h , które są z m e l i o r o ­
w a n e i s i l n i e przesuszone. Poziom wód g r u n t o w y c h został obniżo­
n y o 2-3 m e t r y , co umożliwiło przekształcenie z n a c z n y c h części łąk
w g r u n t y orne. Niewielkie populacje n a większości s t a n o w i s k występu­
j ą n a p o w i e r z c h n i a c h k i l k u do k i l k u n a s t u metrów k w a d r a t o w y c h . Są
to zapewne r e s z t k i p o p u l a c j i sprzed w p r o w a d z e n i a m e l i o r a c j i w t y c h
d o l i n a c h , utrzymujące się n a s t a n o w i s k a c h s y n a n t r o p i j n y c h (brzegi
rowów m e l i o r a c y j n y c h , t o r f i a n e k , u r e g u l o w a n y c h k o r y t rzecznych).
J e s t mało p r a w d o p o d o b n e zachowanie się g a t u n k u n a t y c h s t a n o w i ­
s k a c h . Zostaną o n e n a j p r a w d o p o d o b n i e j zniszczone p r z y najbliższych
p r a c a c h związanych z u t r z y m a n i e m rowów m e l i o r a c y j n y c h i brzegów
rzek. Najliczniejsze s t a n o w i s k o koło K o l . Honiatycze obejmuje obszar
k i l k u hektarów. W c e l u zabezpieczenia tego s t a n o w i s k a w y m a g a n e
j e s t w y k o n a n i e dokładnej waloryzacji o b s z a r u w c e l u z a p r o p o n o w a ­
n i a o d p o w i e d n i e j f o r m y o c h r o n y . S t a n o w i s k o w d o l i n i e Sieniochy koło
Śniatycz z n a j d u j e się w obrębie p r o p o n o w a n e g o użytku ekologiczne­
go, będącego jednocześnie otuliną projektowanego r e z e r w a t u p r z y r o d y
"Torfowisko Śniatycze" ( L o r e n s i i n . 2 0 0 3 ) . W r a m a c h o c h r o n y c z y n ­
nej p r o p o n u j e się p o b r a n i e n a s i o n do b a n k u i w p r o w a d z e n i e g a t u n k u
do u p r a w y w Ogrodzie B o t a n i c z n y m w L u b l i n i e .
Liczebność m l e c z u błotnego n a Lubelszczyźnie ocenia się n a o k .
1 5 0 0 okazów kwitnących n a 19 s t a n o w i s k a c h . Zgodnie z k r y t e r i a m i
I U C N (IUCN Red L i s t Categories 1994), stosując k r y t e r i u m ilościowe
(liczba dojrzałych osobników m n i e j s z a niż 2 5 0 0 ) , p r o p o n u j e się z a k l a ­
s y f i k o w a n i e m l e c z u błotnego n a Lubelszczyźnie do k a t e g o r i i E N .
Wiaczesław M i c h a l c z u k
122
PIŚMIENNICTWO
F i j a ł k o w s k i D. 1 9 9 4 . Flora roślin naczyniowych
Lubelszczyzny.
Środ. Przyr. L u b e l . L T N , L u b l i n .
K u c h a r c z y k M . 2 0 0 0 . Lista gatunków roślin naczyniowych
zagro­
żonych na terenie województwa lubelskiego.
Wydział O c h r o n y Środo­
w i s k a i R o l n i c t w a Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego w L u b l i n i e , m a ­
szynopis.
L o r e n s B . , M i c h a l c z u k W., S t a c h y r a P. 2 0 0 3 . Dokumentacja
do
utworzenia
rezerwatu przyrody
"Torfowisko
Śniatycze" w dolinie Sieniochy koło Komarowa
na Zamojszczyźnie. L u b e l s k i Urząd Wojewódzki
w L u b l i n i e , Wydział Środowiska i R o l n i c t w a , m a s z y n o p i s .
S z a f e r Wł., K u l c z y ń s k i SŁ, P a w ł o w s k i B . 1 9 8 6 . Rośliny
Polskie.
PWN, W a r s z a w a .
Z a j ą c A., Z a j ą c M . (red.). 2 0 0 1 . Atlas rozmieszczenia
roślin naczy­
niowych w Polsce. P r a c o w n i a C h o r o l o g i i K o m p u t e r o w e j I n s t . B o t . U J ,
Kraków.
123
Z REZERWATÓW PRZYRODY
Zmiany stanu rezerwatów przyrody
oraz innych obszarów chronionych
w latach 2002-2003
W o s t a t n i c h dwóch l a t a c h (2002-2003) zaszły w Polsce dość duże
z m i a n y w liczbie i p o w i e r z c h n i rezerwatów p r z y r o d y oraz n i e w i e l k i e
z m i a n y w p a r k a c h k r a j o b r a z o w y c h . Nie o d n o t o w a n o z m i a n w p a r k a c h
n a r o d o w y c h , których n a k o n i e c 2 0 0 3 r było 2 3 , i c h łączna p o w i e r z c h ­
n i a wynosiła 3 1 4 5 0 8 h a , ochroną ścisłą objęto 5 9 8 3 9 h a (19,0%), lasy
zajmowały 1 9 0 5 1 7 h a (60,6%), a strefa o c h r o n n a , czyli o t u l i n a 4 7 0 3 8 6
h a . Średnia p o w i e r z c h n i a p a r k u narodowego wynosiła 1 3 6 7 7 h a .
1. Z m i a n y w r e z e r w a t a c h p r z y r o d y
W l a t a c h 2 0 0 2 - 2 0 0 3 przybyło w Polsce 2 6 n o w o u t w o r z o n y c h
rezerwatów w s t o s u n k u do r o k u 2 0 0 1 , w związku z c z y m i c h l i c z b a
zwiększyła się d o 1 3 6 8 (stan n a 3 1 . 1 2 . 2 0 0 3 r . ) . N a koniec 2 0 0 1 r. licz­
b a rezerwatów wynosiła 1 3 4 5 , a z końcem 2 0 0 2 r. - 1 3 5 4 . W ciągu
dwóch l a t łączna p o w i e r z c h n i a t y c h obiektów zwiększyła się z 1 4 7 7 0 8
h a do 1 6 0 6 0 1 h a . Nowe rezerwaty u t w o r z o n o w następujących w o ­
jewództwach: dolnośląskim (3 rezerwaty), k u j a w s k o - p o m o r s k i m (4),
l u b e l s k i m (1), małopolskim (1), m a z o w i e c k i m (3), p o d k a r p a c k i m (8),
p o m o r s k i m (2), śląskim (2), warmińsko-mazurskim (2). Średnia p o ­
w i e r z c h n i a r e z e r w a t u zmalała ze 1 2 1 , 5 1 w 2 0 0 1 r. do 117,4 h a . Najwię-
123
•fr
P
N
£
t-i
CM
in
ccf £
^
° ^
^
o I
<u
CM
CM
CO
in
O
CO
e § 2
co
tí
ra
Ä
od"
in
CM
CM
CM
--H
d û cd
F*
^
.¿5 o <
ft
I
H
CO" CM
CM i-t
CM
•-H
>
EH
CD
CD
W
N
S-i
N
¿¿ —
1
^
co
ocT
in
°1
00
CM
t-H
CN
°1
co"
^>
00
00
. Ö
.a 2 S- É ^
t o <3 ^ 2
ft
fr '
00
0\
00
CO
1>
CM
CO
CD
<u
in
£ * 8
*
fr
CO
CO
CO
3 'S
Î
00
VO
cN
00
00
orj
vO
00"
CM
00
00
00
vo
00
CO
SR
00
oo
O
CM
P I
ü
So
PH
o
<U
ft
OT
•c a
0
E CO
N
O
fr
W
fr
o
124
a.
o
<D
o
ft
<u
•M
CO
.2
<D
-M
1
<u
tí
CD
ctí
<D
o
o
OT
OT
tí
"o
CO
•t-H
«2
!-H
o
S-
1
o tí
V
C
I
tí
Xl
o
u
ü
OT
X¡
tí
ctí
(U
CÖ
>> £
P 3
ctí
PH
tí
I M
tí
§
I
tí
N
<_>
N
i—i
i—i
cej u t w o r z o n o rezerwatów leśnych - 14, i k r a j o b r a z o w y c h - 6. Powoła­
n o po 2 rezerwaty f a u n i s t y c z n e i fiorystyczne oraz 1 rezerwat stepowy
i 1 t o r f o w i s k o w y (tab. 1). Łączna p o w i e r z c h n i a nowopowstałych re­
zerwatów w y n o s i 3 2 5 0 7 h a , a średnia 125,0 h a . W t y m czasie w i e ­
le d o t y c h c z a s o w y c h rezerwatów zmieniła swój s t a t u s i powierzchnię.
Stąd łączny p r z y r o s t p o w i e r z c h n i tego r o d z a j u obszarów c h r o n i o n y c h
osiągnął 1 2 9 8 4 h a . Poniżej podaję w y k a z nowo u t w o r z o n y c h rezer­
watów p r z y r o d y . T y p y rezerwatów oznaczono następującymi l i t e r a m i :
L - leśny, FI - florystyczny, F n - f a u n i s t y c z n y , K - krajobrazowy, T
- t o r f o w i s k o w y , St - stepowy. Ponadto skrót R.W. oznacza Rozporzą­
dzenie Wojewody, Dz. U r z . - D z i e n n i k Urzędowy, g m . - g m i n a , a pow.
-powiat.
Województwo dolnośląskie:
Łęgi Źródliskowe koło P r z e m k o w a - L, p o w i e r z c h n i a 140,22 h a , g m .
Przemków (R.W. Dolnośląskiego z d n . 10.01.2002 r., Dz. Urz. Woj.
Dolnośląskiego N r 7, poz. 1 5 4 , z 2 4 . 0 1 . 2 0 0 2 r.);
B u c z y n a P i o t r o w i c k a - L, 171,27 h a , g m . G r o m a d k a (R.W. D o l n o ­
śląskiego z d n . 2 1 . 0 2 . 2 0 0 2 r., Dz. U r z . W o j . Dolnośląskiego N r 2 6 , poz.
6 4 5 z 4 . 0 3 . 2 0 0 2 r.);
Grądy koło Posady - L,- 5,27 h a , g m . B o g a t y n i a , pow. zgorzelecki
(R.W. Dolnośląskiego z d n . 1 2 . 0 6 . 2 0 0 2 r., Dz. U r z . Woj. Dolnośląskie­
go N r 135, poz. 1 8 5 6 z 2 5 . 0 6 . 2 0 0 2 r.).
Województwo k u j a w s k o - p o m o r s k i e :
Łażyn - K, 2 6 , 2 2 h a , g m . Solec K u j a w s k i , pow. b y d g o s k i (R.W. K u ­
j a w s k o - p o m o r s k i e g o z d n . 2 9 . 0 1 . 2 0 0 2 r., Dz. Urz. Woj. Kujawsko-Po­
m o r s k i e g o N r 18, poz. 3 6 0 z 2 9 . 0 3 . 2 0 0 2 r.);
Różanna Dęby - K, 5,94 h a , g m . K o r o n o w o , pow. b y d g o s k i (R.W.
K u j a w s k o - P o m o r s k i e g o z d n . 2 9 . 0 1 . 2 0 0 2 r., Dz. Urz. W o j . K u j a w s k o -Pomorskiego N r 18, poz. 3 6 1 z 2 9 . 0 3 . 2 0 0 2 r.);
J a r G r a d o w y Cielęta - L, 7 0 h a , g m . B r o d n i c a (R.W. Kujawsko-Po­
morskiego z d n . 9 . 1 2 . 2 0 0 3 r., Dz. U r z . W o j . Kujawsko-Pomorskiego N r
175, poz. 2 8 4 3 z 3 1 . 1 2 . 2 0 0 3 r.);
Bagno Głusza - F I , 166,96 h a , g m . K o r o n o w , pow. b y d g o s k i (R.W.
K u j a w s k o - P o m o r s k i e g o z d n . 9 . 1 2 . 2 0 0 3 r., Dz. Urz. Woj. K u j a w s k o -Pomorskiego N r 1 7 5 , poz. 2 8 4 4 z 3 1 . 1 2 . 2 0 0 3 r.);
Województwo l u b e l s k i e :
M a c h n o w s k a Góra - St, 2 5 , 3 0 h a , g m . L u b y c z a Królewska, pow.
t o m a s z o w s k i (R.W. Lubelskiego 8 1 / 2 0 0 3 z d n . 17.12.2003 r., Dz. Urz.
Woj. Lubelskiego N r 2 1 3 z 3 1 . 1 2 . 2 0 0 3 r.);
125
tí °
S
LO
LO
vO
tCN
N
•tí .si
O O
,CQ •*->
rH
*51 O
<*
O
LO
vO
vD
00
•słOi
vO
•st
00
00
o
•sl-
o
CN
r-1
o.
CN
CN
y—1
00
oo"
lO
oo"
•sl-
-sf
<t
LO
00
•sf
00
o
o
•*
LO
CO
CO
vu"
ctí ctí
vO
°I—I1
vO
co
OO*"
LO
CN
CN
LO
rH
Oí
CN
.«
rt
-o
o> tí
cd
i—i
Is
O
00
ctí
xi
o
o
rH
o 3
00
LO
CN
CN
ctí bu
cd
tí
-a
(H
CD
CN
vO
o»
00
CN
rH
t>
LO
LO
00
O
l>
<t
o
v
O
o
00
00
00
vO
'vfCO
CN
o
o
LO
00
CN
O
vO
O
rH
o
O
CN
00
CN
I—t
O
LO
00
LO
LO
00
t>
rH
i—i
CN
CN
CN
O
Oí
LO"
o"
o"
o"
o"
o
rH
Oí
LO
o
OCN
o.
00
O
CN
i—i
CN
'CO .
vO
ctí
>
o."
rH
00
CN
CO
p-, c3
C
00
LO
4-1
N) O
Ctí
•0 I
rtí
<tí-
00
CN
O
CO
00
vO
O
<t
CN
LO
rH
!>
O
rH
o
-sl-
O
•st
LO
00
LO
CN
<+H
W
CN
CN
O
O
CN
CN
u í ü
J
-a
Ä
* ctí
cd
£
o
00
o
rH
O
LO
00
O
rH
O
O
Oí
i-H
LO
O
o
o
o
o
CN
I-H
vO
00
rH
v¿
O.
O
i-H
00
O
rH
o
i-H
i-H
O
O
rH
O
o
CN
*Ö
O
126
o
E-
1
Województwo małopolskie:
Panieńska Góra - L, 6 3 , 2 3 h a , g m . W o j n i c a , pow. t a r n o w s k i (R.W.
Małopolskiego n r 2 / 0 3 z d n . 2 8 . 0 1 . 2 0 0 3 r., Dz. Urz. W o j . Małopolskie­
go n r 4 5 , poz. 5 9 7 z 7 . 0 3 . 2 0 0 3 r.);
Województwo mazowieckie:
Brudzeńskie J a r y - L, 3 9 , 1 0 h a , g m . Brudzeń Duży. R o k powołania
2002.
L e n i w a - L, 2 6 , 8 9 h a , g m . P i o n k i . Rok powołania 2 0 0 2 .
Okólny Ług - T , 168,94 h a , g m . P i o n k i i Policzna. Rok powołania
2002.
Województwo p o d k a r p a c k i e :
P a t e r a k i - F I , 5 8 , 4 0 h a , g m . Tuszów Narodowy (Dz. Urz. W o j . Pod­
k a r p a c k i e g o N r 2, poz. 5 z d n . 0 8 . 0 1 . 2 0 0 2 r.);
Cisy w Serednicy - L, 14,48 h a , g m . Olszanica (Dz. Urz. Woj. Pod­
k a r p a c k i e g o N r 2, poz. 6) z d n . 0 8 . 0 1 . 2 0 0 2 r.);
S t a r z a w a - L, 1 9 6 , 5 6 h a , g m . S t u b n o (Dz. Urz. Woj. P o d k a r p a c k i e ­
go N r 8 3 , poz. 1463 z d n . 0 5 . 0 8 . 2 0 0 3 r.);
Grąd w Średniej W s i - L, 5 8 , 1 9 h a , g m . Lesko (Dz. U r z . Woj. Pod­
karpackiego
N r 8 3 , poz. 1 4 6 4 z d n . 0 5 . 0 8 . 2 0 0 3 r.);
N a d J e z i o r e m M y c z k o w i e c k i m - K, 164,17 h a , g m . S o l i n a (Dz. U r z .
Woj. Podkarpackiego N r 9 0 , poz. 1538 z d n . 1 8 . 0 5 . 2 0 0 3 r.);
Przełom S a n u p o d G r o d z i s k i e m - K, 100,24 h a , g m . Lesko, O l ­
szanica, S o l i n a (Dz. U r z . W o j . Podkarpackiego N r 9 0 , poz. 1539 z d n .
1 8 . 0 5 . 2 0 0 3 r.);
Łysa Góra - L, 160,74 h a , g m . Nowy Żmigród (Dz. U r z . Woj. Pod­
k a r p a c k i e g o N r 9 0 , poz. 1540 z d n . 18.05.2003 r.);
Przełom Osławy p o d M o k r e m - K, 142,79 h a , g m . Komańcza, Zagórz
(Dz. Urz. Woj. Podkarpackiego N r 9 3 , poz. 1558 z d n . 2 0 . 0 8 . 2 0 0 3 r.).
Województwo p o m o r s k i e :
Wiełistowskie Łęgi - L, 2,89 h a , g m . Łęczyce, pow. w e j h e r o w s k i
(R.W. Pomorskiego n r 1 3 / 2 0 0 2 r. z d n . 1 8 . 1 1 . 2 0 0 2 r. Dz. U r z . W o j .
Pomorskiego N r 7 8 , poz. 1708, z d n . 2 2 . 1 . 2 0 0 2 r.).
Wiełistowskie Źródliska - L , l 1,68 h a , g m . Łęczyce, pow. wejherow­
s k i (R.W. Pomorskiego n r 1 4 / 2 0 0 2 r. z d n . 1 8 . 1 1 . 2 0 0 2 r. Dz. Urz. Woj.
Pomorskiego N r 7 8 , poz. 1709, z d n . 2 2 . 1 . 2 0 0 2 r.).
127
Województwo śląskie:
B a b c z y n a D o l i n a - K (L), 7 6 , 2 5 h a , g m . Suszec, pow. pszczyński
(R.W. Śląskiego z d n . 3 1 . 0 1 . 2 0 0 2 r., Dz. Urz. W o j . Śląskiego N r 4, poz.
2 1 6 z 0 1 . 0 2 . 2 0 0 2 r.);
J a w o r z y n a - L, 4 0 , 0 3 h a , g m . Bielsko Biała, pow. b i e l s k i (R.W. Ślą­
skiego z d n . 2 5 . 0 8 . 2 0 0 3 r., Dz. Urz. W o j . Śląskiego N r 8 5 , poz. 2 2 8 1
z 1.09.2003 r.);
Województwo warmińsko-mazurskie:
B a g n a n i e t l i c k i e - F n , 1 1 3 2 , 9 1 h a , g m . Miłki, Orzysz (Dz. Urz. W o j .
Warmińsko-Mazurskiego N r 7 2 , poz. 1068, z d n . 3 0 . 0 5 . 2 0 0 3 r.);
Jezioro Z d e d y - F n , 182 h a , g m . Orzysz, miejscowość Zdedy (Dz. Urz.
Woj. Warmińsko-Mazurskiego N r 7 2 , poz. 1069, z d n . 3 0 . 0 5 . 2 0 0 3 r.).
2. Z m i a n y w p a r k a c h k r a j o b r a z o w y c h
O d 2 0 0 1 r. powstał w Polsce t y l k o 1 p a r k k r a j o b r a z o w y . Dzięki roz­
porządzeniu Wojewody L u b u s k i e g o z d n i a 2 7 . 0 9 . 2 0 0 1 r., które weszło
w życie 1.10.2002 r. został u t w o r z o n y PK Łuk Mużakowa o p o w i e r z c h ­
n i 1 8 2 0 0 h a , w t y m 1 0 6 1 4 h a (58,3%) obejmują lasy. P a r k położo­
n y j e s t n a obszarze pięciu g m i n w strefie przygranicznej z N i e m c a m i .
Z końcem 2 0 0 3 r. było w Polsce 120 parków k r a j o b r a z o w y c h , których
łączna p o w i e r z c h n i a wnosiła 2 1 5 4 5 h a (por. t a b . 1 n a s t r . 8 4 - 9 0 ) . Roz­
wój sieci parków k r a j o b r a z o w y c h i l u s t r u j e t a b e l a 2.
Damian C h m u r a
Institute of Nature Conservation of the Polish Academy of Science
Chrońmy Przyrodę Ojczystą
(Let's protect Our Indigenous Nature), Bi-monthly publication,
Organ of the State Council for the Conservation of Nature i n Poland
Vol. L X (60) 2004
No. 6
CONTENTS
Zygmunt D e n i s i u k : Jubilee of 50 anniversary of three Carpathian
national parks
th
SCIENTIFIC ARTICLES
Wojciech Gąsienica B y r c y n : The daily life cycle and behavior of the
marmot Marmota marmota latirostris (Kratochvil, 1961)
Grzegorz V o n c i n a , Iwona Wróbel: The outline of Erysimum
pieninicum (Zapał.) Pawl, occurrence i n the Pieniny Mts (Western
Carpathians)
Mirosława D y l e w s k a : Flower rate and Bombini role i n active protection
of non-forest communities i n national parks of sothern Poland
Stefan Witold A l e x a n d r o w i c z , Zofia A l e x a n d r o w i c z : Janików
Limestones- specific facies of Turonian (Upper Cretaceous) i n
Poland
Stefan Witold A l e x a n d r o w i c z , Sławomir Żurek: Landscape and peat­
bogs of the Narew National Park
Edward W a l u siak: Protected plant species of the Targaniczanka
Valley i n the Beskid Mały Mts (Western Carpathians)
POPULAR SCIENTIFIC ARTICLES
Zygmunt D e n i s i u k : Landscape parks against a background of
protected areas system i n Poland
Barbara Drożdż: Activity of brown bear Ursus arctos L. i n the Babia
Góra massif
129
H O M E A N D F O R E I G N NEWS
P r o t e c t i o n o f Plants
Wiaczesław M i c h a l c z u k : C o n f i r m a t i o n o f Swertia perennis L. s u b s p .
perennis occurrence i n t h e region o f Zamość t o w n
Wiaczesław M i c h a l c z u k : Recovery o f Sonchus palustris i n t h e region
of Zamość t o w n
A g n i e s z k a R o m b e l : S t a t i o n of Iris sibińca L. i n t h e Chełmy Landscape
P a r k (Kaczawskie Foreland)
O u r N a t u r e Reserves
D a m i a n C h m u r a : Changes o f n a t u r e reserves a n d o t h e r protected
areas i n 2 0 0 2 - 2 0 0 3
Objaśnienia rycin na okładce
Explanations of figures on front and back cover
Str. 1. Świstak tatrzański Marmota marmota latirostris należy w Polsce
do zwierząt s k r a j n i e zagrożonych - T h e m a r m o t Marmota
marmota
latirostris belongs to t h e m o s t endangered a n i m a l s i n Poland.
Photo Łukasz Peksa.
Str. 2. K w i e c i s t a łąka n a C z e r w o n y c h W i e r c h a c h w T a t r a c h Z a c h o d n i c h .
W i d o k n a Świstówki i Małołączniak ze s z l a k u n a C i e m n i a k - Flowery
g r a s s l a n d o n Czerwone W i e r c h y i n t h e W e s t e r n T a r r a s . View o f
Świstówki a n d Małołączniak f r o m t h e t r a i l o n C i e m n i a k .
Photo Andrzej Palaczyk.
Str. 3. O k r z y n j e l e n i Laserpitium
archangelica
jest symbolem
Babiogórskiego P a r k u Narodowego. Roślina wysokogórska-Laserpitium
archangelica
is a s y m b o l o f t h e B a b i a Góra N a t i o n a l Park. A h i g h m o u n t a i n species. Photo J a n u s z F u j a k .
Str. 4 . Pieniński P a r k Narodowy. W i d o k spod Okrąglicy n a D u n a j e c
i Sromowce Niżne. Z lewej s t r o n y Czerwony Klasztor n a Słowacji
- P i e n i n y N a t i o n a l Park. View f r o m Okrąglica o n Dunajec river a n d
Sromowce Niżne. O n t h e left Czerwony Klasztor, Slovakia.
Photo J e r z y D z i e w o l s k i .
130